Monografia geograficzna gminy Żabno
advertisement
Tomasz Maciąg MONOGRAFIA GEOGRAFICZNA GMINY ŻABNO Tarnów 2009 SPIS TREŚCI I. Wstęp .......................................................................................................................3 1. Cel i metody pracy ............................................................................................3 2. Położenie gminy Żabno ....................................................................................5 II. Charakterystyka komponentów środowiska geograficznego ................................12 1. Budowa geologiczna ........................................................................................12 2. Morfologia terenu ............................................................................................ 15 3. Warunki klimatyczne ....................................................................................... 18 4. Warunki wodne .................................................................................................22 5. Gleby .................................................................................................................25 6. Flora i fauna ......................................................................................................27 III. Walory geograficzno–kulturowe gminy Żabno ....................................................29 1. Rys historyczny Żabna ......................................................................................29 2. Gmina Żabno współcześnie ..............................................................................32 3. Struktura społeczno–ekonomiczna gminy ........................................................38 4. Zabytki Żabna .................................................................................................. 44 5. Charakterystyka miejscowości .........................................................................48 6. Walory turystyczne gminy ...............................................................................54 IV. Wnioski ................................................................................................................56 Bibliografia ..........................................................................................................58 2 I. WSTĘP 1. Cel i metody pracy Reforma administracyjna z 1999 roku spowodowała nowe spojrzenie na gminę. Zmieniła system zarządzania i nałożyła na gminę nowe cele i zadania, którym musiała ona sprostać. Wybór obszaru badań padł na gminę Żabno dlatego, że zdaniem autora pracy, jest ona najlepszą i najprężniej rozwijającą się gminą w powiecie tarnowskim. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie środowiska geograficzno– kulturowego miasta i gminy Żabno. Praca składa się ze wstępu, dwóch rozdziałów i wniosków końcowych. We wstępie omówiono cel, problematykę, metody pracy, położenie gminy oraz historię dotychczasowych badań. Rozdział drugi obejmuje charakterystykę komponentów środowiska geograficznego, na które składają się: budowa geologiczna, morfologia terenu, warunki klimatyczne, warunki wodne, gleby oraz florę i faunę. Rozdział trzeci zawiera opis walorów geograficzno–kulturowych gminy Żabno. Jest to m.in. krótki rys historyczny miasta Żabno, opis gminy współcześnie, struktura społeczno–ekonomiczna, zabytki Żabna, krótka charakterystyka miejscowości gminy oraz walory turystyczne Żabna i okolic. We wnioskach końcowych została dokonana ostateczna ocena środowiska geograficzno–kulturowego badanego regionu. Przygotowując tą pracę posłużono się metodą opisową, polegającą na zebraniu informacji na dany temat i poddaniu ich wnikliwej analizie, korzystając przy tym z literatury dotyczącej gminy. Korzystano ze współpracy z przedstawicielami Urzędu Miasta i Gminy Żabno, pracownikami Urzędu Statystycznego w Tarnowie oraz z pomocy pana Pawła Domańskiego – autora trzynastu publikacji dotyczących miasta Żabno. Na końcowy efekt pracy wpłynęła również obserwacja badanego obszaru z punktu widzenia geografa i turysty. 3 Podstawową bazą źródłową wykorzystaną w niniejszej pracy stanowią opracowania bibliograficzne i literatura nawiązująca w swej treści do poszczególnych podrozdziałów oraz materiały zaczerpnięte z Oceny stanu środowiska naturalnego Gminy Żabno wykonanej na zlecenie Urzędu Miasta i Gminy Żabno przez Pracownię Projektowania, Ekspertyz i Wdrożeń Ekologicznych z 1998 i 2004 roku. Pomocne były również dane opracowane przez Stację Meteorologiczną Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Tarnowie oraz Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Tarnowie. 2. Położenie gminy Żabno Gmina Żabno wg podziału Jerzego Kondrackiego (1998) znajduje się w następujących jednostek fizycznogeograficznych: Prowincja: Karpaty i Podkarpacie, Podprowincja: Północne Podkarpacie, Makroregion: Kotlina Sandomierska, Mezoregion: Płaskowyż Tarnowski. Gmina Żabno położona jest w województwie małopolskim, w powiecie tarnowskim. Leży nad rzeką Dunajec w północno–zachodniej części Kotliny Sandomierskiej. Teren gminy jest równiną wzniesioną ciągnącą się wzdłuż Dunajca do rzeki Wisły. Gmina położona jest na północ od miasta Tarnowa w odległości 8 km. Graniczy ona z ośmioma gminami, w tym: od północy z gminą Gręboszów, od północnego–wschodu z gminą Olesno, od wschodu z gminą Dąbrowa Tarnowska i Lisia Góra, od południa z miastem Tarnowem, od południowego zachodu z gminą Wierzchosławice, od zachodu z gminą Radłów, od północnego–zachodu z gminą Wietrzychowice. Z najnowszych danych statystycznych wynika, że powierzchnia gminy wynosi 102 km2, ludność gminy – 19 002 osoby, zaś gęstość zaludnienia wynosi średnio 186 osób/km2. 4 Gmina podzielona jest na dziewiętnaście sołectw: Bobrowniki Wielkie, Chorążec, Czyżów, Goruszów, Gorzyce, Ilkowice, Janikowice, Kłyż, Łęg Tarnowski, Nieciecza, Niedomice, Odporyszów, Otfinów, Pasieka Otfinowska, Pierszyce, Podlasie Dębowe, Sieradza, Siedliszowice, Żabno. Siedzibą gminy jest miasto Żabno, położone w jej centralnej części na trasie Tarnów – Dąbrowa Tarnowska. Odległość miasta Żabna od centrum Tarnowa wynosi 17 km, a od Dąbrowy Tarnowskiej 8 km. Gmina posiada bardzo dobre połączenia komunikacyjne. Przebiegają tu trasy komunikacji drogowej z Warszawy przez Kielce, Dąbrowę Tarnowska i Wojnicz do Nowego Sącza i z Tarnowa przez Żabno, Gręboszów, Nowy Korczyn do Opatowa. Przez teren gminy przebiega linia kolejowa relacji: Tarnów – Żabno – Dąbrowa Tarnowska. Jej długość na terenie gminy wynosi 13,8 km . I. CHARAKTERYSTYKA KOMPONENTÓW ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO 1. Budowa geologiczna Obszar gminy Żabno jest położony w centralnej części zapadliska przedkarpackiego, które jest rowem przedgórskim Karpat. Zapadlisko przedkarpackie należy do południowego skraju platformy europejskiej. W jego budowie wyróżnia się dwa główne elementy: podłoże przedmioceńskie i osady miocenu. Historia geologiczna utworów podłoża nie wykazuje bezpośrednich związków z rozwojem Karpat, w przeciwieństwie do historii osadów mioceńskich. Utwory podłoża wraz z cienką pokrywą osadów miocenu zapadają pod nasunięte Karpaty i zapewne stanowią ich podłoże daleko poza południową granicę powiatu tarnowskiego. Najstarsze skały w podłożu zapadliska są wieku przedkambryjskiego. Na nich występuje złożona sekwencja, rozdzielona kilkoma niezgodnościami, z utworami: kambru, ordowiku, syluru, karbonu, permu (z ewaporatami). Trias występuje w facji germańskiej, charakterystycznej dla utworów platformowych środkowej Europy. Osady triasu przykryte są (z dużą luką erozyjną) osadami górnej jury o miąższości 5 przekraczającej 1000 m. Są to głównie płytkomorskie wapienie. Utwory kredy zajmują największą część powierzchni przedmioceńskiej. Dolna kreda znana jest tylko w postaci cienkiego płata margli. Osady górnej kredy osiągają 700 m miąższości. W ich niższej części występują piaski i piaskowce cenomanu, a nad nimi margle i wapienie turonu i senonu (G. Haczewski, 1988). Sekwencja utworów miocenu rozpoczyna się miąższością na kilkadziesiąt metrów, na południu do 200 m, serią szarozielonych iłów marglistych i mułowców z rzadkimi wkładkami zbentonityzowanych tufów (dolny baden). W stropie przechodzą one w utwory ewaporatowe (środkowy baden). Na przeważającym obszarze zapadliska są to gipsy i iły z anhydrytem, o miąższości do kilkunastu metrów. Nad poziomem ewaporatowym występuje miąższa seria osadów górnego badenu i dolnego sarmatu, wypełniająca główną część zapadliska. Są to głównie iły i mułki, wyżej wzrasta udział piasków. Utwory czwartorzędowe na powierzchni zapadliska przedkarpackiego tworzą ciągłą pokrywę o miąższości przeważnie 10–40 m. Są to głównie osady morenowe, wodno–lodowcowe i rzeczne (S. Wdowiarz, 1976). Najgłębsza część podłoża zapadliska przedkarpackiego ma budowę fałdową. Utwory starsze od kambru mają w wierceniach zróżnicowane, nieraz znaczne, upady, podczas gdy utwory paleozoiczne zapadają łagodniej. Zróżnicowanie ruchów pionowych pomiędzy blokami podłoża, oddzielonymi uskokami, doprowadziło do powstania skomplikowanego obrazu wgłębnych wychodni poszczególnych serii paleozoiku na powierzchnię podmezozoiczną. Wyrazem wielokrotnych ruchów podnoszących i obniżających są też znaczne luki erozyjne. Osady mezozoiczne są łagodnie nachylone na południowy zachód i w tym też kierunku coraz młodsze warstwy ukazują się na powierzchni podmioceńskiej. W pobliżu brzegu Karpat powierzchnia podmioceńska zbudowana jest głównie z margli górnej kredy. Utwory miocenu, zwłaszcza starsze, oblekają relief podłoża. W przeważającej części zapadliska zaburzenia tektoniczne osadów miocenu ograniczają się do uskoków. Na miocen zapadliska nasunięte są od południa płaszczowiny Karpat Zewnętrznych. Powierzchnia nasunięcia obniża się pod niewielkim kątem. Autochtoniczne utwory miocenu leżą na schodkowo obniżających 6 się blokach podłoża i ciągną się pod nasuniętym fliszem daleko na południe od brzegu Karpat (G. Haczewski, 1988). Osady miocenu odsłaniają się w wielu miejscach na terenie gminy: to głównie iły i iłołupki o morskiej genezie. Utwory czwartorzędu ze względu na sposób powstawania można podzielić na trzy grupy. Są to: utwory lodowcowe i wodnolodowcowe, utwory rzeczne oraz utwory eoliczne. Do utworów trzeciorzędowych zaliczają się iły morskie wieku mioceńskiego – iły krakowieckie. Utwory czwartorzędowe, poczynając od najstarszych to: gliny zwałowe, piaski i żwiry akumulacji wodnolodowcowej, piaski i żwiry akumulacji rzecznej oraz piaski akumulacji eolicznej. Iły mioceńskie występują na powierzchni na zachodnich i południowych stokach Wysoczyzny Tarnowskiej (okolice Sieradza, Podwałcza, Morzychny, a także na powierzchni Wysoczyzny (rejon Fiuka – Podlesia). Sedymentacja glin zwałowych związana jest ze zlodowaceniem południowopolskim. Gliny zwałowe występują w postaci płatów na podłożu mioceńskim w okolicach miejscowości: Odporyszów, Morzychna, Sieradza. Piaski i żwiry akumulacji wodnolodowcowej, związane są ze zlodowaceniem południowopolskim, występują na Wysoczyźnie Tarnowskiej, głównie pomiędzy Fiukiem, Odporyszowem i Morzychną. Tworzą pokrywę o zróżnicowanej miąższości od kilkudziesięciu cm do ponad 20 m. Piaski i żwiry akumulacji rzecznej (wraz z głazami i madami rzecznymi) wypełniają dolinę Dunajca, budując w niej poziomy terasowe. Występują one również w dolinach cieków oraz dolinach i obniżeniach okresowo odwadnianych na Wysoczyźnie Tarnowskiej. Gliny akumulacji rzecznej budują (wspólnie z piaskami i żwirami) terasę łęgową oraz rędzinną w dolinie Dunajca i są one tam najbardziej rozprzestrzenione. Piaski akumulacji eolicznej występują na terenie gminy w formie wydm. Obserwuje się dwa obszary występowania wydm: pierwszy związany jest z terasą nadzalewową wyższą (poziom radłowski) pomiędzy Żabnem a Gorzycami, drugim obszarem występowania wydm jest cały fragment Wysoczyzny Tarnowskiej w granicach gminy (A. Gruszka, J. Plewniak, 2000). 7 2. Morfologia terenu Gmina Żabno położona jest na obszarze Kotliny Sandomierskiej. W jej obrębie można wyróżnić szereg typów rzeźby, które równocześnie cechuje odmienna budowa geologiczna. Typ gliniasto–piaszczystych wysoczyzn o deniwelacjach 10–50 m i wysokości 20–60 m nad dnami dolin ma rzeźbę albo pagórkowatą, o nachyleniach stoków do 10o, albo płaską, o nachyleniach nie przekraczających 5o. Z reguły pod utworami czwartorzędowymi zalegają na zmiennej głębokości iły mioceńskie. Najbardziej zbliżony jest do nich morfometrią jest typ wysoczyzn i równin lessowych, gdzie starsze piaski lub gliny okryte są na ogół kilkumetrowym płaszczem glin lessowych. W niższym położeniu–kilku do 20 m n.p.m. den dolin występuje typ równin piaszczystych, obejmujących czwartorzędowe terasy rzeczne. Często w obrębie równin spotyka się wały wydmowe (L. Starkel, 1988). Największe powierzchnie w Kotlinie Sandomierskiej zajmuje typ den dolinnych, obejmujących współczesne równiny zalewowe lub nadzalewowe, zbudowane z osadów żwirowo–piaszczystych, drobniejących z brzegiem rzeki, przykryte zmiennej miąższości płaszczem gliniastych mad. Krajobraz dzisiejszej gminy Żabno sięga swymi korzeniami do okresu, gdy w miocenie nasuwające się masy fliszu piaskowcowo–łupkowego spychały ku północy morze, wypełniające zapadlisko przedgórskie. Składane w tym zapadlisku iły i piaski były w czasie późniejszego podnoszenia gór i przedpola łatwiej rozmywane przez rzeki niż skały fliszowe. Doszło w ten sposób do powstania na przedpolu Karpat subsekwentnej erozyjno–denudacyjnej bruzdy, czemu sprzyjał drenaż tej części zapadliska ku Morzu Czarnemu (L. Starkel, 1972). Przed wkroczeniem lądolodu Dunajec płynął wzdłuż brzegu gór ku wschodowi, o czym przekonuje udział materiału tatrzańskiego wśród otoczaków. W północnej części Kotliny powierzchnia podczwartorzędowa leży niżej. Odnosi się to także do północnego obniżenia Wysoczyzny Tarnowskiej, co być wynikiem zarówno późniejszego pogłębienia, jak i też ruchów wyginających. W czasie wkraczania lądolodu nastąpiło podparcie dolin, co wzmogło akumulację, która lokalnie sięgnęła nawet do 90 m n.p. współczesnych koryt. W obrębie wysoczyzn Kotliny 8 Sandomierskiej miąższość utworów morenowych i wodnych waha się od kilku do ponad 20 m. Okres ocieplania i wkraczania lasów szpilkowych w późnym glacjale zaznaczył się osłabieniem procesów stokowych i kontynuacją działalności wiatru, który za zaporami roślinnymi na równinach piaszczystych prowadził do nadbudowy wałów wydmowych. W dolinach rzek nastąpiła zmiana z wieloramiennych koryt roztopowych, wzbierających w czasie roztopów, na rzeki meandrowe. W tym też zapewne czasie Dunajec porzucił obniżenie, którym dziś płynie Breń. Docięcie do poziomu obecnego koryta nastąpiło w związku ze zwilgoceniem klimatu już w holocenie. Osady nałożonych stożków napływowych dopływów i okrycie osadów organicznych madami wskazują na gwałtowny wzrost częstotliwości opadów rozlewnych i powodzi (L. Starkel, 1988). Obszar gminy wyróżnia dwie, wyraźnie różniące się rzeźbą jednostki morfologiczne: Dolinę Dunajca oraz Wysoczyznę Tarnowską. Najwyższy punkt na terenie gminy położony jest na zachód od Odporyszowa (Wysoczyzna Tarnowska) i znajduje się 227,5 m n.p.m. Punkt najniższy położony jest w korycie Dunajca, poniżej Siedliszowic na wysokości 174 m n.p.m. Różnica wysokości między punktem najwyższym, a najniższym wynosi więc 53,5 m. Dolina Dunajca W rejonie gminy Żabno szerokość doliny Dunajca przekracza 20 km. Dolina ma charakter szerokiej doliny rzeki nizinnej o bardzo niewielkim spadku wzdłuż osi doliny. Różnica wysokości między korytem Dunajca, a najwyższym poziomem terasowym wynosi w przybliżeniu 10 m. Formy rzeźby występujące w dolinie Dunajca to: koryto, trzy poziomy terasowe, starorzecza oraz wydmy (A. Gruszka, J. Plewniak, 2000). 9 Wysoczyzna Tarnowska Wysoczyzna Tarnowska wznosi się wyraźnym 25–30 metrowym progiem nad dolinę Dunajca. Nachylenie stoków Wysoczyzny Tarnowskiej wynoszą 10–20o. Zachodnie stoki Wysoczyzny urozmaicone są dolinkami niewielkich cieków, bądź dolinkami okresowo odwadnianymi. Niektóre z tych dolinek (rejon Odporyszowa) są głęboko wcięte, a nachylenie ich zboczy przekracza 30o. Powierzchnia Wysoczyzny Tarnowskiej jest na ogół zrównana i charakteryzuje się niewielkimi deniwelacjami. Na fragmencie Wysoczyzny występują wydmy o wysokościach sięgających do kilku metrów (A. Gruszka, J. Plewniak, 2000). 3. Warunki klimatyczne W podziale Polski na regiony klimatyczne E. Romer (1949) omawiany teren umieścił w obrębie klimatów podgórskich nizin i kotlin. A. Schnuck (1965) badany obszar zalicza do Krakowsko–Tarnowskiego regionu termicznego Natomiast R. Gumiński (1948) zalicza teren gminy Żabno do prowincji podkarpackiej, dzielnicy tarnowskiej i charakteryzuje go jako jeden z najcieplejszych w Polsce. Klimat występujący na charakteryzowanym obszarze jest umiarkowanie wilgotny, o długim okresie wegetacyjnym, dużym nasłonecznieniu, słabych wiatrach i średniej opadów 600 – 700 mm. W klimacie omawianego terenu, jak i całej Polski dominującą rolę odgrywają masy powietrza polarno–morskiego, które stanowią 62 % ogólnej sumy wszystkich rodzajów mas powietrza. W zimie powodują one odwilże, częste mgły, przelotne opady, niekiedy porywiste wiatry, zaś w lecie: ochłodzenie, burze i opady. Na omawianym obszarze występują również masy powietrza polarno– kontynentalnego. W zimie jest to powietrze chłodne, a w lecie ciepłe. Według T. Ziętary (1971) w okolicach gminy znajduje się „biegun ciepła”, bowiem średnia temperatura lipca jest najwyższa w Polsce, a izoterma 19 na Płaskowyżu Tarnowskim. 10 C zatacza koło o Charakterystykę warunków klimatycznych opracowano na podstawie obserwacji klimatycznych stacji meteorologicznej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Tarnowie z wielolecia 1998–2003. Opady atmosferyczne Najwyższa średnia opadów atmosferycznych na terenie gminy Żabno w omawianym wieloleciu występuje w miesiącach letnich: czerwcu (86 mm) i lipcu (88 mm), najniższa natomiast w miesiącu lutym, tylko 27 mm. Średnia suma roczna wyniosła 619 mm. Największą średnią dni z pokrywą śnieżną występuje w styczniu (19,9) oraz lutym (16,6), natomiast najmniejsza w kwietniu (1,3). Średnia roczna dni z pokrywą śnieżną to 59,1. Najgrubsza średnia pokrywa śnieżna wystąpiła w lutym: 10,5 cm, najmniejsza 3,9 cm w kwietniu, średnia roczna to 8 cm. Maksymalna grubość pokrywy śnieżnej występuje ponownie w lutym: 42 cm, również tyle wynosiła średnia roczna. Termika Najwyższa średnia temperatura powietrza (tab. 4) na terenie gminy Żabno w omawianym wieloleciu występuje w miesiącach letnich lipcu (19,1 oC) i sierpniu (18,3 oC), najniższa natomiast w miesiącu lutym, tylko – 2,7 oC. Średnia temperatura roczna wyniosła 8,2 oC. Miesięczne i roczne maksyma i minima absolutne w stopniach Celsjusza w latach 1998–2003 dla gminy Żabno przedstawia tabela 5. Wynika z niej, że najwyższe maksyma temperatury występowały w lipcu (37 oC) oraz sierpniu (36,4 oC). Średnie roczne maksimum wynosi 37 oC. Najniższe wartości minimalne odnotowano w lutym (- 28 oC) oraz styczniu (- 26 oC). Najniższa średnia wartość średnia to – 26,6 oC. Zachmurzenie Wartości średnie miesięczne i roczne określające stopień pokrycia nieba chmurami w skali 0 – 10 w latach 1998–2003 dla gminy Żabno wynika, że najwyższe zachmurzenie występuje w styczniu (7,7), grudniu (7,5), listopadzie (7,3) oraz lutym 11 (7,1). Najniższe zachmurzenie odnotowano w sierpniu (5,5) oraz wrześniu (5,7). Średnia wartość zachmurzenia to 6,5. Najwyższą średnią liczbę dni pogodnych występuje w miesiącach styczniu (17,3), grudniu (17,2), najniższa natomiast w miesiącu sierpniu 5,7. Średnia roczna wyniosła 138. 4. Warunki wodne Wody powierzchniowe – wody stojące Na obszarze gminy Żabno nie ma jezior ani większych naturalnych zbiorników wodnych. Do największych zbiorników wodnych w gminie należą sztucznie powstałe: 1. Stawy w wyrobiskach pożwirowych w Bobrownikach Wielkich łącznie – 6,4 ha, 2. Staw w wyrobisku poeksploatacyjnym kopalni piasku w Podlesiu Dębowym – 5,3 ha, 3. Staw w Niedomicach – 4,0 ha. Ponadto na terenie gminy występuje około 120 zbiorników powierzchniowych, ale są to najczęściej zbiorniki o małej powierzchni (od kilku arów do jednego hektara) i zróżnicowanym charakterze jak: oczka śródpolne i śródleśne, zbiorniki p. pożarowe, starorzecza, stawy przyzagrodowe, bagna i wyrobiska. Największą powierzchnię mają stawy w wyrobiskach poeksploatacyjnych kopalni żwiru w Bobrownikach Wielkich. Ich obecny stan wskazuje, że w przyszłości powinny one zostać przystosowane do pełnienia funkcji rekreacyjnych. Dodatkowym atutem stawów w Bobrownikach Wielkich jest ich niewielka odległość od Tarnowa, co czynni je idealnym miejscem wypoczynku sobotnio–niedzielnego. Zbiornik wodny znajdujący się na granicy Podlesia Dębowego i Żabna powstały w wyrobisku kopalni piasku już obecnie jest intensywnie wykorzystywany do celów rekreacyjnych w swojej południowej części. W części północnej wyrobiska trwa obecnie eksploatacja złoża piasku, którego miąższość w tym miejscu wynosi około 4 m. Małe zbiorniki wodne występujące na terenie gminy mają bardzo duże znaczenie dla ogólnego bilansu wodnego gminy, ale przede wszystkim pełnią ważne 12 funkcje gospodarcze oraz przedstawiają duże wartości przyrodnicze. Zbiorniki o najwyższych walorach znajdują się na terenach leśnych i w dawnych wyrobiskach, gdzie wytworzyły się bogate naturalne ekosystemy przyrodnicze. Dużą wartość przyrodniczą mają również oczka wodne śródpolne, będące enklawami przyrody w otwartym krajobrazie rolniczym. Zdolność retencyjną posiadają nie tylko zbiorniki wodne. Wodę retencjonuje również odpowiednio zabudowana hydrograficzna sieć systemów melioracyjnych, a także las, gleba odpowiednio uprawiana i użytkowana, wodonośne warstwy geologiczne, obniżenia terenowe, bagna i tereny podmokłe (J. Lach, A. Michalik, F. Pulit, 1981). Wody płynące W gminie Żabno istnieje dobrze rozbudowana sieć cieków wodnych. Najważniejszym ciekiem jest Dunajec stanowiący zachodnią granicę gminy . W obrębie gminy Żabno znajduje się odcinek Dunajca o długości 25,4 km. Na całym odcinku Dunajec jest z obu stron zabezpieczony wałami przeciwpowodziowymi. Na tym odcinku Dunajca znajduje się 1 most drogowy w przysiółku Zawodzie oraz cztery przeprawy promowe w Siedliszowicach, w Otfinowie, w Niecieczy i w Bobrownikach Wielkich. Dolina Dunajca została zaliczona do korytarzy ekologicznych rangi międzynarodowej należącej do europejskiej sieci ekologicznej ECONET. Stan czystości wód Dunajca w 2002 roku na terenie gminy Żabno był w III klasie według wskaźników bakteriologicznych oraz w II klasie czystości według wskaźników fizyko-chemicznych i hydrobiologicznych (A. Gruszka, J. Plewniak, 2000). Pozostałe cieki wodne to małe cieki o znaczeniu lokalnym. Najważniejszy z nich to rzeka Żabnica będąca dopływem rzeki Breń. Żabnica prowadziła wody w III klasie czystości według kryterium ogólnego. Łącznie długość cieków zaliczanych do melioracji podstawowej w obrębie gminy Żabno wynosi 41 770 m. Cieki te są w całości uregulowane. Głównym zadaniem sieci melioracji podstawowej jest odprowadzanie wód deszczowych z terenu gminy. Cieki te są również odbiornikiem powstających na terenie gminy ścieków a także innych zanieczyszczeń obszarowych spłukiwanych z wodami deszczowymi. 13 Jakość wód płynących w gminie Żabno jest zła, co jest wynikiem, że wszystkie miejscowości są zwodociągowane, a żadna nie posiada w pełnym zakresie kanalizacji sanitarnej. Ścieki bytowe oraz gospodarcze w sposób bezpośredni lub pośredni przedostają się do wód powierzchniowych (J. Warszyńska,1988). Wody podziemne Gmina Żabno charakteryzuje się niewielkimi zasobami wód podziemnych. Ponad połowę powierzchni gminy Żabno, po jej zachodniej stronie, zajmuje zbiornik wód podziemnych w utworach czwartorzędowych holoceńskich. Zwierciadło wód gruntowych w tym rejonie znajduje się na małej głębokości od 2 do 7 m pod powierzchnią terenu, a miąższość złoża wodonośnego wynosi od 3 do 15 m. Złoże to pozbawione jest warstwy izolacyjnej nieprzepuszczalnej, dlatego narażone jest na łatwą możliwość skażenia wód. Zbiornik wód podziemnych jest nieizolowany od zanieczyszczeń antropogenicznych to znaczy, że warstwy położone nad złożem są dobrze przepuszczalne. Powodem tego jest duży wpływ zanieczyszczeń obszarowych na jakość wód podziemnych tym bardziej, że zwierciadło tych wód znajduje się płytko pod ziemią. W celu ochrony wód podziemnych konieczne jest prowadzenie prawidłowej gospodarki na powierzchni. Znaczącymi w ogólnym bilansie zanieczyszczeń mogących wpływać niekorzystnie na jakość wód podziemnych są głównie źródła zanieczyszczeń biogennych: nawozy mineralne - głównie azotowe i fosforowe, nawozy naturalne - obornik, gnojowica, pozostałości roślinne po zbiorach, ścieki socjalno-bytowe wywożone na użytki rolne oraz przenikające do gruntu z nieszczelnych szamb, rowów i cieków wodnych, opad pyłów przemysłowych i spalin które wraz z wodą deszczową wnikają w grunt, nieszczelne niekontrolowane składowanie odpadów (A. Gruszka, J. Plewniak, 2000). 14 5. Gleby Na terenie gminy przeważają dwa główne typy gleb: mady oraz gleby brunatne: wyługowane i kwaśne (Z. Kruczek, 1983). Mady ciągną się szerokim, kilkukilometrowym pasem wzdłuż doliny Dunajca. Wytworzone zostały one z osadów aluwialnych powstałych z przemieszania materiału ziemnego przez wody rzeki. Skład granulometryczny mad jest zróżnicowany i zależy od odległości ich od koryta rzeki. W miarę oddalania się od koryta rzeki skład granulometryczny przechodzi od piasków do glin średnich i ciężkich. Gleby brunatne zostały wytworzone z utworów gliniastych. Zalegają one głównie na terenie Wysoczyzny Tarnowskiej, w środkowowschodniej części gminy. Ponadto na terenie gminy na niedużych powierzchniach występują gleby bielicowe i pseudobielicowe oraz nieznacznie czarnoziemie głównie w rejonie wsi Fiuk. Badając przydatność rolniczą gleb gminy Żabno o zbliżonych właściwościach i sposobie użytkowania, poprzez zestawienie kompleksów stanowiących typy siedliskowe rolniczej przestrzeni produkcyjnej stwierdzono, że gleby gminy są żyzne i cechują się wysokim wskaźnikiem rolniczej przydatności (67,3) (Z. Kruczek, 1983). 6. Flora i fauna Progiem Pogórza Karpackiego przebiega granica pomiędzy Krainami Działu Bałtyckiego a roślinnością Działu Karpackiego (W. Szafer, K. Zarzycki, 1972). Roślinność kotlin przedkarpackich należy do Krainy Kotliny Sandomierskiej (M. Hess, 1965). Urodzajność gleb w gminie Żabno przyczyniła się do wczesnego rozwoju gospodarki rolnej na tym terenie, co pociągało za sobą wycięcie lasów. Wyróżnia się tutaj dwie grupy florystyczne – południową, z przewagą dębów, buków, jodeł i świerków oraz północną z przewagą sosen, jodeł i buków. Na niższych wzgórzach, rośnie także modrzew polski i sztucznie sadzony świerk, a na niższych terenach – dąb, sosna, brzoza, klon i kalina. W dolinach rzek występują: szara olcha, wierzba i topola, 15 a wśród krzewów do częstych gatunków należy czarny bez, leszczyna, tarnina, zaś w poszyciu leśnym dominuje malina, jeżyna, borówka (czarna jagoda), paproć i inne pospolite gatunki runa leśnego (W. Stachoń, 2000). Na terenie gminy oprócz wielogatunkowych lasów, występujących na wysoczyznach, znajdują się torfowiska i podmokłe łąki porosłe olchami, które występują w dolinach rzek i starorzeczach. Lasy występują głównie w środkowo-wschodniej części gminy Żabno . Dolina Dunajca jest prawie bezleśna. Powierzchnia leśna będąca pod nadzorem Lasów Państwowych, według operatu urządzenia lasu wynosi 341,53 ha, co stanowi zaledwie 3,4 % ogólnej powierzchni gminy. W porównaniu z średnią lesistością Polski – 28,2 % gminę cechuje bardzo mała lesistość. Lesistość poszczególnych sołectw jest zróżnicowana. Największą powierzchnię leśną posiada sołectwo Sieradza 230,43 ha. W sołectwach Odporyszów, Podlesie Dębowe i Żabno powierzchnia leśna wynosi odpowiednio 37,76 ha, 32,58 ha, 9,26 ha, a więc mieści się w przedziale 20 – 55 ha. W sołectwach Bobrowniki Wielkie, Gorzyce, Ilkowice, Nieciecza, Łęg Tarnowski, Pasieka Otfinowska powierzchnia leśna wynosi odpowiednio: 8,09 ha, 7,34 ha, 6,51 ha, 5,39 ha, 2,89 ha, 1,28 ha, a więc nie przekracza 10 ha (Rocznik statystyczny „Leśnictwo 1997”, 1997). Bogata roślinność porasta wody rzek. Szczególnie na uwagę zasługują rośliny będące pod ochroną, takie jak: zawilec leśny, wawrzynek wilczełyko, przebiśnieg pospolity, sasanka, widłaki, storczyki. Wykarczowanie lasów i zasiedlenie tych terenów od najdawniejszych czasów wpłynęło na zubożenie fauny, jednakże nadal świat zwierzęcy, zwłaszcza Pogórza, jest bogaty. Żyją tutaj jeszcze dziki, sarny, lisy, borsuki, kuny leśne. Bardziej pospolite są zające, wiewiórki, krety, jeże, łasice, tchórze. W pobliżu wód można spotkać wydry oraz piżmowce. Bardzo bogaty jest świat ptaków, można tu wyróżnić m.in. kuropatwy, sowy, pliszki, czyże, gile, kruki, wrony, bieliki, dzięcioły, puchacze, rybitwy itp. W rzekach żyją karasie, liny, jelce, ukleje, okonie, a dość często brzany i brzanki. Trafiają się tu także szczupaki, pstrągi i łososie. Liczny jest także świat owadów (Z. Kruczek, 1983). 16 III. WALORY GEOGRAFICZNO–KULTUROWE GMINY 1. Rys historyczny Żabna Osada Żabno położona była przy trakcie biegnącym z Wojnicza i Pilzna przez Tarnów do Opatowca i Nowego Miasta Korczyna. Osadnictwo na terenie Żabna sięga epoki kultury łużyckiej. W trakcie badań archeologicznych przypadkowo natrafiono na zniszczone cmentarzyska z tejże epoki. Próbowano określić północną granicę cmentarzyska w centrum miasta. Odnaleziono wyroby ceramiczne pochodzące z lat 1300–400 p.n.e. Cmentarzysko, przy ulicy Kilińskiego, rozciągało się po obu stronach ulicy w kierunku północnym, a zniszczone zostało przez zabudowę miejską. Drugie cmentarzysko na Zakirchalu uległo całkowitemu zniszczeniu w trakcie wybierania piasku i dlatego nawet w przybliżeniu trudno określić jego rozmiary. W czasie badań natrafiono także na ozdoby z brązu m.in. bransoletka z drutu, pierścionek i zapinka z płaskim kabłąkiem i tarczką spiralną przy nóżce (M. Cabańska i inni, 1974). Badania historyczne sugerują natomiast istnienie na obszarze Żabna grodziska w okresie od VII do X wieku. Najstarsze źródła pisane o Żabnie znajdujemy w XIII wieku, kiedy to książę Bolesław Wstydliwy nadał je rycerzowi Świętosławowi. Przed 1333 rokiem Władysław Łokietek nadał Żabno Spytkowi Leliwicie (protoplaście Helsztyńskich i Tarnowskich). W 1385 roku Melsztyńscy posiadali także Sieradzę, Niecieczę, Odporyszów i Chrząstów. Dnia 26 stycznia 1385 roku królowa Jadwiga na prośbę Spytka z Melsztyna nadała prawo magdeburskie dla miasta Żabna. W 1441 roku dobra te poprzez małżeństwo Jadwigi Melsztyńskiej z Andrzejem z Tęczyna dostały się w ręce Toporczyków – Tęczyńskich. Najprawdopodobniej herb Żabna jest kombinacją herbu Leliwa i Topór. Około 1470 roku dobra żabieńskie przeszły do Rzeszowskich herbu Półkozic i Pawła Olsztyńskiego herbu Odrowąż (S. Mateszew, 1974). Od XV wieku nastąpił w regionie rozwój rzemiosła, które w 1675 roku powołało do życia cech skupiający wszystkich rzemieślników. Żabno ze względu na swoje położenie komunikacyjne stało się miejscem cotygodniowych jarmarków, na których handlowano suknem, nabiałem, owocami, a przede wszystkim zbożem. Prawo 17 do nich miasto otrzymało w 1487 roku na podstawie przywileju królewskiego, a ich tradycja przetrwała do dziś. Przez wiek XVI posiadłości żabieńskie były w rękach prywatnych właścicieli, którzy nie dbali o rozwój regionu i traktowali je jako źródło dochodów (F. Kiryk, 1994). Ważne miejsca w dziejach regionu zajmowała parafia, która należała do najstarszych w okolicy. Z opisu Długosza wiemy, że w XV wieku w mieście stały dwa kościoły: Św. Ducha i Św. Krzyża (J. Pasierb, 1994). W swoich dziejach Żabno wielokrotnie było niszczone i nie omijały go klęski. Już w 1501 roku miasto spalili Tatarzy, a to co przetrwało w mieście w okresie najazdu szwedzkiego w 1655 roku zostało doszczętnie zniszczone przez wojska Siedmiogrodzian z oddziałów Jerzego Rakoczego. Natomiast w 1673 roku miał miejsce wielki pożar Żabna. Przez drugą połowę XVII wieku Żabno ponownie bardzo często zmieniało właścicieli, by w wyniku pierwszego rozbioru Polski przejść w ręce monarchii austriackiej. Dalsze klęski przyniósł rok 1799, kiedy to pożar strawił prawie całe miasto wraz z kościołem. W związku z panującą w zaborze austriackim ogólną biedą i zaniedbaniem przemysłu na tym terenie, rejon Żabna stawał się coraz bardziej uboższy. Zmian w sytuacji ludności nie przyniosły również wojny napoleońskie, ponieważ położenie miasta w rejonie Wisły i Dunajca sprawiło, iż ziemie te były odsunięte od działań wojennych. Ponadto niekorzystny wpływ na sytuację materialną ludności Żabna przyniosły powodzie. Do najgroźniejszych należały wylewy Dunajca w 1813 i 1828 roku. Trudną sytuację wywołała także susza w 1830 oraz epidemia cholery z 1873 roku (P. Domański, 1997). Jedną z największych inwestycji gospodarczych północnej części Galicji była budowa linii kolejowej Tarnów – Żabno – Dąbrowa Tarnowska – Szczucin . Jej oficjalne otwarcie nastąpiło 15 października 1906 roku. Rok wcześniej uruchomiono cegielnię – pierwszy zakład przemysłowy w mieście. Pomyślne pespektywy rozwoju miasta przekreśliła I wojna światowa. Linia frontu przebiegająca wzdłuż rzeki Dunajec spowodowała, że zniszczono i spalono wiele domów i zabudowań gospodarczych. W roku 1921 miasto liczyło 1228 mieszkańców i posiadało ok. 200 budynków mieszkalnych. Sytuacja materialna ludności nie uległa zmianie również na początku 18 lat 30–tych. Wzrastało bezrobocie, a brak większych zakładów spowodował wzrost liczby osób wyjeżdżających w celu poszukiwania pracy. Jedynymi miejscami zatrudnień były: folwark – liczący ok. 61 ha oraz cegielnia Kazimierza Kruczkowskiego (A. Bogaczyk, 2000). Kolejna wielka klęska dotknęła Żabno i okolice w 1934 roku, kiedy to powódź zniszczyła zabudowania i zatopiła żywy inwentarz. Okupacja hitlerowska spowodowała, że około 2 tys. osób wywieziono na roboty do Rzeszy, a ponad 30 dostało się do obozów koncentracyjnych, skąd powróciło tylko 4 więźniów. Lata wojny przyniosły również eksterminację Żydów, terror i wymordowanie żabieńskich Cyganów. Na terenie miasta hitlerowcy utworzyli getto żydowskie (A. K. Musiał, 1993). W Żabnie i okolicy działał ruch oporu, głównie Armia Krajowa. Oddział AK przeprowadził kilka akcji zbrojnych, m. in. atak na posterunek żandarmerii w Żabnie. Dzień 17 stycznia 1945 roku przyjmuje się za dzień wyzwolenie miasta i regionu. Lata powojenne to okres wzrostu gospodarczo–społecznego i kulturowego miasta i gminy Żabno. W roku 1946 miasto liczyło 2,2 tys. mieszkańców i zaczęło otrząsać się po gehennie wojennej. Ludność utrzymywała się głównie z rolnictwa. Na terenie gminy panowało duże bezrobocie. Przystąpiono do odbudowy największego zakładu przedwojennego w regionie – Niedomickich Zakładów Celulozowych, które od 1952 roku stały się samodzielnym zakładem przemysłowym. Ważną rolę w tych latach odegrał rozwój rzemiosła, które organizowano od podstaw. Reaktywował swoją działalność Cech Rzemieślniczy. Rozpoczęto budowę podstawowej kanalizacji i rozbudowę sieci dróg. W latach 60–tych oprócz placu zabaw, stadionu sportowego, wybudowano lecznice zwierząt, centralę nasienną i ogrodniczą. Powstał również nowoczesny zakład masarski, a także przetwórnia wód gazowanych. W latach 70–tych bardzo duże korzyści materialne dla miasteczka przyniósł Zakład Doskonalenia Zawodowego, który produkował części do tokarek, osprzęt kopalniany, itp. W latach 80–tych ukończono budowę Miejsko–Gminnego Domu Kultury i dokończono pełną gazyfikacje miasta. Oddano do użytku Terenową Stacje Obsługi Samochodów, zmodernizowano Stacje Uzdatniania Wody oraz zakończono prace przy pokryciu kolektora, głównego rowu ściekowego Żabna. W latach 1985–1990 miasto wzbogaciło 19 się o dwa osiedla mieszkaniowe. Do najważniejszych instytucji, które dawały możliwość zatrudnienia, można było zaliczyć: Telpod, Gminną Spółdzielnię, Zakład Doskonalenia Zawodowego, Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej, Rejonowe Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej, Spółdzielnię Kółek Rolniczych, Zespół Administracyjny Szkół, Rejonową Przychodnię Zdrowia oraz Urząd Miasta i Gminy (P. Domański, 1997). 2. Gmina Żabno współcześnie Gmina Żabno zajmuje obecnie obszar 105 km2, w tym powierzchnia miasta wynosi 11 km2, tj. 10,5 % ogólnej powierzchni gminy. Spośród siedmiu gmin miejsko–wiejskich byłego województwa tarnowskiego, pod względem wielkości obszaru gmina Żabno zajmuje czwarta pozycję. Według danych Urzędu Statystycznego w Tarnowie gmina liczy obecnie 19 261 osób, w tym miasto – 4 360 osób (stan na 31 XII 2002 roku). Gęstość zaludnienia w gminie wynosi 187 osób/km2 (Rocznik statystyczny województwa małopolskiego, 2003). Gmina Żabno jest typowo rolnicza, ponieważ posiada bardzo korzystne warunki przyrodniczo–klimatyczne, glebowe i najdłuższy w kraju okres wegetacji roślin Uprawia się tutaj wszystkie rodzaje zbóż, rzepak, rośliny okopowe: buraki cukrowe i pastewne, ziemniaki, warzywa m.in. ogórki, pomidory, kapustę, a z owoców głównie truskawki. Na wysokim poziomie rozwinięte jest również sadownictwo. Dlatego też w podziale powierzchni gminy (tab. 12) znacznie dominują użytki rolne, które stanowią prawie 80 % całej powierzchni. Bardzo mocną stroną miasta jest sieć wodociągów, obejmująca 100 % jej obszaru. Długość sieci wodociągowej wynosi 180 km. Miasto i gmina posiada sieć telefoniczną oraz cyfrową centralę automatyczną, umożliwiającą połączenia w ruchu międzynarodowym. W fazie projektowej znajduje się kanalizacja Żabna oraz Niedomic i Łęgu Tarnowskiego. Na terenie gminy działają dwie oczyszczalnie ścieków. Region posiada trzy własne ujęcia wody: w Żabnie, Łęgu Tarnowskim i Gorzycach . 20 Dodatkowo przez ujęcie w rzece Dunajec i wybudowaniu 17 km magistrali wodnej, gmina ma możliwość poboru dużych ilości wody z ujęć dla miasta Tarnowa. Dzięki temu jest ona bardzo dobrze zaopatrzona w wodę i posiada jej duże rezerwy. Wielkość zainstalowanej mocy energetycznej pozwala na pełne pokrycie potrzeb oraz umożliwia zwiększenie jej poboru o 30 %. Miasto i wsie gminy są całkowicie zgazyfikowane gazem ziemnym nisko–i średniociśnieniowym. Na terenie gminy znajduje się duża ilość atrakcyjnie położonych terenów przygotowanych pod budownictwo indywidualne, czego dowodem jest bardzo dobrze rozwinięte budownictwo jednorodzinne. Funkcjonują tutaj dwie spółdzielnie mieszkaniowe (Rocznik statystyczny województwa małopolskiego, 2003). Na terenie badanego obszaru prowadzą działalność gospodarczą małe firmy, które zajmują się handlem, usługami oraz przetwórstwem rolniczym. W zakresie usług najwięcej podmiotów zajmuje się: mechaniką pojazdową, budownictwem, remontami oraz ślusarstwem. W działalności handlowej przeważają sklepy detaliczne i drobnego handlu. Działalność przemysłowa sprowadza się głównie do hodowli zwierząt rzeźnych i ich przetwórstwa. Do wiodących należą przedsiębiorstwa: Spółdzielnia Produkcji Rolnej DIAMENT w Otfinowie, Zakład Przetwórstwa Mięsnego FARMER w Otfinowie. Do większych przedsiębiorstw działających na terenie gminy należą: Zakłady Ceramiki Budowlanej Sp. z o. o. w Sieradzy, Zakłady Wyrobów Betonowych BRUK – BET w Niecieczy, Przedsiębiorstwo Handlowo – Usługowe DAGROL w Łęgu Tarnowskim, Zakład Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych w Niedomicach, Zakład Doskonalenia Zawodowego w Żabnie. Jedynym podmiotem gospodarczym z udziałem kapitału zagranicznego działającym w gminie jest Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Rolno–Spożywczego POLAN Sp. z o.o. (A. Bogaczyk, 2000). Możliwości inwestycyjne gminy Żabno są bardzo szerokie. Znajdują się tutaj tereny i obiekty z pełną infrastrukturą techniczną do zagospodarowania np. obiekty po zlikwidowanych Niedomickich Zakładach Celulozy w Niedomicach, które są oferowane w dzierżawę lub do sprzedaży. Z uwagi na ich doskonałe położenie, 21 możliwości komunikacji drogowej i kolejowej są bardzo atrakcyjne na prowadzenie w niej wszelkiej działalności, np. centrum handlowego. Również w innych miejscowościach znajdują się nieruchomości i grunty, które mogą służyć jako obiekty do podjęcia działalności gospodarczej np. produkcyjno–przetwórczej z pełnym zapleczem. Na przedsiębiorców branży turystycznej, czeka teren rekreacyjno– wypoczynkowy, usytuowany obok zalewu w Podlesiu Dębowym. Dla podmiotów podejmujących działalność gospodarczą władze gminy przewidują szeroką pomoc, możliwość indywidualizacji wysokości podatków i opłat w pierwszych latach działalności oraz możliwość stworzenia specjalnej strefy ekonomicznej (Biuletyn informacyjny Urzędu Miasta i Gminy w Żabnie, 2004). Na terenie gminy funkcjonuje jedenaście szkół podstawowych w: Bobrownikach Wielkich, Łęgu Tarnowskim, Niedomicach, Żabnie, Sieradzy, Niecieczy, Gorzycach, Otfinowie, Odporyszowie, Siedliszowicach, Wilkowicach; cztery gimnazja w: Żabnie, Otfinowie, Łęgu Tarnowskim, Niedomicach i osiem przedszkoli. W Żabnie istnieje jedyna w gminie szkoła ponadgimnazjalna, jest nią Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. Ks. Janusza Stanisława Pasierba, w którym funkcjonuje: liceum ogólnokształcące, handlowe, zawodowe, ekonomiczne, technikum gastronomiczne oraz zasadnicza szkoła zawodowa, a uczęszcza do niego ok. tysiąc uczniów. Siedziba szkoły mieści się w dawnym ratuszu. W roku 2003 w celu poprawy zaplecza edukacji sportowej, przy wydatnej pomocy władz samorządowych oddana została do użytku pełnowymiarowa hala sportowa, która ma służyć nie tylko szkole, ale i również całej społeczności lokalnej. Centrum Kultury w Żabnie, które powstało w 1982 roku jest nowoczesną, samorządową instytucją kultury, łączącą działalność organizatora życia kulturalno– oświatowego z rekreacją i promocją gminy. Centrum dysponuje obiektem o powierzchni 1450 m2 z salą widowiskowo–kinową na 200 miejsc i pracowniami: muzyczną, choreograficzną, plastyczną, politechniczną oraz informatyczną. Ważną rolę odgrywają działające tutaj kluby specjalistyczne i zespoły: muzyczno–wokalny, plastyczny, modelarstwa lotniczego, tańca nowoczesnego i folklorystycznego, które skupiają dzieci i młodzież oraz pozwalają na pobieranie nauki, kształtowanie i rozwijanie talentów oraz aktywne spędzanie wolnego czasu. 22 Z dużym powodzeniem Centrum prowadzi szeroką działalność w wielu kierunkach artystycznych, organizując wystawy, wernisaże, spotkania, koncerty i imprezy plenerowe. Znaczące sukcesy, w tym również poza granicami gminy odnoszą wokaliści z klubu muzyczno–wokalnego, modelarze, zespół tańca nowoczesnego Voises oraz Dziecięcy Zespół Folklorystyczny Otfinowianie. Centrum Kultury jest również organizatorem wielu imprez o zasięgu ponadlokalnym, cieszącym się wielkim zainteresowaniem. Do najgłośniejszych i najbardziej popularnych należą: Konkurs Piosenki Dziecięcej Wiosenne Nutki, Konkurs Kolęd i Pastorałek, Wojewódzki Przegląd Teatrów Lalkowych O Wielką Nagrodę Zająca Poziomki, Małopolski Festiwal Form Muzycznych i Tanecznych. Na terenie miasta funkcjonuje też Miejsko–Gminna Biblioteka Publiczna, która została założona w 1947 roku. Dysponuje ona księgozbiorem liczącym 61 500 pozycji. Na terenie gminy działają też filie biblioteki w miejscowościach: Otfinów, Nieciecza, Niedomice, Łęg Tarnowski. Biblioteka systematycznie przeprowadza również różnego rodzaju imprezy: konkursy oraz spotkania z pisarzami. Wielkim powodzeniem cieszą się zajęcia w klubie Groteska (P. Domański, 2000). Dzięki wsparciu lokalnego samorządu i aktywności działaczy, dzieci i młodzież mają możliwość nauki sportowego abecadła i rozwoju w klubach sportowych funkcjonujących na terenie gminy. Kluby te dysponują dobrą bazą szkoleniową i zapleczem sportowym, uczestnicząc w różnego rodzaju zawodach i osiągają dobre rezultaty. Do największych klubów sportowych działających na terenie gminy Żabno można zaliczyć: MLKS POLAN Żabno, Unia Niedomice, LKS Odporyszów, LKS Łegovia Łęg Tarnowski, LKS Nieciecza. 23 3. Struktura społeczno–ekonomiczna gminy Gmina Żabno jest jedną z lepiej rozwijających się gmin w powiecie tarnowskim, czego dowodzi przeprowadzona analiza społeczno–ekonomiczna, do której wykorzystano dane z ostatniego pięciolecia uzyskane z Urzędu Miasta i Gminy. Dynamika liczby ludności od 2000 roku wykazuje tendencję malejącą. W roku 2001 liczba ludności zmniejszyła się o 0,1 % w porównaniu z rokiem poprzednim. W roku 2002 zmalała o 0,4 % w porównaniu z rokiem 2001, zaś w roku 2003 zmalała, aż o 1 % w porównaniu z rokiem 2002. Jedynie wzrost liczby ludności gminy Żabno nastąpił w roku 1999 o 0,6 % w porównaniu z rokiem poprzednim. Ruch naturalny ludności wykazuje również tendencje spadkową. Liczba urodzeń w analizowanym okresie ciągle maleje, a od 2002 roku jest poniżej 200 urodzeń żywych. Różnica pomiędzy rokiem 1998 a 2003 wynosi 53 urodzeń żywych. Liczba zgonów w latach 1998 – 2002 jest różna, ale oscyluje w granicy 140 osób. Jedynie wzrost nastąpił w 2003 roku, kiedy to zmarło aż 167 osób. W związku z powyższym przyrost naturalny również wykazuje tendencję malejącą w całym analizowanym okresie. W roku 1998 przyrost naturalny wyniósł 5, 9 ‰, co oznaczało, że rozpoczął się umiarkowany wzrost ludności, niestety w następnych latach 1999– 2003 zaczął systematycznie spadać – z 5 ‰ w roku 1999 do 1,61 ‰ w 2003 roku. W analizowanym okresie w gminie Żabno odnotowano powolny przyrost naturalny. Największy napływ ludności był w roku 2000 i wyniósł 216 osób oraz w 2001 roku – 215 osób. W 2003 roku odnotowano najmniejszy napływ ludności wynoszący 180 osób, a rok wcześniej – 181 osób. Największy odpływ ludności odnotowano w 2000 roku – 221 osób, zaś najmniejszy w ostatnim analizowanym roku i wyniósł on 143 osoby. Saldo migracji w latach 1998 – 2003 ulega wahaniom. Dodatnie saldo migracji wystąpiło w gminie Żabno w latach: 1998, 2001 i 2003, zaś ujemne wystąpiło w roku 1999 i 2000 . Struktura ludności w wieku przedprodukcyjnym z roku na rok jest coraz niższa. W 1998 grupa ta liczyła 5 623 osoby, zaś w 2003 – 5 139 osób. Różnica pomiędzy wielkościami skrajnymi w sześcioleciu wynosi aż 184 osoby. Struktury ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym wykazują w latach 1998 –2002 tendencję 24 wzrostową. Jedynie w roku 2003 w obu przypadkach odnotowano niewielki spadek poniżej 1 % w porównaniu z rokiem poprzednim. Współczynnik feminizacji w latach 1998 – 2002 wynosi ponad 102 %, co informuje o przewadze kobiet nad mężczyznami i jest to zjawisko charakterystyczne w warunkach europejskich. W roku 2003 współczynnik ten wyniósł prawie 105 %, co świadczy o zwichniętej równowadze płci w gminie Żabno Współczynnik starości demograficznej w badanym okresie przekroczył 14 %, co oznacza, że społeczeństwo jest bardzo stare i z roku na rok coraz bardziej się starzeje. W ostatnich latach analizy współczynnik ten zbliża się do 15 %. W gminie Żabno nie zbierano danych dotyczących struktury społeczno– zawodowej (tab. 15), a mianowicie struktury wykształcenia i klasyfikacji ludności wg źródeł utrzymania w analizowanym okresie. Dopiero przeprowadzony powszechny spis ludności w roku 2002 dostarczył takich danych. Wynika z nich, że szkołę podstawową i gimnazjalną ukończyło 5 604 uczniów, szkołę zawodową 5 195 uczniów, a średnią – 3 586 uczniów. W gminie w roku 2002 mieszkało 713 osób z wykształceniem wyższym, zaś w 2003 roku 733. W 2003 roku szkołę podstawową i gimnazjalną ukończyło 5 592 uczniów, szkołę zawodową 5 029 uczniów, a średnią – 3 636 uczniów. Klasyfikacja ludności wg źródeł utrzymania w gminie Żabno również obejmuje wyłącznie dane z 2002 i 2003 roku. Najliczniejszą grupę stanowi ludność zatrudniona pozarolniczo, która stanowi ponad 50 % ogółu. Drugą grupą pod względem liczebności obejmuje ludność utrzymująca się ze źródeł niezarobkowych (renty, emerytury, zapomogi i inne) i stanowi ona ok. 40 % ogółu. Zaś wyłącznie z pracy w rolnictwie utrzymuje się co 9-ty mieszkaniec gminy Żabno. Liczba bezrobotnych w gminie Żabno w latach 1998–2000 przeciętnie wynosiła 1 200 osób. W kolejnych dwóch latach nastąpił wzrost liczby bezrobotnych do 1 727 osób, zaś w ostatnim roku analizy zmniejszyła się prawie o 100 osób. Stopa bezrobocia w 2003 roku wyniosła 14,7 %. Analizując ilość użytków rolnych w gminie Żabno w latach 1998 – 2003 można zaobserwować stopniowe ograniczenie powierzchni łąk i lasów na rzecz gruntów 25 ornych. W ostatnim roku analizy grunty orne liczyły 7 072 ha, łąki 668 ha, zaś lasy 283 ha. Zagospodarowanie techniczne gminy w latach 1998 – 2003 uległo diametralnej poprawie, szczególnie w zakresie sieci gazowej, jak i kanalizacji. W roku 1998 gaz sieciowy obejmował 34 km, a w 2003 roku 233 km. W roku 2001 przeprowadzono inwestycję w zakresie kanalizacji gminy, dzięki której stan powiększył się z 2,8 km do 82,2 km. Sieć wodociągowa w analizowanym okresie nie uległa powiększeniu i w 2003 roku wynosiła 186,6 km. 4. Zabytki Żabna Omawianie zabytków w Żabnie należy rozpocząć od najważniejszego punktu kultu chrześcijańskiego parafii, a więc od kościoła pod wezwaniem Św. Ducha, jest on usytuowany w centrum miasta na najwyższym punkcie wzniesienia. Jest obiektem barokowym, zbudowanym z cegły i kamienia, trójnawowy i trójprzęsłowy, z krótkim prezbiterium zamkniętym półkoliście. Zachodnią fasadę zdobi bogaty barokowy portal z 1684 roku. W środku, w bocznej nawie od strony południowej, znajduje się z kolei inny barokowy portal, pochodzący z XVII wieku. Przedstawia on figurę Matki Boskiej na smoku. Zabytek ten uległ zniszczeniu w 1915 roku, a odbudowany został w latach 1956 – 1958. Świątyni towarzyszy wolno stojąca murowana dzwonnica z przełomu XVIII i XIX wieku, dzieło mistrza murarskiego Jakuba Jakubca. Jej dzisiejszy neobarokowy kształt jest wynikiem odbudowy po zniszczeniach wojennych w 1915 roku i nadbudowy w 1927 roku (P. Domański, 1996). Kościół nie jest jedynym miejscem religijnym. Na terenie Żabna znajdują się kapliczki, krzyże i figury przydrożne. W centrum miasta, na Rynku od strony wschodniej, stoi jeden z najstarszych zabytków kultu chrześcijańskiego. Jest to figurka Św. Floriana wzniesiona w 1848 roku. Figurka ta szczególną opieką otoczona jest przez jednostkę Ochotniczej Straży Pożarnej, którzy dbają o nią i rok rocznie składają kwiaty 4 maja, a więc w dzień patrona (P. Domański, 1994). Na szczególną uwagę zasługuje kapliczka, usytuowana na posesji państwa Kwiecińskich, przy ulicy Tarnowskiej. Wybudowana jest ona z cegły, na planie 26 prostokąta z daszkiem siodłowym zwieńczonym gzymsem i trójkątnym szczytem z krzyżem. Po obu stronach szczytu znajdują się dwa filary w kształcie wazonów. Nad wejściem umieszczona jest tablica pamiątkowa z czarnego marmuru, informuje ona o fundatorach: Julii i Józefie Kwiecińskich oraz o jej restauratorach: Stefanii i Leonardzie Kwiecińskich. Kolejna kapliczka mieści się przy skrzyżowaniu ulic: Kilińskiego i Św. Jana (zał. 1b). Na temat jej wybudowania i fundacji istnieją dwie koncepcje. Według pierwszej kapliczka ufundowana była przez młodzież żabieńską w 1882 roku – świadczy o tym data umieszczona nad herbem. Druga mówi, że fundatorami kapliczki byli rzemieślnicy skupieni w Wielkim Cechu Garncarskim. Nad herbem Żabna umieszczony jest kielich z dwoma krzyżującymi się mieczami – insygniami, które widnieją na pieczęci Wielkiego Cechu Garncarskiego z 1676 roku. Kapliczka ta jest murowana z cegły, na rzucie wielokąta, z daszkiem siodłowym pokrytym dachówką, z czterech stron zwieńczona jest kolumnami. Główne wejście jest ostrołukowe, a w bocznych ścianach umieszczono okienka. Wewnątrz znajduje się ołtarzyk z drewnianą rzeźba Św. Jana Nepomucena, obok obraz Św. Andrzeja Boboli. Następnym obiektem sakralnym jest figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem przy ulicy Św. Jana (zał. 1b). Ufundowana przez mieszkańców Chałupek Biskupskich w 1959 roku. Wysoka na 3 metry, figurka Matki Boskiej umieszczona jest na betonowym postumencie z niskim żelaznym ogrodzeniem. Na końcu ulicy Kilińskiego, przy drodze do Niecieczy, znajduje się krzyż z wizerunkiem Chrystusa. Figura ta powstała w 1919 roku, a jej fundatorami byli: Franciszka i Józef Rzeszutkowie. Całość ma wysokość około 2,5 metra i zbudowana jest z kamienia. Obiekt został umieszczony na kwadratowym postumencie. Nad tablicą umieszczono płaskorzeźbę metalową z twarzą Chrystusa, a szczyt wieńczy krzyż z ukrzyżowanym Jezusem. Przy wlocie ulicy Wyspiańskiego stoi żeliwny krzyż z figurą Chrystusa, osadzany na kamiennym postumencie, pomalowany na biały i brązowy kolor. Ufundowany w roku 1906 przez Katarzynę i Teofila Fidowiczów. Całość ma ok. 2,5 metra (P. Domański, 1997). Przy tej samej ulicy stoi figura Najświętszej Panny Maryi Niepokalanie Poczętej, Wykonana jest z cementu, ma 3 metry wysokości. Ufundowana przez 27 mieszkańców Konar jeszcze w 1906 roku. Na szczycie głównego postumentu znajduje się figura Matki Boskiej z założonymi rękami, różańcem w ręku i ozdobioną wzorami koroną na głowie. Kolejny obiekt to figura Serca Jezusowego, przy ulicy Wyspiańskiego. Została ona ufundowana przez Agnieszkę i Jana Cisłów w 1906 roku. Ma wysokość ok. 3,5 metra, postument wykonany z kamienia, na którym umieszczono płaskorzeźby Świętej Rodziny, Jana Chrzciciela i Agnieszki. Szczyt kończy dużych rozmiarów figura Jezusa, z rękoma na sercu. Najstarsza kapliczka stoi na skrzyżowaniu ulic: Wyspiańskiego i Poprzecznej. Zbudowana z cegły, na planie prostokąta, pomalowana na żółto, z daszkiem dwuspadowym z dachówki, po obu stronach dachu umieszczone są krzyże. Całość na wysokość 3 metrów. Nad frontowymi drzwiami znajduje się wnęka z rzeźbami Św. Piotra i Św. Pawła, we wnętrzu umieszczona jest rzeźba Św. Jana Nepomucena. Zbudował ją wg tradycji wójt Michał Masłoń ok.1890 roku. Na terenie Żabna jest wiele obiektów kultu chrześcijańskiego m.in. drewniany krzyż przy ulicy Głowackiego z 1920 roku, krzyż żeliwny przy ulicy Kościuszki z 1909 roku, krzyż przy ulicy Warszawskiej z końca XIX wieku. Do najstarszych obiektów zabytkowych Żabna trzeba zaliczyć kurhan. Trudno określić czas jego powstania. Pochowano tutaj kilka setek mieszkańców Żabna, których śmierć nie został wyjaśniona. Najprawdopodobniej kurhan powstał na przełomie XVI i XVII wieku w czasie trwania reformacji, w trakcie której dochodziło do krwawych zamieszek między wyznawcami różnych religii. W 1995 roku podjęto decyzje o renowacji tego zabytkowego miejsca (F. Kiryk, Z. Ruta, 1974). Kolejnym obiektem zabytkowym na terenie miasta jest cmentarz parafialny, usytuowany w północno–wschodniej części Żabna (zał. 1b). Powstał on po roku 1783 jednak z tamtego okresu nie zachował się żaden grobowiec. Na cmentarzu znajduje się wiele grobów z XIX i XX wieku. Do współczesnych czasów przetrwały dwa najstarsze groby. Jeden to krzyż powstańców z 1863 roku, drugi to grobowiec trzech córek Nowalkowskich, które zmarły w Żabnie w 1863 roku. Osobną cześć cmentarza parafialnego zajmują mogiły wojenne, znajduje się tam 69 pojedynczych grobów oraz 28 15 masowych. Na końcu cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła Cyganów rozstrzelanych przez hitlerowców (P. Domański, 1996). Zabytkowym obiektem jest z pewnością położony na Zakirchalu – cmentarz żydowski. Kirchoł żabieński powstał ok. 1690 roku. Obiekt uległ dewastacji w czasie II wojny światowej. Do czasów obecnych zachowało się ponad 100 macew z wyraźnymi testami hebrajskimi (J. Rzeszutko, 1993). Ratusz to kolejny obiekt zabytkowy na terenie miasta. Powstał on pod koniec XIX wieku. Ówczesny burmistrz rozpoczął budowę na miejscu budowli pochłoniętych przez pożar z 1888 roku, ukończono ją w 1895 roku. Ta okazała, murowana, piętrowa budowla jest zwrócona frontem ku rynkowi odróżnia się wyraźnie od ubogiej i pospolitej zabudowy miasteczka. Najdłużej Ratusz zajmowany był przez władze samorządowe i administracyjne. Magistrat Żabna mieścił się tam w latach 1896 – 1946. Mieścił się tam też komisariat policji i Szkoła Powszechna, było to w latach 1920–1966. Od 1 września 1968 roku rozpoczęła w nim działalność Zasadnicza Szkoła Zawodowa i Liceum Ekonomiczne. Te dwie szkoły istnieją tam do dnia dzisiejszego pod nazwą Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych (P. Domański, 2000). Nieopodal Urzędu Miasta i Gminy, u zbiegu ulic: Jagiełły i Piłsudskiego stoi pomnik poległych w czasie II wojny światowej, powstały w 1966 roku. Główna jego część składa się z dziesięciu segmentów, na siódmym umieszczono herb Żabna, który obrazuje siedem wieków istnienia miasta. W dolnej części cokołu znajduje się marmurowa tablica poświęcona pamięci pomordowanych w czasie II wojny światowej. Wielką tradycja Żabna był zwyczaj sadzania drzewek i krzewów z okazji odzyskania niepodległości. Robili to uczniowie z miejscowej szkoły. Taką pamiątką jest m.in. Dąb Wolności posadzony na żabieńskim rynku w 1928 roku przez Wojciecha Seweryna. W latach 70–tych Dąb Wolności został uznany zabytkowym obiektem przyrody (P. Domański, 1997). 29 5. Charakterystyka miejscowości Najstarszą miejscowością na obszarze gminy Żabno jest wioska Gorzyce w parafii Otfinów , gdzie w latach 70–tych XX wieku odkopano wazę z czasów kultury łużyckiej. Ziemie te pokrywała Puszcza Sandomierska, której szczątki to lasy Radłowskie i lasy koło Nowej Dęby. Osadnictwo intensywnie rozwinęło się po najeździe Tatarów, zaś za czasów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w XIV wieku lokowano osady na prawie magdeburskim. Kolejną miejscowością jest Odporyszów , który znajduje się na północny zachód od Tarnowa w odległości kilkunastu km, na piaszczystej wyżynie wznoszącej się 224 m n.p.m. Leży on na prawym brzegu rzeczki Żabnicy – dopływu Brnia. Graniczy na wschodzie ze wsią Morzychna, od południa z Sieradzą, od zachodu z miastem Żabnem i wsią Podlesi Dębowe, a od północy z wsiami Borkiem i Buczem (B. Chlebowski, 1886). Niedaleko miejsca, gdzie leży dziś wieś Odporyszów, przebiegał w czasach starożytnych tzw. bursztynowy szlak wzdłuż rzek Dunajca i Wisły. W czasach średniowiecznych wzdłuż tych rzek przebiegały szlaki handlowe na Węgry i na Ruś (S. Kołodziej, 1995). Pierwszą wzmiankę o Odporyszowie znajdujmy w dokumencie wydanym w Krakowie z dnia 26 stycznia 1385 roku, kiedy to królowa Jadwiga nadała Spytkowi z Melsztyna prawo magdeburskie dla jego miast Żabna i Brzeska oraz imiennie wymienionych wsi: Sieradza, Nieciecza, Odporyszów i Chrząstów. Uroku wsi dodaje sylwetka zespołu kościoła parafialnego pod wezwaniem Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny. Murowany kościół wzniesiono w latach 1672–1702 z fundacji Stadnickich i Makowieckich. Świątynia wybudowana jest w stylu barokowym, jednonawowa, mająca niższe i węższe prezbiterium od północy z kaplicą, a od południa z nowszą zakrystią. W ścianach szczytowych znajdują się niższe z barokowymi posągami. Nad dachem nawy góruje barokowa wieżyczka. Główny późnobarokowy portal prowadzi do bogatego wnętrza. Na tle ścian uwagę przykuwają XVIII wieczne ołtarze oraz ambona. Na wschodniej ścianie prezbiterium umieszczony jest główny ołtarz z 1751 30 roku ufundowany przez Jana Stadnickiego. Rokokowe ołtarze boczne mieszczą obrazy Św. Katarzyny – XVIII w., Chrystusa Bolesnego – początek XIX wieku, Św. Józefa – XX wiek. Ambona w stylu rokokowym nakryta jest wielostopniowym baldachimem. Na uwagę zasługuje również barokowy krucyfiks, obraz Św. Barbary, stacje drogi krzyżowej, marmurowa chrzcielnica. Przy kościele od strony zachodniej stoi kwadratowa wieża, czterokondygnacyjna, nakryta baniastym hełmem. Teren przykościelny otacza murowane ogrodzenie. Część murowanego ogrodzenia wykorzystano na muzeum wybitnego artysty Jana Wnęka. Ciekawa legenda wiąże się z tzw. Studzienką w Odporyszowie (fot. 9), która powstała w miejscu – siedmiu cudownych źródełek, które wytrysnęły w czasie objawienia się Matki Boskiej w czasie potopu szwedzkiego. Twierdzi się obecnie, że woda z jedynego pozostałego źródła ma własności lecznicze (S. Kołodziej, 1995). Miejscowość Łęg Tarnowski powstała prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1326 roku. Wiadomo, że istniał tam szpital od ok. 1665 oraz szkoła od 1586 roku. Patronem parafii Łęg Tarnowski w skład, której wchodzą wsie: Biała, Bobrowniki Wielkie, Wilkowice oraz Siedlec jest Święta Trójca (J. Ablewicz, 1977). Na szczególną uwagę w Łęgu Tarnowskim zasługuje piękny obiekt zespołu pałacowo–parkowego. Była to dawna siedziba hrabiów Micińskich. XIX–wieczny park, powstały na bazie starego, geometrycznego ogrodu włoskiego, zajmuje obecnie ok. 4 ha. Zachował on układ kompozycyjny opadający dwoma tarasami ku północy z obszernym parterem ogrodowym. Miano pomnika przyrody przypadło alei lipowo– jesionowo–akacjowej. Rezydencja została wzniesiona w latach 1885–1892 na miejscu starego XVIII–wiecznego dworu Potockich. Murowaną, piętrową budowlę nakryto czterospadowym dachem. Front zdobi trójdziałowy, arkadowy, wgłębiony portyk wsparty na dwóch kolumnach. Okna parteru zamknięte są odcinkami łuków, a prostokątne okna kondygnacji zdobią szerokie obramowania. Od strony wschodniej stoi czterokondygnacyjna, kwadratowa wieża nakryta strzelistym hełmem. Obecnie w obiekcie tym mieści się Szkoła Podstawowa i Gimnazjum (A. B. Krupiński, 1989). 31 Kolejnym interesującym zabytkiem w Łęgu Tarnowskim jest neogotycki kościół parafialny pod wezwaniem Św. Mikołaja biskupa , pochodzący z 1855 roku. Jest on jednonawowy z zamkniętym półkoliście prezbiterium oraz z częściowo wtopioną w marmury fasady wieżą mieszczącą w przyziemiach główne wejście. Po przeciwnej stronie kościoła usytuowana jest neogotycka kaplica grobowa hrabiostwa Micińskich. W podziemiu kaplicy znajduje się krypta z trumnami. W elewacjach zewnętrznych są duże ostrołukowe okna. Dach wieńczy smukła wieżyczka o ażurowej, wielobocznej latarni i stożkowym hełmie (J. Ablewicz, 1977). Wieś Otfinów otrzymała prawa niemieckie od Kazimierza Wielkiego w 1352 roku. Znajduje się na prawym brzegu Dunajca, przy drodze z Żabna do Ujścia Jezuickiego na urodzajnej równinie – 184 m n.p.m. W Otfinowie prowadzona jest na Dunajcu przeprawa promowa. Najważniejszym zabytkiem tej miejscowości jest kościół wzniesiony w latach 1918–1929 według projektu Jana Sas – Zubrzyckiego. Neogotycka świątynia posiada bazylikowy, trójnawowy układ. Budowla wzniesiona z cegły z użyciem kamienia, uroku dodaje czerwień cegły, a także szarości i beże tynków. Wnętrze kościoła nakryte jest sklepieniem krzyżowo–żebrowym, miejscami gwiaździste. Ściany zdobi ornamentalno–figuralna polichromia wykonana przez J. Krupskiego oraz J. Beresia. Występuje tu pięć neogotyckich ołtarzy, w głównym mieści się obraz Najświętszej Maryi Panny. Interesujące są neogotyckie ambony, konfesjonały oraz XVIII–wieczny krucyfiks. W przysiółku Diament znajduje się murowany dwór z połowy XIX wieku. Był on własnością rodziny Stojowskich. Jest to prostokątna budowla nakryta dachem siodłowym. We frontowej ścianie znajduje się czterokolumnowy portyk zakończony trójkątnym szczytem. W narożach korpusu znajdują się dobudówki. Na północno–zachodniej granicy gminy, nad rzeką Dunajec, znajduje się miejscowość Siedliszowice. Pierwsza wzmianka o wsi pojawiała się w dokumentach z XV wieku. W XIX wieku Siedliszowice należały do generała Józefa Załuskiego. W 1942 roku pożar strawił barokowo–klasycystyczny dwór Załuskich i Kwileckich, który powstał w II połowie XVIII wieku. W latach 50–tych w pozostałościach parku stały elementy dekoracyjne zdobiące ogród. Współcześnie w miejscu dworu pozostały 32 jedynie nieliczne stare drzewa oraz została zbudowana remiza strażacka (A. B. Krupiński, 1989). Wieś Niedomice wymieniona przez Jana Długosza jako przynależna parafii Jurków, leży na równinnie (192 m n. p. m.) na prawym brzegu Dunajca, przy drodze z Tarnowa do Żabna. Od 1900 roku odprawiano nabożeństwa w małej kaplicy pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej, zbudowanej w 1875 rokiem, zaś od 1937 roku msze święte organizowano w miejscowej szkole podstawowej. W 1956 roku biskup Stepa utworzył Ikarię parafialną, przynależną do parafii Łęg Tarnowski. Niedomice słyną z nieistniejących już Niedomickich Zakładów Celulozy, a ponadto znajduje się tam kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy zbudowany w 1957 roku staraniem ks. F. Kukli . Jest to prowizoryczna budowla, bezstylowa, marmurowo–drewniana, o konstrukcji zrębowo–słupowej, pokryta papą. Na trasie z Tarnowa do Żabna, między Łęgiem Tarnowskim a Niedomicami znajduje się wieś Ilkowice. Mieści się tam kościół pod wezwaniem Św. Sebastiana . Zbudowany został w 1881 roku staraniem ks. Józefa Czerneckiego. Jest on jednonawowy, murowany z cegły, otynkowany, kryty dachówka i blachą. Polichromia wnętrza pochodzi z przełomu 1972 i 1973 roku, malowidła wykonywał ks. Stanisław Nowak. Kościół posiada trzy ołtarze z XX wieku oraz dzwon odlany w 1975 roku (J. Ablewicz, 1977). Na temat wsi Sieradza pierwsza wzmianka pojawiła się już w XV wieku. Znajduje się ona na niewielkiej wyżynie ok. 208 m n.p.m., na wschód od Żabna, przy drodze do Dąbrowy. Wieś składa się z dwóch części: właściwa Sieradza zlokalizowana nad potokiem uchodzącym do Żabnicy, druga to Fiuk na północ od Sieradzy. Sieradza graniczy na zachodzie z Żabnem, na północy z Odporyszowem i Bagienicą, na wschodzie z Żelazówką, a na południu z Chorążcem. Wieś Nieciecza leży na prawym brzegu Dunajca, w dolinie nadrzecznej, na wzniesieniu 186 m n.p.m., przy drodze z Wojnicza do Rudki, między wsiami: Komorów. Ostrów, Wierzchosławice i gmina Tarnów. Obecnie Nieciecza słynie z Zakładów Wyrobów Betonowych BRUK – BET , (B. Chlebowski, 1886). 33 6. Walory turystyczne gminy Dzięki malowniczej panoramie, jaką stwarza rzeka Dunajec gmina jest dobrym miejscem rozwoju sportu, turystyki i rekreacji. Szczególnie atrakcyjne dla turystów w okresie letnim oraz zimowym, zwłaszcza dla wędkarzy, są zalewy w Podlasiu Dębowym i na Bobrownikach Wielkich oraz rzeka Dunajec. Zalew w Podlesiu Dębowym jest doskonałym zapleczem do organizowania imprez sportowych, kulturalnych, estradowych i biwakowych. Obiekt powstał z inicjatywy burmistrza Stanisława Dziupli i inżyniera Stanisława Pantery. Ten naturalny zalew wodny utworzono po wybraniu pokładów piasku, a dodatkowo wokół zbiornika powstały tereny sportowe. Docelowo Podlesie Dębowe ma obejmować 20 hektarów otoczonego lasem lustra wody. Planowane jest również usytuowanie kilkunastu domków campingowych, zaplecza gastronomicznego oraz pola namiotowego. Obiekt dysponuje także wypożyczalnią sprzętu wodnego i boiskami do piłki siatkowej i nożnej. Warto dodać, że zbiornik w Podlesiu Dębowym cieszy się popularnością także wśród mieszkańców Tarnowa i Dąbrowy Tarnowskiej. Bardzo atrakcyjnym miejscem jest również lądowisko w Odporyszowie, służące pilotom awionetek i lotniarzom . Odbywają się tutaj pokazy lotnicze, balonowe, akrobacyjne, spadochronowe, loty widokowe oraz loty motolotniami. Na ternie Niedomic działa Koło Turystyczne PTSM, zajmujące się organizowaniem rajdów i wycieczek turystyczno–krajoznawczych zarówno na ternie gminy, jak i całego kraju. Ważnym ośrodkiem sportowo–rekreacyjnym jest strzelnica myśliwska w Sieradzy , gdzie odbywają się ćwiczenia oraz zawody strzeleckie. Gmina posiada dogodne warunki dla aktywnego wypoczynku. Są nimi przebiegające przez region liczne szlaki turystyczne, a mianowicie: żółty – Żabno – Dąbrowa Tarnowska – Szczucin (35 km); niebieski – Żabno – Dąbrowa Tarnowska – Zalipie – Gręboszów – Ujście Jezuickie (39 km); 34 Dąbrowa Tarnowska – Odporyszów – Żabno – Pogwizdów – Łęg Tarnowski – Biskupice Radłowskie – Marcinkowice – Wietrzychowice – Demblin – Zaborów – Wał Ruda – Zabawa; Żabno – Dąbrowa Tarnowska – Olesno – Otfinów – Siedliszowice – Gręboszów – Żelechów – Zalipie. Na terenie gminy wyznaczone są również liczne ścieżki rowerowe (A. Bogaczyk, 2000). IV. WNIOSKI Gmina Żabno charakteryzuje się wieloma osobliwościami, co czyni ją interesującą dla badaczy: geografów, etnografów czy historyków, jak również turystów. Niestety, o ile są liczne opracowania monograficzne dotyczące historii Żabna i gminy, to aspekt geograficzny jest skąpo analizowany i nie posiada jeszcze szerszych opracowań ujmujących go w sposób całościowy. Stąd też wynikały pewne trudności, jakie napotkałem podczas pisania niniejszej pracy, a także braki możliwości porównania uzyskanych wniosków z innymi. Rozważania przedstawione w tej pracy nie wyczerpują więc, całości poruszanej problematyki i zdaję sobie z tego sprawę, że wiele kwestii wymaga osobnych badań. Niemniej jednak z pracy nasuwają się pewne wnioski: Obszar gminy Żabno jest położony w centralnej części zapadliska przedkarpackiego, które jest rowem przedgórskim Karpat, utworzonym w młodszym trzeciorzędzie i wypełnionym osadami miocenu. Gmina Żabno położona jest na obszarze dwóch, wyraźnie różniących się rzeźbą jednostek morfologicznych: Doliny Dunajca oraz Wysoczyzny Tarnowskiej. Teren gminy należy do jednych z najcieplejszych w Polsce. Klimat występujący na charakteryzowanym obszarze jest umiarkowanie wilgotny, o długim okresie wegetacyjnym, dużym nasłonecznieniu, słabych wiatrach i średniej ilości opadów 600 – 700 mm. Najważniejszym ciekiem na terenie gminy jest rzeka Dunajec wraz z lokalnymi dopływami: Breniem i Żabnicą. 35 Dogodne warunki klimatyczne i jeden z najdłuższych w kraju okres wegetacji roślin sprzyjają uprawie warzyw i zbóż oraz sadownictwu. Stąd też gmina ma charakter typowo rolniczy. W gminie dominują żyzne gleby darniowo–bielicowe i piaszczysto–gliniaste, a w północnej części Dunajca urodzajne gleby madowe. Złoża iłów i piasków wykorzystywane są w produkcji materiałów budowlanych i budownictwie, czego przykładem są znane na rynku Polski południowej Zakłady Wyrobów Betonowych BRUK – BET w Niecieczy, czy Zakłady Ceramiki Budowlanej w Sieradzy. Funkcjonujące tu firmy ściśle związane są z przetwórstwem rolno– spożywczym, a mianowicie Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Rolno– Spożywczego POLAN w Żabnie, Spółdzielnia Produkcji Rolnej DIAMENT w Otfinowie i inne. Pod względem kulturalnym i turystycznym region ten należy do atrakcyjnych zakątków Powiśla Dąbrowskiego. Posiada duże walory krajobrazowe i przyrodnicze, czego przykładem jest Dolina Dunajca, Wysoczyzna Tarnowska i zalew Podlesie Dębowe. Zlokalizowane są tutaj cenne obiekty zabytkowe, a na szczególną uwagę zasługują: dworek w Łęgu Tarnowskim, Sanktuarium Koronowanego Cudownego Obrazu Matki Boskiej w Odporyszowie, kościół Św. Piotra i Św. Pawła w Otfinowie oraz dawny ratusz w Żabnie. Niestety gmina posiada bardzo słabo rozwiniętą sieć hoteli, moteli, obiektów gastronomicznych, rekreacyjnych, dlatego też pomimo licznych walorów turystycznych nie cieszy się aż tak dużą popularnością na jaką zasługuje. Gmina Żabno należy do jednych z najlepiej rozwijających się gmin w powiecie. Do najważniejszych inwestycji ostatnich lat należą oddane do użytku: oczyszczalnia ścieków w Niedomicach, finansowana ze środków Unii Europejskiej oraz hala sportowa w Żabnie. Gmina nawiązała kontakty zagraniczne ze społecznościami lokalnymi gmin: Bad Berka w Niemczech, Uzin na Ukrainie, Liptowski–Mikulasz na Słowacji oraz Bodajk na Węgrzech. Współpraca obejmuje wymianę doświadczeń 36 w zakresie pracy samorządów, w wzajemnej prezentacji gmin, wymiany grup młodzieżowych, studentów i partnerstwa szkół oraz współpracy w zakresie kulturalnym i sportowym. Podjęte działania pozytywnie rokują dalszy rozwój gminy na co szczególnie liczą mieszkańcy. Wnioskiem zasadniczym płynącym z mojej pracy jest to, że monografie małych miejscowości bywają również bardzo interesujące i coraz częściej są one przedmiotem badań, co jest zjawiskiem pożądanym, ale mało znanym. BIBLIOGRAFIA Atlas Multimedialny Polski, 2004, Prószyński i S–ka, Warszawa. Biuletyn informacyjny Urzędu Miasta i Gminy Żabno, 1998–2003, Żabno. Bogaczyk A., 2000 – W gminie Żabno. PUW „Roksana”, Krosno. Cabańska M., Badyda R., Parczewski, Tunia K., 1974 – Pradzieje powiatu dąbrowskiego. W: Dąbrowa Tarnowska, Zarys dziejów miasta i powiatu. Red. F. Kiryk, Z. Ruta, PWN, Warszawa – Kraków. Chlebowski B., 1886 – Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Druk Wieku Nowy Świat, Warszawa, Wydanie Multimedialne, 2003. Domański P., 1996 – Kościół i cmentarz parafialny w Żabnie. Mała Poligrafia Redemptorystów, Tuchów. Domański P., 1997b – Żabno w drugiej połowie XX wieku. Mała Poligrafia Redemptorystów, Tuchów. Domański P., 2000 – Żabno A – Z. Mała Poligrafia Redemptorystów, Tuchów. Folder reklamowy gminy Żabno, 2004, Urząd Miasta i Gminy, Żabno. Gruszka A., Plewniak J., 2000 – Ocena stanu środowiska naturalnego Gminy Żabno. SYLWAN-2 Pracownia Projektowania, Ekspertyz i Wdrożeń Ekologicznych, Bochnia. 37 Gumiński R., 1948 – Próba wydzielenia dzielnic rolniczo–klimatycznych w Polsce. Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny, nr 1, Warszawa. Harczewski G., 1988 – Budowa geologiczna. W: Województwo tarnowskie. Monografia. Red. J. Warszyńska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Hess M., 1965 – Środowisko geograficzne – szata roślinna. Rozwój ekonomiczny regionu krakowskiego. PAN Oddział w Krakowie, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych, nr 7, Kraków. Jurkiewicz J., Kura K., Początek S.,1979 – Żabno, miasto i gmina. Mała Poligrafia Redemptorystów, Tuchów. Klimaszewski M., Geomorfologia Polski, t. 1. PWN, Warszawa. Kiryk F., 1994 – Urbanizacja Małopolski, Województwo sandomierskie XIII – XVI wiek. PWN, Warszawa – Kraków. Kiryk F., Ruta Z., 1974 – Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu. PWN, Warszawa – Kraków. Kołodziej S., 1995 – Parafia Odporyszów. Kuria Diecezjalna, Tarnów. Kondracki J., 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kruczek Z., 1983 – Województwo tarnowskie. KAW, Kraków. Krupiński A. B., 1989 – Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego. Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa – Kraków. Lach J., Michalik A., Pulit F., 1981 – Warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego. Prace Monograficzne, nr 47, WSP, Kraków. Mateszew S., 1974 – Osadnictwo i stosunki własnościowe w powiecie dąbrowskim do końca XVIII wieku. W: Dąbrowa Tarnowska, Zarys dziejów miasta i powiatu. Red. F. Kiryk, Z. Ruta PWN, Warszawa – Kraków. Musiał A.K., 1993 – Krwawe upiory. KAW, Rzeszów. Orlewski J., 1966 – Żabno 700 lat, Tarnowskie Towarzystwo Kulturowe, Tarnów. Pasierb J., 1994 – Skrzyżowanie dróg. Wydawnictwo Diecezjalne, Pelplin. 38 Rejestr danych ze Stacji Meteorologicznej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, 2004, Tarnów. Rocznik statystyczny województwa małopolskiego, 2003. Główny Urząd Statystyczny, Kraków. Romer E., 1949 – Regiony klimatyczne Polski. Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, nr 16, Wrocław. Rzeszutko J., 1993 – Żydzi dąbrowscy. Kurier Dąbrowski, Dąbrowa Tarnowska. Starkel L., 1972 – Kotlina Sandomierska. W: Geomorfologia Polski, t. 1. Red. M. Klimaszewski, PWN, Warszawa. Starkel L., 1988 – Rzeźba. W: Województwo tarnowskie. Monografia. Red. J. Warszyńska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Schmuck A., 1965, Regiony pluwiometryczne w Polsce. Czasopismo Geograficzne, nr 36, Warszawa. Stachoń W., 2000 – Przyroda ziemi tarnowskiej. Starostwo Powiatowe, Tarnów. Szafer W., Zarzycki K., 1972 – Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa. 39
