Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen
advertisement
INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii nr 16 2011 oraz surowców (1) Arkadiusz Zalewski KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ W WARUNKACH GLOBALIZACJI I INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców (1) Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców (1) Autor mgr inż. Arkadiusz Zalewski Prac zrealizowano w ramach tematu Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej w zadaniu Monitoring i ocena zmian na wiatowych rynkach rolnych Celem opracowania jest analiza zmian jakie zaszy na wiatowym rynku nawozów mineralnych w latach 2000-2010 w sferze popytu, poday, handlu zagranicznego oraz ich wpywu na poziom cen, a take powiza z rynkiem bezporednich noników energii, rynkiem surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów mineralnych i rynkiem surowców rolnych. Recenzent prof. dr hab.in. Jan Pawlak Korekta Krzysztof Kossakowski Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN 978-83-7658-172-9 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: [email protected] http://www.ierigz.waw.pl Spis treci Wprowadzenie .......................................................................................................................... 7 1. Produkcja i handel zagraniczny surowcami wykorzystywanymi do wytwarzania nawozów mineralnych ......................................................................................................... 9 1.1. Amoniak......................................................................................................................................... 9 1.2. Gaz ziemny .................................................................................................................................. 12 1.3. Fosforyty ...................................................................................................................................... 14 1.4. Kwas fosforowy........................................................................................................................... 16 1.5. Sól potasowa ................................................................................................................................ 17 2. Produkcja nawozów mineralnych..................................................................................... 20 2.1. Produkcja nawozów azotowych ................................................................................................. 23 2.2. Produkcja nawozów fosforowych .............................................................................................. 24 2.3. Produkcja nawozów potasowych ............................................................................................... 25 3. Handel zagraniczny nawozami mineralnymi .................................................................. 27 3.1. Handel zagraniczny nawozami azotowymi ............................................................................... 28 3.2. Handel zagraniczny nawozami fosforowymi ............................................................................ 30 3.3. Handel zagraniczny nawozami potasowymi ............................................................................. 32 4. Zuycie nawozów mineralnych ......................................................................................... 34 4.1. Czynniki wpywajce na globalne zuycie nawozów mineralnych......................................... 34 4.2. Globalne zuycie nawozów mineralnych .................................................................................. 36 4.3. Zuycie nawozów mineralnych w wybranych krajach............................................................. 37 4.4. Zuycie nawozów mineralnych pod najwaniejsze uprawy .................................................... 40 4.5. Bilans nawozów mineralnych w wybranych krajach................................................................ 41 5. Ceny nawozów mineralnych.............................................................................................. 43 5.1. Ceny surowców do produkcji nawozów.................................................................................... 43 5.2. Ceny nawozów mineralnych na wiatowych rynkach.............................................................. 45 5.3. Ceny najwaniejszych nawozów mineralnych.......................................................................... 48 5.4. Ceny nawozów mineralnych w wybranych krajach ................................................................. 49 5.5. Ceny bezporednich noników energii i frachtu morskiego..................................................... 51 Podsumowanie ........................................................................................................................ 61 Wprowadzenie Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej od pocztku lat 90. monitoruje rynek nawozów mineralnych1. W ostatnich latach stwierdzono rosncy wpyw rynku wiatowego na rynek krajowy, który doprowadzi do niezwykego wzrostu cen nawozów w latach 2007-2008. Polska jest znaczcym graczem na wiatowym rynku nawozów bdc importerem wielu surowców do ich produkcji, przede wszystkim na potrzeby krajowego rynku, oraz eksportujc nadwyki gotowych nawozów. Std podjto decyzj o koniecznoci analizowania zmian zachodzcych na wiatowym rynku. Zaprezentowany raport jest pierwszym z serii raportów monitorujcych zmiany zachodzce na wiatowym rynku nawozów mineralnych, które w latach nastpnych bd opracowywane corocznie. Skania do tego nie tylko wpyw rynku wiatowego na ceny krajowe, ale take nowe wyzwania stojce przed rolnictwem, jak chociaby zapewnienie wzrostu produkcji ywnoci dla stale rosncej liczby ludnoci na wiecie i zwikszanie udziau rolnictwa w rozwizywaniu problemów energetycznych i klimatycznych wiata. Celem raportu jest przedstawienie istotnych kwestii majcych wpyw na sytuacj podaowo popytow na wiatowym rynku nawozów mineralnych, a w szczególnoci czynników, które wzajemnie nakadajc si na siebie spowodoway, e ceny nawozów mineralnych w 2008 r. byy nawet o kilkaset procent wysze w porównaniu z latami poprzednimi. Podjto równie prób odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób silny wzrost gospodarczy krajów rozwijajcych si (gównie Chin, Indii, Brazylii i Rosji) wpyn na rynek nawozów mineralnych. Zakres czasowy pierwszego raportu obejmuje lata 2000-2010, bowiem w tym okresie nastpiy istotne zmiany zarówno w sferze globalnej produkcji, zuycia jak i handlu wiatowego. Raport przedstawia take najwaniejszych uczestników rynku zarówno od strony poday, jak i popytu. W rozdziale pierwszym opisany zosta rynek surowców, które s wykorzystywane do produkcji nawozów mineralnych, zwracajc uwag na siln koncentracj i kontrol poday wielu surowców przez najwaniejszych eksporterów. Rozdziay drugi i trzeci przedstawiaj produkcj oraz handel zagraniczny gotowymi nawozami mineralnymi w poszczególnych segmentach rynku. W rozdziale czwartym omówiono zuycie nawozów mineralnych w skali globalnej, wska1 W ramach corocznie publikowanego raportu dotyczcego rynku rodków produkcji. 7 zujc na istotne rónice midzy krajami rozwijajcymi si, a rozwinitymi. Rozdzia pity przedstawia tendencje zmian cen nawozów oraz surowców, które wykorzystuje si w procesie ich produkcji, a take inne czynniki które w sposób poredni wpywaj na ceny nawozów mineralnych, w tym ceny ropy naftowej oraz frachtu morskiego. 8 1. Produkcja i handel zagraniczny surowcami wykorzystywanymi do wytwarzania nawozów mineralnych 1.1. Amoniak Produkcja nawozów azotowych oparta jest na amoniaku (NH3), z którego wytwarza si obecnie okoo 97% omawianych nawozów2. Amoniak moe by wytwarzany kilkoma metodami jednak najbardziej rozpowszechnionym, najprostszym i jednoczenie najtaszym sposobem jego otrzymywania jest reforming3 gazu ziemnego. T metod produkuje si obecnie ponad 2/3 amoniaku na wiecie. Innym, rozpowszechnionym szczególnie w Chinach, sposobem otrzymywania amoniaku jest gazyfikacja wgla. Amoniak wyprodukowany w ten sposób stanowi okoo 28% wiatowej produkcji. Zanikajc metod otrzymywania amoniaku jest spalanie produktów ropopochodnych (okoo 4% wiatowej produkcji amoniaku, metoda stosowana w Indiach). Szacuje si, e okoo 80% produkcji amoniaku wykorzystuje si do produkcji nawozów mineralnych, pozosta cz wykorzystuje si w przemyle m.in. do produkcji czynnika chodniczego, tkanin syntetycznych, materiaów wybuchowych. Do wyprodukowania 1 tony amoniaku potrzebne jest 32-38 mln Btu4 (910-1075 m3) gazu ziemnego lub 0,9 tony produktów ropopochodnych lub 1,05 tony oleju opaowego lub 1,9 tony wgla. Produkcja amoniaku pochania okoo 5% wiatowego zuycia gazu ziemnego [Przemys 2005, www.icis.com]. Tabela 1. Porównanie kosztów wytwarzania amoniaku Proces Surowiec Zuycie energii [GJ/t NH3] Nakady inwestycyjne Koszty wytwarzania Reforming gaz ziemny 28 1 1 Póspalanie oleje cikie (ropopochodne) 38 1,4 1,7 wgiel 48 2,4 1,7 ródo: Dane European Fertilizer Manufacturers Association (EFMA). 2 Pozostae 3% nawozów azotowych stanowi siarczan amonu, który jest produktem ubocznym w procesie wytwarzania kaprolaktamu oraz saletry: chilijska, norweska i indyjska, które wystpuj naturalnie jako mineray. 3 Reforming gazu ziemnego to proces chemiczny polegajcy na uzyskaniu wodoru z gazu ziemnego, który nastpnie w procesie syntezy jest przeksztacany w amoniak. 4 Btu – brytyjska jednostka cieplna. 1 Btu to ilo energii potrzebna do podniesienia temperatury jednego funta wody o jeden stopie Fahrenheita. 9 wiatowa produkcja amoniaku w 2010 r. na podstawie danych International Fertilizer Industry Association (IFA) wyniosa 159 mln ton i w cigu 10 lat wzrosa o 22%, przy czym w latach 2008-2009 nastpio zahamowanie trendu wzrostowego produkcji, jednak od 2010 r. obserwuje si ponowny wzrost produkcji. Produkcja amoniaku w 2010 r. angaowaa nieco ponad 80% zdolnoci wytwórczych, które s obecnie szacowane na 195 mln ton. Do 2015 r. planowane jest zwikszenie mocy wytwórczych amoniaku do 230 mln ton, gównie w krajach majcych dostp do relatywnie taniego gazu ziemnego (tj. Chiny, Wenezuela, Katar, Trynidad i Tobago, Arabia Saudyjska, Oman) gównie przez budow nowych instalacji do produkcji amoniaku jak równie rozbudow ju istniejcych [www.fertilizer.org]. Produkcja amoniaku jest rozproszona w okoo 70 krajach jednak gówna cz produkcji skupiona jest w kilku krajach majcych ogromne zasoby gazu ziemnego oraz wgla, a ich ceny s najnisze. Najwikszym producentem amoniaku s Chiny, które wytworzyy w 2010 r. ponad 32% wiatowej produkcji. Udzia pozostaych waniejszych producentów jest znacznie mniejszy i wynosi od 8-9% (Indie i Rosja) do 4-6% (USA, Indonezja, Trynidad i Tobago). czny udzia 5 najwikszych producentów amoniaku wynosi blisko 60% (wykres 1). Wród najwikszych producentów amoniaku w cigu 10 lat najwikszy wzrost produkcji odnotowano w Chinach – 50%, Rosji – 20% i Indiach – 16%, natomiast w USA nastpi 33% spadek produkcji [www.fertilizer.org, www.minerals.usgs.gov]. Wykres 1. Struktura geograficzna produkcji amoniaku na wiecie 2000 USA 11% 2010 Indie 9% USA 6% Rosja 8% Kanada 4% Chiny 26% Chiny 32% Indonezja 4% Trynidad i Tobago 2% Indie 9% Rosja 8% Kanada 3% Indonezja 4% Trynidad i Tobago 4% Pozostae 36% Pozostae 34% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych United States Geological Service (USGS). 10 Obroty handlowe amoniakiem s niewielkie, uczestniczy w nich okoo 12% wyprodukowanego na wiecie. Gówna cz produkcji jest zuywana w kraju, w którym zostaa wyprodukowana. Chiny, które wytwarzaj 1/3 globalnej produkcji amoniaku zuywaj go w caoci na rynku wewntrznym. Niewielki obrót amoniakiem wynika przede wszystkim z wysokich kosztów transportu – amoniak jest bowiem substancj trudn do transportu5. W 2010 r. tylko 19,6 mln ton amoniaku podlegao wymianie handlowej, w tym drog morsk byo transportowane 16,8 mln ton. Dla porównania w 2000 r. 15,5 mln ton amoniaku uczestniczyo w handlu zagranicznym [www.fertilizer.org]. Najwiksi producenci amoniaku nie s najwikszymi eksporterami, poniewa w Chinach, Indiach oraz USA praktycznie cay wyprodukowany amoniak jest przeznaczany na potrzeby rynku wewntrznego. W 2010 r. najwikszymi eksporterami amoniaku by Trynidad i Tobago majcy 31% udzia w wiatowym eksporcie, nastpnie Rosja z 15% udziaem, Ukraina i Indonezja – po 7% oraz Kanada – 6% (wykres 2). Najwikszymi importerami amoniaku byy USA – 35% globalnego importu, Indie – 9%, Korea Poudniowa – 6%, i Belgia – 5% [www.intracen.org]. Gówne centrum handlu amoniakiem znajduje si w porcie Junyj nad Morzem Czarnym. Std amoniak z Rosji i Ukrainy jest eksportowany gównie do USA oraz krajów europejskich. Due iloci amoniaku eksportuje si równie z Trynidadu i Tobago do USA, z Kanady do USA, z Bliskiego Wschodu do Indii oraz z Indonezji do Korei Poudniowej [www.yara.dk]. Wykres 2. Globalna struktura wolumenu eksportu amoniaku 2001 Rosja 18% 2010 Rosja 15% Ukraina 12% Ukraina 7% Trynidad i Tobago 31% Indonezja 7% Trynidad i Tobago 21% Indonezja 7% Malezja 7% Kanada 6% Kanada 6% Pozostae 34% Pozostae 29% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych World Trade Organization (WTO). 5 Transport amoniaku podlega przepisom o przewozie materiaów niebezpiecznych. 11 1.2. Gaz ziemny6 Gaz ziemny jest podstawowym i najtaszym surowcem do produkcji amoniaku. Udzia kosztów gazu ziemnego w produkcji amoniaku w zalenoci od metody jego wytwarzania wynosi od 72 do 85% [Huang 2007]. wiatowe rezerwy7 gazu ziemnego szacowane s obecnie na ponad 187 bln m3, jednak systematycznie rosn w miar nowych odkry. Jeszcze na pocztku lat osiemdziesitych szacowano je na 81 bln m3, czyli ponad dwa razy mniej ni obecnie. wiatowe rezerwy gazu ziemnego wzrastaj z wahaniami w rednim tempie okoo 2,9% rocznie. Najwikszy w ostatnim wierwieczu wzrost w iloci rozpoznanych rezerw gazu zimnego nastpi w 1989 r. na terytorium obecnej Rosji, gdy do szacunków dodano ponad 8 bln m3, czyli ponad 12% wiatowych rezerw. Najwikszymi rezerwami gazu ziemnego w 2010 r. dysponowaa Federacja Rosyjska – 24% globalnych rezerw, oraz kraje Bliskiego Wschodu: Iran – 16% oraz Katar – 15%. Znacznie mniejszymi zoami dysponuje USA, Arabia Saudyjska i Turkmenistan – 4% globalnych rezerw, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Nigeria – 3%. W ostatnich latach dynamicznie rozwija si rynek gazu niekonwencjonalnego, tj. gównie pochodzcego z upków. Gaz upkowy wydobywa si gównie w USA które posiadaj unikalne w skali globu technologie umoliwiajce uzasadnion ekonomicznie eksploatacj tego gazu. Obecnie okoo 10% gazu wyprodukowanego w USA pochodzi z upków, a jego zasoby tylko w USA szacowane s na ponad 200 bln m3 [www.efixpolska.com]. W 2010 r. wyprodukowano na wiecie 3,2 bln m3 gazu ziemnego, o 1/3 wicej ni 10 lat wczeniej. Produkcja naturalnego gazu zdominowana jest przez klika pastw, w tym Rosj, która zaopatruje gównie odbiorców europejskich oraz USA, które zuywaj gaz na wasne potrzeby. W 2010 r. najwikszy udzia w globalnej produkcji gazu ziemnego miay USA – 19%, Rosja – 18% i Kanada – 5% (wykres 4). 6 Opracowano na podstawie danych British Petroleum – www.bp.com/statisticalreview. 7 Rezerwy to cz zasobów nadajcych si do eksploatacji w obecnych warunkach technicznych i ekonomicznych. Zasoby to cakowita ilo danych surowców energetycznych w skorupie ziemskiej oceniana jako moliwa do pozyskania. 12 Wykres 3. Potwierdzone zoa gazu ziemnego (bln m3) w 2010 roku Rosja 44,8 Iran 29,6 Katar 25,3 Turkmenistan 8,0 Arabia Saudyjska 8,0 Stany Zjednoczone 7,7 Zjednoczone Emiraty Arabskie 6,0 Wenezuela 5,5 Nigeria 5,3 Algeria 4,5 Irak 3,2 Indonezja 3,1 Australia 2,9 Chiny 2,8 M alezja 2,4 Egipt 2,2 Norwegia 2,0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 ródo: Dane British Petroleum (BP) Statistical Review of World Energy. Wykres 4. Globalna struktura wydobycia gazu ziemnego 2000 Rosja 22% USA 22% 2010 Rosja 18% Kanada 8% Wielka Brytania 5% USA 19% Algeria 4% Kanada 5% Iran 4% Katar 4% Norwegia 3% Indonezja 3% Chiny 3% Pozostae 36% Pozostae 44% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy. 13 Okoo 30% wyprodukowanego na wiecie gazu ziemnego uczestniczy w wymianie handlowej. Najwikszym eksporterem gazu ziemnego jest Rosja – 20% globalnego eksportu, Norwegia i Katar po 10%, Kanada – 9% i Algieria – 6% (wykres 5). Rosja eksportuje gaz gównie rurocigami, którymi jest transportowane ponad 93% gazu z terytorium Rosji. W Norwegii t metod eksportuje si 95% gazu ziemnego, a w Kanadzie – 100%. Natomiast Katar, podobnie jak wikszo krajów azjatyckich, eksportuje gaz ziemny gównie w postaci skroplonej za pomoc statków, tzw. gazowców. W ten sposób transportuje si w Katarze 80%, a w Indonezji 76% eksportowanego gazu ziemnego. Wykres 5. Struktura geograficzna handlu zagranicznego gazem ziemnym w 2010 r. eksport Norwegia 10% Katar 10% import Niemcy Japonia 10% 10% Kanada 10% Algeria 6% Rosja 20% USA 11% Holandia 6% Indonezja 4% Pozostae 35% Pozostae 34% Wochy Wielka 8% Byrtania 5% Francja 5% Korea Pd 5% Turcja 4% Hiszpania 4% Ukraina 3% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy. Najwikszymi importerami gazu ziemnego s kraje wysoko uprzemysowione: USA – 11% globalnego importu, Niemcy i Japonia – 10%, oraz Wochy – 8%. USA importuj gaz ziemny gównie rurocigami (88% importu), Niemcy wycznie za pomoc rurocigów, ale w Hiszpanii 76% gazu importowanego jest w formie skroplonej, a w Wielkiej Brytanii – 35%. W krajach azjatyckich gaz importuje si gównie w postaci skroplonej. 1.3. Fosforyty8 Podstawowym surowcem wyjciowym do produkcji nawozów fosforowych s fosforyty, trudno rozpuszczalne skay osadowe, zazwyczaj apatyty, tworzce zoa w rónych czciach kuli ziemskiej. Po wydobyciu fosforyty 8 Opracowano na podstawie danych U.S. Geological Service. 14 eksportowane s do krajów wysoko uprzemysowionych, gdzie s poddawane dalszemu przerobowi w wyniku którego uzyskuje si kwas fosforowy (H3PO4), z którego z kolei wytwarza si nawozy fosforowe. W procesie przerobu fosforytów na kwas fosforowy wykorzystywany jest równie jeden z mocnych kwasów, np. siarkowy (H2SO4). Fosforyty w ponad 80% wykorzystuje si do produkcji nawozów sztucznych, ale maj one równie szerokie zastosowanie w przemyle chemicznym, np. w produkcji detergentów. wiatowe rezerwy fosforytów czyli pokadów nadajcych si do opacalnej ekonomicznie eksploatacji szacuje si obecnie na okoo 65 mld ton. Jest to 4-krotnie wicej ni zakadano jeszcze kilka lat wczeniej. Oszacowane rezerwy przy obecnym poziomie wydobycia wystarcz na okoo 300 lat. Najwiksze rezerwy fosforytów znajduj si w Maroku – okoo 50 mld ton, Chinach – 3,7 mld ton, Algierii – 2,2 mld ton (wykres 6). Cakowite zasoby fosforytów, czyli pokadów zawierajcych fosfor które w przyszoci mog stanowi surowiec do produkcji nawozów szacuje si nawet na 290 mld ton. Wykres 6. wiatowe rezerwy fosforytów Chiny 6% Algeria Syria 3% Jordania 3% 2% Pozostae 9% Maroko 77% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych USGS. wiatowa produkcja fosforytów w 2010 r. wyniosa blisko 178 mln ton i w okresie ostatnich 10 lat wzrosa o ponad 30%. Kraje dysponujce najwikszymi zoami fosforytów nie s ich najwikszymi producentami. Krajem przodujcym w produkcji tego surowca s Chiny, w których wydobywa si prawie 40% wiatowej produkcji (wykres 7). Wydobycie fosforytów w Chinach w ostatnich latach dynamicznie wzrasta. W cigu 10 lat wydobycie w tym kraju wzroso ponad 3-krotnie, a w cigu 5 lat ponad 2-krotnie. Od 2006 r. Chiny wyprzedzaj dotychczasowego lidera – Stany Zjednoczone. Aktualnie Chiny wraz z USA i Marokiem kontroluj ponad 2/3 wiatowego wydobycia fosforytów. 15 W Maroku, gdzie znajduj si najwiksze zoa fosforytów produkcja tego surowca wyniosa, podobnie jak w USA, 26 mln ton, jednak w przeciwiestwie do USA w Maroku produkcja fosforytów charakteryzuje si powolnym trendem wzrostowym. W USA wydobycie fosforytów systematycznie zmniejsza si, poniewa kurcz si zasoby tego surowca. Szacuje si e cakowite rezerwy fosforytów w USA (Pónocna Karolina, Floryda) wyczerpi si za okoo 30 lat [Korzeniowska, Robaczyk 2011]. Wykres 7. Struktura geograficzna produkcji fosforytów 2000 2010 Maroko 16% USA 29% Maroko 15% Rosja 8% USA 15% Tunezja 6% Jordania 3% Jordania 4% Brazylia 3% Brazylia 4% Chiny 15% Rosja 6% Tunezja 4% Pozostae 17% Pozostae 18% Chiny 37% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych USGS. Niewielka ilo fosforytów jest eksportowana. Udzia wymiany handlowej w globalnej produkcji fosforytów nie przekracza w ostatnich latach 20%. Najwikszym eksporterem fosforytów jest Maroko, które ma ponad 40% udziau w wiatowym eksporcie. Najwikszymi importerami s natomiast Indie i kraje Europy Zachodniej. wiatowe moce wydobywcze szacowane s obecnie na ponad 200 mln ton, jednak do 2015 r. prognozowany jest ich wzrost do ponad 250 mln ton. Zwikszenie mocy produkcyjnych nastpi poprzez rozbudow ju istniejcych oraz budow nowych instalacji gównie w Afryce. 1.4. Kwas fosforowy Kwas fosforowy H3PO4 powstaje w procesie przetwarzania fosforytów i suy gównie do produkcji nawozów fosforowych, ale ma take zastosowanie m.in. w przemyle spoywczym (dodatek do napojów gazowanych), farmaceutycznym i metalurgicznym. 16 W 2010 r. globalna produkcja kwasu fosforowego wyniosa 37 mln ton P2O5 i w cigu ostatnich 10 lat wzrosa o blisko 1/3. Produkcja kwasu fosforowego skoncentrowana jest w krajach posiadajcych zoa fosforytów. Najwikszym producentem kwasu fosforowego s obecnie Chiny, na które przypada ponad 30% wiatowej produkcji, a take USA i Maroko. Handel zagraniczny kwasem fosforowym nie przekracza w ostatnich latach 13% produkcji. Najwikszymi eksporterami kwasu fosforowego s: Maroko, USA, RPA, Tunezja i Jordania, na które przypada cznie blisko 80% wiatowego eksportu. Gównym importerem s natomiast Indie, gdzie trafia blisko 50% wiatowego handlu kwasem fosforowym. Wanymi importerami s równie: Pakistan, Holandia, Francja i Brazylia [www.fertilizer.org]. wiatowe zdolnoci produkcyjne kwasu fosforowego szacuje si na blisko 50 mln ton, które w cigu najbliszych piciu lat zostan zwikszone do okoo 58 mln ton. Nowe moce produkcyjne powstan dziki inwestycjom w Chinach, Maroku, Arabii Saudyjskiej, Tunezji i Jordanii. 1.5. Sól potasowa Podstawowym surowcem do produkcji nawozów potasowych jest chlorek potasu (KCl) popularnie nazywany sol potasow. Najwaniejszymi mineraami zawierajcymi chlorek potasu s mineray: sylwin, karnalit i kainit. Obecnie istniej trzy podstawowe technologie eksploatacji zó soli potasowej: kopalnictwo klasyczne, wypukiwanie soli ze zó gbinowych wod oraz wydobywanie z powierzchniowych osadów lub solanek. Klasyczny sposób eksploatacji zó soli potasowych, dominuje w produkcji surowca i nie odbiega od metod stosowanych w wydobyciu wgla kamiennego. Sól potasow stosuje si gównie do produkcji nawozów potasowych, ale take w przemyle farmaceutycznym i chemicznym [Grzebisz 2004]. Cakowite rezerwy potasu, czyli ilo surowca, która moe by wydobyta na wiecie majc na uwadze ekonomiczne, infrastrukturalne i techniczne uwarunkowania, wynosz co najmniej 9,5 mld ton K2O i wystpuj w rónych rejonach kuli ziemskiej. Rozmieszczenie geograficzne zó soli potasowej jest bardzo nierównomierne. Najwiksze zoa potasu wystpuj w Kanadzie, gdzie znajduje si 4,4 mld ton K2O oraz w Rosji dysponujcej 3,3 mld ton K2O (wykres 8). cznie w tych krajach zlokalizowanych jest ponad 80% wiatowych rezerw soli potasowej. Duo mniejsze zoa soli potasowej znajduj si na Biaorusi, w Brazylii, Chinach, Niemczech oraz w USA [www.minerals.usgs.gov]. 17 Wykres 8. wiatowe rezerwy soli potasowej (mld ton) 4,4 Kanada 3,3 Rosja 0,8 Biauru 0,3 Brazylia 0,2 Chiny 0,5 Pozostae 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 ródo: Dane USGS. wiatowa produkcja soli potasowej wykazuje tendencj wzrostow. W 2010 r. wyprodukowano 31 mln ton K2O, o ponad 30% wicej ni 10 lat wczeniej. Produkcja soli potasowej jest silnie skoncentrowana, wydobywa si j w 12 krajach, najwikszym producentem jest Kanada, której udzia w wiatowym wydobyciu siga 30% (wykres 9). Do liczcych si producentów naley równie Rosja (21% wiatowej produkcji), Biaoru (15%) oraz Niemcy i Chiny (9%). W cigu ostatnich 10 lat produkcja soli potasowej w Chinach wzrosa ponad 10-krotnie, na Biaorusi o 100%, w Rosji o ponad 80%, a w USA zostaa zredukowana o 70% [www.minerals.usgs.gov]. Silna koncentracja produkcji soli potasowej sprawia, e udzia handlu zagranicznego w produkcji przekracza 80%. Najwikszym eksporterem tego surowca jest Kanada, majca ponad 40% udziau w wiatowym eksporcie. Znaczcymi eksporterami s równie: Rosja i Biaoru. Najwikszymi importerami s natomiast Indie, Chiny, USA i Brazylia [www.intracen.org]. wiatowe zdolnoci produkcyjne soli potasowej szacuje si na blisko 43 mln ton K2O rocznie, które w 2010 r. byy wykorzystane w 72%. Do 2015 r. planowane jest ich zwikszenie do 60 mln ton poprzez rozwinicie istniejcych kopalni gównie w Kanadzie i w Rosji [www.fertilizer.org]. 18 Wykres 9. Struktura geograficzna wydobycia soli potasowej 2000 Rosja 15% 2010 Biaoru 14% Biaoru 15% Rosja 21% Niemcy 14% Chiny 1% Chiny 9% Izrael 7% Kanada 34% Niemcy 9% Izrael 6% Pozostae 15% Kanada 29% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych USGS. 19 Pozostae 11% 2. Produkcja nawozów mineralnych9 wiatowa produkcja gotowych nawozów mineralnych w 2009 r. wyniosa 164 mln ton w przeliczeniu na czysty skadnik i bya o blisko 13% wiksza w porównaniu z 2000 r., ale równoczenie o 8% mniejsza w porównaniu z rekordowym pod tym wzgldem 2007 r. Najwikszy wzrost produkcji odnotowany w latach 2004-2007 by nastpstwem szybko rosncego popytu na nawozy w krajach rozwijajcych si, w szczególnoci w Chinach, Indiach i Brazylii. W tym okresie sektor nawozów mineralnych rozwija si bardzo dynamicznie, a wiele przedsibiorstw dziaajcych na rynku podjo dziaania w celu zwikszenia zdolnoci produkcyjnych. Jednak w drugiej poowie 2008 r. nastpio zaamanie popytu na nawozy, gównie fosforowe i potasowe, które wpyno na spadek produkcji nawozów ju w 2008 r. oraz w latach kolejnych. Dopiero 2010 r. przyniós oywienie produkcji nawozów na wiecie. W latach 2000-2009 istotnie zmienia si geograficzna struktura produkcji nawozów mineralnych. W 2000 r. udzia krajów rozwinitych gospodarczo w produkcji nawozów mineralnych wynosi 53%, a rozwijajcych si 47%. W kolejnych dziewiciu latach produkcj nawozów przenoszono do regionów o niszych kosztach produkcji. W wyniku tych zmian produkcja nawozów w krajach rozwinitych zmniejszya si o 16%, natomiast w krajach rozwijajcych si wzrosa o 45% (wykres 10). W konsekwencji udzia krajów rozwinitych zmala do 40%, a rozwijajcych si wzrós do 60%. Wykres 10. Produkcja nawozów mineralnych w krajach rozwinitych i rozwijajcych si (mln ton NPK) 120 Kraje rozwinite Kraje rozwijajce si 110 100 90 80 70 60 50 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 * szacunek IERiG-PIB ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. 9 Opracowano na podstawie danych International Fertilizer Industry Association. 20 2010* W wielu rejonach brak dogodnego dostpu do surowców ogranicza rozwój przemysu nawozowego, ze wzgldu na chociaby koszty transportu. Zwiksza si koncentracja produkcji nawozów mineralnych. W 2009 r. piciu najwikszych producentów miao 65% udziau w globalnej produkcji, podczas gdy w 2000 r. byo to 59%. Najwikszy udzia w produkcji nawozów mineralnych maj Chiny, których udzia w produkcji ogóem wyniós w 2009 r. blisko 33%, podczas gdy jeszcze w 2000 r. wynosi 20%. W cigu dziewiciu lat Chiny zwikszyy produkcj o 82% (wykres 12). Udzia Indii i USA w 2009 r. wyniós po okoo 10%, przy czym w Indiach w cigu omawianego okresu produkcja zwikszya si o 11%, a w USA nastpi spadek produkcji o 5%. Kolejnymi krajami liczcymi si w wiatowej produkcji nawozów mineralnych s Rosja i Kanada z udziaem odpowiednio 8 i 5%. W cigu badanego okresu produkcja nawozów w Rosji zwikszya si o 7%, podczas gdy w Kanadzie nastpi spadek produkcji a o 40%. W Kanadzie produkcja nawozów mineralnych do 2008 r. utrzymywaa si w granicach 12-14 mln ton rocznie, jednak w 2008 r. nastpi spadek produkcji nawozów mineralnych o 43% w porównaniu z poprzednim rokiem. Spadek produkcji wynika z ograniczenia produkcji nawozów potasowych i by spowodowany zmniejszeniem popytu na nawozy potasowe na wiecie. Wykres 11. Struktura geograficzna produkcji nawozów mineralnych 2000 USA 12% 2009 Rosja 8% Indie 10% Kanada 9% Indie 11% Rosja 8% Kanada 5% Indonezja 2% Chiny 31% Niemcy 4% Chiny 21% USA 10% Pozostae 33% Indonezja 2% Niemcy 2% Pozostae 32% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. 21 Wykres 12. Zmiany w produkcji nawozów mineralnych w latach 2000-2009 (%) Egipt 87,1 Chiny 81,9 Pakistan 28,7 Izrael 26,4 Indonezja 17,9 Produkcja ogóem 12,6 India 11 Brazylia 10,8 Rosja 7,3 -3,9 USA -16,6 Biaoru -60 -41,3 Kanada -41,6 Niemcy -40 -20 0 20 40 60 80 100 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. W strukturze asortymentowej produkowanych nawozów dominuj nawozy azotowe (tab. 2), których udzia w produkcji w latach 2000-2008 wynosi okoo 57-59%. Udzia nawozów fosforowych w produkcji ogóem wynosi w tym czasie 21-23%, a potasowych 17-19%. Wyjtkiem by 2009 r. gdy udzia nawozów potasowych w produkcji ogóem zmala do niespena 13%, azotowych wzrós do 64%, a udzia nawozów fosforowych pozosta na poziomie lat poprzednich. Tabela 2. Wyszczególnienie Nawozy azotowe (N) Nawozy fosforowe (P2O5) Nawozy potasowe (K2O) Nawozy mineralne Globalna produkcja nawozów mineralnych (mln ton czystego skadnika) 2000 86,6 32,7 26,1 145,5 2005 97,2 36,5 33,3 167,0 2006 102,1 38,2 30,0 170,4 * szacunek IERiG-PIB ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. 22 2007 104,1 40,1 34,0 178,3 2008 101,1 36,4 33,0 170,5 2009 2010* 105,4 108,0 37,5 38,0 20,9 31,0 163,8 177,0 2.1. Produkcja nawozów azotowych wiatowa produkcja nawozów azotowych w latach 2000-2009 wzrosa o blisko 22% do 105 mln ton N. Udzia krajów rozwijajcych si zosta zwikszony z 57 do 67% kosztem krajów rozwinitych, których zmala z 43 do 33%. Nawozy azotowe produkuje si obecnie w blisko 80 krajach. W tym okresie zwikszya si koncentracja produkcji nawozów azotowych. W 2000 r. piciu najwikszych producentów miao prawie 59% udziau w produkcji, a w 2009 r. wskanik ten wzrós do ponad 63%. Najwikszym producentem nawozów azotowych s Chiny, których udzia w produkcji wynosi w 2009 r. a 34%. Liczcymi si producentami tych nawozów s równie takie kraje jak: Indie z 11% udziaem w globalnej produkcji, USA – 9%, Rosja – 6% i Kanada 3%. W grupie liderów jedynie w Kanadzie nastpi spadek produkcji o 19% w cigu 9 lat (wykres 13). W tym czasie produkcja wzrosa w Chinach o 63%, w USA o 15%, w Rosji o 11%, a w Indiach o 9%. Wykres 13. Zmiany w produkcji nawozów azotowych w latach 2000-2009 (%) 92,8 Egipt 84,4 Katar 75,4 Iran 62,7 Chiny Arabia Saudyjska 26,7 Pakistan 26,3 21,7 Produkcja ogóem USA 15,0 Indonezja 14,3 11,0 Rosja 9,0 Indie 2,3 Ukraina -6,5 Holandia -11,8 Polska -19,0 -22,5 -40 Kanada Niemcy -20 0 20 40 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. 23 60 80 100 Ponadto coraz waniejsz rol w produkcji nawozów azotowych odgrywa szereg krajów rozwijajcych si, gównie z rejonu Bliskiego Wschodu, w których w cigu minionej dekady produkcja nawozów azotowych zwikszya si nawet o kilkadziesit procent. W krajach tych, dysponujcych wzgldnie tanim surowcem do wytwarzania nawozów azotowych oraz niskimi kosztami pracy, produkcja jest tasza ni w krajach rozwinitych. Do takich krajów zaliczy naley Egipt, Pakistan, Indonezj, Katar, Iran oraz Arabi Saudyjsk. W strukturze produkcji nawozów azotowych dominuj nawozy jednoskadnikowe, które stanowi 85% wiatowej produkcji. Najwaniejszym nawozem w tej grupie jest mocznik [CO(NH2)2], którego udzia w produkcji przekracza 50%. Wanymi nawozami azotowymi s równie: saletra amonowa (NH4NO3), saletra wapniowa [Ca(NO3)2], siarczan amonu [(NH4)2SO4] oraz roztwór saletrzano-mocznikowy (RSM). 2.2. Produkcja nawozów fosforowych wiatowa produkcja nawozów fosforowych wyniosa w 2009 r. blisko 38 mln ton P2O5 i bya o 15% wysza w porównaniu z 2000 r., ale o 6% nisza w porównaniu z rekordowym 2007 r. Produkcja nawozów fosforowych jest silnie skoncentrowana. Mimo, e nawozy fosforowe s wytwarzane w okoo 60 krajach, to 76% globalnej produkcji przypadao w 2009 r. na piciu najwaniejszych producentów, tj. o 10 p.p. wicej ni w 2000 r. W ponad poowie krajów produkujcych nawozy fosforowe wielko produkcji nie przekracza 100 tys. ton P2O5 rocznie i jest ona prawie w caoci przeznaczana na potrzeby rynku wewntrznego. Udzia krajów rozwijajcych si w produkcji nawozów fosforowych zwikszy si z 52% w 2000 r. do 68% w 2009 r., a krajów rozwinitych zmala z 48% do 32%. Najwikszym producentem nawozów fosforowych w 2009 r. byy Chiny z 38% udziaem w globalnej produkcji. Produkcja nawozów fosforowych w tym kraju rozwijaa si w cigu badanego okresu bardzo dynamicznie i wzrosa o 113% (wykres 14). USA jeszcze w 2000 r. byo wiatowym liderem z 22% udziaem w produkcji nawozów fosforowych, jednak od 2002 r. stracio pozycj najwikszego producenta nawozów fosforowych na rzecz Chin. Obecnie udzia USA w produkcji nawozów fosforowych zmala do 14% w wyniku 28% spadku produkcji z powodu zmniejszonego wydobycia fosforytów. Udzia Indii wynosi 12%, Rosji – 7%, Brazylii – 5%, a Maroka – które jest najwikszym producentem fosforytów – nieco ponad 3% produkcji globalnej. Istotny wzrost produkcji w badanym okresie nastpi równie w Brazylii (o 21%) oraz w Indiach (o 17%). 24 Wykres 14. Produkcja nawozów fosforowych w wybranych krajach (mln ton) 16 Chiny USA Indie Rosja Brazylia Maroko 14 12 10 8 6 4 2 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* * szacunek IERiG-PIB ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. Nawozy fosforowe produkowane s gównie w formie nawozów wieloskadnikowych, a ich udzia w produkcji nawozów fosforowych ogóem przekracza 70%. Najpopularniejszym nawozem fosforowym jest fosforan amonu, którego udzia w cakowitej produkcji wynosi okoo 50%. Nawozy jednoskadnikowe to przede wszystkim superfosfaty: bardziej popularny – superfosfat prosty a take superfosfat potrójny. 2.3. Produkcja nawozów potasowych wiatowa produkcja nawozów potasowych w 2009 r. wyniosa 21 mln ton K2O i by to najniszy od 1993 r. poziom produkcji tej grupy nawozów. Blisko 37-procentowy spadek produkcji w 2009 r. wynika z drastycznego spadku popytu na nawozy potasowe na wiecie, a w szczególnoci w Chinach, USA, Brazylii i UE. Do 2007 r. produkcja nawozów potasowych systematycznie rosa. Najwicej nawozów potasowych wyprodukowano w 2007 r. ponad 34 mln ton K2O, wobec 26 mln ton w 2000 r. Produkcja nawozów potasowych jest najsilniej skoncentrowana w porównaniu z innymi grupami nawozów mineralnych. Udzia piciu najwikszych producentów nawozów potasowych w produkcji ogóem wynosi w latach 2000-2008 rednio 82%, a w 2009 r. zmniejszy si do 75%, gównie w wyniku drastycznego obnienia produkcji przez najwikszego producenta. Liderem w produkcji nawozów potasowych jest Kanada, która dysponuje najwikszymi zoami soli potasowej na wiecie. Udzia Kanady w wiatowej 25 produkcji w 2009 r. wyniós 21%, a w latach wczeniejszych przekracza 30% (wykres 15). Wanym producentem nawozów potasowych jest równie Rosja, a jej udzia w wiatowej produkcji wzrós z 14% w 2000 r. do 18% w 2009 r. Bardzo dynamicznie rozwin si rynek chiski, gdzie produkcja nawozów potasowych w cigu 9 lat wzrosa 10-krotnie, a udzia Chin w wiatowej produkcji zwikszy si z 1% w 2000 r. do 13% w 2009 r. Istotn rol w produkcji nawozów potasowych odgrywaj równie Biaoru, Izrael i Niemcy, których udzia w globalnej produkcji wyniós w 2009 r. odpowiednio 12%, 12% i 8%. W latach 2000-2008 wiatowa produkcja nawozów potasowych wzrosa o 26%, a najwikszy 8-krotny wzrost produkcji odnotowano w Chinach. Rosja zwikszya w tym okresie produkcj o 60%, Biaoru o 47%, Izrael o 22% a Kanada o 15%. Spadek produkcji o 4% odnotoway natomiast Niemcy. Wykres 15. Struktura geograficzna produkcji nawozów potasowych 2000 Rosja 14% Chiny 1% 2009 Biaoru 13% Chiny 13% Izrael 7% Biaoru 12% Izrael 12% Niemcy 13% Rosja 18% Niemcy 9% Kanada 35% Kanada 20% Pozostae 17% Pozostae 16% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. Najsilniejszy spadek produkcji w 2009 r. odnotowano w Kanadzie (o 58%), na Biaorusi (o 50%), w Niemczech (o 46%) oraz w Rosji (o 38%). Wzrost produkcji nastpi natomiast w Chinach (o 25%) oraz w Izraelu (o 16%). Zahamowanie produkcji w Kanadzie, Rosji oraz Biaorusi spowodowane byo m.in. zmniejszeniem eksportu do Brazylii i Chin, gdzie zuycie tej grupy nawozów zmalao, podczas gdy Chiny dynamicznie rozwijay wasny przemys nawozowy i dysponoway wysokim poziomem zapasów. Nawozy potasowe produkuje si gównie w postaci soli potasowej, czyli chlorku potasu (KCl). Nawozy wieloskadnikowe, np. saletra potasowa (KNO3), siarczan potasu (K2SO4) lub nawozy kompleksowe stanowi niewielkie uzupenienie. 26 3. Handel zagraniczny nawozami mineralnymi10 Handel zagraniczny odgrywa istotn rol w ksztatowaniu globalnego rynku nawozów mineralnych. W zwizku z alokacj surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów mineralnych zaobserwowa mona nieco szybszy wzrost wymiany handlowej ni postpujcej dywersyfikacji produkcji w wymiarze globalnym. Handel nawozami odbywa si przede wszystkim drog morsk i stanowi okoo 5% cakowitego wolumenu przeadunków w portach morskich. Udzia wymiany handlowej w globalnej produkcji nawozów wynosi w latach 2000-2008 okoo 40% i dopiero w 2009 r. zmala do 35%, gównie z powodu ograniczenia handlu nawozami potasowymi. Wolumen eksportu wiatowego wykazywa niewielki trend wzrostowy i utrzymywa si w granicach 60-66 mln ton NPK rocznie z wyjtkiem 2007 r. kiedy wzrós do 74 mln ton. W wiatowym handlu nawozami mineralnymi najwikszy udzia maj nawozy azotowe i potasowe – po okoo 40%, a fosforowe – 20%. Wyjtkiem by 2009 r. gdy udzia nawozów azotowych wzrós do 50%, a potasowych zmala do 30%. Najwikszym eksporterem nawozów mineralnych jest Rosja, której udzia w eksporcie ogóem wzrós w latach 2000-2009 z 16 do 18% (wykres 16). Duym eksporterem jest równie Kanada, ale jej udzia zmala w 2009 r. do 9% z 16-17% w latach 2000-2008. Dynamicznie rós eksport nawozów mineralnych z Chin, których udzia w globalnym eksporcie wzrós do 7%, podczas gdy w 2000 r. wynosi zaledwie 2%. Wanymi eksporterami nawozów s równie USA oraz Niemcy z udziaem w wiatowym eksporcie odpowiednio 10 oraz 4%. W strukturze geograficznej importu w latach 2000-2009 nastpiy due zmiany, spowodowane gównie istotnym rozwojem produkcji oraz wzrostem zuycia w Chinach i Indiach. Jeszcze w 2000 r. najwikszymi importerami nawozów mineralnych byy USA oraz Chiny z 15 i 11% udziaem w imporcie ogóem. Dynamiczny wzrost popytu na nawozy mineralne w Indiach spowodowa e w 2008 r. ten kraj sta si najwikszym importerem na wiecie z 16% udziaem w 2009 r. W tym okresie udzia USA w wiatowym imporcie pozosta na poziomie 14-15%, a udzia Chin zmniejszy si z 11 do zaledwie 3%, gównie w wyniku rozwoju wasnego potencjau produkcyjnego. 10 Opracowano na podstawie danych International Fertilizer Industry Association. 27 Wykres 16. Struktura geograficzna eksportu nawozów mineralnych 2000 2009 Kanada 17% USA 11% USA 10% Chiny 2% Niemcy 6% Biaoru 5% Rosja 16% Kanada 9% Rosja 18% Chiny 7% Niemcy 4% Biaoru 4% Egipt 3% Egipt 1% Pozostae 45% Pozostae 42% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. Wykres 17. Struktura geograficzna importu nawozów mineralnych 2000 Brazylia 8% USA 15% 2009 Francja Wietnam Tajlandia 6% 3% 2% USA 15% Chiny 11% Indie 16% Brazylia 9% Francja 4% Wietnam 3% Tajlandia 3% Chiny 3% Indie 4% Pozostae 51% Pozostae 47% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. 3.1. Handel zagraniczny nawozami azotowymi Udzia wymiany handlowej w produkcji nawozów azotowych w latach 2000-2009 utrzymywa si w granicach 27-28%. Wolumen eksportu nawozów azotowych wzrós z 24 mln ton czystego skadnika w 2000 r. do 29 mln ton w 2009 r., przy czym najwiksz warto osign w 2007 r. – 31 mln ton. Zmniejsza si koncentracja eksportu nawozów azotowych w ukadzie krajów, a udzia piciu najwikszych eksporterów w eksporcie ogóem wynosi w badanym okresie 42-48%. Znaczco zmienia si struktura geograficzna eksportu nawozów azotowych. W 2000 r. najwikszymi eksporterami nawozów 28 azotowych byy: Rosja (18% udzia), USA (8%), Ukraina (8%), Kanada (7%) i Holandia (4%). W 2009 r. Rosja pozostaa liderem z 16% udziaem w eksporcie, natomiast Holandia i Kanada zostay wyparte przez kraje takie jak Chiny i Egipt (wykres 17). Rosja eksportuje nawozy azotowe przede wszystkim do Brazylii. W cigu 9 lat eksport nawozów azotowych z Chin i Egiptu wzrós ponad 4krotnie. Poza Rosj najwikszymi eksporterami byy w 2009 r. Chiny (8% udziau), Egipt (6%), Ukraina (6%) i USA (5%). Dynamicznie rozwija si równie eksport z krajów Bliskiego Wschodu, które skutecznie konkuruj na rynku globalnym. Do krajów tych oprócz Egiptu zaliczy naley Katar oraz Arabi Saudyjsk. Ocenia si e w 2010 r. najwikszym eksporterem nawozów azotowych pozostay Chiny, a gównym odbiorc chiskich nawozów azotowych – Indie. Wykres 18. Struktura geograficzna eksportu nawozów azotowych 2000 Chiny 2% Rosja 18% Egipt Ukraina 2% 8% 2009 USA 8% Chiny 8% Arabia Saudyjska 4% Rosja 16% Kanada 7% Egipt 6% Ukraina 6% USA 5% Arabia Saudyjska 5% Kanada 5% Katar 3% Pozostae 44% Pozostae 48% Katar 5% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. Wolumen importu nawozów azotowych zwikszy si w latach 2000-2009 z 24 do 29 mln ton N, a najwikszy poziom osign w 2007 r. – 30 mln ton. Udzia piciu najwaniejszych importerów w imporcie wiatowym waha si od 34 do 44%. Najwikszym importerem nawozów azotowych jest USA, ale ich udzia w imporcie zmala z 17% w 2000 r. do 13% w 2009 r., gównie z powodu wzrostu produkcji tej grupy nawozów. USA importuje nawozy azotowe gównie z Kanady. W 2000 r. do najwikszych importerów nawozów azotowych naleay równie: Francja (7% udziau) oraz Brazylia, Niemcy i Wietnam (po 5%). W 2009 r. na licie najwikszych importerów nawozów azotowych tu za USA znalazy si Indie z 12% udziaem (wykres 19). Indie zwikszyy swój import w latach 2000-2009 ponad 20-krotnie i poczwszy od 2006 r. s drugim najwikszym importerem. Do najwikszych importerów naley równie Brazylia (6% udziau) oraz Francja i Tajlandia (po 5%). 29 Wykres 19. Import nawozów azotowych (mln ton) 6 USA Brazylia Tajlandia 5 Indie Francja 4 3 2 1 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* * szacunek IERiG-PIB ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. 3.2. Handel zagraniczny nawozami fosforowymi W 2009 r. okoo 1/3 wyprodukowanych nawozów fosforowych uczestniczyo w wymianie handlowej, podczas gdy w 2000 r. byo to 37%. Zmniejszajcy si udzia wymiany handlowej w produkcji nawozów fosforowych w latach 2000-2009 wynika z rosncej produkcji, przy stabilnych obrotach handlowych. Wolumen eksportu nawozów fosforowych wynosi okoo 12 mln ton P205 rocznie. Eksport nawozów fosforowych jest zdominowany przez USA, Rosj, Chiny, Maroko oraz Tunezj (wykres 20). czny udzia tych piciu krajów w eksporcie nawozów fosforowych przekracza w badanych latach 70%. W 2000 r. udzia USA – najwikszego eksportera wynosi 36% ale w cigu 9 lat zmala do 27%. Udzia Rosji utrzymywa si na poziomie 17%, a Chin zwikszy si z 2 do 14%. W Chinach, w badanym okresie odnotowano ponad 2-krotny wzrost produkcji nawozów fosforowych. Z importera stay si one eksporterem netto, a wolumen eksportu wzrós prawie 6-krotnie. 30 Wykres 20. Struktura geograficzna eksportu nawozów fosforowych 2000 2009 Rosja 17% Rosja 16% Chiny 2% USA 36% Maroko 9% Chiny 14% Maroko 9% Tunezja 7% USA 27% Pozostae 29% Tunezja 8% Pozostae 26% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. Wielko wiatowego importu utrzymywaa si na poziomie okoo 12 mln ton P2O5 rocznie. Udzia piciu najwikszych importerów nawozów fosforowych wynosi okoo 40%. Najwikszym importerem nawozów fosforowych w 2000 r. byy Chiny z 18% udziaem w imporcie ogóem (wykres 21). Znaczcym importerem bya równie Brazylia (9% udziau) oraz Australia (5%). W cigu 9 lat w geograficznej strukturze importu nastpiy istotne zmiany. Indie zwikszyy import blisko 7-krotnie i stay si najwikszym importerem nawozów fosforowych z 24% udziaem w imporcie ogóem. Zwikszenie produkcji nawozów fosforowych w Chinach o ponad 100% spowodowao ponad 4-krotne ograniczenie importu i w konsekwencji spadek udziau Chin w imporcie ogóem do 5%. W Australii przy stabilnej produkcji zuycie nawozów zmniejszyo si blisko 2-krotnie, co wpyno na spadek wolumenu importu o ponad 50%. W konsekwencji udzia Australii w imporcie nawozów fosforowych zmniejszy si do niespena 3%. 31 Wykres 21. Import nawozów fosforowych (mln ton) 4 Indie Brazylia Chiny Wietnam 3 2 1 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* * szacunek IERiG-PIB ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. 3.3. Handel zagraniczny nawozami potasowymi Udzia wymiany handlowej w produkcji nawozów potasowych wynosi w latach 2000-2009 od 85 do 90%. Produkcja tych nawozów zlokalizowana jest bowiem w trzech krajach (Kanada, Rosja, Biaoru), w których zuywa si relatywnie niewielkie iloci nawozów i ponad 90% produkcji przeznacza na eksport. Eksport nawozów potasowych wzrós z 23 mln ton K2O w 2000 r. do 27 mln ton w 2008 r. W 2009 r. z powodu zaamania popytu, w szczególnoci na nawozy potasowe, ich produkcja oraz obroty istotnie zmniejszyy si. Eksport wiatowy wyniós niespena 15 mln ton. Udzia piciu najwikszych eksporterów wzrós z 81% w 2000 r. do 88% w 2008 r. W 2009 r. wskanik ten zmala do 80%, gównie w wyniku drastycznego zmniejszenia wywozu przez najwikszego eksportera Kanad, która zaopatruje gównie rynek amerykaski oraz brazylijski. Udzia Kanady w eksporcie wynosi w badanym okresie okoo 35%, a w 2009 r. spad do 25% (wykres 22). Udzia Rosji w eksporcie nawozów potasowych wzrós z 14% w 2000 r. do 21% w 2009 r. Partnerami strategicznymi Rosji w handlu nawozami potasowymi s Indie oraz Chiny, gdzie zapotrzebowanie na t grup nawozów dynamicznie ronie. 32 Wykres 22. Struktura handlu zagranicznego nawozami potasowymi w 2009 roku eksport Rosja 21% import Indie 18% Biaoru 12% Brazylia 12% Chiny 5% Niemcy 11% Kanada 25% USA 28% Izrael 10% Indonezja 3% Pozostae 34% Pozostae 21% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. Import nawozów potasowych wzrasta ilociowo z 23 mln ton K2O w 2000 r. do 27 mln ton w 2008 r., a w 2009 zmala do 18 mln ton. Import nawozów potasowych jest silnie skoncentrowany. Udzia piciu najwikszych importerów przekracza 60%. W 2000 r. najwikszym importerem byo USA z 21% udziaem w imporcie ogóem. Udzia Chin wynosi w tym roku 15%, a Brazylii 11%. W cigu dziewiciu kolejnych lat sytuacja ulega niewielkiej zmianie. USA pozostao najwikszym importerem, a ich udzia w imporcie ogóem wzrós do 28%. Chiny ograniczyy import 4-krotnie, a ich udzia w imporcie zmniejszy si do 5%. Wpyn na to z jednej strony zmniejszony popyt na t grup nawozów, a z drugiej dynamicznie rosnca produkcja wasna. Istotnie, bo do 18%, wzrós udzia Indii w globalnym imporcie nawozów potasowych. Popyt na nawozy potasowe w Indiach wzrós nawet w 2009 r., gdy w wikszoci krajów zuycie nawozów zwaszcza potasowych zmniejszyo si. Std naley przypuszcza, e rola Indii jako globalnego importera nawozów potasowych bdzie si umacniaa. 33 4. Zuycie nawozów mineralnych11 Zuycie nawozów mineralnych jest jednym ze wskaników oceny intensywnoci gospodarowania w rolnictwie [Igras 2006]. Poziom nawoenia mineralnego determinowany jest wieloma czynnikami. Do najwaniejszych zaliczy mona: ogóln koniunktur w rolnictwie, kondycj finansow gospodarstw rolnych, opacalno produkcji rolnej (relacje cen nawozów do cen podów rolnych), zasobno gleb w skadniki mineralne, stosowany system gospodarowania (zrównowaony, intensywny lub ekologiczny). Nawoenie ma te aspekt rodowiskowy i zdrowotny (nadmierne zuycie nawozów mineralnych). 4.1. Czynniki wpywajce na globalne zuycie nawozów mineralnych Wzrost zuycia nawozów mineralnych wynika przede wszystkim z koniecznoci intensyfikacji produkcji rolnej, spowodowanej dynamicznie rosncym popytem na surowce rolne w skali globalnej. Presja na wzrost produkcji rolniczej wynika z wielu czynników, jednak do najwaniejszych naley zaliczy: szybkie tempo wzrostu liczby ludnoci wiata, bogacenie si spoeczestw krajów rozwijajcych si oraz zwizany z tym wzrost konsumpcji misa, rosnce zuycie produktów rolnych na cele alternatywne (jako biopaliwa) oraz katastrofy klimatyczne powodujce znaczce straty w plonach rolin uprawnych. W cigu ostatnich 60 lat wiatowa populacja ludnoci wzrosa blisko 3-krotnie, podczas gdy powierzchnia gruntów ornych zwikszya si o okoo 12%. W rezultacie powierzchnia gruntów ornych przypadajca na jednego mieszkaca zmniejszya si z blisko 0,5 ha w 1950 r. do 0,2 ha w 2009 r. [www.faostat.fao.org]. Stay wzrost liczby ludnoci na wiecie (po 1950 r. bardzo dynamiczny) przy praktycznie niezmiennej powierzchni gruntów uytkowanych rolniczo wymusi osiganie coraz wyszych plonów rolin uprawnych. Presja na wzrost produkcji rolnej powoduje, e dawki nawozów mineralnych s stale zwikszane, poniewa uwaa si, e to wanie wpyw nawoenia na wielko uzyskiwanych plonów jest najwikszy. Wedug Niewiadomskiego [za: Grabiski 2001] 50% przyrostu plonowania jest osigana dziki nawoeniu, a coraz wiksze znaczenie w ksztatowaniu plonu ma równie postp biologiczny. Od 1950 r. zuycie nawozów mineralnych w skali wiata wzroso blisko 12-krotnie z 14,5 mln ton 11 Opracowano na podstawie danych International Fertilizer Industry Association. 34 NPK do 172 mln ton w sezonie 2010/11, co spowodowao blisko 3-krotny wzrost plonowania zbó [www.faostat.fao.org]. W ostatnim dziesicioleciu w krajach rozwijajcych si, takich jak Chiny, Indie, Brazylia czy Wietnam, szybki wzrost PKB (tab. 3) stymulowa wzrost dochodów ludnoci, co przyczyniao si do zmiany konsumowanej ywnoci. Mieszkacy tych krajów zaczli masowo przechodzi na diet wysokobiakow, opart gównie na spoyciu misa ograniczajc w ten sposób spoycie produktów rolinnych. W cigu 40 lat roczna konsumpcja misa w krajach rozwijajcych si ulega zwikszeniu o ponad 15 kg na osob, w tym w Chinach w cigu 30 lat odnotowano jej wzrost z 9 do 50 kg. Tymczasem do wyprodukowania 1 kg misa woowego potrzebne jest kilka kilogramów paszy12 opartej gównie na zboach [www.faostat.fao.org]. Tabela 3. Wzrost PKB w wybranych krajach (%) Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* wiat Chiny USA Indie Strefa EURO Brazylia Rosja Pakistan Wietnam 3,6 10,0 2,5 6,9 0,7 1,1 7,3 4,7 7,3 4,9 10,1 3,5 7,6 2,2 5,7 7,2 7,5 7,8 4,6 11,3 3,1 9,0 1,7 3,2 6,4 9,0 8,4 5,3 12,7 2,7 9,5 3,2 4,0 8,2 5,8 8,2 5,4 14,2 1,9 10,0 3,0 6,1 8,5 6,8 8,5 2,8 9,6 -0,3 6,2 0,4 5,2 5,2 3,7 6,3 -0,7 9,2 -3,5 6,8 -4,3 -0,6 -7,8 1,7 5,3 5,1 10,3 3,0 10,1 1,8 7,5 4,0 3,8 6,8 4,0 9,5 1,5 7,8 1,6 3,8 4,3 2,6 5,8 * prognoza ródo: Dane Midzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF). Istotnym czynnikiem wpywajcym na rosncy popyt na surowce rolne by take rozwój produkcji biopaliw. W 2001 r. Unia Europejska13, a w 2005 r. Kongres USA14 nakazay dodawanie etanolu do paliw, co w wyrany sposób 12 Przyjmuje si, e zuycie pasz treciwych na wyprodukowanie 1 kg ywca drobiowego wynosi 2 kg, wieprzowego 4 kg, a woowego 7-8 kg. 13 Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 27 wrzenia 2001 w sprawie wspierania produkcji na rynku wewntrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze róde odnawialnych, Dyrektywa 2003/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 maja 2003 r. w sprawie wspierania uycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych oraz projekt dyrektywy 2001/547/COM i 2001/265/COD. 14 Ustawa Energy Policy Act (EPACT) z 2005 r. uchwalona przez Kongres Stanów Zjednoczonych w dniu 29 lipca 2005 r. 35 zachcio rolników do skupienia produkcji na strategicznych produktach zboowych. Od 2000 r. produkcja biopaliw zacza bardzo dynamicznie rosn i w 2010 r. zwikszya si ponad 5-krotnie w porównaniu z 2000 r., a czynnikiem wpywajcym na ten wzrost byy gównie wysokie ceny ropy naftowej na wiatowych rynkach. Obecnie niemal 30% amerykaskich zbiorów kukurydzy przeznaczonych jest do produkcji biopaliw, podczas gdy w 2002 r. byo to zaledwie 10%. Pomimo wic, e powierzchnia kukurydzy znacznie wzrasta w zwizku z rosncym popytem, to ilo kukurydzy przeznaczana do konsumpcji stale si zmniejsza. Ocenia si, e obecnie ponad 3% nawozów mineralnych zuywa si do nawoenia rolin z przeznaczeniem na biopaliwa, gównie na bioetanol z kukurydzy w USA i z trzciny cukrowej w Brazylii oraz biodiesel z rzepaku w Europie [Wilk 2008, www.fertilizer.org]. 4.2. Globalne zuycie nawozów mineralnych Globalne zuycie nawozów mineralnych w sezonie 2010/11 wynioso 172 mln ton w przeliczeniu na czysty skadnik i byo o 27% wysze w porównaniu z sezonem 2000/01. Roczne tempo wzrostu zuycia wynioso blisko 2,5%, przy czym do sezonu 2007/08 zuycie roso bardzo systematycznie, nastpnie w sezonie 2008/09 nastpi duy, blisko 8% spadek zuycia, jednak od sezonu 2009/10 obserwowano ponad 5% roczne wzrosty (wykres 23). Spadek zuycia nawozów mineralnych w sezonie 2008/09 by spowodowany gównie bardzo wysokimi cenami nawozów mineralnych i spadkiem opacalnoci produkcji rolnej. W kolejnych sezonach ceny nawozów mineralnych zmniejszyy si co przyczynio si do zwikszenia poziomu nawoenia. Wykres 23. Roczne tempo zmian globalnego zuycia nawozów mineralnych (%) 6,0 4,0 2,0 5,5 3,7 2,5 2,7 4,0 3,8 5,0 3,6 1,8 0,0 -2,0 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 -4,0 -6,0 -7,6 -8,0 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. 36 W cigu 10 lat najbardziej, bo o 28% wzroso na wiecie zuycie nawozów azotowych, a nawozów fosforowych i potasowych odpowiednio o 26 i 24%. Struktura asortymentowa zuycia nawozów mineralnych w badanym okresie nie ulega wic wikszym zmianom. Praktycznie nieodczuwalnie wzrós udzia nawozów azotowych, a zmala udzia nawozów potasowych. Nawozy azotowe stanowiy 60% zuycia ogóem, fosforowe 24%, a potasowe 16%. Tabela 4. Globalne zuycie nawozów mineralnych (mln ton NPK) Wyszczególnienie Nawozy azotowe Nawozy fosforowe Nawozy potasowe Nawozy ogóem 2000/01 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11* 80,8 93,2 97,4 100,7 98,4 101,6 103,7 32,4 37,1 38,1 38,5 33,6 38,3 40,9 22,2 25,8 26,9 29,0 23,4 24,0 27,5 135,4 156,1 162,4 168,2 155,4 163,9 172,1 * szacunek IFA ródo: Dane IFA. 4.3. Zuycie nawozów mineralnych w wybranych krajach Wzrost zuycia nawozów mineralnych odnotowuje si przede wszystkim w krajach rozwijajcych si. W cigu 10 lat zuycie w tych krajach zwikszyo si o 35%, podczas gdy w krajach rozwinitych odnotowano 6% spadek ich zuycia. Obecnie a 70% wiatowego zuycia nawozów mineralnych przypada na kraje rozwijajce si, podczas gdy 10 lat temu byo to 63%. Chiny s krajem, gdzie zuywa si najwiksze iloci nawozów mineralnych, a udzia Chin w globalnym zuyciu wyniós 30% w sezonie 2009/10 wobec 25% w sezonie 2000/01 (wykres 24). W tym okresie udzia Indii wzrós z 12 do 16%, a USA zmniejszy si z 14 do 12%. Istotn rol w zuyciu nawozów mineralnych odgrywaj obecnie równie takie kraje, jak Brazylia, Pakistan, Indonezja, Francja, jednak udzia adnego z tych krajów w zuyciu nawozów ogóem nie przekracza 6%. W omawianym okresie wysoki wzrost zuycia nawozów mineralnych odnotowano przede wszystkim w Indonezji (o 72%), Indiach (o 58%), Pakistanie (o 47%), Chinach (o 42%) i Brazylii ( o 24%). W USA zuycie praktycznie si nie zmienio, natomiast we Francji nastpi spadek zuycia (o 30%). 37 Wykres 24. Struktura geograficzna zuycia nawozów mineralnych 2000/01 Indie 12% Chiny 25% 2009/10 Indie 16% USA 14% Chiny 29% Brazylia 5% Pakistan 2% Indonezja 2% Francja 3% USA 12% Brazylia 6% Pakistan 3% Pozostae 29% Pozostae 37% Indonezja 3% Francja 2% ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. Dwudziesto kilku procentowy wzrost zuycia nawozów mineralnych w ostatnim dziesicioleciu przy praktycznie niezmienionej powierzchni uytków rolnych spowodowa, e jednostkowe zuycie nawozów mineralnych zwikszyo si rednio na wiecie z 28 do 33 kg NPK/ha UR. Najwiksze wzrosty zuycia odnotowano w krajach rozwijajcych si, dysponujcych duym potencjaem do zwikszania intensywnoci produkcji rolnej. Jednostkowe zuycie nawozów mineralnych w tych krajach wzroso z 20 do 27 kg NPK/ha UR, natomiast w krajach rozwinitych zmniejszyo si z 76 do 73 kg NPK/ha UR. Tendencja do obniania poziomu nawoenia mineralnego jest szczególnie widoczna w krajach Unii Europejskiej, gdzie prowadzone s programy majce na celu promowanie rolnictwa ekologicznego oraz integrowanej produkcji rolnej. Ponadto utrzymujcy si od wielu lat wysoki poziom nawoenia mineralnego doprowadzi w wielu krajach UE do degradacji siedliska rolniczego oraz zanieczyszczenia rodowiska, np. eutrofizacji zbiorników wodnych, dlatego w tych krajach dy si do ograniczania zuycia nawozów mineralnych. 38 Wykres 25. Zuycie nawozów mineralnych w wybranych krajach (kg NPK/ha UR) 215 Japonia 274 184 Malezja 153 175 Bangladesz 148 168 Pakistan 110 165 Holandia 209 147 Indie 91 128 Niemcy 161 110 Polska 85 100 Francja 138 94 Chiny 65 86 W. Brytania 108 Wochy 81 Indonezja 80 108 2009/10 54 53 50 50 Turcja Hiszpania 2000/01 72 47 45 42 37 34 28 24 USA Kanada Brazylia Ukraina 11 15 17 15 12 11 Meksyk Peru Rosja 7 6 5 6 3 Etiopia Nigeria 0 50 100 150 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA i FAO. 39 200 250 W Chinach jednostkowe zuycie NPK wzroso o 44% do 94 kg/ha UR, w Indiach o 61% do 147 kg/ha UR, a w Pakistanie o 53% do 168 kg/ha UR (wykres 25). Jednoczenie w wielu krajach rozwinitych, zwaszcza Europy Zachodniej nastpi spadek zuycia nawoenia, co jest konsekwencj prowadzenia polityki prorodowiskowej i prozdrowotnej, zmierzajcej do ograniczenia chemizacji w rolnictwie oraz promowania rolnictwa ekologicznego i integrowanego. W rezultacie we Francji zuycie nawozów mineralnych zmniejszyo si w cigu 10 lat o 28%, W Niemczech i w Wielkiej Brytanii o 21%, W Hiszpanii o 30%, a we Woszech o 25%. Wci jednak poziom nawoenia w UE jest wysoki i wynosi rednio blisko 80 kg NPK/ha UR. Wysoki poziom nawoenia wystpuje równie w krajach Azji Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie poziom nawoenia nie jest wysoki, gdy wynika on z ekstensywnego charakteru rolnictwa, a take z problemu nadwyki ywnoci. Nadal s rejony jak np. Afryka, gdzie rednie zuycie nawozów mineralnych nie przekracza kilku kilogramów w przeliczeniu na 1 ha UR. Jest to zwizane przede wszystkim ze sabym rozwojem gospodarczym, niedostatecznie rozwinit infrastruktur roln, niewystarczajcym technicznym wyposaeniem rolnictwa oraz niesprzyjajcymi warunkami przyrodniczymi. 4.4. Zuycie nawozów mineralnych pod najwaniejsze uprawy W strukturze wykorzystania nawozów mineralnych pod poszczególne uprawy najwaniejsz rol odgrywaj zboa, na które przeznacza si poow zuywanych nawozów mineralnych na wiecie. Do nawoenia pszenicy i kukurydzy zuyto po 15% globalnej masy nawozów, ryu – 14%, rolin oleistych – 10%, upraw cukrowych – 5%, a owoców i warzyw – 17%. Zuycie nawozów mineralnych pod poszczególne uprawy w ukadzie krajów jest bardzo zrónicowane i uzalenione od struktury upraw wystpujcych w danym regionie. W Chinach tylko 4% masy nawozów jest przeznaczane do nawoenia pszenicy, ale do uprawy ryu przeznacza si 18% masy nawozów, a pod upraw owoców i warzyw – 34%. W Indiach 19% nawozów mineralnych wykorzystuje si do uprawy pszenicy, a do nawoenia ryu – 29%. W USA a 46% nawozów stosuje si pod kukurydz, a pod roliny oleiste (soja) – 17%. W Brazylii do nawoenia kukurydzy przeznacza si 22% masy nawozów, a pod uprawy oleiste (soja) – 29%. W UE-27 ponad 40% nawozów jest wysiewane pod zboa, a 10% pod oleiste (rzepak). 40 4.5. Bilans nawozów mineralnych w wybranych krajach Kraje dysponujce naturalnymi zasobami surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów mineralnych s generalnie samowystarczalne w produkcji nawozów mineralnych i mog nadwyki produkcji przeznacza na eksport. Krajami takimi s przede wszystkim Rosja, Kanada oraz Niemcy. Wskanik samowystarczalnoci w tych krajach przekracza 100%, a wskanik specjalizacji eksportowej – 70% (tab. 5). Tabela 5. Bilans nawozów mineralnych w wybranych krajach Produkcja Import Eksport Kraj Okres Saldo Zuycie handlu Wskanik Wskanik Wskanik samowys- specjalizacji penetracji tarczalnoci eksportowej importowej mln ton Rosja Kanada Niemcy Chiny Indie Indonezja Pakistan Brazylia Francja USA % 2000-04 12,9 0,0 10,5 10,5 2,4 542,4 81,2 2005-09 14,5 0,1 12,0 12,0 2,5 573,0 82,5 1,1 2000-04 13,2 0,8 10,4 9,6 3,6 369,5 78,6 21,5 2005-09 12,7 5,0 4,5 0,8 1,6 1,4 10,0 3,4 3,2 9,2 1,8 1,8 3,4 3,2 2,7 377,1 157,5 164,4 77,9 69,0 71,6 23,4 51,3 53,4 33,3 48,1 14,6 15,3 2,9 3,2 7,0 5,2 2,3 7,8 0,8 1,2 1,7 3,7 0,0 0,0 0,6 0,2 -5,3 -1,5 -2,3 -7,8 -0,2 -1,0 38,6 49,5 16,9 23,0 3,1 4,2 86,1 97,0 86,6 66,8 93,3 76,4 5,0 7,6 0,1 0,1 20,1 6,4 18,2 10,5 13,5 33,3 26,3 28,7 2,4 2,8 2,7 3,0 0,7 1,0 6,0 6,6 0,0 0,0 0,2 0,2 -0,7 -1,0 -5,8 -6,4 3,1 3,8 8,5 9,5 77,8 74,3 32,5 32,6 0,5 0,1 7,7 6,8 22,6 25,7 70,0 69,6 1,8 1,1 3,3 2,7 0,3 0,2 -2,9 -2,5 4,8 3,6 37,8 31,0 19,2 20,8 69,3 75,4 17,0 16,6 9,0 9,2 6,8 5,3 -2,2 -4,0 19,1 20,5 88,6 80,9 40,5 32,2 47,2 45,2 2000-04 2005-09 2000-04 2005-09 2000-04 2005-09 2000-04 2005-09 2000-04 2005-09 2000-04 2005-09 2000-04 2005-09 2000-04 2005-09 0,0 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA. Kolejn grup stanowi kraje charakteryzujce si duym popytem wewntrznym na nawozy, które d do samowystarczalnoci. Produkcja nawozów w tych krajach, oparta na wasnych lub importowanych surowcach, praktycznie w caoci jest przeznaczana na potrzeby rynku wewntrznego, a eksport odgrywa marginaln rol. Do tej grupy krajów zaliczy mona Chiny, Indie, Pakistan, Indonezj. Przy czym w Indiach, Pakistanie i Indonezji w cigu ostatnich 10 lat 41 zwikszona produkcja nie nadaa za szybko rosncym popytem. W rezultacie wskanik samowystarczalnoci w produkcji nawozów uleg zmniejszeniu, a wskanik penetracji importowej zwikszy si. W Chinach produkcja rosa szybciej ni zuycie wewntrzne, co spowodowao, e wskanik samowystarczalnoci zwikszy si. Nadwyka moga by przeznaczona na eksport, a import w radykalnie zosta ograniczony. W USA przy duym popycie wewntrznym wskanik samowystarczalnoci jest wzgldnie wysoki, ale ogromn rol odgrywa równie handel zagraniczny. Wynika to z dostpnoci tylko niektórych surowców. USA jest duym eksporterem nawozów azotowych i fosforowych, bdc jednoczenie najwikszym importerem nawozów potasowych. Trzeci grup stanowi kraje, które z powodu braku dostpu do surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów mineralnych oraz sabo rozwinitego wasnego przemysu nawozowego s silnie uzalenione od importu. Wskanik samowystarczalnoci nie przekracza w tych krajach 35%, a wskanik penetracji importowej niejednokrotnie przewysza 70%. Do krajów takich naley zaliczy przede wszystkim Brazyli, ale równie Francj. 42 5. Ceny nawozów mineralnych15 Ceny nawozów mineralnych s cile skorelowane z cenami surowców rolnych, a w szczególnoci z cenami zbó. Wzrost cen surowców rolnych powoduje zwikszenie opacalnoci produkcji rolnej i przyczynia si do rosncego popytu na rodki produkcji, w szczególnoci na nawozy mineralne, co z kolei czsto skutkuje zwikszaniem ich cen. Ceny nawozów mineralnych s uzalenione równie od kosztów surowców wykorzystywanych do ich produkcji. Ceny gazu ziemnego determinuj ceny nawozów azotowych, ceny fosforytów wpywaj na poziom cen nawozów fosforowych, a surowej soli potasowej na ceny nawozów potasowych. Na poziom cen surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów mineralnych wpyw czsto ma koncentracja ich wydobycia lub produkcji oraz uzalenienie od importu. Poziom cen nawozów mineralnych jest take determinowany sytuacj popytowo-podaow oraz innymi czynnikami rynkowymi i regulacjami w poszczególnych regionach wiata. 5.1. Ceny surowców do produkcji nawozów Amoniak W przeszoci ceny amoniaku byy w duym stopniu uzalenione od popytu na ten produkt, jednak w ostatnich latach due wahania cen gazu ziemnego sprawiy, e ceny amoniaku coraz bardziej s uzalenione od cen gazu. Wynika to z duego udziau kosztów gazu ziemnego w ogólnych kosztach wytarzania amoniaku wahajcego si od 72 do 85%. W latach 2000-2010 rednioroczna cena amoniaku notowanego na giedzie w USA wzrosa a o 130% (wykres 26). Najwyszy poziom cen odnotowano w 2008 r. kiedy amoniak by 3,5-krotnie droszy w porównaniu z 2000 r. Dla porównania w tym okresie gaz ziemny w USA zdroa ponad 2-krotnie, a w Europie 3,5-krotnie. Ceny amoniaku nie podlegaj tak silnemu zrónicowaniu regionalnemu jak ceny gazu ziemnego. Nisze koszty produkcji amoniaku w regionach relatywnie taniego gazu ziemnego sprawiaj, e amoniak lub nawozy z niego wytworzone mog by sprzedawane po niszych cenach [www.minerals.usgs.gov]. 15 Opracowano na podstawie danych Banku wiatowego. 43 W 2010 r. amoniak w USA sprzedawany by rednio po 390 USD/t. Ceny amoniaku notowane w ukraiskim porcie Junyj byy w tym okresie o 6% nisze, a amoniak sprzedawany na Bliskim Wschodzie by o 7% taszy16. W 2009 r. ceny amoniaku sprzedawanego w USA byy na poziomie cen amoniaku sprzedawanego w ukraiskim porcie Junyj oraz na Bliskim Wschodzie. Wykres 26. rednioroczne ceny amoniaku (USD/t – prawa o) i gazu ziemnego (USD/mln Btu – lewa o) 700 14 600 12 gaz ziemny* amoniak** 10 500 8 400 6 300 4 200 2 100 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 * cena importowanego z Rosji gazu do Europy gazu ziemnego, ** rednia cena fob Gulf ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Banku wiatowego i USGS. Fosforyty Dua koncentracja wydobycia oraz eksportu fosforytów sprawia, e ich ceny s kontrolowane przez najwikszych eksporterów, a gównie przez Maroko. W latach 2000-2006 rednioroczne ceny fosforytów byy bardzo ustabilizowane i ksztatoway si na poziomie 40-45 USD/t. Dynamicznie rosncy popyt na nawozy mineralne, w tym równie na nawozy fosforowe ze strony Chin i Indii oraz ograniczone moce wydobywcze i brak moliwoci szybkiego ich zwikszenia sprawiy, e rednioroczna cena fosforytów w 2008 r. wzrosa a 8-krotnie w porównaniu do poziomu cen z lat 2000-2006. Zmniejszenie popytu na fosforyty i nawozy z nich produkowane w wyniku spadku opacalnoci produkcji rolnej i kryzysu gospodarczego sprawiy, e ceny fosforytów znacznie 16 www.sovlink.ru 44 spady, jednak nigdy ju nie spady do poziomu sprzed drastycznych wzrostów cen rozpocztych na pocztku 2007 r. W 2010 r. rednioroczna cena fosforytów bya 3-krotnie nisza w porównaniu z 2008 r., ale jednoczenie blisko 3-krotnie wysza w porównaniu z 2000 r. Sól potasowa Najwikszy wpyw na poziom wiatowych cen soli potasowej ma polityka handlowa dwóch najwikszych producentów, bdcych jednoczenie najwikszymi eksporterami. Ceny narzucane przez Rosj i Kanad ksztatuj ceny u pozostaych eksporterów soli potasowej. W latach 2000-2004 ceny soli potasowej utrzymyway si w granicach 120 USD/t. Rosncy popyt ze strony Chin i Indii spowodowa, e od 2005 r. ceny soli potasowej zaczy rosn, a w 2008 r. osigny poziom 570 USD/t. W 2009 r. ceny soli potasowej nadal rosy, osigajc rednioroczny poziom 630 USD/t., podczas gdy odnotowano gwatowny spadek cen pozostaych nawozów mineralnych i surowców wykorzystywanych do ich produkcji. Utrzymanie wysokiego poziomu cen soli potasowej to rezultat silnej kontroli rynku przez dwóch najwikszych eksporterów – Kanad i Rosj, którzy wolniej ni miao to miejsce w przypadku nawozów azotowych lub fosforowych zwikszali poda. Ponadto mimo globalnego zaamania popytu na nawozy potasowe, popyt ze strony najwikszego importera soli potasowej, czyli Indii utrzymywa si na bardzo wysokim poziomie, a nawet wzrasta. Due zapasy soli potasowej w Kanadzie i Rosji oraz zahamowanie importu przez Chiny, które dotychczas sprowadzay due iloci soli potasowej spowodoway, e ceny na wiatowych rynkach spady w 2010 r. do poziomu okoo 330 USD/t. Na spadek cen wpyna równie zwikszona poda soli potasowej na wiatowych rynkach, która bya nastpstwem zakoczenia inwestycji realizowanych w Niemczech, Chile, Argentynie i Brazylii. 5.2. Ceny nawozów mineralnych na wiatowych rynkach W latach 2000-2002 ceny nawozów mineralnych na wiatowych rynkach byy stabilne. Systematycznie rosncy popyt na nawozy mineralne by w peni zaspokajany przez powolne zwikszanie produkcji. Indeks zmian cen nawozów mineralnych notowany przez Bank wiatowy zmala w tym okresie o 6%. Od 2003 r. popyt na nawozy mineralne nadal wzrasta pod wpywem zwikszonego zapotrzebowania na nawozy ze strony pastw rozwijajcych si. Jednoczenie zaczy jednak szybko rosn ceny gazu ziemnego, co spowodo45 wao wzrost kosztów wytwarzania nawozów produkowanych na bazie amoniaku wytwarzanego z gazu ziemnego, tj. gównie mocznika i fosforanu amonu. Wzrost cen gazu ziemnego spowodowa istotne wzrosty cen nawozów zawierajcych azot, a w konsekwencji indeks zmian cen nawozów mineralnych rós w latach 2003-2005 corocznie o okoo 20%. W 2006 r. ceny gazu ziemnego ustabilizoway si, co spowodowao wyhamowanie wzrostu cen nawozów mineralnych, które podroay zaledwie o 3%. W latach 2007-2008 odnotowano drastyczne wzrosty cen nawozów mineralnych. W 2007 r. nawozy zdroay a o 42%, a rok póniej o dodatkowe 136%. Tak wysokie podwyki cen nawozów mineralnych to efekt naoenia si na siebie kilku czynników. Wysokie ceny zbó i rolin oleistych w sezonach 2006/07 oraz 2007/08 wywary ogromn presj na zwikszanie wydajnoci produkcji rolinnej. Wysokie ceny produktów rolinnych wynikay z niskich zbiorów zbó i rolin oleistych w sezonach 2006/2007-2007/2008, powodujcych znaczcy spadek zapasów wiatowych. Wzrost cen surowców rolnych by spowodowany równie dziaaniem kapitau spekulacyjnego. Sytuacja ta zbiega si w czasie z szybko rosncym globalnym popytem na zboa i oleiste zarówno na cele konsumpcyjne, jak i paszowe, gównie ze strony pastw rozwijajcych si, czyli Chin, Indii i Brazylii. Roso take zapotrzebowanie przemysu na produkty rolinne z przeznaczeniem na produkcj biopaliw, gdy w tym okresie ceny ropy naftowej na wiatowych rynkach osigay rekordowo wysokie poziomy. Sytuacja ta pozwalaa na utrzymanie cen zbó i rolin oleistych na wzgldnie wysokim poziomie i mona byo oczekiwa i w kolejnych latach bdzie si utrzymywa zwikszony popyt na nawozy mineralne. Uwarunkowania te sprzyjay dynamicznemu rozwojowi rynku nawozów mineralnych, zwiksza si potencja produkcyjny, roso wydobycie surowców niezbdnych do produkcji nawozów sztucznych [Zalewski 2009]. Reakcja poday na gwatowny wzrost popytu bya jednak opóniona, ze wzgldu na brak moliwoci szybkiego zwikszenia mocy produkcyjnych i wydobycia surowców kopalnych niezbdnych do produkcji nawozów, co przyczynio si do gwatownego wzrostu cen surowców, a w konsekwencji nawozów mineralnych. Zdroa równie fracht morski, który dotyczy w szczególnoci transportu soli potasowej, fosforanu amonu, kwasu fosforowego, fosforytów oraz mocznika, co m.in. byo spowodowane wzrostem cen bezporednich noników energii. Podniesienie cen frachtu morskiego istotnie wpywa na wzrost ostatecznej ceny nawozów. 46 W 2009 r. rednioroczne ceny nawozów mineralnych na wiatowych rynkach gwatownie spady. Wysoki poziom cen nawozów mineralnych w 2008 r. spowodowa znaczce pogorszenie opacalnoci produkcji rolnej i spadek zainteresowania plonotwórczymi rodkami produkcji. Spadek popytu na nawozy wynika równie z obnienia cen zbó, co byo spowodowane zwikszeniem ich zbiorów w sezonie 2008/09 oraz wycofaniem z rynków rolnych kapitau spekulacyjnego a take oczekiwanym spadkiem popytu w warunkach pogbiajcego si kryzysu finansowego. Indeks zmian cen nawozów mineralnych notowany przez Bank wiatowy zmala w 2009 r. blisko o poow w porównaniu z poprzednim rokiem. Wykres 27. rednioroczne wskaniki zmian cen nawozów mineralnych, zbó i energii (rok 2000=100) 600 nawozy mineralne* 500 zboa** energia*** 400 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 * obliczono przy zastosowaniu nastpuj cych wag: mocznik – 0,41, superfosfat potrójny – 0,22, sól potasowa – 0,20, fosforyty – 0,17; ** obliczono przy zastosowaniu nastpuj cych wag: kukurydza – 40,8, ry – 30,2%, pszenica – 25,3, jczmie – 3,7; *** obliczono przy zastosowaniu nastpuj cych wag: ropa naftowa – 84,6, gaz ziemny – 10,8, wgiel kamienny – 4,7. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Banku wiatowego. Od drugiej poowy 2010 r. ceny nawozów systematycznie rosn. Wynika to z poprawy opacalnoci produkcji rolnej. Wprawdzie rednioroczne ceny nawozów mineralnych w 2010 r. byy jeszcze o 4% nisze w porównaniu z 2009 r., 47 jednak w grudniu 2010 r. byy ju o 40% wysze w porównaniu z grudniem 2009 r. Od grudnia 2010 r. do wrzenia 2011 r. ceny wzrosy o kolejne 32%. 5.3. Ceny najwaniejszych nawozów mineralnych W latach 2000-2008 najbardziej, bo ponad 6-krotnie wzrosy rednioroczne ceny fosforanu amonu oraz superfosfatu potrójnego (wykres 28). Nieco mniej, bo blisko 5-krotnie podroa mocznik oraz sól potasowa, z tym, e cena soli potasowej zacza rosn najpóniej i dopiero w 2009 r. osigna swoje maksimum i równie najpóniej zacza spada, bo dopiero w 2010 r. Silna koncentracja eksportu powoduje, e ceny kontrolowane przez Rosj i Kanad s obniane dopiero w sytuacji gdy zbyt wysoki poziom zapasów ogranicza wydobycie. Poza tym moliwoci szybkiego zwikszenia potencjau produkcyjnego nawozów potasowych s bardziej ograniczone w porównaniu do produkcji nawozów azotowych lub fosforowych. W latach 2008-2010 rednioroczne ceny nawozów mineralnych spady o okoo 50%, w tym najbardziej superfosfatu potrójnego, o 57%, fosforanu amonu o 48%, a mocznika i soli potasowej o 42%. Wykres 28. rednioroczne ceny gównych nawozów mineralnych (USD/t) 1000 900 fosforan amonu* 800 superfosfat potrójny** 700 mocznik*** 600 sól potasowa**** 500 400 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 I-IX 2011 * notowania fob US Gulf, ** notowania fob Tunis, *** notowania fob Junyj, *** notowania fob Vancouver ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Banku wiatowego. Od grudnia 2009 r. do grudnia 2010 r. najbardziej, bo ponad 2-krotnie wzrosy ceny superfosfatu potrójnego, fosforan amonu zdroa o 65%, mocznik o 44%, a ceny soli potasowej zostay obnione o 11%. Natomiast we wrzeniu 48 2011 r. najbardziej, bo o 34% wzrosy ceny mocznika. Sól potasowa podroaa w tym czasie o 33%, superfosfat potrójny o 20%, a fosforan amonu o 8%. 5.4. Ceny nawozów mineralnych w wybranych krajach 17 Ceny nawozów mineralnych w poszczególnych krajach s pochodn cen notowanych na wiatowych giedach, gównie w portach w USA, Kanadzie, Rosji, Ukrainie i na Bliskim Wschodzie. Ceny wiatowe z pewnym opónieniem przekadaj si na lokalne rynki. W krajach dysponujcych wasnym zapleczem surowcowym do produkcji nawozów mineralnych ceny nawozów s z reguy nisze w porównaniu do krajów, które s zmuszone importowa surowce. Dodatkowo koszty produkcji nawozów podwyszaj koszty transportu surowców. Najdrosze nawozy mineralne s w krajach, które s zmuszone importowa gotowe nawozy mineralne, bo nie maj rozwinitego wasnego przemysu nawozowego lub te specjalizuj si w produkcji tylko okrelonych grup asortymentowych nawozów. Sporód wybranych krajów w latach 2000-2008 najbardziej zdroay nawozy zakupywane przez farmerów w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Wzrost detalicznych cen nawozów w tych krajach wyniós odpowiednio 290 oraz 255%. Nawozy w Niemczech podroay w tym czasie o 174%, a we Francji i Hiszpanii odnotowano ponad 2-krotny wzrost cen (wykres 29). Najwolniej w omawianym okresie, bo o 77% rosy natomiast ceny nawozów mineralnych w Chinach. Rzd chiski przeciwdziaajc szybko rosncej inflacji pod koniec 2007 r. podj dziaania majce na celu obnienie m.in. cen ywnoci, paliw i gazu. Najwiksze przedsibiorstwa zostay zobowizane do ubiegania si o zgod na podniesienie cen. Dodatkowo na eksport niektórych nawozów wprowadzono wysokie ca eksportowe. Takie dziaania miay na celu nie tylko utrzymanie poday na rynku wewntrznym na bezpiecznym poziomie, ale przede wszystkim miay zapobiec dalszemu wzrostowi cen. W konsekwencji ceny nawozów mineralnych w Chinach wzrosy w 2008 r. o 32%, podczas gdy w Wielkiej Brytanii odnotowano ponad 2-krotny wzrost, w Niemczech nawozy zdroay o 87%, a w USA o 82%. 17 Opracowano na podstawie danych United States Department of Agriculture (USDA), National Bureue of Statistics of China, National Institute for Statistics and Economic Studies (INSEE), Department for Environment, Food and Rural Affairs (DEFRA), Statistiches Bundesamt Deutschland. 49 W 2009 r. rednioroczne ceny nawozów mineralnych w badanych krajach spady z powodu spadku opacalnoci produkcji rolnej i zmniejszonego popytu na nawozy. W Wielkiej Brytanii i w USA potaniay one o 30%, w Hiszpanii o 17%, we Francji o 14%, w Chinach o 6%. Wyjtkiem by rynek niemiecki, gdzie ceny nawozów wzrosy o 8%. W 2010 r. odnotowano kolejne obniki cen nawozów mineralnych w badanych krajach, jednak ich dynamika bya nisza w porównaniu z 2009 r. W Niemczech ceny obniono o 15%, we Francji o 14%, w USA o 11%, a w Wielkiej Brytanii o 4%. Od drugiej poowy 2010 r. ceny nawozów mineralnych w omawianych krajach charakteryzuj si powolnym trendem wzrostowym. Wykres 29. Dynamika cen nawozów mineralnych w wybranych krajach (rok 2000=100) 400 350 USA Niemcy Francja W. Brytania 300 Chiny 250 200 150 100 50 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych USDA, National Bureue of Statistics of China, INSEE, DEFRA, Statistiches Bundesamt Deutschland. 50 Ceny soli potasowej w handlu zagranicznym w wybranych krajach18 Silna koncentracja produkcji i eksportu soli potasowej powoduje, e jej ceny w midzynarodowych obrotach handlowych s pod silnym wpywem dwóch najwikszych eksporterów, jakimi s Kanada i Rosja. W 2010 r. rednia cena eksportowa soli potasowej w Kanadzie wynosia 326 USD/t. W tym czasie ceny eksportowe soli potasowej w Rosji byy o 13% nisze, na Biaorusi o 2% nisze, natomiast w Niemczech o 13% wysze. Prawidowo ta wystpowaa równie w latach poprzednich, w których najwyszy poziom cen eksportowych wystpowa w Niemczech, nastpnie w Kanadzie i Biaorusi, a najnisze ceny odnotowywano w Rosji. Wczeniej jednak, rónice midzy cenami eksportowymi soli potasowej w badanych krajach byy wiksze. W 2001 r. cena eksportowa soli potasowej w Kanadzie wynosia 106 USD/t. W Niemczech ceny eksportowe soli potasowej byy w tym czasie o 17% wysze, a w Rosji i na Biaorusi odpowiednio o 27 i 20% nisze. Zmniejszenie rónic w cenach eksportowych midzy wymienionymi krajami to rezultat przede wszystkim postpujcej liberalizacji handlu oraz globalizacji. Ceny importowe soli potasowej zale natomiast od miejsca jej pochodzenia i od wolumenu dostaw. W zwizku z tym Chiny i Indie, które sprowadzaj najwiksze iloci soli potasowej i dodatkowo kupuj j u najtaszego eksportera, czyli Rosji, uzyskuj najnisze ceny importowe, które s punktem odniesienia na rynku wiatowym. Niskie ceny importowe soli potasowej s uzyskiwane w USA, dokd trafia 2/3 eksportowanego przez Kanad wolumenu dostaw. W 2010 r. najnisze ceny importowe soli potasowej odnotowano w Indiach, gdzie za jej ton trzeba byo zapaci rednio 331 USD. Ceny w USA w tym czasie byy o 2% wysze, w Chinach o 6%, w Brazylii o 10%, w Indonezji o 23%, w Belgii o 44%, w Japonii o 44%, we Woszech o 44%, a we Francji o 100%. 5.5. Ceny bezporednich noników energii i frachtu morskiego Poziom cen surowców energetycznych ma istotne znaczenie w rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym wiata. Gwatowny wzrost cen noników energii (zwaszcza paliw pochodzcych z ropy naftowej) wymusi wdroenie programów racjonalnego uytkowania energii oraz ograniczenia energochonnoci gospodarki. Zdarzenia te pokazay równie, e ceny te podlegaj wpywom wielu nieprzewidywalnych i pozaekonomicznych czynników, jak cho18 Opracowano na podstawie danych International Trade Centre. 51 ciaby sytuacja polityczna w regionach pozyskania paliw (konflikty zbrojne, strajki), czy anomalie pogodowe. Niezwykle istotne czynniki przyszego rozwoju rynków paliw i surowców energetycznych wynikaj take z uwarunkowa ekologicznych, a zwaszcza z przyjtych midzynarodowych porozumie w sprawie ochrony rodowiska. Najwaniejsze surowce energetyczne to ropa naftowa, gaz ziemny i wgiel, majce cznie ponad 85%19 w cakowitym zuyciu energii [Grudziski 2009]. Wykres 30. Dynamika cen bezporednich noników energii (rok 2000=100) 500 400 indeks zmian cen noników energii ropa naftowa wgiel kamienny gaz ziemny 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Banku wiatowego. 19 Udzia ropy naftowej w cakowitym zuyciu energii na wiecie wynosi 34,6%, wgla – 28,4%, gazu ziemnego – 22,1%, energii nuklearnej – 2%, energii odnawialnej – 12,9% (w tym energii z biomasy – 10,2%, energii wodnej – 2,3%, energii wiatrowej – 0,2%, energii sonecznej – 0,1%, energii geotermalnej – 0,1%) [IPCC 2011]. 52 Indeks zmian cen bezporednich noników energii20 notowany przez Bank wiatowy rós systematycznie w latach 2003-2008. W 2008 r. by blisko 3,5-krotnie wyszy w porównaniu z 2000 r. Ogólnowiatowy kryzys gospodarczy spowodowa, e w 2009 r. indeks zmian cen zmniejszy si o blisko 40% w porównaniu z poprzednim rokiem. Rok 2010 przyniós oywienie wiatowej gospodarki, co spowodowao wzrost indeksu o 27%. Ceny ropy naftowej Ropa naftowa jest jednym z najwaniejszych róde energii wykorzystywanych w gospodarce wiatowej. Ponadto ceny innych róde energii, w tym, gazu ziemnego i wgla, s determinowane cenami ropy naftowej. Globalne ceny ropy naftowej s uzalenione od sytuacji popytowo-podaowej na rynku energii. Na popyt wpywa przede wszystkim dynamika rozwoju gospodarki wiatowej, natomiast poda jest czsto sztucznie ograniczana przez decyzje Organizacji Krajów Eksportujcych Rop Naftow21 (OPEC), majcej charakter oligopolu i starajcej si utrzyma wysokie ceny. Ponadto, czynnikiem, który w duym stopniu wpywa na sytuacj na rynku ropy naftowej jest niestabilno polityczna regionów, w których jest ona wydobywana, przede wszystkim w regionie Bliskiego Wschodu. Wystarczy 20 Indeks zmian cen bezporednich noników energii jest obliczany na podstawie cen reprezentacyjnych noników energii przy uyciu nastpujcych wag: ropa naftowa – 84,6, gaz ziemny – 10,8, wgiel kamienny – 4,7. Cena ropy naftowej jest redni cen trzech gatunków ropy: WTI (West Texas Intermediate), Brent i Dubaj, a cena gazu ziemnego jest redni z cen trzech gatunków gazu: gazu w USA, importowanego do Europy gazu z Rosji oraz importowanego z Indonezji do Japonii gazu skroplonego. 21 Organizacja Krajów Eksportujcych Rop Naftow (OPEC) powstaa w 1960 r. w Bagdadzie jako odpowied na ustanowienie limitów importowych przez najwikszego wiatowego importera Stany Zjednoczone. Kraje z Bliskiego Wschodu takie jak Arabia Saudyjska, Irak, Iran i Kuwejt oraz Wenezuela utworzyy OPEC aby przez ograniczanie dostaw uzyskiwa wysz cen ropy naftowej. Oprócz wymienionych pastw obecnie do OPEC nale równie Algieria, Angola, Ekwador, Katar, Libia, Nigeria i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Jej zadaniem jest kontrolowanie wiatowego wydobycia ropy, poziomu cen i opat eksploatacyjnych. Udzia krajów OPEC w produkcji ropy naftowej wynosi obecnie okoo 40%, a udzia w wiatowych zasobach siga 75%. W ostatnim okresie OPEC boryka si z wieloma problemami, jak np. malejcy udzia zasobów ropy naftowej krajów OPEC w wiatowych zasobach surowca, malejcy udzia poday, przekraczanie limitów produkcji przez niektóre kraje OPEC i narastanie konfliktów wewntrz organizacji, wzrost znaczenia rynków terminowych, zmniejszajce si rezerwy wolnych mocy produkcyjnych. Opisane problemy z którymi zmaga si obecnie kartel OPEC sprawiaj, e jego wpyw na rynek osabi si [Kryzia 2010]. 53 obawa, e wskutek niepokojów w regionie poda moe ulec ograniczeniu, aby ceny ropy natychmiast wzrosy. Bardzo wanym czynnikiem, który determinuje ceny ropy, a OPEC nie ma na niego wpywu, jest sposób, w jaki dokonuje si wymiana handlowa. Istniej dwa róne rynki ropy naftowej. Pierwszy to rynek fizyczny, gdzie transakcje zawierane s po obecnej cenie referencyjnej z natychmiastow dostaw, drugi natomiast to rynek terminowy, na którym zawierane s kontrakty na okrelony czas z ustalon z góry wielkoci dostaw oraz cen. Takimi kontraktami mona swobodnie obraca, przez co staj si one produktem samym w sobie. Postpujcy rozwój rynku papierów dunych bazujcych na ropie naftowej doprowadzi do tego, e rynek ten sta si oddzielnym segmentem rynku finansowego. Szacuje si, e a 70% transakcji terminowych nie jest zwizanych stricte z dostarczeniem surowca lub zabezpieczeniem zapasów [Bednarski 2001, www.szczesniak.pl, Kryzia 2010]. Utrzymujca si przez znaczn cz XX wieku cena ropy poniej 20 USD/baryk przyczynia si do przyspieszenia postpu rolniczego, mechanizacji produkcji oraz wzrostu zastosowania nawozów sztucznych. Efektem ubocznym tego procesu jest jednak uzalenienie w wysokim stopniu wspóczesnego rynku produkcji ywnoci od cen energii. Wzrost jej cen, jaki obserwowa moemy w przecigu ostatnich kilku lat, w sposób naturalny pociga za sob wzrost cen ywnoci. Ropa naftowa oddziauje na ceny ywnoci w trzech aspektach. Rosnca cena ropy naftowej zwiksza koszty transportu ywnoci oraz koszty produkcji ywnoci poprzez wzrost cen paliwa dla zmechanizowanego rolnictwa. Rosnca cena ropy naftowej skorelowana jest z rosncymi cenami nawozów mineralnych, zwaszcza azotowych, wskutek silnej korelacji pomidzy cenami ropy naftowej, a cenami podstawowego surowca do produkcji nawozów azotowych, tj. gazu ziemnego. Rosnca cena ropy naftowej zwiksza ekonomiczn motywacj do produkcji biopaliw. Ten ostatni proces wpywa podwójnie na ceny ywnoci, gdy z jednej strony cz rolin ywieniowych przeznaczana jest na produkcj biopaliw (tzw. biopaliwa pierwszej generacji, np. kukurydza, trzcina cukrowa, rzepak, soja), a z drugiej strony cz upraw rolin ywieniowych zamieniana jest na uprawy energetyczne (tzw. biopaliwa drugiej generacji które s otrzymywane z produktów, które nie stanowi bezporedniej konkurencji dla ywnoci, np. wierzba energetyczna, miskant, lazowiec pensylwaski, topinambur). Uaktywnia si on po przekroczeniu przez cen ropy naftowej okrelonej granicy, która znajduje si gdzie pomidzy 80, a 100 USD/baryk. 54 W latach 2000-2003 rednioroczna cena ropy naftowej nie przekraczaa 30 USD/baryk. W latach 2003-2008 ceny ropy na wiecie rosy w sposób wykadniczy. Uwaa si, e przede wszystkim globalny wzrost gospodarczy by przyczyn wzrostu cen ropy naftowej w tym okresie. rednioroczne ceny wzrosy w tym czasie z poziomu 29 USD/baryk do 97 USD/baryk, a najwysz warto – blisko 133 USD osigny w lipcu 2008 r. Jeszcze w lipcu 2008 r. wikszo analityków prognozowaa kolejne wzrosty indeksów. Taka sytuacja miaa by spowodowana oddziaywaniem czynników politycznych. Cige ataki partyzanckie na instalacje w Nigerii, kontynuacja programu atomowego w Iranie i reakcje Izraela byy powodem takich analiz. Kilka miesicy póniej okazao si, e takie informacje maj znikomy wpyw na ceny ropy naftowej. Decydujcy wpyw na rynek ropy naftowej mia kryzys finansowy i recesja w najwaniejszych gospodarkach wiatowych. Spadek zapotrzebowania na rop spowodowa, e ceny w cigu zaledwie piciu miesicy spady a o 70% osigajc w grudniu 2008 r. warto 41 USD. Jest spraw oczywist, e ceny ropy naftowej, jak i innych surowców energetycznych nie mog cigle rosn, a podlegaj okresowym wzrostom i spadkom. Od pocztku 2009 r. ceny ropy naftowej systematycznie rosn i we wrzeniu 2011 r. osigny warto okoo 100 USD/baryk [Grudziski 2009, www.worldbank.org]. Wykres 31. Miesiczne notowania cen ropy naftowej (USD/baryk) 130 Brent 110 Dubaj West Texas 90 70 50 30 10 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Banku wiatowego. Powysze ceny ropy naftowej s redni cen trzech gatunków ropy na rynku spot: WTI (West Texas Intermediate), Brent i Dubaj. Ropa WTI jest wskanikow rop dla rynku amerykaskiego, Brent dla rynku europejskiego, a Dubaj dla rynku azjatyckiego. Omawiane gatunki ropy naftowej charakteryzu- 55 j si pen zgodnoci trendów cenowych, a ceny s do siebie bardzo zblione (wykres 31). W 2010 r. najdrosza bya ropa Brent, ropa WTI bya od niej o 0,3% tasza, a Dubaj o 2% tasza. Gaz ziemny Ceny gazu ziemnego na rynkach wiatowych s mocno powizane z cenami ropy naftowej, ale bardziej od nich stabilne, poniewa s mniej podatne na dziaanie kapitau spekulacyjnego ni ceny ropy naftowej. Ceny gazu zimnego ponadto zale od polityki energetycznej poszczególnych krajów, uwarunkowa eksploatacyjnych i handlowych. Wynika to m.in. z kwestii przesyu gazu ziemnego, a cilej z jego ogranicze. Pomimo postpujcej liberalizacji handlu gazem ziemnym nadal funkcjonuj regionalne rynki znaczco rónice si poziomem cen i sposobem ich definiowania. W Europie w handlu gazem z Rosj obowizuje przewanie system kontraktów okresowych, polegajcych na czasowym usztywnieniu stawek transakcyjnych, obowizujcych strony w okrelonym przedziale czasowym. Ceny gazu s pochodn cen ropy naftowej sprzed okoo 6 miesicy. Kontrakty na dostawy gazu z Rosji s zawierane z kadym z pastw z osobna, co powoduje e staj si czsto elementem nacisku politycznego [www.efixpolska.com]. Zupenie odmienna sytuacja jest w USA, gdzie w handlu gazem dominuj kontrakty spot. Biece ceny na rynku ropy naftowej s od razu dyskontowane na rynku gazu. Ceny te podaj wic za cenami ropy niemal natychmiast, s jednak od niej mniej uzalenione ni ceny gazu w Europie i w duym stopniu s ustanawiane przez rynek. Pozwala to na konkurencj midzy tymi nonikami energii oraz zamian nonika z gazu na paliwa ropopochodne, gdy koniunktura daje korzyci uytkownikom, z których wielu jest przygotowanych na takie zmiany. Ceny importowanego z Rosji gazu ziemnego w Europie znaczco róni si od cen gazu w USA. W 2010 r. rednie ceny gazu w Europie byy o 90% wysze ni w USA i a kilkukrotnie wysze ni na wewntrznym rynku rosyjskim lub chiskim. Przykadowo jeden z czoowych rosyjskich eksporterów gazu ziemnego z 1/4 sprzedawanego na Zachodzie gazu osiga 3/4 zysku z dystrybucji gazu na wszystkich rynkach. Droszy ni w Europie, o okoo 30% by natomiast w 2010 r. importowany z Indonezji gaz w Japonii. Wysza cena tego gazu wynika jednak m.in. z faktu, e jest to gaz skroplony tzw. LNG, który w odrónieniu od gazu dystrybuowanego w Europie i USA jest transportowany drog morsk tzw. gazowcami. Taki system przesyu gazu ziemnego jest rozpowszechniony na kontynencie azjatyckim. Szacuje si e udzia gazu ziemnego sprzedawanego na wiatowych rynkach w postaci skroplonej siga 30% [Paprocki 2009]. 56 W latach 2000-2010 wskanik zmian cen gazu ziemnego notowany przez Bank wiatowy wzrós o 56%, przy czym ceny gazu ziemnego w USA notowane w terminalu Henry Hub wzrosy zaledwie o 2%, ceny importowanego gazu w Europie wzrosy o 115%, a importowanego gazu LNG w Japonii – o 130%. Najwysze rednioroczne ceny gazu ziemnego odnotowano w 2008 r., a indeks zmian cen gazu ziemnego by wtedy o 168% wyszy w porównaniu z 2000 r. Gaz w USA zdroa w tym czasie o 105%, w Europie o 247%, a w Japonii o 166%. Powodem tak drastycznego wzrostu cen gazu ziemnego w tym okresie z duym nasileniem w 2008 r. by m.in. wzrost cen ropy naftowej. Wzrost cen strategicznych noników energii wynika z szybko rosncego popytu na te produkty szczególnie w krajach rozwijajcych si, obaw dotyczcych stabilnoci dostaw z obszarów zagroonych terroryzmem i konfliktami zbrojnymi, malejcych zapasów w Stanach Zjednoczonych, sabncego kursu USD oraz oczywicie z czynnika spekulacyjnego napdzanego przez fundusze hedgingowe. Wykres 32. rednioroczne ceny gazu ziemnego (USD/mln Btu – lewa o) i ropy naftowej (USD/baryk – prawa o) 110 14 100 gaz USA* gaz Europa** gaz Japonia*** ropa naftowa**** 12 10 90 80 70 8 60 50 6 40 4 30 2 20 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 I-VI 2011 * cena gazu Henry Hub w USA, ** rednia cena gazu rosyjskiego dla odbiorów z Europy, *** cena importowanego z Indonezji do Japonii skroplonego gazu ziemnego (LNG), **** rednia cena trzech gatunków ropy naftowej: WTI, Brent, Dubaj. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Banku wiatowego. W latach 2008-2010 nastpi istotny spadek cen gazu ziemnego. Indeks zmian cen zmala w tym okresie o 42%. Gaz w USA potania w tym czasie o 50%, w Europie o 38%, a w Japonii o 14%. Powodem spadku cen gazu ziem57 nego by przede wszystkim spadek cen ropy naftowej, wynikajcy z wycofania kapitau spekulacyjnego (pknicie baki spekulacyjnej), zmniejszenia popytu z powodu kryzysu gospodarczego oraz umocnienia kursu USD. Ceny gazu dla przemysu, w tym równie dla sektora nawozowego w poszczególnych krajach s bardzo zrónicowane i wynikaj przede wszystkim z prowadzonej polityki energetycznej oraz stopnia uzaleniania od importu. W 2010 r. rednia cena gazu ziemnego dla przemysu w USA wynosia 5,23 USD/mln Btu. Taszy gaz by w tym czasie m.in. w Rosji – 2,74 USD/mln Btu, Kazachstanie – 1,87 USD oraz w Kanadzie – 4,03 USD. Wysze ceny odnotowano natomiast m.in. w Wielkiej Brytanii – 7,64 USD/mln Btu, w Polsce – 11,46 USD, we Francji – 12,21 USD, w Portugalii – 14 USD, a w Szwecji – 16,7 USD [www.iea.org]. Rónice w cenie gazu ziemnego dla przemysu w wybranych krajach sigaj nawet 800%. Przekada si to na koszty produkcji amoniaku, produkowanego na bazie gazu ziemnego. Przy cenie gazu wynoszcej 2,5 USD/mln Btu koszt gazu ziemnego potrzebnego do wyprodukowania 1 tony amoniaku wynosi 84 USD, natomiast przy cenie 7 USD/mln BTU koszty te rosn do 235 USD. Tabela 6. Kraj Ceny gazu dla przemysu w wybranych krajach (USD/mln BTU) 2001 2003 2005 2007 2008 2009 2010 Szwajcaria 7,5 8,1 10,1 14,5 18,8 17,7 16,7 Portugalia 6,1 7,2 8,6 10,8 13,8 12,2 14,0 Czechy 3,9 5,1 7,4 9,9 15,5 13,3 13,4 Chorwacja 5,9 8,3 9,9 11,0 9,8 10,6 13,1 Grecja 4,6 5,6 7,9 11,1 16,2 11,1 13,0 Francja 5,0 6,1 8,3 10,4 15,3 11,1 12,2 Polska 4,4 4,4 5,7 9,5 13,4 10,9 11,5 Irlandia 3,6 5,9 9,4 12,4 15,5 12,2 10,9 Turcja 5,1 5,8 7,7 11,1 14,4 11,8 10,3 Hiszpania 4,4 5,1 6,4 9,6 12,3 10,9 9,8 W. Brytania 3,5 4,1 7,5 8,4 11,2 8,2 7,6 Tajlandia 3,0 3,4 4,3 5,8 7,7 7,3 7,2 Nowa Zelandia 2,1 3,6 5,6 7,0 6,0 5,8 5,9 USA 5,0 5,6 8,2 7,4 9,4 5,1 5,2 Kanada 2,7 5,3 7,3 5,4 8,9 4,3 4,0 Rosja 0,5 0,9 1,3 1,9 2,5 2,1 2,7 Kazachstan 0,9 0,9 1,2 1,7 1,9 1,9 1,9 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych International Energy Agency (IEA). 58 Ceny wgla kamiennego Wgiel jest jednym z podstawowych surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów azotowych w Chinach. Zmiany wiatowych cen wgla kamiennego wynikaj przede wszystkim z sytuacji rynkowej: relacji poday i popytu, konkurencyjnoci innych noników energii (przede wszystkim gazu ziemnego) oraz rozwoju nowych technologii. Midzynarodowe umowy handlowe realizowane s w oparciu o kontrakty terminowe, transakcje spot, przetargi oraz transakcje zawierane na rynku elektronicznym. Poszczególni eksporterzy z rónych rejonów wiata konkuruj ze sob poprzez okrelenie ceny dostawy swojego produktu do odbiorcy, a duy wpyw na t konkurencj maj równie ceny frachtów. Fizyczne odlegoci transportowe preferuj dostawców z RPA, USA i Ameryki Poudniowej na rynkach europejskich i odpowiednio eksporterów z Australii, Indonezji i Chin na rynkach azjatyckich [Lorenz, Grudziski 2003]. W latach 2000-2003 ceny wgla22 utrzymyway si na poziomie 25-30 USD/t. Od 2004 r. ceny wgla z powodu szybko rosncego popytu zaczy rosn, podajc za cenami alternatywnych noników energii (gównie gazu ziemnego). W 2008 r. rednioroczna cena wgla kamiennego osigna warto ponad 127 USD/t. W 2010 r. jego ceny ksztatoway si na poziomie okoo 100 USD/t. Koszty transportu23 Wanym elementem ksztatujcym ceny nawozów mineralnych s koszty transportu. Dotycz one gównie nawozów produkowanych z surowców kopalnych wystpujcych tylko w kilku rejonach kuli ziemskiej, przede wszystkim soli potasowej. Wskanikiem okrelajcym poziom kosztów transportu na midzynarodowych rynkach eglugowych jest tzw. Batycki Indeks Frachtowy (Baltic Dry Index - BDI). Jest on notowany na Londyskiej Giedzie Terminowej, a jego warto jest obliczana na podstawie kilkunastu reprezentacyjnych i najwaniejszych w midzynarodowym transporcie morskim tras eglugowych. Ponadto Batycki Indeks Frachtowy jest czsto postrzegany jako jeden z bardziej wiarygodnych i bezporednich wskaników globalnej koniunktury gospodarczej. Rosnce ceny frachtu morskiego przy wzgldnie staej wielkoci floty handlowej oznaczaj bowiem wikszy popyt na usugi transportowe, a to 22 Na podstawie cen wgla fob z Australii notowanych przez Bank wiatowy. 23 Opracowano na podstawie danych Reuters. 59 wskazuje na zwikszone zapotrzebowanie na towary i surowce, a wic na dobr koniunktur i wzrost gospodarczy. W latach 2000-2002 warto BDI oscylowaa w granicach 1-1,5 tys. punktów. Od pocztku 2003 r. do koca 2006 r. omawiany wskanik wykazywa cykliczne zmiany w przedziale 2-6 tys. punktów, a od pocztku 2007 r. zacz bardzo dynamicznie rosn osigajc w maju 2008 r. rekordow warto ponad 11 tys. punktów. Kryzys ekonomiczny spowodowa, e zaledwie w pó roku warto omawianego wskanika zmniejszya si a o ponad 90%. Od pocztku 2009 r. wskanik BDI zacz systematycznie rosn jednak nie przekroczy 4 tys. punktów. Powodem szybkiego wzrostu cen frachtu w 2007 r. oraz w pierwszej poowie 2008 r. by szybko rosncy popyt na usugi transportowe w warunkach szczytu boomu gospodarczego oraz brak moliwoci szybkiego zwikszenia pojemnoci transportowych (budowa statku trwa 2-3 lata). Od drugiej poowy 2008 r. popyt na usugi transportowe drastycznie si zaama co skutkowao dynamicznym spadkiem cen frachtu. Dodatkowo od pocztku 2009 r. tona dostpnej floty transportowej zacz szybciej rosn, gdy na rynku zaczy si pojawia jednostki zamówione w 2007 r. W efekcie stopie wykorzystania potencjau przewozowego armatorów zacz si zmniejsza, co w istotny sposób hamuje wzrost cen frachtu. Wykres 33. Notowania Batyckiego Indeksu Frachtowego 12000 10000 8000 6000 4000 2000 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Reuters. 60 VII 2011 I 2011 VII 2010 I 2010 VII 2009 I 2009 VII 2008 I 2008 VII 2007 I 2007 I 2006 VII 2006 VII 2005 I 2005 VII 2004 I 2004 VII 2003 I 2003 VII 2002 I 2002 VII 2001 I 2001 0 Podsumowanie W latach 2000-2010 na wiatowym rynku nawozów mineralnych nastpiy istotne zmiany rynkowe, które w duym stopniu uzalenione byy od wpywu rynku surowców rolnych oraz rynku energii. Na rynku rolnym w omawianym okresie znaczco wzrós popyt na surowce rolne, który wynika z jednej strony z rosncego zapotrzebowania na ywno ze strony pastw rozwijajcych si, a z drugiej ze zwikszania wykorzystania rolin uprawianych na cele alternatywne. Na rynku energii obserwowano istotne podwyki cen podstawowych surowców energetycznych, które wpyny na wzrost kosztów produkcji nawozów mineralnych. Wynikiem szybko rosncego popytu na nawozy mineralne w warunkach wolno zwikszanej poday oraz rosncych kosztów produkcji nawozów by drastyczny wzrost cen nawozów w 2008 r. Zahamowanie popytu na surowce rolne w warunkach kryzysu gospodarczego przy jednoczesnym obnieniu cen surowców energetycznych wpyn na znaczce obnienie cen nawozów w latach 2009-2010. Do najwaniejszych zmian popytowo-podaowych, które wystpiy na rynku nawozów mineralnych w omawianym okresie zaliczy naley przede wszystkim wzrost produkcji i zuycia nawozów mineralnych w krajach rozwijajcych si oraz ich spadek w krajach rozwinitych gospodarczo. Szczególnie istotny wzrost zuycia nawozów mineralnych odnotowano w Chinach i Indiach. Chiny w odpowiedzi na rosnce zuycie zwikszyy wasn produkcj, co spowodowao istotne ograniczenie importu, natomiast w Indiach przy nie zmienionej produkcji znaczco wzrós import. W najbliszych latach na ksztatowanie si globalnego rynku nawozów mineralnych wpyw bdzie miaa koniunktura na rynku surowców rolnych oraz sytuacja na rynku energii. Nie naley si jednak spodziewa tak napitej sytuacji podaowo-popytowej na rynku nawozów mineralnych jaka miaa miejsce w 2007 r. oraz w pierwej poowie 2008 r., gdy obecnie kocz si rozpoczte wtedy wieloletnie inwestycje w celu zwikszenia potencjau produkcyjnego nawozów mineralnych oraz zwikszenia wydobycia fosforytów i soli potasowej. Ponadto postpujca realokacja produkcji nawozów azotowych do regionów bardziej konkurencyjnych w ich produkcji bdzie wpywaa na stopniowy wzrost ich poday na rynku wiatowym oraz wolniejszy wzrost cen. Niewtpliwie istotny wpyw na globaln sytuacj wiatowego rynku nawozów mineralnych bdzie miaa polityka Chin i Indii w tym zakresie, która jest trudna do przewidzenia. Bdzie ona jednak musiaa si dostosowa do zmieniajcych si uwarunkowa handlu zagranicznego. 61 Spis literatury 1. Bednarski R.: Instrumenty pochodne w brany paliwowej, Rynek Terminowy, nr 2/2001. 2. Grabiski J.: Znaczenie czynników ograniczaj cych plonowanie rolin uprawnych przy rónym poziomie nawoenia mineralnego, Wie Jutra 11, Warszawa 2001. 3. Grudziski Z.: Relacje cen surowców energetycznych na rynkach wiatowych, Przegld górniczy 11-12/2009. 4. Grzebisz W.: Potas w produkcji rolinnej, Akademia Rolnicza, Pozna 2004. 5. Huang W.: Impact of rising natural gas prices on U.S. ammonia supply, USDA 2007. 6. Igras J: Potencja polskiego przemysu nawozowego na tle Unii Europejskiej [w:] Zasady wprowadzania nawozów do obrotu, IUNG, Puawy 2006. 7. IPCC: Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) Special Report on Renewable Energy Sources and Climate Change Mitigation, Abu Dhabi 2011. 8. Korzeniowska J., Robaczyk Z.: Czy wiatu grozi brak fosforu do produkcji nawozów? Nasza rola nr 2, Gdask 2011. 9. Kryzia D.: Rola kartelu OPEC na wspóczesnym rynku ropy naftowej, Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi Polskiej Akademii Nauk nr 77, Kraków 2010. 10. Lorenz U., Grudziski Z.: Ceny wgla kamiennego energetycznego w kraju i na rynkach midzynarodowych. Polityka energetyczna, Tom 6, Kraków 2003. 11. Paprocki J.: Gaz ziemny, wany surowiec przemysu chemicznego, Miesicznik Chemik 5/2009. 12. Przemys: Przemys wielkotonaowych chemikaliów nieorganicznych, amoniaku, kwasów i nawozów sztucznych. Najlepsze dostpne techniki. Wytyczne dla brany chemicznej w Polsce, Warszawa 2005. 13. Wilk W.: Globalne ocieplenie i kryzys ywnociowy, Warszawa 2008. 14. Zalewski A.: Sytuacja na rynku nawozów mineralnych w 2008 r., Journal of Agribussines and Rural Development 2/2009, Pozna 2009. 15. [www.icis.com] 16. [www.fertilizer.org] 17. [www.minerals.usgs.gov] 62 18. [www.intracen.org] 19. [www.yara.dk] 20. [www.bp.com/statisticalreview] 21. [www.efixpolska.com] 22. [www.worldbank.org] 23. [www.efma.org] 24. [www.faostat.fao.org] 25. [www.iea.org] 26. [www.szczesniak.pl] 27. [www.sovlink.ru] EGZEMPLARZ BEZPATNY Nakad: 550 egz. Druk i oprawa: EXPOL Wocawek
