3. Finansowanie rozwoju turystyki w województwie łódzkim i w

Maciej Adamiak
Tomasz Napiera³a
3. Finansowanie rozwoju turystyki
w województwie ³ódzkim i w hrabstwie Oppland (Norwegia)
3.1.
Wstêp
Zasadniczym celem opracowania jest pog³êbiona charakterystyka wydatków na rozwój turystyki ujawnionych
w bud¿etach jednostek samorz¹du terytorialnego (dalej: JST) w województwie ³ódzkim i w norweskim hrabstwie
Oppland. Realizacja wy¿ej nakreœlonego celu wymaga³a wczeœniejszej charakterystyki i porównania zasad konstrukcji
bud¿etów w Polsce i w Norwegii. Koniecznym by³o równie¿ okreœlenie miejsca wydatków na turystykê w strukturze
bud¿etów polskich i norweskich JST. Prowadz¹c porównanie finansowania rozwoju turystyki przez JST województwa
³ódzkiego i norweskiego Oppland autorzy zetknêli siê z kwesti¹ ró¿nej struktury bud¿etów samorz¹dów, równie¿
ró¿nego traktowania wydatków na rozwój turystyki w bud¿etach samorz¹dów. Problemy te zosta³y szeroko
przedyskutowane w pierwszej czêœci niniejszej pracy. Pozosta³¹ czêœæ opracowania poœwiêcono natomiast omówieniu
wydatków na rozwój turystyki w gminach i powiatach województwa ³ódzkiego. Porównano je z wydatkami hrabstwa
Oppland i wydatkami gmin wchodz¹cych w sk³ad wspomnianego hrabstwa.
Autorzy pragn¹ zwróciæ uwagê, i¿ porównanie wyników badañ nad bud¿etami samorz¹dów polskich i norweskich
nie jest doskona³ym. Wskazuj¹, i¿ trudnoœci analiz wynika³y choæby z faktu, i¿ podzia³ administracyjny Norwegii nie jest
adekwatnym dla podzia³u Polski. O ile samorz¹d w Norwegii funkcjonuje na poziomie gmin i hrabstw, o tyle w Polsce
na poziomie gmin, powiatów i województw. Autorzy przyjêli, i¿ odniesieniem dla poszczególnych powiatów i gmin
województwa ³ódzkiego bêdzie hrabstwo Oppland i tworz¹ce je gminy. Ze wzglêdów formalnych, z analiz wy³¹czono
miasta na prawach powiatu (£ódŸ, Piotrków Trybunalski i Skierniewice), których samorz¹dy jednoczeœnie realizuj¹
zadania gmin i powiatów. Warto podkreœliæ, i¿ czyni¹c wspomniane wy¿ej wy³¹czenie, œrednia liczba mieszkañców
gminy w województwie ³ódzkim to 9,6 tys. osób (w hrabstwie Oppland 7,2 tys. osób), zaœ powiatu 79,6 tys. osób
(dla porównania hrabstwo Oppland zamieszkuje 187,1 tys. osób). Nale¿y jednak zaznaczyæ, i¿ w sk³ad przeciêtnego
powiatu ziemskiego w województwie ³ódzkim wchodzi 8 gmin, hrabstwo Oppland tworzy natomiast a¿ 26 gmin.
Dla województwa ³ódzkiego poszukiwano danych charakteryzuj¹cych aktualne bud¿ety, zaplanowane do realizacji
w 2012 roku. Dla zapewnienia bardziej obiektywnej charakterystyki bud¿etów, rozpoznano wielkoœci dochodów
57
i wydatków bud¿etowych zaplanowane na rok 2009. Dla regionu Oppland uzyskano natomiast dane dla zrealizowanych
(a nie zaplanowanych jak w przypadku województwa ³ódzkiego) bud¿etów z lat 2009 i 2011. Mimo wykazanych
problemów, autorzy wierz¹, i¿ przeprowadzone charakterystyki i porównania stanowiæ bêd¹ Ÿród³o cennych inspiracji
dla osób zajmuj¹cych siê planowaniem bud¿etowym w JST województwa ³ódzkiego, ale i hrabstwa Oppland.
3.2.
Zasady konstrukcji bud¿etów jednostek samorz¹du terytorialnego w Polsce i w Norwegii
Finanse samorz¹du terytorialnego okreœlane s¹ jako 1) zasoby i œrodki pieniê¿ne pozostaj¹ce w dyspozycji JST oraz
2) operacje finansowe polegaj¹ce na gromadzeniu dochodów w³asnych, dochodów wyrównawczych oraz przychodów,
a tak¿e dokonywaniu wydatków i rozchodów przez JST w celu sfinansowania zadañ w³asnych i zleconych im przez
pañstwo oraz zadañ wspólnych (CHOJNA-DUCH 2001). Mo¿liwoœæ podejmowania decyzji w zakresie finansów jest
potwierdzeniem gwarancji samodzielnoœci finansowej JST, która zwi¹zana jest z czêœciow¹ swobod¹ wydatkowania
pieniêdzy publicznych. Jednoczeœnie nak³ada ona obowi¹zek sprawnego zarz¹dzania omawianymi jednostkami.
Realizacja polityki spo³eczno-gospodarczej ca³ego kraju i tworz¹cych go JST odbywa siê przez wykorzystanie szeregu
instrumentów. Wœród nich istotne miejsce zajmuj¹ wydatki. Okreœlone s¹ one w ustawach b¹dŸ uchwa³ach
bud¿etowych. Warto podkreœliæ, i¿ od stopnia efektywnoœci planowania oraz wykonania bud¿etów, na ka¿dym
ze szczebli zarz¹dzania pañstwem, zale¿y dobrobyt obywateli.
Polska ustawa bud¿etowa obejmuje jedynie okreœlon¹ czêœæ wydatków, z których wiêkszoœæ dotyczy bud¿etu pañstwa,
wydatków publicznych czy finansowania agencji rz¹dowych. Pozosta³e oddane zosta³y do dyspozycji samorz¹dów, a tym
samym scharakteryzowane s¹ w uchwa³ach bud¿etowych JST. W myœl ustawy o finansach publicznych (Dz. U. z 2009 r.,
Nr 157, poz. 1240 z póŸn. zm.), g³ównym za³o¿eniem wspomnianych dokumentów jest utworzenie planu dochodów
i wydatków gmin, powiatów czy województw. Plan ten informuje równoczeœnie o kondycji JST, jest tak¿e zestawieniem
podejmowanych przez nie dzia³añ, wskazuje na sposoby realizacji i finansowania tych¿e dzia³añ (ZIEMIECKA 2006).
Efektem powy¿szego jest równoleg³e funkcjonowanie dwóch, wzajemnie przeplataj¹cych siê podejœæ do konstrukcji
bud¿etu: 1) tradycyjnego - bud¿et przedstawiony jest wed³ug obowi¹zuj¹cej klasyfikacji bud¿etowej (czêœci, dzia³y,
rozdzia³y), oraz 2) zadaniowego - bud¿et skonstruowany w oparciu o klasyfikacjê zadaniow¹ poszerzony jest o czêœæ
sprawnoœciow¹ (LUBIÑSKA 2008). Równoleg³e stosowanie dwóch ró¿nych podejœæ do konstrukcji bud¿etów wynika
z potrzeby dok³adnego okreœlenia miejsc i celów wydatkowania pieniêdzy publicznych.
Autorzy pragn¹ zwróciæ uwagê czytelnika na najwa¿niejsze ró¿nice w zasadach konstrukcji bud¿etów JST w Polsce
i Norwegii. Oczywistym jest, ¿e ka¿da wyodrêbniona jednostka samorz¹dowa w Norwegii (podobnie jak w Polsce)
posiada swój bud¿et (Håndbok for KOSTRA rapportering 2011). W przypadku Polski mamy do czynienia z podobnym
stopniem szczegó³owoœci opisu struktury bud¿etów, niezale¿nie od analizowanego poziomu administracji publicznej.
58
W Norwegii stosowane s¹ natomiast nieliczne i bardzo ogólne zasady reguluj¹ce rachunkowoœæ i bud¿etowanie
na poziomie krajowym, w przeciwieñstwie do obszernych i szczegó³owych zasad dotycz¹cych samorz¹dów (MONSEN
2008). Ponadto, ró¿ne s¹ metody bud¿etowania zastosowane na szczeblu krajowym i samorz¹dowym. Obie metody
czerpi¹ z ksiêgowej zasady podwójnego zapisu L. Pacioli (jednoczesne, zrealizowane na dwóch ró¿nych kontach bud¿etu,
rozliczenie sk³adników maj¹tku i rozliczenie Ÿróde³ jego finansowania). Jednak, na poziomie gmin i hrabstw
wykorzystano wersjê zmodyfikowan¹ metody. Uwzglêdnia ona fakt, i¿ dawniej u¿ywany by³ system ksiêgowy oparty
o zasadê pojedynczego zapisu (MONSEN 2006). Podobnie jak w Polsce, tak i w Norwegii bud¿ety JST przygotowywane s¹
jednoczeœnie w ujêciu tradycyjnym i zadaniowym. Warto odnotowaæ, i¿ ujêcie zadaniowe pojawi³o siê w norweskich
bud¿etach w 1996 roku (w Polsce dwa lata wczeœniej).
W obu pañstwach bud¿ety JST przygotowywane s¹ corocznie, ich treœæ podawana jest do wiadomoœci publicznej.
W Polsce odbywa siê to przez publikacjê w elektronicznym Biuletynie Informacji Publicznej (dalej: BIP), do posiadania
którego zobowi¹zana jest ka¿da jednostka samorz¹dowa. W Norwegii natomiast, treœæ bud¿etów mo¿na odnaleŸæ
bezpoœrednio na stronach internetowych JST. Istniej¹ wyraŸne ró¿nice w jakoœci przygotowanych materia³ów.
W Norwegii, bud¿ety udostêpniane s¹ z nale¿yt¹ dba³oœci¹ o stronê edytorsk¹ prezentacji, z zapewnieniem czytelnoœci
elektronicznych dokumentów. Sporz¹dzane s¹ w ³atwych w obs³udze i odczycie formatach *.pdf. Bud¿ety polskie
prezentowane s¹ czêsto w niechlujny sposób, dotyczy to samej formy (niedbale skanowane uchwa³y bud¿etowe miast
i gmin) jak i sposobu prezentacji (bud¿ety s¹ trudne do odnalezienia w zasobach biuletynów, niektóre jednostki w ogóle
nie przestrzegaj¹ obowi¹zku publikacji bud¿etu). Co wiêcej, w obu krajach odmienny jest sposób prezentacji treœci
w dokumentach opisuj¹cych bud¿ety JST. W Polsce mamy do czynienia z przejrzystymi dokumentami, bogatymi w treœæ
finansow¹, jednak nie zawieraj¹cymi opisu strategii podejmowanych dzia³añ. Dokumentacja norweska ma natomiast
charakter informacyjno-promocyjny, zmarginalizowana jest w niej jednak treœæ z zakresu rachunkowoœci i finansów
publicznych. Mówi¹c o prezentacji bud¿etów samorz¹dowych wspomnieæ nale¿y równie¿ o materiale udostêpnianym
w obu krajach przez instytucje statystyki publicznej. Statistisk sentralbyrå, bêd¹ce odpowiednikiem G³ównego Urzêdu
Statystycznego, administruje systemem KOSTRA (KOSTRA: Kommune-Stat-Rapportering). Od 2001 roku, agregowane
i klasyfikowane s¹ w KOSTRA dane pochodz¹ce z obowi¹zkowej sprawozdawczoœci bud¿etowej hrabstw i gmin.
W przypadku G³ównego Urzêdu Statystycznego, dane na temat bud¿etów samorz¹dowych s¹ du¿o ubo¿sze,
publikowane dopiero od 2007 roku, udostêpniane na stronie internetowej urzêdu ze znacz¹cym opóŸnieniem (Bank
Danych Lokalnych).
Z punktu widzenia analizy wydatków (nale¿y przypomnieæ, i¿ charakterystyka i porównanie wydatków na turystykê
w norweskich i polskich bud¿etach jest podstawowym celem opracowania), istotny jest sposób grupowania
poszczególnych wydatków, tzw. klasyfikacja bud¿etowa. W polskich i norweskich warunkach mamy do czynienia ze
standaryzowanym podzia³em wydatków bud¿etowych wed³ug ró¿nego typu dzia³alnoœci. W Polsce wydatki opisane s¹
kolejno w dzia³ach, rozdzia³ach i paragrafach, ka¿dy z elementów podrzêdnych zawiera siê w nadrzêdnym. Podobne
59
rozwi¹zanie zostawano w Norwegii. Podstawowe ró¿nice w bud¿etowaniu polskim i norweskim widoczne s¹ gdy
analizujemy spójnoœæ dzia³ów w bud¿etach JST ró¿nego szczebla. Jednostki polskie posiadaj¹ do dyspozycji pe³n¹,
szczegó³ow¹ klasyfikacjê bud¿etow¹, bez wzglêdu na ich miejsce w hierarchii podzia³u administracyjnego. Tym samym,
dowolne województwo, powiat oraz gmina korzystaæ bêd¹ z takiej samej struktury i numeracji dzia³ów, rozdzia³ów
i paragrafów, adekwatnych dla finansowego opisu podobnych dzia³alnoœci. Inaczej jest w przypadku Norwegii, gdzie
stopieñ szczegó³owoœci klasyfikacji bud¿etowej roœnie wraz z przechodniem ni¿ej w hierarchii podzia³u
administracyjnego. Dodatkowo, ca³kowitej zmianie ulega struktura i numeracja dzia³ów, w których klasyfikowane
s¹ dochody i wydatki bud¿etowe. W przeciwieñstwie do Polski, porównanie bud¿etów norweskich, opracowanych dla
jednostek ró¿nego szczebla jest zatem znacz¹co utrudnione.
Tab. 3.1: Ró¿nice w bud¿etach polskich i norweskich jednostek samorz¹du terytorialnego.
Cecha
Polska
Norwegia
Bud¿et tradycyjny
+
+
Bud¿et zadaniowy
+
Spójnoœæ dzia³ów w bud¿etach JST ró¿nego szczebla
+
+
_
Kompletnoœæ i szczegó³owoœæ udostêpnionych
materia³ów statystycznych, dotycz¹cych bud¿etów JST
_
+
ród³o: Opracowanie w³asne.
3.3.
Miejsce turystyki w klasyfikacji bud¿etowej jednostek samorz¹du terytorialnego
Okreœlenie wielkoœci wydatków poniesionych przez jednostki samorz¹du terytorialnego na turystykê zwi¹zane jest
z potrzeb¹ dok³adnego ustalenia miejsca agregacji planowanych œrodków finansowych w strukturze bud¿etów.
W Polskim ustawodawstwie dotycz¹cym finansów publicznych rozró¿nia siê dwa g³ówne rodzaje wydatków: bie¿¹ce
(zwi¹zane z funkcjonowaniem jednostki) oraz maj¹tkowe (zwi¹zane z inwestycjami bezpoœrednimi i portfelowymi).
Wydatki na rozwój turystyki mog¹ mieæ zarówno charakter wydatków bie¿¹cych jak i maj¹tkowych. Co wa¿ne, w polskiej
klasyfikacji bud¿etowej wyodrêbniono miejsce na wydatki zwi¹zane bezpoœrednio z turystyk¹. Mowa o dziale 630,
w którego sk³ad wchodz¹ nastêpuj¹ce rozdzia³y: 63001 rozdzia³ obejmuje wydatki na oœrodki informacji turystycznej,
63002 w rozdziale uwzglêdniono œrodki przekazane Polskiej Organizacji Turystycznej, 63003 rozdzia³ obejmuje wydatki
na zadania w zakresie upowszechniania turystyki, 63078 w rozdziale ujête s¹ œrodki przeznaczone na usuwanie skutków
klêsk ¿ywio³owych, przy czym mowa wy³¹cznie o skutkach dla gospodarki turystycznej, wreszcie 63095 w rozdziale tym
uwzglêdniono wydatki na pozosta³¹ dzia³alnoœæ zwi¹zan¹ z turystyk¹. Co wa¿ne, w trakcie przeprowadzonych badañ
autorzy ujawnili, i¿ samorz¹dy gminne i powiatowe województwa ³ódzkiego nie korzystaj¹ w ogóle z rozdzia³ów 63002
60
oraz 63078. Co ciekawe, zgodnie z art. 14 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o Polskiej Organizacji Turystycznej (Dz. U.
z 1999 r., Nr 62, poz. 689 z póŸn. zm.), ka¿de przedsiêbiorstwo i ka¿da jednostka samorz¹dowa mo¿e finansowo wspieraæ
dzia³alnoœæ organizacji. Powy¿sze za³o¿enie by³o prawdopodobn¹ przyczyn¹ utworzenia wspomnianego rozdzia³u 63002
w polskiej klasyfikacji bud¿etowej. Z uwagi na w¹tpliwe korzyœci wynikaj¹ce z owego wsparcia finansowego mo¿liwoœæ
pos³ugiwania siê tytu³em Partner Polskiej Organizacji Turystycznej, ¿adna z badanych JST nie zdecydowa³a siê wspieraæ
omawianej organizacji, nie ujawni³a zatem jakichkolwiek wydatków w ramach wskazanego rozdzia³u. W opinii autorów
dyskusyjnym jest powielanie w ramach wiêkszoœci dzia³ów klasyfikacji bud¿etowej rozdzia³ów, w których ujawniane
s¹ wydatki na usuwanie skutków klêsk ¿ywio³owych. Wydaje siê, i¿ nie zawsze jest mo¿liwym przypisanie danego skutku
wyst¹pienia zjawisk nadzwyczajnych do konkretnej dziedziny, np. turystyki. Autorzy nie weryfikowali jednak, czy brak
wykorzystania rozdzia³u 63078 w bud¿etach gmin i powiatów województwa ³ódzkiego wynika³ z faktu nie wyst¹pienia
klêsk ¿ywio³owych, czy z faktu nie wyst¹pienia negatywnych skutków wskazanych zdarzeñ dla turystyki, czy wreszcie
z przypisania skutków owych zdarzeñ innym ni¿ turystyka dziedzinom.
Tab.3. 2: Miejsce wydatków na turystykê w strukturze bud¿etów Polski i Norwegii.
Bud¿et polskiej gminy/powiatu
Dzia³ 630 - Turystyka
Dzia³ 750 - Administracja publiczna
(w tym rozdzia³ 75075 - promocja
gminy/powiatu)
Dzia³ 921- Kultura i ochrona
dziedzictwa narodowego
Dzia³ 925 - Ogrody botaniczne
i zoologiczne oraz naturalne
obszary i obiekty chronionej
przyrody
Dzia³ 926 - Kultura fizyczna i sport
Bud¿et norweskiej gminy
Dzia³ 140 - Reklama i informacja
Dzia³ 325 - Wspomaganie biznesu
Dzia³ 335 - Rekreacja w obszarach
miejskich
Dzia³ 360 - Zarz¹dzanie
przestrzeni¹ i œrodowiskiem
Dzia³ 365 - Ochrona dziedzictwa
kulturowego
Dzia³ 375 - Muzea
Dzia³ 380 - Sport i obiekty
sportowe
Dzia³ 381 - Gminne oœrodki sportu
Dzia³ 386 - Gminne oœrodki kultury
Bud¿et norweskiego hrabstwa
Dzia³ 705 - Finansowe wsparcie
biznesu
Dzia³ 710 - Biznes regionalny
Dzia³ 715 - Rozwój lokalny
i regionalny
Dzia³ 716 - Œrodowisko
Dzia³ 760 - Muzea
Dzia³ 775 - Sport
ród³o: Opracowanie w³asne.
Nie jest jasnym, na podstawie opisu polskiej klasyfikacji bud¿etowej, wydatki na jakie dzia³ania nale¿y wykazaæ w dziale
630. W trakcie prowadzenia badañ nad bud¿etami JST w województwie ³ódzkim autorzy ujawnili szereg dzia³añ z zakresu
turystyki finansowanych ze œrodków samorz¹dowych, które z ró¿nych wzglêdów (b³¹d, a przede wszystkim mo¿liwoœæ
jednoczesnego powi¹zania dzia³ania z ró¿nymi dzia³ami bud¿etu) nie przypisano do dzia³u 630. Niepoprawnym by³oby
jednak wnioskowanie, i¿ gminy czy powiaty, które w swoich bud¿etach nie uwzglêdniaj¹ dzia³u 630, nie wspieraj¹
61
finansowo rozwoju turystyki. Maj¹c na uwadze ten fakt, autorzy zidentyfikowali dzia³y klasyfikacji bud¿etowej,
w których ujawniono istotne wydatki stymuluj¹ce bezpoœrednio rozwój turystyki. Podobnego zabiegu dokonano
dla norweskiej klasyfikacji bud¿etowej. O ile w bud¿etach norweskich hrabstw bezpoœrednio nie uwzglêdniono turystyki,
o tyle w bud¿etach gminnych, w dziale 325 (wspomaganie biznesu) wskazano na koniecznoœæ utrzymania informacji
turystycznej. Wyniki omówionych prac zestawiono w tabeli. Co wa¿ne i logiczne, nie wszystkie wydatki w ramach
wyszczególnionych dzia³ów s¹ wydatkami zwi¹zanymi z turystyk¹.
Warto podkreœliæ, i¿ proste, bezpoœrednie porównanie wydatków na turystykê w bud¿etach JST w Polsce i Norwegii nie
jest mo¿liwe. Autorzy wskazuj¹ jednak, ¿e mo¿liwym jest równoleg³e zestawienie wydatków na kulturê, sport
czy promocjê. To w³aœnie w tych dziedzinach zidentyfikowano wydatki na rozwój turystyki.
3.4.
Metodologia gromadzenia danych o wydatkach na rozwój turystyki w bud¿etach
jednostek samorz¹du terytorialnego województwa ³ódzkiego i hrabstwa Oppland
Celem podjêtych badañ by³o rozpoznanie ca³kowitej wysokoœci wydatków w dzia³ach b¹dŸ rozdzia³ach (turystyka,
promocja, kultura i sport), w których uprzednio ujawniono szczegó³owe wydatki zwi¹zane z turystyk¹. Badania
zrealizowano dla wszystkich gmin i powiatów województwa ³ódzkiego, jak równie¿ dla norweskiego hrabstwa Oppland
i wchodz¹cych w jego sk³ad gmin. Najwy¿sze wydatki miast i gmin na szeroko rozumian¹ turystykê zestawiono
w poni¿szych tabelach. Nie jest zaskoczeniem, i¿ najwiêksze wydatki na turystykê sensu stricte, a tak¿e promocjê JST,
kulturê oraz sport zdiagnozowano w gminach miejskich województwa ³ódzkiego, a przede wszystkim w gminach
miejskich posiadaj¹cych jednoczeœnie status powiatu grodzkiego.
Jako podstawow¹ jednostkê analizy przyjêto powiaty, dla których rozpoznano wysokoœæ wydatków realizowanych przez
samorz¹d powiatowy, oraz dla których zagregowano wysokoœæ wydatków realizowanych przez wchodz¹ce w ich sk³ad
samorz¹dy gminne. Z analiz wy³¹czono miasta na prawach powiatu, których samorz¹d jednoczeœnie realizuje zadania
gmin i powiatów. Argumentem przemawiaj¹cym za tym rozwi¹zaniem jest bardzo znacz¹ce odchylenie wartoœci
zidentyfikowanych dla powiatów grodzkich, w porównaniu z powiatami ziemskimi. Uwzglêdnienie tych jednostek
w analizach istotnie obni¿y³oby mo¿liwoœæ wnioskowania i interpretacji wyników. Dodatkowo, co ju¿ szerzej
dyskutowano we wstêpie do niniejszego opracowania, jako obszar porównania przyjêto norweskie hrabstwo Oppland.
Wskazano, i¿ norweskie hrabstwa maj¹ najwiêcej cech wspólnych z polskimi powiatami ziemskimi, mimo i¿ w ich sk³ad
wchodzi znacz¹co wiêksza liczba gmin. W przypadku województwa ³ódzkiego, zakres czasowy badania obejmuje lata
2009 oraz 2012. Dla obu okresów rozpoznano plany bud¿etowe wszystkich gmin i powiatów. W przypadku hrabstwa
Oppland, ze wzglêdu na dostêpnoœæ danych w omówionym wy¿ej systemie KOSTRA, zakres czasowy badania obj¹³ lata
2009 i 2011.
62
Tab. 3.3: Gminy województwa ³ódzkiego, które zaplanowa³y w 2009 roku najwiêksze wartoœci wydatków na turystykê,
promocjê, kulturê i sport.
Gminy
g. m. £ódŸ
Wydatki w tys. z³otych na...
(w nawiasach podano dzia³ lub rozdzia³ klasyfikacji bud¿etowej)
turystykê
promocjê
kulturê
sport
(630)
(75075)
(921)
(926)
880
35 106
g. m-w. Uniejów
g. w. Bedlno
-
350
5 846
124 130
221
6 777
14 890
-
600
8 167
7 916
42
273
7 045
8 636
g. w. Rawa Mazowiecka
g. w. Kleszczów
-
360
8 497
3 685
34
733
5 609
4 016
-
114
2 154
7 370
-
600
6 189
2 467
1 000
600
4 910
2 395
g. m-w. Poddêbice
g. m. Tomaszów Mazowiecki
g. w. Aleksandrów
150 818
96
g. m. Be³chatów
g. m. Piotrków Trybunalski
128 622
Tab. 3.4: - w 2012 roku
Gminy
Wydatki w tys. z³otych na...
(w nawiasach podano dzia³ lub rozdzia³ klasyfikacji bud¿etowej)
turystykê
promocjê
kulturê
sport
(630)
(75075)
(921)
(926)
g. m. £ódŸ
1 163
20 903
82 325
43 115
g. m-w. Uniejów
5 794
1 326
11 767
18 881
g. w. Bedlno
6 300
607
10 984
4 219
g. m. Be³chatów
28
722
15 740
1 386
g. m. Piotrków Trybunalski
91
193
5 421
10 175
g. w. Rawa Mazowiecka
-
138
2 430
13 055
g. w. Kleszczów
-
406
7 348
7 755
13 722
g. m-w. Poddêbice
-
277
1 388
g. m. Tomaszów Mazowiecki
-
375
8 892
5 987
g. w. Aleksandrów
-
1 110
1 037
11 888
ród³o: Opracowanie w³asne.
63
Co oczywiste, autorzy maj¹ œwiadomoœæ niedoskona³oœci porównania danych polskich z roku 2012 i norweskich z roku
2011. Nale¿y równie¿ wyjaœniæ, i¿ wartoœci wydatków w bud¿etach gmin tworz¹cych hrabstwo Oppland i w bud¿ecie
samego hrabstwa wyra¿one by³y w norweskich koronach. Dla zapewnienia porównywalnoœci danych, wskazane
wartoœci wyra¿ono w polskich z³otych, przeliczywszy je uprzednio wed³ug œredniego kursu Narodowego Banku Polskiego,
który dnia 15 czerwca 2012 roku okreœli³ wartoœæ jednej korony norweskiej na 0,5718 polskiego z³otego.
3.5.
Wydatki na rozwój turystyki w bud¿etach jednostek samorz¹du terytorialnego
województwa ³ódzkiego i hrabstwa Oppland
Bezpoœrednie wydatki na turystykê (dzia³ 630) nie by³y ujawniane w istotnej czêœci bud¿etów gminnych
czy powiatowych w województwie ³ódzkim. W przypadku Norwegii, co dyskutowano ju¿ wy¿ej, nie stwierdzono
wystêpowania podobnego podzia³u klasyfikacji wydatków samorz¹dowych. W województwie ³ódzkim odnotowano
trzy powiaty (brzeziñski, skierniewicki i tomaszowski), w których bezpoœrednio na turystykê, zarówno w roku 2009 i 2012,
nie przeznaczono jakiejkolwiek kwoty. Dotyczy to zarówno bud¿etów powiatowych, jak równie¿ bud¿etów gmin
wchodz¹cych w sk³ad wymienionych powiatów. W bud¿etach powiatowych, kwota przeznaczana bezpoœrednio na
turystykê, niezale¿nie od roku analizy, waha siê miêdzy 2 tys. a ponad 1 mln z³otych. Dla zagregowanych (zsumowanych)
do poziomu powiatów bud¿etów gminnych, analizowane wydatki mieszcz¹ siê w granicach od zaledwie 1 tys. do prawie
7 mln z³otych. Warto zaznaczyæ, ¿e du¿a rozpiêtoœæ obszaru zmiennoœci dla bezpoœrednich wydatków na turystykê oraz
niewielka liczba gmin (ledwie 21, nie licz¹c trzech miast na prawach powiatu) ujawniaj¹cych w swoich bud¿etach dzia³
630, nie œwiadcz¹ jednoznacznie o braku wydatków, a szczególnie braku inwestycji wspieraj¹cych rozwój turystyki
podejmowanych przez samorz¹dy województwa. Jest to natomiast wa¿na informacja, œwiadcz¹ca o ró¿nym sposobie
interpretacji dzia³u 630 przez JST. Jedynie niewielka czêœæ jednostek u¿ywa go zgodnie z przeznaczeniem, ksiêguj¹c
w nim wydatki bie¿¹ce na turystykê lub zwi¹zane z inwestycjami turystycznymi. Potwierdza to potrzebê poszukiwania
wydatków zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ turystyczn¹ w innych dzia³ach i sk³ania do przemyœleñ na temat polskiej konstrukcji
bud¿etu JST. Elastycznoœæ polskiej klasyfikacji bud¿etowej, wynikaj¹ca z szerokiego wyboru dzia³ów, w których JST mog¹
ksiêgowaæ ró¿ne wydatki to niew¹tpliwa zaleta. Jednak¿e, rodzi to problem obni¿onej porównywalnoœci bud¿etów
pomiêdzy jednostkami tego samego szczebla. W opinii autorów, rzetelne usystematyzowanie dzia³ów i ich jasny opis
usunê³yby wskazan¹ wadê.
Rozwój turystki na obszarze rozpatrywaæ nale¿y w kontekœcie elementów tworz¹cych potencja³ turystyczny, jak równie¿
z percypowan¹ atrakcyjnoœci¹ turystyczn¹, a wiêc œwiadomoœci¹ potencjalnego turysty wartoœci okreœlonej lokalizacji
(KACZMAREK, STASIAK, W³ODARCZYK 2002). O ile wydatki na kulturê, sport, ochronê œrodowiska przyrodniczego mog¹
s³u¿yæ bezpoœrednio wzmocnieniu potencja³u turystycznego, o tyle wydatki na promocjê JST wi¹zaæ mo¿na z promocj¹
turystyczn¹ obszarów, a wiêc wzmacnianiem percypowanej atrakcyjnoœci turystycznej. Autorzy pragn¹ podkreœliæ,
64
i¿ ze wzglêdu na nik³e wykorzystanie w strukturze bud¿etów gminnych i powiatowych dzia³u 925 (ogrody botaniczne
i zoologiczne oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody), zdecydowali siê zrezygnowaæ z analizy wydatków
ujawnianych we wskazanym dziale.
a)
b)
65
c)
d)
Rys. 1: Wydatki na (a) turystykê, (b) sport, (c) promocjê, (d) kulturê w bud¿etach gmin i powiatów województwa
³ódzkiego oraz w norweskim hrabstwie Oppland, w 2009 i 2012 roku.
ród³o: Opracowanie w³asne.
66
Rozwój turystki na obszarze rozpatrywaæ nale¿y w kontekœcie elementów tworz¹cych potencja³ turystyczny, jak równie¿
z percypowan¹ atrakcyjnoœci¹ turystyczn¹, a wiêc œwiadomoœci¹ potencjalnego turysty wartoœci okreœlonej lokalizacji
(KACZMAREK, STASIAK, W³ODARCZYK 2002). O ile wydatki na kulturê, sport, ochronê œrodowiska przyrodniczego mog¹
s³u¿yæ bezpoœrednio wzmocnieniu potencja³u turystycznego, o tyle wydatki na promocjê JST wi¹zaæ mo¿na z promocj¹
turystyczn¹ obszarów, a wiêc wzmacnianiem percypowanej atrakcyjnoœci turystycznej. Autorzy pragn¹ podkreœliæ,
i¿ ze wzglêdu na nik³e wykorzystanie w strukturze bud¿etów gminnych i powiatowych dzia³u 925 (ogrody botaniczne
i zoologiczne oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody), zdecydowali siê zrezygnowaæ z analizy wydatków
ujawnianych we wskazanym dziale.
Funkcjonowanie instytucji kultury i sztuki, w tym muzeów, kin i teatrów wp³ywa na rozwój turystyki w regionie
(KRAKOWIAK, LATOSIñSKA 2009). Zdarza siê, i¿ wymienione podmioty s¹ same w sobie celem wyjazdu. Tym samym,
wydatki zwi¹zane z ich dzia³alnoœci¹, a ponoszone przez samorz¹dy, bezpoœrednio dotycz¹ turystyki. Co wiêcej, w dziale
921 (kultura i ochrona dziedzictwa narodowego) ujête s¹ wydatki ponoszone przez JST na ochronê zabytków. Nie trzeba
przekonywaæ, i¿ zabytki s¹ jednym z kluczowych elementów kszta³tuj¹cych potencja³ turystyczny obszaru. W przypadku
województwa ³ódzkiego, wydatki na kulturê oraz ochronê dziedzictwa narodowego zadeklarowa³o ponad 95%
badanych gmin i powiatów. Kwoty przeznaczane przez samorz¹dy na omawiany cel wahaj¹ siê miêdzy 11 tys. a ponad
3 mln z³otych w bud¿etach powiatowych oraz od 2 do 30 mln z³otych dla sumarycznie ujmowanych gmin
w poszczególnych powiatach. Co wa¿ne, na podstawie analizy skoœnoœci rozk³adów stwierdzono, i¿ wiêkszoœæ gmin
i powiatów przeznacza na kulturê w swoich bud¿etach wiêksz¹ kwotê ni¿ œrednia dla województwa. Jednostkami,
w których zdiagnozowano najwiêksze wydatki s¹ powiat be³chatowski i tomaszowski. Wydatki na kulturê ujawnione
w bud¿ecie hrabstwa Oppland oraz w bud¿ecie gmin badanego, norweskiego regionu s¹ kilkukrotnie wiêksze ni¿
wydatki polskich powiatów i gmin. Warto jednak podkreœliæ, ¿e podana ró¿nica wyznaczona zosta³a po przeliczeniu
wydatków norweskich przez kurs gie³dowo-bankowy. Natomiast, omawiana ró¿nica ulega znacz¹cej redukcji
po uwzglêdnieniu parytetu si³y nabywczej korony norweskiej. Istotne zdaniem autorów jest okreœlenie proporcji,
w jakiej kultura finansowana jest ze œrodków powiatowych i gminnych. W przypadku województwa ³ódzkiego, powiaty
w niewielkim stopniu uczestnicz¹ w finansowaniu kultury w porównaniu do gmin, œrednio w stosunku 5:100. Inaczej jest
w Oppland, gdzie stosunek ten wynosi ponad 35:100. W ocenie autorów, praktyka norweska sprzyja spajaniu dzia³añ
na wiêkszym obszarze (hrabstwa), odci¹¿a tym samym mniejsze jednostki (gminy).
Wœród dzia³ów klasyfikacji bud¿etowej, w których autorzy ujawnili wydatki zwi¹zane z turystyk¹, wskazaæ nale¿y na dzia³
926 (kultura fizyczna i sport), np.: œrodki przeznaczone na budowê i utrzymanie obiektów sportowych. Co wa¿ne, dzia³
926 odnotowano w strukturze bud¿etów praktycznie wszystkich JST w województwie ³ódzkim (wszystkie powiaty i 95%
gmin). Jest on wykorzystywany przez ponad 95% gmin województwa ³ódzkiego i przez wszystkie jednostki badawcze.
Kwoty przeznaczane przez samorz¹dy na kulturê fizyczn¹ i sport wahaj¹ siê miêdzy 8 tys. a ponad 3,4 mln z³otych
na poziomie powiatu oraz miêdzy 0,5 a 130 mln z³otych dla ³¹cznie rozpatrywanych gmin tworz¹cych powiaty. Obszary
zmiennoœci s¹ wiêksze ni¿ w przypadku wydatków na kulturê i ochronê dziedzictwa narodowego. Znacz¹ca czêœæ
67
wydatków dotyczy utrzymania obiektów, które ze wzglêdu na profil prowadzonej dzia³alnoœci wykorzystywane
s¹ g³ównie przez spo³ecznoœci lokalne. W opinii autorów dopiero najwiêksze inwestycje maj¹ szansê stymuluj¹co
oddzia³ywaæ na ruch turystyczny. Najwiêksze wydatki zdiagnozowano w powiecie be³chatowskim w 2009 roku. Wp³yw
na pozycjê powiatu mia³a inwestycja sfinansowana przez gminê Kleszczów, opiewaj¹ca na kwotê 122,8 mln z³otych.
Ze œrodków tych sfinansowano budowê kompleksu rekreacyjno-sportowego „Solpark”, œwiadcz¹cego us³ugi
mieszkañcom gminy, szczególnie m³odzie¿y szkolnej, ale równie¿ promuj¹cego swoj¹ ofertê w skali wojewódzkiej
i ponadregionalnej. Warto podkreœliæ, i¿ wspomniana kwota by³a ponad 4 krotnie wy¿sza ni¿ maksimum ujawnione
w 2012 roku w powiecie poddêbickim. Podobnie jak w przypadku wczeœniej analizowanego dzia³u 921 istnieje znaczna
dysproporcja (11:100) miêdzy wysokoœci¹ œrodków przeznaczanych na sport i kulturê fizyczn¹ w bud¿etach powiatów
i w ³¹cznie rozpatrywanych bud¿etach gmin, wchodz¹cych w sk³ad owych powiatów. Dysproporcja ta jest znacz¹co
mniejsza dla hrabstwa Oppland (27:100).
Z perspektywy wspierania lokalnego rozwoju turystyki przez samorz¹dy, wa¿nym elementem klasyfikacji bud¿etowej
jest rozdzia³ 75075 (promocja JST), który zawiera siê w dziale 750 (administracja publiczna). We wskazanym rozdziale
autorzy zidentyfikowali wydatki, których celem by³o zwiêkszenie œwiadomoœci (potencjalnego inwestora, mieszkañca
czy turysty) na temat ró¿norodnej oferty obszaru (dogodnych warunków inwestycyjnych, mieszkaniowych
czy turystycznych). Finansowe zaanga¿owanie w promocjê zadeklarowa³o w swoich bud¿etach ponad 85% gmin
i wszystkie powiaty województwa ³ódzkiego. Kwoty przeznaczone na analizowany cel wahaj¹ siê miêdzy 12 tys. a ponad
370 tys. z³otych na poziomie powiatu oraz miêdzy 70 tys. a 2,3 mln z³otych dla sumarycznie ujêtych gmin tworz¹cych
powiaty. Jak widaæ, ró¿nice miêdzy wielkoœciami minimalnymi a maksymalnymi s¹ niewielkie w porównaniu do
obszarów zmiennoœci wyznaczonych dla wczeœniej omówionych dzia³ów. Wydatki na promocjê JST, przekraczaj¹ce 1 mln
z³otych zg³osi³y w bud¿etach na 2012 rok powiaty (i tworz¹ce je gminy) ³owicki, pabianicki, piotrkowski, poddêbicki,
sieradzki i tomaszowski. Ponad 2 mln na omawiany cel planuj¹ wydaæ powiaty (i wchodz¹ce w ich sk³ad gminy)
be³chatowski oraz zgierski. W norweskiej klasyfikacji bud¿etowej dla gmin stwierdzono istnienie dzia³u 140, zbie¿nego
z polskim rozdzia³em 75075. Jednak¿e, zarówno w roku 2009 i 2011, w przypadku bud¿etów gmin wchodz¹cych w sk³ad
hrabstwa Oppland nie zaksiêgowano jakichkolwiek œrodków w omawianym dziale. W opinii autorów, znacz¹cym
niedopatrzeniem jest brak oczywistego ujawnienia wydatków na promocjê w bud¿etach gmin norweskiego Oppland.
Poprzez podjête badania autorzy próbowali zdiagnozowaæ istnienie oraz si³ê zale¿noœci miêdzy ³¹czn¹ kwot¹ wydatków
bud¿etowych gmin lub liczb¹ mieszkañców gmin, a wartoœciami wydatków w poszczególnych dzia³ach klasyfikacji
bud¿etowej, w których ujawniono œrodki zwi¹zane z turystyk¹. Dla uproszczenia weryfikowano jedynie istnienie
zale¿noœci o charakterze liniowym. Wyniki przeprowadzonej analizy wskazuj¹, ¿e w ka¿dym z przypadków mamy do
czynienia z proporcjonalnym wzrostem wartoœci zmiennych. Szczegó³owe wyniki zaprezentowano w poni¿szej tabeli.
Mo¿na zauwa¿yæ, ¿e wydatki na kulturê w gminach województwa ³ódzkiego ros³y proporcjonalnie do wielkoœci
bud¿etów tych¿e gmin. Im wiêksze wydatki ogó³em, tym wiêksze wydatki na kulturê.
68
Tab. 5.3: Wartoœci wspó³czynników korelacji liniowej Pearsona dla oceny zale¿noœci miêdzy wydatkami na promocjê,
kulturê i sport a wydatkami ogó³em w bud¿etach gmin lub liczb¹ mieszkañców gmin.
wartoœci wspó³czynników korelacji liniowej
Pearsona
promocjê
wydatki na
kulturê
sport
gminy województwa ³ódzkiego w 2009 roku
§ wydatki ogó³em w bud¿etach gmin
§ liczba mieszkañców gmin
76,87
83,91
83,92
77,68
68,73
5,88
gminy województwa ³ódzkiego w 2012 roku
§ wydatki ogó³em w bud¿etach gmin
§ liczba mieszkañców gmin
61,65
38,90
71,46
50,46
52,10
19,02
gminy hrabstwa Oppland w 2009 roku
§ wydatki ogó³em w bud¿etach gmin
§ iczba mieszkañców gmin
-
60,52
56,59
93,33
91,37
gminy hrabstwa Oppland w 2011 roku
§ wydatki ogó³em w bud¿etach gmin
§ liczba mieszkañców gmin
-
49,55
46,96
87,80
85,62
ród³o: Opracowanie w³asne.
Równie¿, wydatki te proporcjonalnie by³y wiêksze dla gmin o wiêkszej liczbie mieszkañców. Nieco s³absz¹ korelacjê
odnotowano dla wydatków ogó³em czy liczby mieszkañców zestawionych z wydatkami na promocjê, a przede wszystkim
z wydatkami na sport. Abstrahuj¹c od nielicznych wyj¹tków mo¿na stwierdziæ, ¿e niezale¿nie od liczby mieszkañców czy
wielkoœci bud¿etów gmin województwa ³ódzkiego, samorz¹dy gminne przeznaczaj¹ zbli¿one œrodki na sport, a w roku
2012 równie¿ na promocjê. W przypadku hrabstwa Oppland zaobserwowano przeciwn¹ prawid³owoœæ. Odnotowano
wyraŸnie silniejsz¹ zale¿noœæ miêdzy wydatkami na sport i kulturê fizyczna a wydatkami ogó³em w gminach hrabstwa czy
liczb¹ mieszkañców omawianych gmin. S³ab¹ korelacjê odnotowano natomiast w przypadku wydatków na kulturê.
Obserwacja powy¿sza potwierdza charakter regionu Oppland, nastawionego na rozwój sportu i turystyki zimowej.
Wa¿nym by³o okreœlenie wp³ywu, jaki na wydatki powi¹zane z turystyk¹ posiada szczebel jednostki samorz¹dowej.
Na mapach zaprezentowano wzglêdne (liczone jako odsetek wydatków ksiêgowanych w danym dziale do wydatków
bud¿etowych ogó³em) ró¿nice pomiêdzy finansowaniem promocji, kultury czy sportu przez gminy wchodz¹ce w sk³ad
powiatu i przez sam powiat. Dominuj¹ce na kartogramach wartoœci dodatnie œwiadcz¹ o wiêkszej partycypacji
samorz¹dów gminnych w wydatkach. Relatywnie wiêksze, finansowe zaanga¿owanie gmin w porównaniu do powiatów
zaobserwowano przede wszystkim dla wydatków poniesionych na promocjê, w pó³nocnej czêœci województwa
³ódzkiego (w powiatach ³êczyckim, ³owickim, poddêbickim i zgierskim), w 2012 roku. Co wa¿ne, w przypadku
norweskiego Oppland omawiane wartoœci oscyluj¹ wokó³ zera. Oznacza to, ¿e samorz¹d hrabstwa w podobnym stopniu
finansuje sport czy kulturê co samorz¹dy gminne. Z punktu widzenia gmin, zdecydowanie korzystniejszym jest uk³ad,
w którym jednostki wy¿szego szczebla aktywnie w³¹czaj¹ siê w finansowanie omawianych dzia³añ.
69
a)
70
Ró¿nica miêdzy wzglêdnymi wydatkami
w gminach danego powiatu i powiecie w roku 2009
b)
Rys. 2 a) i b): Wzglêdne ró¿nice pomiêdzy finansowaniem promocji, kultury i sportu przez gminy wchodz¹ce w sk³ad
powiatów i same powiaty województwa ³ódzkiego, w 2009 i 2012 roku.
ród³o: Opracowanie w³asne.
W przekonaniu autorów, wa¿nym by³o okreœlenie zró¿nicowania wydatków w ramach dzia³ów zwi¹zanych z turystyk¹,
ponoszonych przez samorz¹dy gminne na obszarze poszczególnych powiatów. Wysokie, wyra¿one w procentach
odchylenia od œredniej œwiadcz¹ o znacznych ró¿nicach w wydatkach miêdzy poszczególnymi gminami tworz¹cymi
powiaty. Mo¿na wnioskowaæ, i¿ owe wysokie wartoœci wskazuj¹ na znacz¹c¹ koncentracj¹ dzia³añ samorz¹dowych
na zadaniach uznanych za priorytetowe przez pojedyncze gminy w powiatach. Zdaniem autorów jest to zjawisko
pozytywne pod warunkiem, ¿e wynika ze strategii ca³ego regionu, która zak³ada specjalizacjê poszczególnych gmin
w ró¿nych typach dzia³alnoœci. W innym wypadku oznacza niewielki stopieñ skoordynowania prac prowadzonych przez
s¹siaduj¹ce ze sob¹ gminy. Odwrotna sytuacja wystêpuje dla wartoœci niskich. Informuj¹ one o niewielkiej
ró¿norodnoœci wydatków i s¹ œwiadectwem podobieñstwa finansowych strategii pojedynczych gmin lub dowodem
na wspólne, skoncentrowane dzia³anie podejmowane przez s¹siaduj¹ce gminy. Autorzy pragn¹ podkreœliæ, i¿ nie
porównywali ze sob¹ odchylenia od œredniej dla bezwzglêdnych wartoœci wydatków ujawnianych przez gminy
w powiatach. Porównaniu poddano odchylenia od œrednich dla wartoœci wzglêdnych, a wiêc udzia³ów badanych grup
wydatków (na promocjê, kulturê i sport) w ogólnej sumie wydatków gmin w powiatach. Jako miarê dyspersji podanych
wartoœci wzglêdnych przyjêto wspó³czynnik zmiennoœci.
71
Z najwy¿szymi wartoœciami dyspersji w przypadku dzia³u 75075 (promocja JST), zarówno dla roku 2009, jak i 2012 mamy
do czynienia w powiatach kutnowskim, ³askim i wieluñskim. Nale¿y jednak wskazaæ, i¿ w 2012 roku, najwy¿sz¹ wartoœæ
przeciêtnego odchylenia od œredniego udzia³u wydatków na promocjê w wydatkach ogó³em odnotowano dla gmin
powiatu be³chatowskiego. Obszar zmiennoœci wartoœci wydatków na promocjê JST waha siê dla wskazanego powiatu od
5 tys. (gmina Kluki) do ponad 720 tys. z³otych (miasto Be³chatów). Trudno wnioskowaæ, i¿ owe zró¿nicowanie œwiadczy
o planowej dywersyfikacji dzia³añ promocyjnych w obrêbie powiatu. W przekonaniu autorów, powy¿sze jest raczej
dowodem istotnej przewagi indywidualnych dzia³añ gmin. Najni¿sze wartoœci dyspersji obserwujemy dla powiatów
³ódzkiego wschodniego oraz brzeziñskiego. W gminach nale¿¹cych do obu powiatów, udzia³ œrodków przeznaczanych na
promocjê jest zbli¿ony, a jednoczeœnie bardzo niski. Zatem, nie mamy do czynienia z kooperacj¹ gmin w zakresie
promocji, a jedynie z podobieñstwem struktury ich bud¿etów.
72
Rys. 3 a) i b): Wspó³czynniki zmiennoœci udzia³ów okreœlonych grup wydatków w wydatkach ogó³em, w bud¿etach gmin
tworz¹cych powiaty, w 2009 i 2012 roku.
ród³o: Opracowanie w³asne.
Autorzy przeanalizowali zró¿nicowanie wydatków na kulturê w bud¿etach gmin województwa ³ódzkiego. Okreœlili
udzia³y wskazanej grupy wydatków w ogólnej sumie wydatków bud¿etowych gmin. Wykazali, i¿ w granicach
poszczególnych powiatów, relatywnie niskim (w porównaniu do wydatków na promocjê czy sport) jest przeciêtne
odchylenie od œredniego udzia³u wydatków na kulturê w ca³oœci œrodków wydatkowanych przez gminy tworz¹ce powiaty.
Najwy¿sze zró¿nicowanie gminnych wydatków na kulturê ujawniono w powiatach kutnowskim, ³êczyckim, poddêbickim
oraz tomaszowskim. Nale¿y podkreœliæ, ¿e s¹ to obszary intensywnego rozwoju turystyki, choæ rozwój ten nie ma
charakteru jednorodnego. W najbardziej intensywny sposób promuj¹ siê gminy najbardziej popularne wœród turystów,
przeznaczaj¹c na ten cel najwiêcej œrodków. Mowa o gminie miejsko-wiejskiej Uniejów oraz o miastach £êczycy
i Tomaszowie Mazowieckim. Wydaje siê, ¿e wy¿sza dyspersja œwiadczy o braku dzia³añ integruj¹cych dzia³ania gmin
w obrêbie wskazanych wy¿ej powiatów.
Podobne, wysokie wartoœci oszacowano dla norweskiego hrabstwa Oppland. Tu równie¿ mamy do czynienia
ze znacznym zró¿nicowaniem udzia³ów wydatków na kulturê w bud¿etach gminnych. Wiêksz¹ czêœæ województwa
³ódzkiego stanowi¹ powiaty, których gminy przeznaczaj¹ na kulturê zbli¿on¹, ale zarazem bardzo nisk¹ czêœæ ogó³u
73
wydatkowanych œrodków. Na tym tle wyró¿niæ nale¿y powiat sieradzki. Wszystkie tworz¹ce ów powiat gminy wydatkuj¹
na kulturê istotne œrodki, stanowi¹ce wa¿n¹ czêœæ bud¿etów gminnych. W opinii autorów jest to dowodem
skoordynowania gminnych dzia³añ na rzecz kultury w powiecie sieradzkim, jak równie¿ potwierdzeniem znaczenia
tych¿e dzia³añ w polityce realizowanej przez w³adze gminne.
Uwagê poœwiêciæ nale¿y wreszcie ocenie zró¿nicowania udzia³ów w bud¿etach gminnych wydatków na sport i kulturê
fizyczn¹. Wzorcowe, w opinii autorów, wartoœci dyspersji odnotowano w norweskim hrabstwie Oppland. Zró¿nicowanie
znaczenia wydatków na sport w bud¿etach gmin hrabstwa jest zauwa¿alne. Jednak¿e, jest ono ni¿sze ni¿ w przypadku
jakiegokolwiek powiatu województwa ³ódzkiego. Autorzy podkreœlaj¹ strategiczne ukierunkowanie regionu na rozwój
sportu i turystyki. Wskazuj¹ na zmienne znaczenie udzia³u wydatków na sport w bud¿etach gmin, zale¿ne od warunków
naturalnych i infrastrukturalnych w tych¿e gminach. Istotna dyspersja udzia³u wydatków na sport w bud¿etach gmin
nale¿¹cych do Oppland jest potwierdzeniem specjalizacji poszczególnych gmin regionu w rozwoju turystyki sportowej.
Z drugiej strony, potwierdza koordynacjê dzia³añ na szczeblu hrabstwa, zmierzaj¹cych do wykszta³cenia regionalnej
marki, znacz¹co silniejszej na rynku turystycznym ni¿ marki lokalne. Autorzy postrzegaj¹ tego typu dzia³ania jako
wzorcowe. Daj¹ one mo¿liwoœæ zgromadzenia wiêkszego kapita³u inwestycyjnego i osi¹gniêcia efektu skali
w prowadzonych dzia³aniach, zwiêkszaj¹ transparentnoœæ procesu wydatkowania œrodków przez wspóln¹ i wzajemn¹
kontrolê kilku, wspólnie zaanga¿owanych JST.
W odró¿nieniu do hrabstwa Oppland, powiaty województwa ³ódzkiego s¹ wyraŸnie wewnêtrznie zró¿nicowane pod
wzglêdem znaczenia wydatków na sport w strukturze bud¿etów gminnych. W niektórych wypadkach odchylenia
s¹ bliskie 200%. Przyczyn zjawiska nale¿y upatrywaæ w tym, ¿e najczêœciej pojedyncze gminy, realizuj¹c du¿e zadania
inwestycyjne w zakresie rozwoju infrastruktury sportowej czy rekreacyjnej, wyró¿niaj¹ siê na tle jednostek
s¹siaduj¹cych. O ile gmina dysponuje wystarczaj¹cym potencja³em do rozwoju rekreacji czy turystyki sportowej,
mo¿liwoœciami wykszta³cenia silnej w skali wojewódzkiej czy krajowej marki (np. gmina miejsko-wiejska Uniejów),
dzia³ania takie uznaæ nale¿y za poprawne.
Konkluduj¹c, nale¿y zaznaczyæ, i¿ interdyscyplinarnoœæ turystyki sk³ania do dyskusji czy celowym jest utrzymywanie
dzia³u dedykowanego wy³¹cznie turystyce (630) w polskiej klasyfikacji bud¿etowej. W opinii autorów, niezbêdnym jest
podjêcie szczegó³owych badañ nad rzeczywistym udzia³em wydatków na rozwój turystyki w wydatkach na promocjê JST,
kulturê czy sport. Pozwoli to okreœliæ rzeczywiste, finansowe zaanga¿owanie w³adz samorz¹dowych w rozwój turystyki
na zarz¹dzanych przez nie obszarach. Analiza korelacji wydatków na kulturê czy sport oraz promocjê z wielkoœci¹
wszystkich wydatków bud¿etowych czy liczb¹ mieszkañców, pozwala wnioskowaæ o charakterze turystyki wspieranej
przez JST. Pozwala równie¿ okreœliæ zaanga¿owanie samorz¹dów w promocjê rozwoju turystyki. Nale¿y równie¿ wskazaæ,
¿e znikomym jest udzia³ polskich powiatów w finansowaniu rozwoju szeroko rozumianej turystyki, szczególnie
z perspektywy zaanga¿owania samorz¹dów gminnych.
74
3.6.
Podsumowanie
W niniejszym artykule autorzy okreœlili specyficzne cechy konstrukcji bud¿etów w Polsce i w Norwegii, wskazali
na miejsce turystyki w klasyfikacjach bud¿etowych w³aœciwych obu krajom. Nastêpnie, szczegó³owo przeanalizowali
wydatki realizowane przez gminy i powiaty województwa ³ódzkiego, ksiêgowane w ramach dzia³ów bud¿etowych
posiadaj¹cych silne zwi¹zki z turystyk¹. Mowa o zwi¹zkach bezpoœrednich, jak równie¿ o poœrednim wp³ywie na rozwój
turystyki poprzez promocjê, rozwój kultury czy sportu. Uzyskane wyniki odniesiono do analogicznych wartoœci
zaobserwowanych w norweskim hrabstwie Oppland oraz w tworz¹cych je gminach.
Nale¿y podkreœliæ, i¿ dziêki zrealizowanym pracom badawczym, mo¿liwym by³o wskazanie silnych oraz s³abych stron
konstrukcji i prezentacji bud¿etów samorz¹dowych w Polsce i w Norwegii. Elastycznoœæ polskiej klasyfikacji bud¿etowej,
porównywalnoœæ bud¿etów JST ka¿dego szczebla to najwa¿niejsze zalety polskich bud¿etów. Z drugiej strony, precyzyjny,
roz³¹czny opis dzia³ów bud¿etowych oraz wysoka jakoœæ statystyki publicznej, w ramach której upowszechniane
s¹ charakterystyki norweskich bud¿etów samorz¹dowych, to niew¹tpliwe plusy bud¿etów samorz¹dów norweskich.
Faktem jest, i¿ œrodki którymi dysponuje samorz¹d norweski, nawet po uwzglêdnieniu ró¿nej si³y nabywczej norweskiej
korony i polskiego z³otego, s¹ obiektywnie wy¿sze w Norwegii. Warto podkreœliæ, ¿e wysokoœci œrodków, które s³u¿¹
finansowaniu okreœlonych dzia³añ, np. zwi¹zanych z rozwojem turystyki, nie mo¿na uto¿samiaæ z efektywnoœci¹
ich wydatkowania. Zagadnienie to nie by³o jednak przedmiotem prac podjêtych przez autorów. Dziêki podjêtym
badaniom, autorzy mogli równie¿ oceniæ umiejscowienie turystyki w polskiej i norweskiej klasyfikacji bud¿etowej. Mimo,
i¿ w polskiej klasyfikacji ujawniono dzia³ dedykowany bezpoœrednio turystyce, zdiagnozowano jednoczeœnie niski
stopieñ jego wykorzystania w planowaniu bud¿etów samorz¹dowych. W zwi¹zku z powy¿szym, problemem zarówno
polskim jak i norweskim jest brak mo¿liwoœci prostego szacowania wysokoœci œrodków przeznaczanych na rozwój
turystyki w bud¿etach JST. Autorzy sugeruj¹ przeprowadzenie szczegó³owych badañ w podanym zakresie, proponuj¹
rozpoznanie pojedynczych zadañ finansowanych ze œrodków samorz¹dowych oraz okreœlenie stopnia ich wp³ywu
na rozwój turystyki w gminach czy powiatach. Licz¹ zatem, i¿ niniejszy artyku³ stanie siê przyczynkiem do podjêcia
kolejnych prac badawczych nad znaczeniem turystyki w bud¿etach samorz¹dowych.
Bibliografia
ród³a publikowane:
1) Chojna-Duch E., 2001, Polskie prawo finansowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
2) Kaczmarek J., Stasiak A., W³odarczyk B., 2002, Produkt turystyczny albo jak organizowaæ poznawanie œwiata,
Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego, £ódŸ.
3) Krakowiak B., Latosiñska J., 2009, Muzea w dawnych rezydencjach zamkach, pa³acach i dworach, “Turyzm”, Nr 19,
z.1-2, Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego, £ódŸ, s. 43-51.
75
4) Lubiñska T., 2008, Bud¿et zadaniowy w Polsce: Reorientacja z wydatkowania na zarz¹dzanie pieniêdzmi publicznymi,
Difin, Warszawa.
5) Monsen N., 2008, Governmental accounting in Norway: A discussion with implications for international
development, “Financial Accountability &Management”, Tom 24, Nr 2, s. 151-167.
6) Monsen, N., 2006, Historical development of local governmental accounting in Norway, “Financial Accountability
& Management”, Tom 18, Nr 1, s. 359-380.
7) Ziemiecka J. (Red.), 2006, Finanse publiczne w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o., Warszawa.
ród³a prawne:
8) Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o Polskiej Organizacji Turystycznej (Dz. U. z 1999 r., Nr 62, poz. 689 z póŸn. zm.).
9) Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2009 r., Nr 157, poz. 1240 z póŸn. zm.).
ród³a internetowe:
10) Bank Danych Lokalnych [online], G³ówny Urz¹d Statystyczny, Warszawa [dostêp: 2012-06-17], Dostêpny
w Internecie: <http://www.stat.gov.pl>.
11) Håndbok for KOSTRA rapportering 2011: Oppslagshefte til hjelp ved KOSTRA rapportering avregnskap [online],
Statistisk sentralbyrå, Oslo [dostêp: 2012-06-17], Dostêpny w Internecie: <http://www.ssb.no>.
12) KOSTRA: Kommune-Stat-Rapportering [online], Norske Regjeringen, Oslo [dostêp: 2012-06-17], Dostêpny
w Internecie:<http://www.regjeringen.no>.
76
Maciej Adamiak
Tomasz Napiera³a
3. Tourism development financing
in the region of Lodz (Poland) and in Oppland county (Norway)
Summary
In this paper, the authors determined the specific features of the construction of budgets in Poland and Norway and
showed areas of tourism occurrence in the budget classifications of both countries. Then, thoroughly analysed the
expenditures made by municipalities and counties of the Lodz region, booked in the financial accounts which content
was strongly connected with tourism. Authors had focused on direct relationship, as well as indirect effects on the
development of tourism through promotion, development of culture and sport. The obtained results were compared
with corresponding values observed in the Norwegian county of Oppland and its municipalities.
It should be emphasized that by completing the research project, authors gained knowledge to identify strengths and
weaknesses of the of local budgets in Poland and Norway. Flexibility of classification and the high comparability of local
government units' budgets at all levels are the main advantages of Polish budgets. On the other hand, the precise
description of budgets and high quality of official statistics are undoubtedly advantages of Norwegian local government
budgets.
The fact is that the resources available to the Norwegian local authorities, even after taking into account the difference
between purchasing power of the Norwegian krone and Polish zloty, are objectively higher. It is worth noting that the
amount of funds allocated to finance specific activities, such as those related to the development of tourism, cannot be
equated with the efficiency of their spending. However this question was not the subject of research undertaken by the
authors.
Described research project gives the authors the ability to assess the position of tourism in the Polish and Norwegian
budget classification. Although the Polish classification revealed a dedicated account that was directly connected with
tourism, at the same time it was diagnosed to have minor importance in planning and constructing local budgets.
Therefore, the problem with both Polish and Norwegian budgets is the lack of possibilities to perform simple
estimations of the amount of resources assigned to the areas of tourism development. The authors suggest to perform
a specific study within this range and develop a diagnosis of individual tasks financed by the government and determine
the degree of their impact on the development of tourism in the municipalities or counties. Therefore they hope that
this article will be a contribution to make further research on the importance of tourism in local government budgets.
77
78
Filip Moterski
Katarzyna Leœniewska
Marcin ¯ek
4. Uwarunkowania rozwoju turystyki
Ka¿dy organizm, któremu nie udaje siê wykorzystaæ swojego potencja³u,
staje siê chory.
/William James/
4.1.
Wstêp
Potencja³ turystyczny jest bardzo wa¿nym punktem wyjœcia, jeœli mówimy o rozwoju turystyki na terenie danego regionu.
Jest to zbiór elementów œrodowiska geograficznego, a tak¿e zachowania cz³owieka mog¹ce byæ wykorzystane
do uprawiania turystyki b¹dŸ zajmowania siê ni¹. Inaczej ujmuj¹c, to wszelkie zasoby materialne oraz niematerialne,
które s¹ warunkiem koniecznym do osi¹gniêcia rozwoju turystyki w regionie (KARCZMAREK, STASIAK, W³ODARCZYK
2010). Jak zaznacza A.E. Szczepanowski (2012), produkt turystyczny mo¿e zaistnieæ oraz rozwijaæ siê dziêki ró¿nym
dobrom, do których nale¿y zaliczyæ œrodowisko geograficzne i dobra przetworzone przez cz³owieka, które sk³adaj¹ siê
na potencja³ turystyczny. Dopiero odpowiednia konfiguracja wskazanych wy¿ej elementów pozwala mówiæ
o stworzeniu mo¿liwoœci do rozwoju bran¿y turystycznej.
Celem artyku³u jest analiza potencja³u turystycznego województwa ³ódzkiego w œwietle za³o¿eñ prezentowanych
w dokumentach strategicznych, a tak¿e wskazanie sposobów wykorzystania istniej¹cego potencja³u turystycznego
w oparciu o analizê produktów turystycznych hrabstwa Oppland. W opracowaniu autorzy pos³u¿yli siê tak¿e analiz¹
treœci wybranych dokumentów strategicznych przygotowanych dla poszczególnych szczebli administracji terytorialnej
województwa ³ódzkiego.
4.2.
Analiza mo¿liwoœci realizacji za³o¿eñ prezentowanych w strategiach rozwoju turystyki
województwie ³ódzkim z perspektywy potencja³u turystycznego województwa
W badaniach nad turystyk¹, zjawiskiem na wskroœ interdyscyplinarnym, potencja³ uto¿samiany jest ze wszystkimi
elementami œrodowiska geograficznego oraz zachowaniami cz³owieka, które mog¹ byæ wykorzystane do uprawiania
turystyki lub zajmowania siê ni¹ (KACZMAREK, STASIAK, W³ODARCZYK 2010). Literatura przedmiotu uznaj¹c
79
za potencja³ turystyczny zbiór zasobów, czyli tych elementów, które realnie istniej¹ oraz w okreœlonej sytuacji mog¹ byæ
wykorzystane w procesie rozwoju turystyki, dzieli go na dwie podstawowe kategorie:
l zasoby strukturalne, czyli te elementy które mog¹ byæ wykorzystane w procesie kreowania produktu
turystycznego obszaru;
l zasoby funkcjonalne, rozumiane jako ogó³ czynników, które mog¹ okazaæ siê pomocne w wykorzystaniu
zasobów strukturalnych. Dodatkowo, zasoby funkcjonalne mog¹ byæ wewnêtrzne (bezpoœrednio zwi¹zane
z obszarem), oraz zewnêtrzne w stosunku do niego (MEYER 2010).
Aby w ogóle mówiæ o wykorzystaniu, czy niewykorzystaniu potencja³u danego regionu w rozwoju turystyki, czy oceniaæ
proponowane kierunki rozwojowe przemys³u turystycznego, nale¿y w pierwszej kolejnoœci wskazaæ te elementy, które
realnie s¹ potencja³em turystycznym. Samo stwierdzenie, ¿e potencja³ to zasoby strukturalne i funkcjonalne to za ma³o.
Jakie zatem sk³adowe buduj¹ obie wymienione grupy zasobów? W tej kwestii teoretycy przedmiotu (m.in. KACZMAREK,
STASIAK, W³ODARCZYK 2010, KUREK 2010, WYRZYKOWSKI 2010) s¹ raczej zgodni, wskazuj¹c, ¿e zasoby strukturalne
to takie elementy jak: walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne, dostêpnoœæ komunikacyjna. Na zasoby
funkcjonalne zaœ sk³adaj¹ siê: ekonomiczne, technologiczne, ekologiczne, polityczne, psychologiczne, spo³ecznodemograficzne, kulturowe uwarunkowania rozwoju turystyki.
Zaproponowany podzia³ wskazuje na dwie istotne kwestie, zwi¹zane z potencja³em turystycznym. Po pierwsze, mo¿na
zauwa¿yæ jak szerokie jest to pojêcie, a przez to wymaga ono zintegrowanych metod zarz¹dzania tak, aby mo¿na by³o
wybraæ optymaln¹ formu³ê ze wszystkich zaproponowanych sk³adników, która bêdzie prowadziæ do rozwoju turystyki
w regionie. Po drugie, powy¿sza formu³a wskazuje na koniecznoœæ szerszego, czêsto interdyscyplinarnego spojrzenia
na kwestie zarz¹dzania turystyk¹.
Chc¹c w pe³ni odnieœæ siê do problematyki podjêtej w tej czêœci pracy, nale¿y poddaæ pobie¿nej analizie zagadnienie
dzia³añ strategicznych w turystyce i ich specyfiki. Rozumienie pojêcia „strategii” w odniesieniu do rozwoju turystyki
w literaturze przedmiotu jest ró¿ne i zale¿y m.in. od postrzegania roli turystyki w procesie rozwoju spo³ecznogospodarczego. P. Burns (2004) zwraca uwagê na dwie mo¿liwoœci:
l turystyka w pierwszym rzêdzie (tourism first) wskazuj¹ca na rolê turystyki przede wszystkim jako czynnika
wzrostu ekonomicznego,
l rozwój w pierwszym rzêdzie (development first) odwo³uj¹ca siê do wielokierunkowego rozwoju poprzez
turystykê (por. KRUCZEK, ZMYœLONY 2010: 156).
To dychotomiczne ujêcie przedstawia turystykê w dwóch kontekstach: jako cel (tourism first) i jako narzêdzie
(development first). Strategie rozwoju turystyki, tworzone przez ró¿ne grona ekspertów poprzez swoje ogólne za³o¿enia
80
nawi¹zuj¹ do koncepcji zaproponowanej przez P. Burns'a. Podejœcie produktowe zorientowane jest na gospodarcze
efekty procesu planowania. Strategia tworzona jest w kontekœcie budowy marki produktu. W tym podejœciu mo¿na
mówiæ równie¿ o strategii rozwoju produktu turystycznego. Zdecydowanie bardziej kompleksowe podejœcie
charakteryzuje drogê budowy strategii z uwzglêdnieniem zasad zrównowa¿onego rozwoju. To coraz modniejsze has³o,
a w odniesieniu do wielu projektów równie¿ istotna determinanta podejmowanych dzia³añ, poza wzrostem gospodarczym k³adzie du¿y nacisk na wzrost spo³eczny. Tak budowana strategia rozwoju turystyki ma szansê staæ siê istotnym
drogowskazem dla prac prowadzonych na wielu polach przemys³u turystycznego, anga¿uj¹c przy tym znaczna liczbê
podmiotów beneficjentów dzia³añ strategicznych.
Definicja „strategii rozwoju turystyki” zaproponowana przez Z. Kruczka i P. Zmyœlonego (2010) mówi, ¿e strategia
rozwoju turystyki to d³ugofalowa koncepcja kszta³towania funkcji turystycznej w regionie, wyznaczaj¹ca ogólne kierunki
i uporz¹dkowane priorytety rozwojowe oraz okreœlaj¹ca sposoby i narzêdzia ich realizacji. Powinna ona stanowiæ punkt
odniesienia wszelkich inicjatyw i wspólnych dzia³añ podmiotów w zakresie turystyki. Nawi¹zuje do podejœcia
kompleksowego, zrównowa¿onego.
Odnosz¹c siê ponownie do kwestii potencja³u turystycznego, jednym z jego elementów, zw³aszcza w kontekœcie
zarz¹dzania rozwojem turystyki i jego jakoœci, jest sposób konstruowania dokumentów strategicznych. Przy czym termin
„sposób” nale¿y rozumieæ nie tylko jako okreœlon¹ metodê czy formê wykonania czegoœ, ale wszystko to co umo¿liwia
uzyskanie, osi¹gniêcie, wykonanie czegoœ (SZYMCZAK 1994). Poza algorytmem tworzenia dokumentu strategicznego
niezwykle istotne znaczenie dla wszelkich dzia³añ rozwojowych ma sk³ad zespo³u tworz¹cego dokumenty strategiczne.
Literatura (DUTKOWSKI 2001, KRUCZEK, ZMYŒLONY 2010) wskazuje na dwie podstawowe konfiguracje:
l zespó³ wewnêtrzny, sk³adaj¹cy siê z osób zwi¹zanych z obszarem, dla którego konstruowany jest dokument
strategiczny,
l zespó³ zewnêtrzny, w sk³ad którego wchodz¹ eksperci spoza obszaru, dla którego tworzona jest strategia.
Nie mo¿na jednoznacznie stwierdziæ, które z powy¿szych podejœæ jest skuteczniejsze i gwarantuje zak³adany sukces.
Z uwagi na znaczne ograniczenia finansowe, najczêstszym rozwi¹zaniem jest budowa strategii przez w³adze
samorz¹dowe, wykorzystuj¹ca potencja³ pracowników. Niestety, z uwagi na brak podstaw teoretycznych i znikome
doœwiadczenie osób odpowiedzialnych za powstaj¹ce dokumenty w konstruowaniu planów strategicznych,
opracowania te maj¹ znikom¹ wartoœæ, tak merytoryczn¹ jak praktyczn¹, a skuteczny wzrost w sektorze turystyki
w oparciu o takie dokumenty jest nierealny.
Analiza mo¿liwoœci realizacji za³o¿eñ strategicznych w œwietle potencja³u turystycznego dokonana zosta³a w trzech
skalach przestrzennych. Spojrzenie na planowanie strategiczne z poziomu województwa, powiatu i gminy pozwoli
nie tylko wskazaæ na sposób podejœcia do potencja³u turystycznego, ale tak¿e ukazaæ podejœcie do zarz¹dzania rozwojem
81
efekty procesu planowania. Strategia tworzona jest w kontekœcie budowy marki produktu. W tym podejœciu mo¿na
mówiæ równie¿ o strategii rozwoju produktu turystycznego. Zdecydowanie bardziej kompleksowe podejœcie
charakteryzuje drogê budowy strategii z uwzglêdnieniem zasad zrównowa¿onego rozwoju. To coraz modniejsze has³o,
a w odniesieniu do wielu projektów równie¿ istotna determinanta podejmowanych dzia³añ, poza wzrostem
gospodarczym k³adzie du¿y nacisk na wzrost spo³eczny. Tak budowana strategia rozwoju turystyki ma szansê staæ siê
istotnym drogowskazem dla prac prowadzonych na wielu polach przemys³u turystycznego, anga¿uj¹c przy tym znaczn¹
liczbê podmiotów beneficjentów dzia³añ strategicznych.
Definicja „strategii rozwoju turystyki” zaproponowana przez Z. Kruczka i P. Zmyœlonego (2010) mówi, ¿e strategia
rozwoju turystyki to d³ugofalowa koncepcja kszta³towania funkcji turystycznej w regionie, wyznaczaj¹ca ogólne kierunki
i uporz¹dkowane priorytety rozwojowe oraz okreœlaj¹ca sposoby i narzêdzia ich realizacji. Powinna ona stanowiæ punkt
odniesienia wszelkich inicjatyw i wspólnych dzia³añ podmiotów w zakresie turystyki. Nawi¹zuje do podejœcia
kompleksowego, zrównowa¿onego.
Odnosz¹c siê ponownie do kwestii potencja³u turystycznego, jednym z jego elementów, zw³aszcza w kontekœcie
zarz¹dzania rozwojem turystyki i jego jakoœci, jest sposób konstruowania dokumentów strategicznych. Przy czym termin
„sposób” nale¿y rozumieæ nie tylko jako okreœlon¹ metodê czy formê wykonania czegoœ, ale wszystko to, co umo¿liwia
uzyskanie, osi¹gniêcie, wykonanie czegoœ (SZYMCZAK 1994). Poza algorytmem tworzenia dokumentu strategicznego
niezwykle istotne znaczenie dla wszelkich dzia³añ rozwojowych ma sk³ad zespo³u tworz¹cego dokumenty strategiczne.
Literatura (DUTKOWSKI 2001, KRUCZEK, ZMYŒLONY 2010) wskazuje na dwie podstawowe konfiguracje:
l zespó³ wewnêtrzny, sk³adaj¹cy siê z osób zwi¹zanych z obszarem, dla którego konstruowany jest dokument
strategiczny,
l zespó³ zewnêtrzny, w sk³ad którego wchodz¹ eksperci spoza obszaru, dla którego tworzona jest strategia.
Nie mo¿na jednoznacznie stwierdziæ, które z powy¿szych podejœæ jest skuteczniejsze i gwarantuje zak³adany sukces.
Z uwagi na znaczne ograniczenia finansowe, najczêstszym rozwi¹zaniem jest budowa strategii przez w³adze
samorz¹dowe, wykorzystuj¹ca potencja³ pracowników. Niestety, z uwagi na brak podstaw teoretycznych i znikome
doœwiadczenie osób odpowiedzialnych za powstaj¹ce dokumenty w konstruowaniu planów strategicznych,
opracowania te maj¹ znikom¹ wartoœæ, tak merytoryczn¹ jak praktyczn¹, a skuteczny wzrost w sektorze turystyki
w oparciu o takie dokumenty jest nierealny.
Analiza mo¿liwoœci realizacji za³o¿eñ strategicznych w œwietle potencja³u turystycznego dokonana zosta³a w trzech
skalach przestrzennych. Spojrzenie na planowanie strategiczne z poziomu województwa, powiatu i gminy pozwoli nie
tylko wskazaæ na sposób podejœcia do potencja³u turystycznego, ale tak¿e ukazaæ podejœcie do zarz¹dzania rozwojem
82
gospodarki turystycznej na ró¿nych szczeblach administracji publicznej. Do analiz autorzy wybrali nastêpuj¹ce
dokumenty strategiczne:
l Program rozwoju turystyki w województwie ³ódzkim na lata 2007-2020,
l Strategiê rozwoju powiatu piotrkowskiego do roku 2015,
l Strategiê rozwoju turystyki i kultury w gminie Sulejów na lata 2007-2020.
Dobór poszczególnych dokumentów mia³ charakter celowy, dziêki czemu mo¿liwe by³o uchwycenie ewentualnych
powi¹zañ i spójnoœci wystêpuj¹cych w w/w dokumentach, gdy¿ jednostki dla których wybrano dokumenty, s¹ ze sob¹
powi¹zane administracyjnie: gmina Sulejów jest jedn¹ z jedenastu gmin powiatu piotrkowskiego ziemskiego,
wchodz¹cego w sk³ad województwa ³ódzkiego. Opracowanie dokumentów strategicznych o powi¹zaniach pionowych
(województwo-powiat-gmina), spójnych pod wzglêdem zak³adanych priorytetów, których dzia³ania zak³adaj¹
wykorzystanie tych samych elementów potencja³u turystycznego, powinno byæ realizowane z zachowaniem zasady
synergii. Zbie¿ne wizje, podobne kierunki rozwojowe czy wreszcie jednolita polityka turystyczna stwarzaj¹ szansê
na pe³niejsze wykorzystanie istniej¹cych elementów potencja³u turystycznego, gwarantuj¹ce odniesienie sukcesu
rynkowego. Z uwagi na fakt, i¿ dokumenty na ró¿nych poziomach administracyjnych powstaj¹ niezale¿nie od siebie
i tworzone s¹ dla ró¿nych okresów ich porównywanie pod wzglêdem zbie¿noœci i wspólnych wizji rozwojowych autorzy
uznaj¹ za bezcelowe.
4.2.1. Poziom regionalny
Województwo ³ódzkie, jako jeden z szesnastu samorz¹dnych organizmów szczebla regionalnego dysponuje Programem
rozwoju turystyki na lata 2007-2020. Opracowanie wykonane przez zewnêtrzny zespó³ sk³ada siê z dwóch czêœci:
audytowej, bêd¹cej swoistym rozpoznaniem potencja³u turystycznego oraz strategicznej, zawieraj¹cej propozycje
kierunków rozwojowych dla ³ódzkiej turystyki w zak³adanym horyzoncie czasowym.
Patrz¹c na potencja³ ³ódzkiego w zakresie proponowanym przez analizowany dokument, nale¿y w pierwszej kolejnoœci
zastanowiæ siê, czy prezentowane zasoby s¹ na tyle „silne” by decydowaæ o d³ugofalowej i skutecznej polityce
turystycznej województwa. Poniewa¿ celem opracowania nie jest dyskusja i ocena potencja³u turystycznego
omawianych obszarów, a jedynie ocena mo¿liwoœci realizacji za³o¿eñ strategicznych w oparciu o istniej¹cy potencja³,
autorzy nie podejmuj¹ oceny trafnoœci doboru poszczególnych elementów potencja³u dla planów strategicznych.
Autorzy Programu rozwoju turystyki w województwie ³ódzkim na lata 2007-2020 wyró¿nili cztery wzajemnie
uzupe³niaj¹ce siê koncepcje, stanowi¹ce w za³o¿eniu kluczowe czynniki sukcesu Programu:
83
l
l
l
l
„Film-Moda-Komiks” okreœlenie i upowszechnienie wyró¿ników w marketingu terytorialnym £ódzkiego;
„Naszym hobby jest SPORT!” budowanie przewagi konkurencyjnej w wybranych niszowych formach turystyki;
„Przyjazne podró¿owanie po £ódzkiem” system wspomagaj¹cy turystyczn¹ eksploracjê regionu;
„Latarnie turystyczne £ódzkiego” rozwijamy produkty czerpi¹ce z dziedzictwa historycznego
oraz wielokulturowych tradycji regionu.
W oparciu o tak zakreœlone czynniki sukcesu, skonstruowane zosta³y cztery cele strategiczne, które, w za³o¿eniu,
wykorzystuj¹ potencja³ £odzi i województwa ³ódzkiego.
Uwzglêdniaj¹c jedynie zasoby strukturalne województwa, czyli w ocenie wielu autorów te istotniejsze z punktu
widzenia rozwoju turystyki (MEYER 2010), nale¿y uznaæ, i¿ za³o¿enia strategiczne i cele przyjête w Programie s¹ mo¿liwe
do realizacji. Jednak nie bez przyczyny w literaturze podkreœla siê znaczenie zasobów funkcjonalnych, czyli tych
uwarunkowañ, które wspieraj¹, lub os³abiaj¹ mo¿liwoœci wykorzystania zasobów strukturalnych. Rzeczywistoœæ
turystyczna £odzi i województwa ³ódzkiego wskazuje na zmniejszenie dynamiki rozwojowej ruchu turystycznego
„mniej dynamicznie roœnie liczba udzielonych noclegów”. Ponadto „województwo ³ódzkie nie ma klarownego
wizerunku turystycznego. Nie wzbudza specjalnego zainteresowania przybywaj¹cych” (W³ODARCZYK 2012: 204).
Wnioski p³yn¹ce z badania ruchu turystycznego w £odzi i województwie ³ódzkim najlepiej oddaj¹ fakt, i¿ w przypadku
tego obszaru niezbêdne staje siê pe³ne wykorzystanie zasobów strukturalnych i, co nale¿y podkreœliæ, funkcjonalnych.
Te drugie, w pewnych okolicznoœciach maj¹ nawet znaczenie wiêksze, gdy¿ od nich zale¿y pozytywna kreacja
tak produktów, jak i przestrzeni turystycznej województwa ³ódzkiego. Przyk³adem niewykorzystania potencja³u
turystycznego województwa, w tym zw³aszcza zasobów funkcjonalnych by³ czas Mistrzostw Europy w Pi³ce No¿nej
odbywaj¹cych siê w Polsce i na Ukrainie. Jednym z elementów realizuj¹cych koncepcjê „Naszym hobby jest SPORT!”,
mia³o byæ przygotowanie zaplecza sportowo-szkoleniowego w ramach £ódzkiego EURO 2012. O ile pewne inwestycje
zosta³y poczynione, to sukces finansowy i wizerunkowy EURO 2012 nie dotyczy regionu ³ódzkiego.
4.2.2. Poziom lokalny
Poziom lokalny administracji pañstwowej obejmuje powiaty i gminy. Dla podjêtych analiz, autorzy wytypowali
dokumenty strategiczne przygotowane dla powiatu piotrkowskiego oraz gminy Sulejów, jako najni¿szego szczebla
administracyjnego.
W³adze powiatu piotrkowskiego w swoich planach rozwojowych traktuj¹ turystykê jako integraln¹ czêœæ gospodarki, nie
poœwiêcaj¹c jej tym samym oddzielnego dokumentu o charakterze strategicznym. Sprawy turystyki zosta³y zawarte
84
w dokumencie traktuj¹cym rozwój powiatu w sposób kompleksowy. Takie rozwi¹zanie stwarza jednak
niebezpieczeñstwo marginalnego potraktowania kwestii rozwoju gospodarki turystycznej. Autorzy pragn¹ jasno
zaznaczyæ, i¿ brak strategii sektorowej nie jest równoznaczny z faktem zaniedbania kwestii rozwoju turystyki, a jedynie
mo¿e byæ jedn¹ z ewentualnych przyczyn takiego stanu rzeczy. W przypadku województwa ³ódzkiego wszystkie powiaty
kwestie rozwoju turystyki uwzglêdniaj¹ w dokumentach o charakterze ogólnym.
Strategia rozwoju powiatu piotrkowskiego do 2015 roku zosta³a opracowana przez komitet roboczy wy³oniony spoœród
pracowników Starostwa Powiatowego oraz innych jednostek podleg³ych pod samorz¹d powiatowy (Powiatowy Urz¹d
Pracy, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatowy Zarz¹d Dróg). Dokument ten wyró¿nia dziesiêæ strategicznych
obszarów dzia³ania, a wœród nich obszar „Turystyka, Sport, Rekreacja”. Do rozpoznania potencja³u turystycznego
i wskazania elementów istotnych z punktu widzenia rozwoju turystyki wykorzystano: metodê opisow¹, zawart¹ w czêœci
„Ogólna charakterystyka powiatu piotrkowskiego”, gdzie wskazano jedynie zasoby strukturalne potencja³u
turystycznego obszaru oraz popularn¹ metodê wykorzystywan¹ w planowaniu strategicznym, jak¹ jest analiza SWOT.
Realizacja za³o¿eñ strategicznych analizowanego dokumentu w zakresie turystyki w zestawieniu z potencja³em
turystycznym obszaru jest niemo¿liwa do wykonania z kilku powodów:
l Punkt wyjœcia do dzia³añ strategicznych, czyli diagnoza stanu obecnego, to jest przejrzysta
i konkretna charakterystyka potencja³u turystycznego zosta³y wykonane w sposób pobie¿ny
i niewystarczaj¹cy do nakreœlenia dzia³añ d³ugofalowych;
l Analiza SWOT, maj¹ca na celu pokazanie potencja³u i zagro¿eñ, z uwagi na b³êdn¹ metodykê wykonania
nie spe³nia swojego podstawowego zadania. Ponadto kwestie stricte turystyczne praktycznie tej analizie
nie zosta³y poddane; sformu³owania u¿yte w toku analizy, o ile ju¿ dotycz¹ problemów zwi¹zanych z turystyk¹,
s¹ nieprecyzyjne, lakoniczne i nie identyfikuj¹ jednoznacznie elementów o których, w zamierzeniu autorów
Strategii, traktuj¹;
l Czêœæ strategiczna opracowania, podejmuj¹ca problemy rozwoju turystyki z punktu widzenia zasobów
funkcjonalnych, ograniczaj¹ca siê ponownie do niejasnych sformu³owañ, które w kontekœcie wykonalnoœci
zadañ zawartych w Strategii, s¹ jedynie sloganami.
Zamierzeniem autorów dokumentu by³o opracowanie szczegó³owych programów realizacyjnych, co w ograniczonym
stopniu pozwala s¹dziæ, ¿e sprawy turystyki bêd¹ potraktowane w sposób bardziej szczegó³owy i powa¿ny.
Strategia rozwoju powiatu piotrkowskiego do 2015 roku jest przyk³adem dokumentu, który z punktu widzenia rozwoju
turystyki jest nieprzydatny. Na kartach literatury naukowej toczona jest dyskusja, czy turystyka powinna byæ przez
samorz¹dy traktowana w sposób uprzywilejowany, a tym samym jej rozwój powinien byæ warunkowany oddzielnymi
dokumentami, czy te¿ nale¿y j¹ uznaæ za integraln¹ czêœæ lokalnej gospodarki, a jej rozwój programowaæ na równi
85
z innymi sferami ¿ycia spo³eczno-gospodarczego obszaru. To drugie podejœcie odnajdujemy w pracach A. Niezgody
(2006) oraz R. Przybyszewskiej-Gudelis (1998). Przy czym dotyczy to jednostek rzêdu powiatu i gminy. Jednoznaczna
odpowiedŸ na postawione pytanie nie istnieje. Najrozs¹dniejszym rozwi¹zaniem wydaje siê byæ pogl¹d g³oszony przez
A. Niezgodê (2006), ¿e turystyka powinna byæ wkomponowana w ca³oœæ dzia³alnoœci gospodarczej jednostki, chyba ¿e
zostanie uznana za dziedzinê priorytetow¹. Spór o zasadnoœæ tworzenia opracowañ o charakterze strategicznym,
których g³ównym celem, b¹dŸ te¿ jednym z celów równorzêdnych jest rozwój turystyki, przez zespo³y wy³aniane z grona
pracowników administracyjnych autorzy pozostawiaj¹ do rozstrzygniêcia czytelnikowi.
Gmina Sulejów, to przyk³ad obszaru, dla którego zosta³ opracowany oddzielny dokument podejmuj¹cy problematykê
rozwoju turystyki w ujêciu strategicznym. Samorz¹d lokalny powierzy³ opracowanie go zespo³owi wywodz¹cemu siê
z lokalnego œrodowiska badawczo-naukowego. Autorzy Strategii rozwoju turystyki i kultury w gminie Sulejów na lata
2007-2020 w ramach opracowania dokonali szczegó³owego przegl¹du potencja³u turystycznego, uwzglêdniaj¹c
zarówno zasoby strukturalne jak i funkcjonalne. Rozpoznano równie¿ obszary problemowe, które przy wykorzystaniu
istniej¹cego potencja³u mo¿na zniwelowaæ, a przy pewnych uwarunkowaniach uczyniæ z nich sprawnie funkcjonuj¹ce
elementy gospodarki turystycznej (np. wspó³praca w ramach obiektu „Zbiornik Sulejowski”).
Nadrzêdnym celem rozwoju turystyki w gminie Sulejów w zakreœlonym horyzoncie czasowym jest:
l wzrost wielkoœci ruchu turystycznego,
l rozwój instytucjonalnej obs³ugi turystów.
Jak zauwa¿aj¹ autorzy Strategii, realizacja w/w za³o¿eñ w du¿ej mierze uzale¿niona jest od dzia³añ podejmowanych
przez Urz¹d Miejski w Sulejowie oraz aktywnoœci podmiotów gospodarczych i szeroko rozumianej „bran¿y”. Podejœcie to
wyraŸnie wskazuje na ogromne znaczenie zasobów funkcjonalnych. Ponadto autorzy opracowania wskazuj¹ na przysz³e
mo¿liwe formy turystyki, które z uwagi na istniej¹cy potencja³ turystyczny maj¹ realn¹ szansê na rozwój w gminie
Sulejów. G³ównym kierunkiem proponowanego rozwoju jest turystyka kulturowa uzupe³niana przez turystykê aktywn¹
i specjalistyczn¹, turystykê wypoczynkow¹, agroturystykê, turystykê edukacyjn¹ oraz turystykê biznesow¹, kongresow¹,
motywacyjn¹. Istotnym elementem Strategii rozwoju turystyki i kultury w gminie Sulejów na lata 2007-2020 jest
wskazanie dzia³añ do zrealizowania, opartych na potencjale, którym dysponuje gmina.
Z krótkiej analizy dokumentów strategicznych oraz powi¹zania celów tych opracowañ z istniej¹cym potencja³em mo¿na
stwierdziæ i¿:
l Stworzenie opracowania strategicznego o wysokim prawdopodobieñstwie wykonalnoœci uzale¿nione
jest od jakoœci analizy potencja³u turystycznego oraz obiektywnej jego oceny,
l Sama œwiadomoœæ wystêpowania na danym obszarze pewnej grupy zasobów, tak strukturalnych
jak i funkcjonalnych, sk³adaj¹cych siê na ca³okszta³t potencja³u turystycznego, do wykreowania celów
86
strategicznych, które by³yby proste, mierzalne, osi¹galne, istotne oraz okreœlone w czasie, to zbyt ma³o.
Niezbêdna jest odpowiednia wiedza i doœwiadczenie aby móc œwiadomie wykorzystaæ te zasoby, tak aby rozwój
turystyki skierowaæ na „w³aœciwe tory”,
l Wa¿ne, aby planowane dzia³ania strategiczne uwzglêdnia³y wykorzystanie nie tylko istniej¹cych zasobów,
ale równie¿ specyfikê panuj¹cego popytu turystycznego, a tak¿e obowi¹zuj¹cych trendów rozwojowych.
Istotnie, nowe oryginalne produkty turystyczne mog¹ okazaæ siê interesuj¹ce, jednak ich sukces rynkowy
skazany bêdzie na pora¿kê, je¿eli odbiorc¹ bêdzie w¹ska grupa turystów,
l Specyfika potencja³u turystycznego województwa ³ódzkiego powoduje, ¿e du¿o wiêkszego znaczenia nabieraj¹
zasoby funkcjonalne. Uwarunkowania polityczne, spo³eczne czy kulturowe musz¹ okazaæ siê wsparciem, aby na
bazie zasobów strukturalnych skutecznie, z zyskiem, rozwijaæ turystykê, tak na poziomie regionu, jak lokalnie.
4.3.
Ekonomiczne i spo³eczne elementy potencja³u turystycznego województwa ³ódzkiego
W tym miejscu nale¿y dokonaæ identyfikacji ekonomicznie i spo³ecznie istotnych elementów potencja³u turystycznego
województwa ³ódzkiego. Nale¿y wyjaœniæ równie¿, czym s¹ ekonomiczne i spo³eczne elementy potencja³u
turystycznego. Wed³ug J. Kaczmarka, A. Stasiaka i B. W³odarczyka (2010) do tych pierwszych zaliczyæ nale¿y:
§ wszelkie udogodnienia, które pozwalaj¹ na korzystn¹ (z punktu widzenia przedsiêbiorcy) alokacjê kapita³u
w sektorze turystycznym,
§ elementy rachunku ekonomicznego (stymuluj¹ce rozwój ruchu turystycznego).
Spo³ecznymi elementami potencja³u turystycznego bêd¹ zachowania spo³eczeñstwa wraz z ich przynale¿noœci¹ klasow¹,
pochodzeniem, relacjami spo³ecznymi i zidentyfikowan¹ to¿samoœci¹.
W podobnym tonie wypowiada siê A.E. Szczepanowski (2012), który uznaje za cenne spojrzenie J. Kaczmarka,
A. Stasiaka i B. W³odarczyka (2010) na potencja³ turystyczny i zaproponowany przez nich podzia³. Autor podkreœla, ¿e
wœród zasobów funkcjonalnych wyró¿nia siê miêdzy innymi zasoby ekonomiczne oraz spo³eczno-demograficzne. Jako
pierwsze rozumie siê wszelkiego rodzaju u³atwienia i udogodnienia tworzone przez w³adze pañstwowe na poziomie
centralnym, regionalnym i lokalnym, które maj¹ za zadanie stwarzaæ udogodnienia w zakresie prowadzenia dzia³alnoœci
turystycznej (wspomaganie pozyskiwania funduszy, szkolenia, ujednolicenie promocji, kredytowanie itp.).
Uwarunkowania spo³eczno-demograficzne to miêdzy innymi takie cechy jak: otwartoœæ ludzi, wykszta³cenie,
dyspozycyjnoœæ, istnienie wolnych zasobów ludzkich (SZCZEPANOWSKI 2012).
Inaczej na kwestiê potencja³u turystycznego z punktu widzenia elementów ekonomicznych patrzy A. Panasiuk (2010),
wed³ug którego, w ujêciu ekonomicznym potencja³ turystyczny to zasoby przyrodnicze, kulturowe, kadrowe, kapita³owe,
87
lokalizacyjne, finansowe, organizacyjne i informacyjne, które kszta³tuj¹ mo¿liwoœæ kreowania oferty turystycznej
obszaru (miasta, regionu, gminy) oraz bezpoœrednio kieruj¹ siê na wielkoœæ i strukturê ruchu turystycznego, a tym
samym kszta³tuj¹ przychody z turystyki przyjazdowej. Spojrzenie to mo¿e stanowiæ uzupe³nienie i uszczegó³owienie
rozwa¿añ przedstawionych wczeœniej.
O wiele mniej kontrowersji wystêpuje przy identyfikacji spo³ecznych elementów potencja³u turystycznego. W tej kwestii
wiêkszoœæ autorów jest zgodnych, uzupe³niaj¹c pierwotne spojrzenie o kwestie demograficzne, zwi¹zane tak¿e
z problematyk¹ migracji.
4.4.
Niewykorzystane elementy potencja³u turystycznego województwa ³ódzkiego
W ramach prowadzonych rozwa¿añ na temat rozwoju lokalnego i regionalnego nale¿y stwierdziæ, ¿e turystyka stanowi
nadal jedn¹ z najwiêkszych szans budowy regionu konkurencyjnego. Konieczne jest jednak odpowiednie wykorzystanie
potencja³u turystycznego, jakie dany region posiada. W tej czêœci artyku³u zostanie przedstawiona grupa elementów
potencja³u, która jest niewykorzystywana przez w³adze na ró¿nych poziomach: od gmin przez powiaty,
na województwie skoñczywszy. Identyfikacja zosta³a przeprowadzona na podstawie zapisów w nastêpuj¹cych,
wybranych metod¹ doboru celowego, dokumentach strategicznych:
l strategie rozwoju gmin lub rozwoju turystyki na terenie gmin: Sulejów, Kutno, £êczyca, Be³chatów,
l strategie rozwoju powiatów lub strategie rozwoju turystyki na poziomie powiatów: be³chatowskiego,
piotrkowskiego, ³êczyckiego i kutnowskiego,
l Program rozwoju turystyki w województwie ³ódzkim na lata 2007-2020,
l Strategia marketingowa Polski w sektorze turystyki na lata 2012-2020.
U³o¿enie wy¿ej wymienionych dokumentów równie¿ nie jest przypadkowe. W pierwszym etapie dokonano identyfikacji
niewykorzystanych elementów ekonomicznych i spo³ecznych potencja³u turystycznego wybranych gmin województwa
³ódzkiego. Dokumenty, na podstawie których dokonano operacji to:
l Strategia rozwoju turystyki i kultury w gminie Sulejów na lata 2007-2020,
l Program rozwoju turystyki gminy Miasto Be³chatów na lata 2005-2013,
l Strategia rozwoju miasta Kutna na lata 2006-2013,
l Strategia rozwoju gminy £êczyca na lata 2008-2013,
l Gminna strategia rozwi¹zywania problemów spo³ecznych dla gminy £êczyca na lata 2008-2013.
Kolejnym krokiem by³o porównanie zapisów dokumentu ni¿szego szczebla z dokumentami szczebla wy¿szego,
w zakresie rozwoju turystyki. W niektórych powiatach istnia³y dokumenty poœwiêcone w ca³oœci zagadnieniom rozwoju
88
turystyki. Poni¿ej znajduje siê wykaz elementów, które zosta³y poddane analizie pod wzglêdem zapisów rozwoju
turystyki na terenie danego powiatu:
l Strategia rozwoju powiatu piotrkowskiego do roku 2015,
l Strategia rozwoju powiatu be³chatowskiego do roku 2015,
l Strategia rozwoju turystyki dla gmin Zwi¹zku Gmin Regionu Kutnowskiego i powiatu kutnowskiego,
l Strategia rozwoju powiatu ³êczyckiego 2004-2014.
Na tej podstawie mo¿liwe by³o doprecyzowanie ustaleñ i porównanie ich z ocen¹ mo¿liwoœci rozwoju turystyki powiatu
dokonanej miêdzy innymi w przeprowadzonych analizach SWOT.
W dalszej kolejnoœci dokonano porównania z dokumentem opracowanym na poziomie województwa: Programem
rozwoju turystyki w województwie ³ódzkim na lata 2007-2020. W ten sposób mo¿liwe by³o sprawdzenie, czy dokumenty
ni¿szego szczebla (gminne i powiatowe) s¹ zgodne z zapisami poczynionymi w dokumencie wojewódzkim,
a w szczególnoœci czy zidentyfikowane elementy potencja³u turystycznego na ni¿szych poziomach (gmina, powiat),
które do tej pory nie by³y wykorzystywane, znajduj¹ odniesienie w dokumentach wy¿szego szczebla.
W ostatnim etapie sprawdzono zgodnoœæ oraz kierunki rozwoju turystyki Polski na podstawie dokumentu o zasiêgu
ogólnopolskim: Strategia marketingowa Polski w sektorze turystyki na lata 2012-2020. W ten sposób mo¿na by³o
porównaæ zebrany wczeœniej materia³ z za³o¿eniami i zidentyfikowanymi s³abymi stronami czy zagro¿eniami, jeœli chodzi
o ekonomiczne i spo³eczne elementy potencja³u turystycznego, które do tej pory nie s¹ wykorzystywane.
Na podstawie przeprowadzonej analizy dokumentów na poziomie gminnym, zidentyfikowano nastêpuj¹ce
niewykorzystane elementy potencja³u ekonomicznego:
l Zbyt wolno przebiegaj¹cy proces dostosowywania oferty noclegowej, gastronomicznej i wypoczynkowej
do potrzeb klientów problem ten zosta³ zidentyfikowany we wszystkich dokumentach na poziomie gminnym
i powiatowym. Istniej¹ca baza noclegowa powinna byæ dostosowana do zmieniaj¹cych siê potrzeb klientaturysty, które opisuje Strategia marketingowa Polski w sektorze turystyki na lata 2012-2020.
W ramach tego punktu mo¿na wyró¿niæ nastêpuj¹ce sk³adowe:
- Koniecznoœæ dostosowania miejsc noclegowych do rosn¹cych wymagañ klientów, za które sk³onni
s¹ zap³aciæ wy¿sz¹ cenê,
- Koniecznoœæ ró¿nicowania obiektów gastronomicznych - w niektórych miejscowoœciach mamy do czynienia
z nagromadzeniem jednego rodzaju obiektów oferuj¹cych po¿ywienie, np. barów. Brakuje oferty dla
klientów, którzy maj¹ inne potrzeby, np. cukierni, kawiarni,
- Zbyt ma³a liczba obiektów, w których mo¿na spo¿yæ regionalne potrawy,
89
-
l
l
l
l
l
90
Ma³a liczba obiektów typu SPA, oferuj¹cych mo¿liwoœæ przeprowadzenia zabiegów pielêgnacyjnych,
w specjalnie przygotowanych oœrodkach,
- Zbyt ma³e powi¹zanie bran¿y hotelarskiej, gastronomicznej oraz agroturystycznej z firmami szkoleniowymi,
brak specjalnie przygotowanych miejsc, w których mo¿na przeprowadzaæ szkolenia po³¹czone z aktywnymi
formami spêdzania czasu wolnego.
Brak wystarczaj¹cej wiedzy na temat pozyskiwania dodatkowych Ÿróde³ finansowania dzia³alnoœci gospodarczej
-problem ten zosta³ wskazany we wszystkich analizowanych dokumentach.
- Brak szkoleñ z pozyskiwania funduszy,
- Brak wspó³pracy i partnerstw przy tworzeniu wniosków o dofinansowanie dzia³alnoœci dla podmiotów
gospodarczych.
B³êdy w zakresie promocji - zarówno dokumenty gminne, jak równie¿ powiatowe wskazuj¹ na piln¹ potrzebê
poprawienia procesu promocji i komunikacji z klientami.
- Brak wspó³pracy miêdzy ró¿nymi jednostkami samorz¹du terytorialnego w zakresie promocji,
- Trudnoœci w realizowaniu za³o¿eñ wspólnej polityki promocyjnej na poziomie województwa,
- Wykorzystanie nowych technologii (strona internetowa, aplikacje na smartfony i tablety, promuj¹ce
atrakcje turystyczne na poziomie pojedynczego obiektu, jak równie¿ gminy, powiatu, województwa),
- Brak produktów flagowych województwa.
Koniecznoœæ poprawy infrastruktury technicznej - postulaty takie czêsto wystêpuj¹ w dokumentach na poziomie
regionalnym, które zwracaj¹ uwagê, ¿e jedn¹ z przeszkód w rozwoju turystyki jest utrudniona dostêpnoœæ
komunikacyjna spowodowana miêdzy innymi z³ym stanem dróg dojazdowych. Jest to o tyle wa¿ne, ¿e zgodnie
z zapisami dokumentu ogólnopolskiego, turyœci coraz czêœciej wybieraj¹ krótsze formy wypoczynku,
za to czêstsze, w³¹czaj¹c w to turystykê weekendow¹, kiedy to przemieszczaj¹ siê w³asnymi œrodkami transportu.
Brak wykszta³conych kadr w turystyce.
- Niewystarczaj¹ca liczba wykwalifikowanych pracowników urzêdów,
- Zbyt ma³a liczba osób z wykszta³ceniem turystycznym, które pracuj¹ w przedsiêbiorstwach zajmuj¹cych
siê realizacja potrzeb turystycznych,
- Wysoki poziom bezrobocia oraz sezonowoœæ powoduje, ¿e osoby posiadaj¹ce wykszta³cenie turystyczne
zmuszone s¹ do przekwalifikowania lub zmiany miejsca zamieszkania, obieraj¹c za kierunek miasta,
w których znajduj¹ pracê.
Zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeñstwa - gminy wskazywa³y, ¿e ich s³ab¹ stron¹ jest wysoki
odsetek przestêpstw pospolitych typu kradzie¿, w³amanie, co z kolei nie koresponduje z potrzebami turystów,
którzy coraz bardziej zwracaj¹ uwagê na kwestie bezpieczeñstwa w miejscu, w którym zamierzaj¹ spêdziæ swoje
wolne dni.
l Niski poziom to¿samoœci mieszkañców regionu - brak kreowania œwiadomoœci wœród m³odych ludzi skutkuje tym,
¿e nie odwiedzaj¹ oni obiektów zwi¹zanych z dziedzictwem kulturowym, co przek³adaæ siê mo¿e w póŸniejszym
czasie na brak poczucia przynale¿noœci do wiêkszej wspólnoty poprzez s³abo wykreowan¹ to¿samoœæ lokaln¹.
- Niewystarczaj¹ca edukacja na poziomie regionalnym,
- Brak miejsc/atrakcji turystycznych do przeprowadzania lekcji interaktywnych po³¹czonych ze zwiedzaniem
regionu,
- Niewykorzystany potencja³ w zakresie rêkodzielnictwa.
Powy¿sza lista zosta³a sformu³owana na podstawie analizy dokumentów strategicznych przeprowadzonych
w wybranych jednostkach samorz¹dowych województwa ³ódzkiego, które zosta³y skonfrontowane z zapisami Strategii
marketingowej Polski w sektorze turystyki na lata 2012-2020. W ten sposób uzyskano listê elementów potencja³u
turystycznego, które nie s¹ wykorzystywane w odpowiedni sposób na terenie województwa ³ódzkiego.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e bardzo du¿e znaczenie jeœli chodzi o rozwój turystyki ma œwiadomoœæ zmian po stronie popytowej.
W Programie rozwoju turystyki w województwie ³ódzkim na lata 2007-2020 autorzy zwracaj¹ uwagê na koniecznoœæ
prowadzenia ujednoliconych analiz na poziomie gminnym i powiatowym, jeœli chodzi o badanie ruchu turystycznego
oraz preferencji turystycznych. Widaæ zatem, jak wa¿na jest wspó³praca miedzy instytucjami badawczymi a w³adzami
lokalnymi. Na tej podstawie powstawaæ mog¹ raporty badawcze, które s¹ niezbêdne w procesie kreowania polityki
rozwoju lokalnego.
Rozwój turystyki w regionie mo¿e nast¹piæ tylko w przypadku przeprowadzenia rzetelnych analiz, jeœli chodzi
o proponowane produkty turystyczne, jak równie¿ ich powi¹zanie ze stron¹ popytow¹ - odpowiedŸ lub wykreowanie
odpowiedniego zapotrzebowania na okreœlony rodzaj atrakcji turystycznych. Atrakcje nie mog¹ istnieæ bez turystów,
a ci z kolei nie bêd¹ odwiedzali miejsc, które nie spe³niaj¹ podstawowych potrzeb w zakresie dostêpnoœci
komunikacyjnej, jakoœci miejsc hotelowych, gastronomii czy bezpieczeñstwa. Identyfikacja tych zasobów pozwoliæ mo¿e
na skuteczn¹ promocjê oraz koniecznoœæ wspó³pracy w procesie zintegrowanego zarz¹dzania atrakcjami turystycznymi.
4.5.
Markowe produkty turystyczne w hrabstwie Oppland
Hrabstwo Oppland czêsto nazywane jest „sercem Norwegii” g³ównie ze wzglêdu na fakt, i¿ jest jedynym norweskim
okrêgiem nie posiadaj¹cym dostêpu do morza oraz nie granicz¹cym z innym pañstwem. Oppland liczy 185 tys.
mieszkañców i ma ponad 25 tys. km2 powierzchni. Ponad 80% obszaru po³o¿one jest na wysokoœci przekraczaj¹cej
600 m n.p.m. Znajduje siê tu Mjøsa najwiêksze jezioro Norwegii o powierzchni 365 km2 oraz najwy¿szy szczyt kraju
Galdhøpiggen o wysokoœci 2469 m n.p.m. Hrabstwo podzielone jest na 26 gmin. Do najwiêkszych miast hrabstwa
91
Oppland nale¿y Gjøvik (blisko 27 tys. mieszkañców) i Lillehammer (ponad 25 tys.). Krajobraz okrêgu jest doœæ
zró¿nicowany. Po³udnie Oppland nale¿y do regionów typowo rolniczych, zaœ na pó³nocy krajobraz jest bardziej górzysty
(Oppland fylkeskommune).
Rys. 1: Mjøsa najwiêksze jezioro Norwegii.
Autor: K. Leœniewska.
4.5.1. Snowball
„Snowball” to jeden z najwa¿niejszych projektów zwi¹zanych z turystyk¹ realizowanych w Lillehammer. Skupia on
wszelkie inicjatywy, które maj¹ na celu pracê nad kreowaniem marki Lillehammer jako najbardziej kompletnego regionu
dla sportów zimowych w Europie. Wszystkie dzia³ania prowadzone w ramach projektu maj¹ na celu zwiêkszenie ruchu
turystycznego oraz wspó³pracy czterech sektorów w regionie, tj. sportu, kultury, turystyki i mediów. Projekt „Snowball”
jest wspóln¹ inicjatyw¹ przemys³u turystycznego, samorz¹du i podmiotów prywatnych w celu wzmocnienia
regionalnego systemu innowacji (Rapport Arrangementsutvikling, Lillehammer).
„Snowball” jest typowym przyk³adem klastra, tj. „geograficznego skupiska wzajemnie powi¹zanych firm,
wyspecjalizowanych dostawców, jednostek œwiadcz¹cych us³ugi, firm dzia³aj¹cych w pokrewnych sektorach
i zwi¹zanych z nimi instytucji (na przyk³ad uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeñ bran¿owych)
w poszczególnych dziedzinach, konkuruj¹cych miedzy sob¹, ale tak¿e wspó³pracuj¹cych” (PORTER 2001: 15). G³ówne
cele realizacji projektu „Snowball” (Rapport Arrangementsutvikling):
l Lillehammer ma staæ siê wiod¹cym regionem w Europie do uprawiania sportów zimowych, poprzez edukacjê,
badania i rozwój, wydarzenia,
92
l Lillehammer bêdzie regionem, do którego turyœci bêd¹ podró¿owaæ 365 dni w roku,
l Zwiêkszenie atrakcyjnoœci i rentownoœci uczestników klastra, poprzez stanie siê wiod¹cym oœrodkiem innowacji
i rozwoju gospodarczego, turystyki i sportu.
W ramach projektu „Snowball” wyró¿niono piêæ strategicznych obszarów, w tym m.in. marketing i sprzeda¿, rozwój
produktów, rozwój zrównowa¿ony, tworzenie sieci. Ponadto za cel postawiono sobie zwiêkszenie liczby turystów
odwiedzaj¹cych region do 2 mln w 2020 roku, z czego 2/3 ma pochodziæ z rynków miêdzynarodowych (Lillehammer).
W ramach projektu „Snowball” przeprowadzono, latem 2010 oraz zim¹ 2011 badania ruchu turystycznego
w Lillehammer. Badania mia³y pokazaæ preferencje turystów, w tym powody, dla których przyjechali w³aœnie
do Lillehammer (Lillehammer).
Strategia budowy marki Lillehammer opiera siê przede wszystkim na regionalnej strategii wydarzeñ, która okreœla
zasady organizacji imprez, by mia³y jak najwiêksz¹ frekwencjê. Dziêki „Snowball” mo¿liwa jest przemyœlana realizacja
krajowych i miêdzynarodowych festiwali. Strategia przewiduje m.in. zwiêkszenie liczby i atrakcyjnoœci organizowanych
imprez w okresie, kiedy do Lillehammer przyje¿d¿a najmniej turystów. Ponadto wa¿ny jest rozwój markowych
produktów, które zachêca³yby turystów do pozostania d³u¿ej. W zwi¹zku ze stworzeniem piramidy imprez (któr¹
ukazano na poni¿szej rycinie), Lillehammer zaczê³o siê staraæ o organizacjê du¿ego wydarzenia miêdzynarodowego
wielkiej rangi. W 2016 roku odbêd¹ siê tu M³odzie¿owe Igrzyska Olimpijskie (Rapport Arrangementsutvikling).
MEGA
imprezy
Du¿e imprezy
krajowe i miêdzynarodowe
Imprezy krajowe i miêdzynarodowe
Du¿e imprezy lokalne
Imprezy lokalne
Rys. 2: Piramida imprez w regionie Lillehammer.
ród³o: Rapport Arrangementsutvikling.
93
W Lillehammer nadal widoczna jest spuœcizna, jak¹ pozostawi³y po sobie Igrzyska Olimpijskie w roku 1994. Œwiadczy
o tym choæby szereg zawodów w ramach Pucharów Œwiata, które nadal siê tu odbywaj¹. Jest to równie¿ powodem doœæ
du¿ej dysproporcji pomiêdzy liczb¹ imprez odbywaj¹cych siê tutaj zim¹ i latem. W zwi¹zku z tym podjêto szereg dzia³añ
maj¹cych na celu propagowanie turystyki rowerowej, wycieczek pieszych oraz trekkingu. Za cel postawiono sobie
budowê silnych produktów w poszczególnych miejscowoœciach (np. Hafjell) oraz promocjê regionu jako atrakcyjnego
dla turystyki rowerowej i pieszej (Hafjell, Lillehammer, Rapport Arrangementsutvikling). Dodatkowo twórcy „Snowball”
postawili sobie za cel zachêcenie jak najwiêkszej liczby firm z dziedziny turystyki oraz rozrywki w regionie do uzyskiwania
certyfikatu Eco-Lighthouse, przyznawanego publicznym i prywatnym przedsiêbiorstwom przyjaznym dla œrodowiska
(Eco-Lighthouse, Lillehammer). Twórcy „Snowball” zadbali równie¿ o to, by budowa marki regionu opiera³a
siê o produkcje filmowe. Lillehammer od wielu lat kojarzone jest w Norwegii jako region atrakcyjny dla nagrywania
filmów oraz tworzenia produkcji filmowych; na Uniwersytecie w Lillehammer funkcjonuje wydzia³ filmowy
(Lillehammer). Warto podkreœliæ znaczenie klastrów turystycznych w rozwoju regionalnym. Jak pokazuje przyk³ad
„Snowball” mo¿liwe jest stworzenie œrodowiska, w którym wspó³praca bêdzie u³atwiona, a organizatorzy ró¿nego
rodzaju imprez nie bêd¹ sobie wzajemnie przeszkadzaæ (np. nak³adaj¹cymi siê terminami kilku wa¿nych wydarzeñ
w regionie).
4.5.2. Maihaugen
Maihaugen (z nor. moje niebo) w Lillehammer to zespó³ po³¹czonych ze sob¹ obiektów, na które sk³adaj¹ siê: skansen,
Norweskie Muzeum Olimpijskie, Muzeum Poczty Norweskiej, Aulestad - dom Bjørnstjerne Bjørnsona, Bjerkebæk - dom
Sigrida Undseta, a tak¿e sklep oraz kawiarnia (Visit Norway). Maihaugen s³ynie przede wszystkim z 200 starych i nowych
budynków, wystaw, kawiarni, a tak¿e wielu dzia³añ maj¹cych na celu zachêcenie turystów do odwiedzenia hrabstwa
Oppland. Muzeum zosta³o za³o¿one przez dentystê Andersa Sandviga w 1887 roku. Zainspirowany licznymi podró¿ami,
zacz¹³ kolekcjonowaæ przedmioty zwi¹zane z dawn¹ kultur¹ rolnicz¹. Uwa¿a³ on, ¿e nie nale¿y pozwoliæ, aby stare
obiekty norweskie zaniknê³y. Z czasem Sandvig zauwa¿y³, ¿e przedmioty codziennego u¿ytku s¹ równie ciekawe jak te
zwi¹zane z rolnictwem. Nastêpne rozpocz¹³ skup starych budynków, które umieszcza³ w swoim ogrodzie w centrum
Lilehammer. Do Maihaugen kolekcja zosta³a przeniesiona w 1904 roku (Maihaugen).
Skansen prezentuje historiê ludzi zamieszkuj¹cych dolinê Gudbrandsdalen z ostatnich 300 lat. Ekspozycja zosta³a
podzielona na 4 czêœci, tj. wieœ, miasto, dzielnicê mieszkaniow¹ oraz krajobraz. W czêœci skansenu poœwiêconej wsi
znajduj¹ siê m.in. drewniane gospodarstwa rolne, drewniany koœció³, letnie pastwisko oraz tartak. Ekspozycja dotycz¹ca
miasta prezentuje ¿ycie ludzi w okresie miêdzywojennym. Wzd³u¿ ulicy ci¹gn¹ siê stare budynki Lillehammer, tworz¹c
liczne dziedziñce. Dzielnica mieszkaniowa sk³ada siê z siedmiu domów jednorodzinnych z ró¿nych dekad ubieg³ego
wieku. W czêœci „krajobraz” mo¿na zobaczyæ pola uprawne kultywowane w taki sam sposób jaki robiono to w latach 90.
XIX wieku (Muzeum Maihaugen).
94
Rys. 3: Skansen Maihaugen.
Autor: K. Leœniewska.
Rys. 4: Kompleks skoczni olimpijskich w Lillehammer.
Autor: K. Leœniewska.
95
Muzeum Olimpijskie jest jedynym muzeum w Europie Pó³nocnej, które ukazuje historiê Igrzysk od staro¿ytnoœci. Zosta³o
ono otwarte w 1997 roku i sk³ada siê z 3 sekcji, tj. Staro¿ytna Grecja, Nowo¿ytne Igrzyska Olimpijskie oraz Lillehamer '94
(Muzeum Maihaugen). W czêœci poœwiêconej staro¿ytnej Grecji mo¿na przeœledziæ, jak wygl¹da³y ówczesne Igrzyska
Olimpijskie. Wystawa pokazuje zasady panuj¹ce podczas rozgrywek. Ekspozycja poœwiêcona nowo¿ytnym Igrzyskom
pokazuje historiê rozgrywek (zarówno letnich, jak i zimowych) zapocz¹tkowan¹ Olimpiad¹ w Pary¿u w 1894 roku.
Wystawa poœwiêcona Lillehammer ukazuje zarówno wydarzenia kulturalne, jak i pracê wolontariuszy, projekty dekoracji,
a tak¿e sposób organizacji poszczególnych wydarzeñ sk³adaj¹cych siê na „najlepsze zimowe Igrzyska Olimpijskie
w historii” (Maihaugen).
Muzeum Poczty Norweskiej powsta³o w 1947 roku i odgrywa ogromne znaczenie, zw³aszcza dla norweskiej filatelistyki.
Ekspozycja ma na celu pokazanie, jak Norwegom uda³o siê pokonaæ liczne przeszkody stoj¹ce na drodze rozwoju
publicznych us³ug pocztowych zapocz¹tkowanych w roku 1647 (Maihaugen).
Rys. 5: Muzeum Poczty Norweskiej.
Autor: K. Leœniewska.
Aulestad to jeden z najlepiej zachowanych domów nale¿¹cych do artystów norweskich. W latach 1875-1910 mieszka³ tu
z rodzin¹ laureat Nagrody Nobla Bjørnstjerne Bjørnson. Jako muzeum Aulestad zosta³o oddane do u¿ytku w 1935 roku.
Noblista ws³awi³ siê przede wszystkim faktem, i¿ jest autorem s³ów norweskiego hymnu narodowego (Maihaugen, Visit
Norway). Bjerkebæk to dom laureatki Nagrody Nobla - Sigrid Undset, która mieszka³a tu w latach 1919-1949. Stworzy³a
ona wyj¹tkow¹ rezydencjê ze wspania³ym ogrodem. W Bjerkebæk powsta³y najbardziej znane powieœci pisarki, która
w 1928 roku otrzyma³a Nobla w dziedzinie literatury (Maihaugen, Visit Norway).
96
G³ówny celem dzia³ania Maihaugen jest bycie instytucj¹ spo³eczn¹, a badania, które s¹ prowadzone w ramach muzeum
maj¹ dostarczaæ wiedzy na temat zmian zachodz¹cych w spo³eczeñstwie. Wizja Maiheugen opiera siê na haœle
przewodnim „nasza historia twoja przysz³oœæ” oraz byciu atrakcyjnym i kreatywnym muzeum (Maihaugen). Statut
Maihaugen stwierdza, ¿e muzeum to jest instytucj¹ naukow¹, która ma na celu zbieranie, dokumentowanie
i upowszechnianie wiedzy na temat materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego, g³ównie w okresie
po reformacji. Przedstawiciele muzeum zobowi¹zuj¹ siê równie¿ do wspó³pracy ze œrodowiskiem naukowym oraz
innymi muzeami, zarówno krajowymi, jak i zagranicznymi. Istotn¹ dzia³alnoœci¹ instytucji jest równie¿ publikacja
artyku³ów i ksi¹¿ek naukowych oraz popularnonaukowych. Popularyzacja wyników badañ odbywa siê równie¿ poprzez
liczne publikacje internetowe (Maihaugen). Warto wspomnieæ, ¿e Mainhaugen dysponuje bibliotek¹ akademick¹
z bogatymi zbiorami z ró¿nych dziedzin, w tym m.in. historii kultury, historii sztuki, architektury, transportu
czy filatelistyki (Maihaugen). Przyk³ad Muzeum Maihaugen pokazuje, jak mo¿na wykorzystaæ dziedzictwo kulturowe
regionu. Mnogoœæ wystaw odwo³uj¹cych siê do historii oraz najwa¿niejszych wydarzeñ w hrabstwie Oppland pozwala na
ich przybli¿enie zarówno mieszkañcom regionu, jak i turystom chêtnie go odwiedzaj¹cym.
Jak pokazuj¹ przytoczone przyk³ady dobrych praktyk norweskich, mo¿liwe jest zainicjowanie przedsiêwziêæ w pe³ni
wykorzystuj¹cych potencja³ danego regionu. Budowa marki powinna odbywaæ siê na zasadzie wspó³pracy w³adz
lokalnych, biznesu oraz nauki. Ponadto, nastawienie na produkt w du¿ej mierze musi odbywaæ siê przy wspó³pracy
w obszarach strategicznych. Jak pokazuj¹ doœwiadczenia norweskie niezwykle wa¿n¹ rolê, w udoskonalaniu istniej¹cych
ju¿ inicjatyw, odgrywa równie¿ przeprowadzenie rzetelnych badañ.
Bibliografia
ród³a publikowane:
1) Burns P., 2004, Tourism planning: A third way?, “Annals of Tourism Research”, Tom 31, Nr 1, s. 24-43.
2) Dutkowski M., 2001, Uwagi metodyczne o budowaniu strategii rozwoju regionu, In Red. H. Rogacki, Koncepcje
teoretyczne i metody badañ geografii spo³eczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej, Bogucki Wydawnictwo
Naukowe, Poznañ, s. 231-239.
3) Gorynia M., £aŸniewska E. (red.), 2012, Konkurencyjnoœæ regionalna: Koncepcje strategie przyk³ady, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
4) Kaczmarek J., Stasiak A., W³odarczyk B., 2010, Produkt turystyczny: Pomys³, organizacja, zarz¹dzanie, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
5) Kruczek Z., Zmyœlony P., 2010, Regiony turystyczne, Wydawnictwo Proksenia, Kraków.
6) Kurek W. (red.), 2010, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
97
7) Meyer B., 2010, Aktywnoœæ samorz¹du lokalnego jako element potencja³u turystycznego na przyk³adzie wybranych
gmin województwa zachodniopomorskiego, In Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciñskiego, Nr 590,
Ekonomiczne Problemy Us³ug, Nr 52, Uniwersytet Szczeciñski, s. 23-32.
8) Niezgoda A., 2006, Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównowa¿onego, Prace Habilitacyjne, Nr 24,
Akademia Ekonomiczna, Poznañ.
9) Panasiuk A., 2010, Rola informacji turystycznej w kszta³towaniu potencja³u turystycznego na przyk³adzie gmin
województwa zachodniopomorskiego, In Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciñskiego Nr 591, Ekonomiczne
Problemy Us³ug, Nr 53, Uniwersytet Szczeciñski, s. 227-238.
10) Porter M.E., 2001, Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
11) Przybyszewska-Gudelis R., 1998, Strategie rozwoju regionalnego w turystyce: jej miejsce wœród terytorialnych
planów strategicznych, In Problemy Turystyki, Nr 3-4, Instytut Turystyki, Warszawa, s. 157-164.
12) Rapacz A., 2006, Aktywnoœæ jednostek samorz¹du lokalnego na rzecz wspierania przedsiêbiorczoœci firm
turystycznych, In Turystyka w ujêciu podmiotowym i przestrzennym: Cz³owiek przestrzeñ przedsiêbiorstwo,
Red. G. Go³embski, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznañ, s. 293-305.
13) Szczepanowski A. E., 2012, Markowe produkty turystyczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
14) Szymczak M. (red)., 1994, S³ownik jêzyka polskiego, T. III, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
15) W³odarczyk B. (red.), 2012, Ruch turystyczny w £odzi i województwie ³ódzkim w 2011 roku, Regionalna Organizacja
Turystyczna Województwa £ódzkiego, £ódŸ.
16) Wyrzykowski J., 2010, Potencja³ turystyczny w ujêciu geograficznym, In Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Szczeciñskiego, Nr 590, Ekonomiczne Problemy Us³ug, Nr 52, Uniwersytet Szczeciñski, s. 33-42.
ród³a internetowe:
17) DIS-Oppland, [online], DIS-Norge, Oslo [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://op.disnorge.no/>.
18) Eco-Lighthouse, [online], Miljøfyrtårn, Kristiansand [dostêp: 2012.06.05], Dostêpny w Internecie:
<http://www.miljofyrtarn.no>.
19) Fjell Norway, [online], Oppland fylkeskommune, Lillehammer [dostêp: 2012.06.05], Dostêpny w Internecie:
<http://www.fjellnorway.com/>.
20) Gminna strategia rozwi¹zywania problemów spo³ecznych dla gminy £êczyca na lata 2008-2013 [online], Urz¹d
Gminy £êczyca, £êczyca [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.gminaleczyca.pl/attach/203_
GS. pdf>.
21) Hafjell [online], Hafjell Alpinsenter AS, Øyer [dostêp: 2012.06.05], Dostêpny w Internecie:
<http://www.hafjell.no/>.
22) Lillehammer [online], Lillehammer Turist AS, Lillehammer [dostêp: 2012.06.05], Dostêpny w Internecie:
<http://www.lillehammer.com/>.
98
23) Maihaugen [online], Maihaugen, Lillehammer [dostêp: 2012.06.05], Dostêpny w Internecie:
<http://www.maihaugen.no/>.
24) Marketingowa strategia Polski w sektorze turystyki na lata na lata 2012-2020 [online], Polska Organizacja
Turystyczna, Warszawa [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.pot.gov.pl/plany-isprawozdania-pot/ marketingowa-strategia-polski-w-sektorze-turystyki-na-lata-2008-2015/>.
25) Oppland fylkeskommune [online], Oppland fylkeskommune, Oppland [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny
w Internecie: <http://www.oppland.no/>.
26) Program rozwoju turystyki gminy Miasto Be³chatów na lata 2005-2013 [online], Urz¹d Miasta Be³chatów, Be³chatów
[dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Inter-necie:<http://bip.belchatow.pl/bip/index.php?t=210&id=2133&
mode=a&d =T>.
27) Program rozwoju turystyki w województwie ³ódzkim na lata 2007-2020 [online], Urz¹d Marsza³kowski w £odzi, £ódŸ
[dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.lodzkie.pl/wps/wcm/connect/BIP/BIP/UrzadMarszal
kowski/Programy/ProgramRozwojuTurystykiWWojewodztwieLodzkimNaLata2007-2020/>.
28) Rapport Arrangementsutvikling [online], Lillehammer Turist AS, Lillehammer [dostêp: 2012.06.05], Dostêpny
w Internecie: <http://www.lillehammer.com/ Lillehammer/SNOWBALL/Rapport%20arrangementsutvikling.pdf>.
29) Rapport Sykkel, Tur og Langrenn prosjektet [online], Lillehammer Turist AS, Lillehammer [dostêp: 2012.06.05],
Dostêpny w Internecie: <http://www.lille hammer.com/Lillehammer/SNOWBALL/Sykkel%20langrenn%20
vandring%20% C3%A5rsrapport2010.pdf>.
30) Strategia rozwoju gminy £êczyca na lata 2008-2013 [online], Urz¹d Gminy £êczyca, £êczyca [dostêp: 2012-06-05],
Dostêpny w Internecie: <http://www. gminaleczyca.pl/attach/187_StrategiaRozwojuGminy_ok.pdf>.
31) Strategia rozwoju miasta Kutna na lata 2006-2013 [online], Urz¹d Miasta Kutna, Kutno [dostêp: 2012-06-05],
Dostêpny w Internecie: <http://www.kutno.bipst.pl/ get_file.php?id=5452&save=1>.
32) Strategia rozwoju powiatu be³chatowskiego na lata 2005-2015 [online], Starostwo Powiatowe w Be³chatowie,
Be³chatów [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.powiat-belchatowski.pl/wgrane_pliki/
strategia.2005-2015.pdf>.
33) Strategia rozwoju powiatu ³êczyckiego na lata 2004-2014 [online], Starostwo Powiatowe w £êczycy, £êczyca
[dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.leczycki.pl/asp/pliki/pobierz/20100825_strategia.pdf>.
34) Strategia rozwoju powiatu piotrkowskiego do 2015 roku [online], Starostwo Powiatowe w Piotrkowie Trybunalskim,
Piotrków Trybunalski [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.powiat-piotrkowski.pl/
index.php?trg=powiat_strategia>.
35) Strategia rozwoju spo³eczno-gospodarczego powiatu kutnowskiego na lata 2007-2015 [online], Starostwo
Powiatowe w Kutnie, Kutno [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.bip.kutno.pl/strony/
364.dhtml>.
99
36) Strategia rozwoju turystyki dla gmin Zwi¹zku Gmin Regionu Kutnowskiego i powiatu kutnowskiego [online], Zwi¹zek
Gmin Regionu Kutnowskiego, Kutno [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.zgrk.pl/img/
strategia.pdf>.
37) Strategia rozwoju turystyki i kultury w gminie Sulejów na lata 2007-2020 [online], Urz¹d Miejski w Sulejowie,
Sulejów [dostêp: 2012-06-05], Dostêpny w Internecie: <http://www.sulejow.pl/asp/pliki/pobierz/srtikwgs.pdf>.
38) V isit Norway [online], Innovation Norway, Oslo [dostêp: 2012.06.05], Dostêpny w Internecie:
<http://www.visitnorway.com/>.
100