RAPORT WPROWADZAJĄCY MINISTERSTWA
advertisement
RAPORT WPROWADZAJĄCY MINISTERSTWA ROZWOJU REGIONALNEGO na potrzeby przygotowania Przeglądu OECD krajowej polityki miejskiej w Polsce Część I Diagnoza stanu polskich miast Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Warszawa, Luty 2010 Opracowano w Departamencie Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Zespół w składzie: Grzegorz Węcławowicz, Magdalena Łotocka, Anna Baucz 2 WSTĘP ....................................................................................... BŁĄD! NIE ZDEFINIOWANO ZAKŁADKI. 1. Tło historyczne procesów urbanizacyjnych w Polsce ......................................................................... 6 1.1 Historyczne źródła urbanizacji w Polsce .......................................................................................... 6 1.2 Urbanizacja w warunkach gospodarki centralnie sterowanej ...................................................... 8 1.3 Specyfika miasta polskiego, jako miasta socjalistycznego. ........................................................... 10 1.4 Transformacja miasta polskiego do warunków gospodarki rynkowej....................................... 11 2. Struktura osadnicza w Polsce................................................................................................................. 12 3. Demografia i trendy migracyjne............................................................................................................ 19 3.1 Tendencje populacyjne na terenach miejskich................................................................................ 21 3.2 Migracje wewnętrzne do obszarów miejskich................................................................................ 37 3.3 Migracje zagraniczne ......................................................................................................................... 50 3.4 Podsumowanie ................................................................................................................................... 61 4. Sytuacja społeczna ludności miejskiej................................................................................................. 67 4.1 Charakterystyka ubóstwa w Polsce ................................................................................................. 67 4.2 Wykluczenie społeczne i ubóstwo w mieście ................................................................................. 72 4.3 Nierówności rozwojowe wewnątrz polskich miast – segregacja przestrzenna ludności miejskiej ..................................................................................................................................................... 75 4.4 Obszary zdegradowane w polskich miastach ................................................................................ 77 5. Zmiany w strukturze gospodarczej obszarów miejskich ................................................................. 79 Wstęp.......................................................................................................................................................... 79 5.1 ZróŜnicowania przestrzenne w zakresie dochodu narodowego ................................................. 80 5.2 Struktura przestrzenna ośrodków zarządzania gospodarczego.................................................. 91 5.3 Struktura i rozmiar firm na obszarach miejskich ........................................................................... 95 5.4 Zatrudnienie – dezaktywizacja zawodowa i rynek pracy ............................................................ 99 5.5 Klastry ................................................................................................................................................ 104 5.6 Handel zagraniczny i bezpośrednie inwestycje zagraniczne ..................................................... 106 6. Kształtowanie się kapitału ludzkiego i społecznego w miastach ................................................. 121 6.1 Kapitał ludzki.................................................................................................................................... 121 6.2 Szkolnictwo wyŜsze ......................................................................................................................... 130 6.3 Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w miastach wojewódzkich..................................... 133 6.4 Kapitał społeczny ............................................................................................................................. 142 7. Potencjał inwestycyjny, innowacyjny i naukowy na obszarach miejskich................................. 145 Wstęp........................................................................................................................................................ 145 7.1 Struktura przestrzenna atrakcyjności inwestycyjnej ................................................................... 146 7.2 Rozmieszczenie ośrodków innowacji ............................................................................................ 150 7.3 Działalność badawczo-rozwojowa................................................................................................. 154 7.4 Wynalazczość.................................................................................................................................... 160 8. Infrastruktura transportowa ................................................................................................................. 163 8.1 Infrastruktura drogowa ................................................................................................................... 163 8.2 Infrastruktura kolejowa ................................................................................................................... 164 8.3 Dostępność ośrodków miejskich .................................................................................................... 165 8.4 Miejski transport publiczny ............................................................................................................ 170 9. Infrastruktura mieszkaniowa............................................................................................................... 172 9.1 Sytuacja mieszkaniowa w Polsce.................................................................................................... 172 9.2 Lokalna sytuacja mieszkaniowa w miastach ................................................................................ 174 10. Stan środowiska naturalnego w miastach ...................................................................................... 175 10.1 Podstawowe informacje dotyczące problemów ochrony środowiska w miastach ............... 175 10.2 Typy miast pod względem połoŜenia wzdłuŜ korytarzy ekologicznych............................... 176 10.3 ZagroŜenia środowiska.................................................................................................................. 179 10.4 Infrastruktura komunalna ............................................................................................................. 180 PODSUMOWANIE - KLUCZOWE PROBLEMY ROZWOJU MIAST W POLSCE...................... 187 3 4 WSTĘP Niniejszy raport stanowi podsumowanie najwaŜniejszych zagadnień dotyczących rozwoju miast w Polsce. Został on opracowany między innymi na podstawie odpowiedzi na pytania z kwestionariusza opracowanego przez OECD i przekazanego Ministerstwu Rozwoju Regionalnego. Podobnie jak kwestionariusz raport składa się z II częśći. W I zawarta jest diagnoza rozwoju miast w Polsce oparta na analizie danych statystycznych oraz szeregu ekspertyzach o charakterze naukowym. W II przedstawiono politykę i zarządzanie rozwojem miast w Polsce. Odpowiedzi na poszczególne pytania zostały opracowane przez MRR (DKS) w oparciu o wiedzę ekspercką zgromadzoną w resorcie oraz w dostępnych licznych opracowaniach eksperckich, analitycznych będących w posiadaniu MRR oraz nadesłanych przez członków Lokalnego Zespołu Ekspertów ds. rozwoju miast1. Lista wykorzystanych opracowań znajduje się w bibliografii. W odpowiedziach wykorzystano takŜe wkłady nadesłane przez inne resorty odpowiedzialnych za dane zagadnienia. Dane statystyczne zawarte w raporcie opierają się na materiałach nadesłanych przez Główny Urząd Statystyczny. Za miasta (obszar miejski) traktowane są jednostki podziału terytorialnego kraju, którym nadano status miasta aktem prawnym2. W myśl obowiązujących przepisów są to miasta na prawach powiatu (NTS-4), pozostałe gminy miejskie oraz części miejskie gmin miejsko-wiejskich (NTS-5). Poziom szczegółowości danych dla poszczególnych zjawisk był uzaleŜniony od ich dostępności. W przypadku braku danych na poziomie poszczególnych miast, w raporcie przedstawiono charakterystykę w podziale na miasto/wieś ogółem dla całego kraju, dla grup miast według wielkości lub regionalną. 1 W skład Zespołu wchodzą: Tadeusz Markowski, Przewodniczący KPZK, PAN; Tomasz Parteka, Dyrektor, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego; Andrzej Porawski, Dyrektor Biura Związku Miast Polskich; Zbigniew Strzelecki, Dyrektor, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego; Grzegorz Węcławowicz, Zakład Geografii Miast i Ludności, PAN; Zbigniew Ziobrowski, Zastępca Dyrektora, Instytut Rozwoju Miast w Krakowie; Dorota Ciesielska, Przedstawiciel Ministerstwa Infrastruktury; Małgorzata Stawikowska, główny specjalista, Departament Badań Regionalnych i Środowiska, Główny Urząd Statystyczny oraz pracownicy MRR, DKS. Przez miasto rozumie się wyodrębniony obszar posiadający status miasta nadany aktem prawnym. Miasto to w Polsce wyodrębniona jednostka pod względem prawno-administracyjnym. W Polsce obowiązuje następująca definicja prawna: miasto to jednostka osadnicza o przewadze zwartej zabudowy i funkcjach nierolniczych posiadającą prawa miejskie, bądź status miasta nadany w trybie określonym przepisami. W podziale administracyjnym miasta mają status samodzielnej gminy (gmina miejska) lub - w przypadku niewielkich miast – wchodzą one w skład gmin miejsko-wiejskich. Nadanie gminie lub miejscowości statusu miasta, ustalenie jego granic i ich zmiana dokonywane są przez Radę Ministrów w sposób uwzględniający infrastrukturę społeczną i techniczną oraz układ urbanistyczny i charakter zabudowy (Na podstawie Ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. z późniejszymi zmianami) 2 5 I. DIAGNOZA STANU POLSKICH MIAST 1. Tło historyczne procesów urbanizacyjnych w Polsce 1.1 Historyczne źródła urbanizacji w Polsce Poznanie współczesnej urbanizacji Polski oraz kształtujących ją procesów wymaga znajomości historycznych uwarunkowań. Proces urbanizacji w kaŜdym kraju czy większym regionie społeczno-gospodarczym, poza dominującymi wieloma cechami wspólnymi, ma swoją specyfikę wynikającą z historii, tradycji kulturowych, poziomu rozwoju gospodarczego, zmian społecznych i politycznych. Procesowi urbanizacji na ziemiach polskich specyfikę regionalną nadała kultura polska, która przez całe średniowiecze i niemal do połowy XX wieku miała charakter ziemiański i wiejski. Ukształtowana ówcześnie sieć miast odpowiadała potrzebom gospodarki i osadnictwa wiejskiego. Sieć ta modyfikowana była pod wpływem innowacji, napływających z Zachodu, a dotyczących Ŝycia społecznego, funkcji gospodarczych i kulturalnych oraz rozwiązań prawnych, które pozwalały na wydzielenie w strukturze społecznej ludzi Ŝyjących „na prawie miejskim” (Gieysztor, 1994). W Polsce umiarkowanemu wzrostowi miast od połowy XVII w. towarzyszył spadek ich znaczenia pod względem politycznym i prawnym. Wyrazicielem dąŜeń kulturowych, politycznych i gospodarczych była szlachta, a nie mieszczaństwo, które traktowano często podejrzliwie, jako konkurentów do władzy i przywilejów. Istotnym powodem wolniejszego rozwoju miast w Polsce niŜ w Europie Zachodniej były instytucjonalne bariery mobilności społecznej i geograficznej chłopów, w postaci poddaństwa, które ograniczało szybszy wzrost ludnościowy miast. Przyczyniło się to do powstania odrębności cywilizacyjnej Polski, na tle innych krajów Europy, zwłaszcza Europy Zachodniej. Dodatkowo, załamanie gospodarcze, klęski militarne w XVII i XVIII wieku zakończone utratą niepodległości oraz rozbiorami, spowodowały agraryzację cywilizacyjną Polski. Niewiele zmieniła sytuację stopniowa odbudowa od połowy XVIII wieku sieci miejskiej oraz przyjęcie w Konstytucji 3 maja, Prawa o miastach. Miasta w Polsce kształtowały się jednak pod dominującym wpływem urbanizacji zachodnioeuropejskiej. Z badań historycznych wynika, Ŝe w 1578 r. ludność miejska stanowiła 28,8 % mieszkańców ziem polskich, a w połowie XIX w. (1842) tylko 20% (Herbst, 1954; Dumała, 1974). Początki urbanizacji związane z uprzemysłowieniem w stylu zachodnim zapoczątkowane zostały na ziemiach polskich dopiero w drugiej połowie XIX w. W tym czasie w Wielkiej Brytanii w miastach mieszkało juŜ ponad 50% ludności (1850 r.), w mniej uprzemysłowionej i zurbanizowanej Francji niewiele ponad 25%, a w Stanach Zjednoczonych tylko 15,3 %. Na ziemiach polskich (w zaborze rosyjskim) powstają i rozbudowywane są nowe ośrodki przemysłowe takie jak Łódź, Zgierz, śyrardów, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Królewska Huta, Warszawa, powstaje przemysł Górnego Śląska (w zaborze pruskim). Pod koniec XIX w. zniesiona zostaje we wszystkich zaborach pańszczyzna oraz następuje częściowe uwłaszczenie chłopów, umoŜliwiając masowy napływ ludności wiejskiej do miast. Równocześnie szybki rozwój ludności w formie eksplozji demograficznej generował narastanie 6 przeludnienia wsi oraz zwiększał presję migracyjną na miasta. Potencjalni migranci z obszarów wiejskich nie znajdując jednak miejsca w miastach na ziemiach polskich migrują do innych obszarów. Migranci z zaboru pruskiego masowo migrują do Westfalii i innych miast zachodniej Europy, natomiast z zaborów rosyjskiego i austriackiego, zwłaszcza z obszarów dotkniętych przeludnieniem rolnym migrują do miast Ameryki Północnej. Proces urbanizacji - rozumiany jako przenoszenie się ze wsi do miasta - dla znacznej części społeczeństwa polskiego przeniesiony został na inny kontynent. W rezultacie na początku XX w. poziom uprzemysłowienia ziem polskich szacowano na poziomie 26,6%, podczas gdy w Anglii i Walii wynosił 77%, we Francji ponad 40%, a w Niemczech 54,3% (Dziewoński i inni, 1977). Pierwszy spis powszechny w Polsce po odzyskaniu niepodległości wykazał, Ŝe w 1921 r. tylko 24,6 % (tj. 6,97 mln) ludności Polski mieszkało w 632 miastach. W okresie prawie dwudziestu lat II Rzeczpospolitej udział ludności miejskiej wzrósł do 28,4% w sierpniu 1939 r. (Gawryszewski, 2005). Niewielki wzrost poziomu urbanizacji w okresie międzywojennym wynikał częściowo z narastania przeludnienia wsi, wynikającego z zahamowania emigracji zagranicznych, kryzysu gospodarczego zapoczątkowanego w latach 20-tych XX wieku oraz zacofania gospodarczego terenów peryferyjnych odziedziczonego po mocarstwach rozbiorowych, z których składała się odrodzona Polska. Na obszarze kraju występowały jednak silne zróŜnicowania regionalne. W zachodniej części znalazła się silniej uprzemysłowiona i zurbanizowana część Śląska oraz Wielkopolska z gęstą siecią miast, z poziomem urbanizacji powyŜej 30%. We wschodniej części znalazły się rolnicze województwa - np.: nowogródzkie, wołyńskie, poleskie - z poziomem urbanizacji poniŜej 15%. W okresie międzyspisowym (1921-1931) ludność miast zwiększyła się o 27,4%, a poziom urbanizacji w województwie łódzkim podniósł się do 42%, w pomorskim i śląskim do 32,3%, w warszawskim do 47,4%. Nastąpił natomiast spadek poziomu urbanizacji w województwach białostockim, nowogródzkim i wołyńskim. W skali całego kraju w latach 1921-1931 roczny przyrost ludności miejskiej wynosił 2,5%, ale w latach 1931-1939 na skutek ostatnich lat kryzysu gospodarczego, tylko 2% rocznie (Gawryszewski, 2005). Przyrastała równieŜ szybko ludność wiejska i w rezultacie nadwyŜkę ludności rolniczej szacowano na 4,5 - 8 milionów osób (Dziewoński i inni, 1977). Analizy zmian terytorialnych państwa polskiego spowodowanych drugą wojną światową, przeprowadzone przez A. Gawryszewskiego (2005), wykazały bilans zmian ilościowych dotyczących sieci miast. W wyniku przesunięcia granicy na zachód, Polska utraciła 164 miasta, głównie małe o niskiej i drewnianej zabudowie, zazwyczaj niewyposaŜone w infrastrukturę miejską oraz dwa duŜe miasta - Wilno i Lwów. Uzyskała natomiast 256 miast o zwartej murowanej zabudowie, dobrze wyposaŜonych w infrastrukturę miejską. Gdańsk oraz miasta Ziem Odzyskanych – zwłaszcza największe: Wrocław, Szczecin, Kołobrzeg, Elbląg – były jednak w znacznym stopniu zniszczone. Jeszcze większe straty dotknęły miasta ziem dawnych. Znacznemu zniszczeniu uległa Warszawa oraz wiele innych większych miast. 7 1.2 Urbanizacja w warunkach gospodarki centralnie sterowanej Pierwszy powojenny spis powszechny w 1946 r. daje tylko przybliŜony obraz zróŜnicowań poziomu urbanizacji na obszarze Polski w jej nowych granicach. Migracje związane z przesiedleniami i wysiedleniami nie były jeszcze zakończone. Niemniej spis ten wykazał, Ŝe w 1946 r. w miastach Polski (w nowych granicach) mieszkało 33,1% ludności kraju. W latach 1946-1950 następowały dalsze intensywne przemieszczenia regionalne ludności, w rezultacie których liczba ludności miast ziem dawnych wzrastała o 4,5%, a miast ziem przyłączonych 9,1% rocznie (Gawryszewski, 2005). W okresie tym zdecydowanie dominowały migracje (nad przyrostem naturalnym), jako podstawowy składnik wzrostu liczby mieszkańców miast i poziomu urbanizacji. Warto dodać, Ŝe był to okres znacznego wzrostu poziomu urbanizacji, który nie zachodził pod wpływem uprzemysłowienia. W rezultacie według danych z Narodowego Spisu Powszechnego 1950 r. w miastach mieszkało 39% ludności kraju, w tym na ziemiach dawnych udział ludności miejskiej wynosił 35,6%, a na ziemiach przyłączonych 47,5%. Przemiany, jakie dokonały się w Polsce po II wojnie światowej początkowo dotyczyły sfery politycznej, gospodarczej i społecznej. Przemiany zróŜnicowań społeczno-przestrzennych na skutek przesunięć terytorialnych, przemieszczeń i wymiany ludności w miastach, a zwłaszcza formacji społeczno-gospodarczej poprzez narzucenie ustroju komunistycznego straciły swój ewolucyjny charakter na rzecz radykalnych zmian. Zmianie uległ system zachowań i preferencji przestrzennych. Ukształtowała się wizja Ŝycia miejskiego jako symbol awansu społecznego, postępu i polepszenia warunków Ŝycia - dostępna niemal dla kaŜdego, kto zdecyduje się przenieść do miasta. Począwszy od lat 1950. urbanizacja w Polsce determinowana była głównie forsownym uprzemysłowieniem, sterowanym potrzebami ideologii komunistycznej. Specyfikę tego typu urbanizacji J. Musil (1984) nazwał „urbanizacją kierowaną”. Badania K. Dziewońskiego (1977) wykazały, Ŝe w latach 1950-1955 procesy zarówno urbanizacji, jak i uprzemysłowienia miały najbardziej intensywny przebieg. Uprzemysłowienie w tym okresie znacznie wyprzedzało urbanizację, natomiast w latach 1956-1960, na skutek zwolnienia tempa uprzemysłowienia, proces urbanizacji uzyskał przewagę. W następnym dziesięcioleciu, w latach 1960., ponownie dominuje proces uprzemysłowienia. Sprzyja temu prowadzona przez całe lata 1960. akcja deglomeracyjna polegająca na administracyjnym ograniczaniu przyrostu liczby mieszkańców poprzez selektywne restrykcje meldunkowe. W układzie regionalnym, południowa i środkowa część Polski charakteryzowała się przewagą procesów uprzemysławiania, a północna przewagą procesów urbanizacji. W badaniach geograficznych i socjologicznych wykazano równieŜ, Ŝe szybszy rozwój miast bez rozwoju bazy przemysłowej w warunkach gospodarki centralnie sterowanej nie był moŜliwy. W sumie przemieszczenia ludności ze wsi do miasta, generowane głównie przez potrzeby procesu uprzemysłowienia, spowodowały, Ŝe w 1966 r. liczba ludności zamieszkałej w miastach przekroczyła liczbę ludności zamieszkałej na wsi. Przemieszczenia ze wsi do miasta miały w znacznym stopniu charakter regionalny, tj. polegały na migracji do najbliŜszego większego miasta. Zachodziły równieŜ przemieszczenia międzyregionalne lub międzymiejskie, ale tylko obszary 8 metropolitalne Warszawy, Górnego Śląska i Trójmiasta przyciągały imigrantów z całego obszaru kraju. Przemieszczenia ludności związane z procesem urbanizacji przyczyniły się równieŜ do tego, Ŝe w całym okresie powojennym wzrost liczby ludności dotyczył głównie obszarów miejskich, natomiast liczba ludności na obszarach wiejskich pozostawała prawie niezmieniona. W następnych dwóch dziesięcioleciach (1970. i 1980.) proces urbanizacji stał się bardziej istotny niŜ proces uprzemysłowienia, pomimo olbrzymich nakładów na przemysł. W latach 1970. miasta rosły średnio rocznie o 2,4%, w tym dynamika wzrostu liczby ludności w 22 miastach przekraczała 22% rocznie (Gawryszewski, 2005). Dekadę lat 1970. nazywano drugą fazą uprzemysłowienia, skoncentrowaną na rewolucji naukowo-technicznej i wzroście udziału wykwalifikowanej siły roboczej w procesach produkcji (Dziewoński, 1988). Celem polityki państwa stało się równieŜ podniesienie standardów Ŝycia i zaspokojenia w większym stopniu niŜ dotychczas potrzeb konsumpcyjnych (w tym mieszkaniowych) zwłaszcza w miastach. Realizacja takich celów stała się częściowo moŜliwa dzięki korzystnej sytuacji międzynarodowej zapewniającej łatwy dostęp do tanich zachodnich kredytów i nowoczesnej technologii. Lokalizacja inwestycji poza istniejącymi regionami przemysłowymi, na skutek lansowania idei wyrównywania zróŜnicowań przestrzennych (zwłaszcza w latach 1971-1974), przekładała się na wzmacnianie procesu urbanizacji w regionach o relatywnie niŜszym udziale ludności miejskiej oraz znaczny przyrost ilościowy mieszkalnictwa na obszarze dotychczasowych aglomeracji miejskich. W latach 1980. (pomiędzy spisami powszechnymi 1978-1988) dynamika wzrostu liczby ludności miast spada do 1,5% rocznie (Gawryszewski, 2005). Od końca lat 1980. zaobserwować moŜna dalsze zwalnianie procesu urbanizacji. Było to związane z recesją gospodarczą schyłkowej fazy komunizmu w Polsce, z restrukturyzacją gospodarki na skutek transformacji, a zwłaszcza z pojawieniem się bezrobocia. Bardziej stałym elementem zwalniania procesu urbanizacji stało się spowolnienie, od połowy lat 1980. przyrostu ludności Polski poprzez systematyczny spadek liczby urodzeń, przy średnio rocznym przyroście ludności miejskiej na poziomie 0,1% (w latach 1988-2002). Zwalnianie procesu urbanizacji jest silnie zróŜnicowane regionalnie. Tempo urbanizacji pozostaje względnie wyŜsze na obszarach wschodnich, gdzie następuje dalszy wzrost udziału ludności miejskiej oraz stabilizacja lub regres ludności miejskiej na obszarach zachodnich. Jednym ze skutków urbanizacji jest pojawienie się coraz większych obszarów wyludniających się na terenach wiejskich. W latach 1950-1970., między innymi dzięki wysokiemu przyrostowi naturalnemu na terenach wiejskich, zjawisko wyludniania się nie było widoczne. Ujawniło się natomiast w większej skali i narasta, od czasu spadku przyrostu naturalnego, nawet pomimo zmniejszenia skali migracji do miast. W rezultacie, pomimo zwolnienia procesu urbanizacji i koncentracji ludności w miastach i obszarach metropolitalnych, następuje stałe pogłębianie się procesów wyludniania obszarów wiejskich. 9 1.3 Specyfika miasta polskiego, jako miasta socjalistycznego. Pojęcie miasta socjalistycznego w Polsce jest ściśle powiązane z pojęciem miasta przemysłowego. Rządzący komuniści traktowali miasto jako ośrodek politycznego poparcia ze strony klasy robotniczej, a dopiero potem, jako ośrodek produkcji przemysłowej. Nowe miasta przemysłowe, a takŜe radykalnie przebudowywane stare miasta, kształtowane były, jako miasta socjalistyczne. Starsze miasta duŜe oraz średnie, były przekształcane znacznie wolniej. Specyficznymi przypadkami są: Warszawa - ze względu na skalę zniszczeń wojennych i utrzymanie funkcji centralnych oraz Wrocław - ze względu na całkowitą wymianę ludności. Miasta średnie były przekształcane radykalnie dopiero w momencie zlokalizowania w nich wielkiego zakładu przemysłowego. Wprowadzanie w tradycyjną strukturę miasta nowych, wielkich kompleksów osiedli mieszkaniowych dla pracowników nowego zakładu, często postępowało tak daleko, Ŝe następowało rozbicie starej struktury urbanistycznej i wchłonięcie jej przez nowy styl budownictwa blokowego. Przykładami są Tarnobrzeg, Puławy, Płock, Bełchatów, Konin, Legnica i Tychy. Większe miasta, niezniszczone w czasie wojny, o silniejszych tradycjach kulturalnych i historycznych, takie jak Kraków i Częstochowa, wchłonęły raczej swoje nowe „socjalistyczne miasta-dzielnice” i nie dały się zdominować przez nową formę zagospodarowania. Miasta ukształtowane w Polsce w warunkach gospodarki centralnie sterowanej, jako miasta socjalistyczne odróŜniały się od miast ukształtowanych w gospodarce rynkowej (Węcławowicz, 1988, 1996, 2007). Pod względem składu społecznego, miasta charakteryzowała dominacja w strukturze zatrudnienia zawodów tzw. produkcyjnych, a zwłaszcza zatrudnienia w przemyśle. Udział innych kategorii społecznych był mniejszy, a społeczeństwo miejskie było w znacznym stopniu homogeniczne pod względem klasowym i mało zróŜnicowanie ekonomicznie. Przyjęte na początku egalitarne zasady homogeniczności klasowej i ekonomicznej stosunkowo szybko zostały znacznie ograniczone, a następnie porzucone. Mieszkańcy miasta byli osiedlani niezaleŜnie od własnych preferencji lokalizacyjnych i jakościowych. Często powstawały jednozawodowe osiedla o charakterze patronackiego budownictwa mieszkaniowego, związanego z jednym zakładem przemysłowym. Zjawisko to wraz z narzuceniem organizacji Ŝycia społecznego wokół miejsca pracy, a nie miejsca zamieszkania, znaczne utrudniało powstawanie społeczności lokalnych w mieście. Skład społeczny i zawodowy miast determinowany był ścisłą kontrolą meldunkową, którą przekształcono w narzędzie kontroli napływu mieszkańców do miasta, zgodnie z aktualnymi interesami politycznymi i doraźnymi potrzebami ekonomicznymi. Podporządkowanie gospodarki procesowi uprzemysłowienia i przyciąganie do miasta siły roboczej pochodzącej w pierwszej generacji ze wsi powodowało „ruralizację” miasta i podnosiło koszty adaptacji do Ŝycia w mieście. Centralizacja administracyjna i polityczna państwa całkowicie uzaleŜniała władze lokalne miasta od władz centralnych. Generowało to ignorowanie wartości ziemi i istnienie znacznych pustych lub ekstensywnie wykorzystywanych przestrzeni w centralnych częściach miasta oraz na terenach wyposaŜonych w 10 infrastrukturę miejską, ignorowano równieŜ potrzeby remontów i odbudowy starych dzielnic. Dominacja interesów lobby budowlanego powodowała wznoszenie przede wszystkim wielkich kompleksów mieszkaniowych na otwartych przestrzeniach, na obrzeŜach zwartej starej zabudowy miejskiej. Jednocześnie opóźniano budowanie sklepów, szkół, przedszkoli oraz restauracji. W rezultacie powstawały wielkie homogeniczne osiedla mieszkaniowe, często zamieszkałe przez 100 000 mieszkańców bez adekwatnego wyposaŜenia w sieć usług. Narzucenie modernistycznej doktryny urbanistycznej w wersji socjalistycznej, słuŜącej celom ideologicznym, zuboŜało krajobraz miast polskich. Krajobraz ten charakteryzowała monotonna architektura i unifikacja osiedli mieszkaniowych oraz nadmierna funkcjonalizacja zagospodarowania przestrzennego. Podporządkowanie przestrzeni miast priorytetom ideologicznym powodowało stałą eliminację symboli narodowych i niekomunistycznych z krajobrazu miast, a na to miejsce wprowadzano symbolikę nowej ideologii poprzez: zmiany nazw ulic, budowę pomników, zasłanianie kościołów nowymi budynkami, przebudowę placów na miejsca parad i manifestacji klasy robotniczej, wznoszenie licznych haseł propagandowych. Z nowych miast i osiedli mieszkaniowych usiłowano całkowicie wyeliminować wszelkie przestrzenie o znaczeniu religijnym. Podporządkowanie rozwoju miast produkcji przemysłowej szło w parze z ignorancją problemów środowiskowych; doprowadziło to wiele miast i regionów miejskich do nagromadzenia problemów ekologicznych. 1.4 Transformacja miasta polskiego do warunków gospodarki rynkowej Transformacja społeczno-gospodarcza zapoczątkowana wraz z porzuceniem systemu komunistycznego w 1989 r. w Polsce przyniosła powrót gospodarki rynkowej. Zmiany charakteru urbanizacji i przestrzeni miasta stały się widoczne juŜ na długo przed 1989 r. i związane były z kryzysem gospodarki centralnie sterowanej oraz kompromitacją idei egalitaryzmu społecznego. Kryzys gospodarczy i polityczny schyłkowej fazy realnego socjalizmu przyniósł zmniejszenie kontroli przestrzeni miast oraz Ŝywiołowy rozwój takich zjawisk jak: powstawanie dzikich ogródków działkowych, nielegalny handel uliczny, otwarte i publiczne pojawianie się symboliki patriotycznej, antykomunistycznej, religijnej oraz pojawianie się elitarnych obszarów bogactwa, powodowały erozję obrazu miasta socjalistycznego. Proces uwalniania się miast polskich od cech miasta socjalistycznego nabrał znacznego przyśpieszenia z chwilą zapoczątkowania transformacji politycznej. NajwaŜniejsze procesy polityczne i gospodarcze, które miały bezpośredni wpływ na pozbywanie się cech miasta socjalistycznego dotyczyły powrotu znaczenia renty gruntowej i innych mechanizmów rynkowych oraz związanych z nimi zmian w strukturze własnościowej ziemi. Restrukturyzacja gospodarki przyniosła radykalne przemiany struktury zatrudnienia w miastach polegające głownie na zmniejszeniu zatrudnienia w sektorze przemysłowym na korzyść zatrudnienia w sektorze usług, a w rezultacie formowanie się nowej struktury społecznej i politycznej miast. Nastąpiło równieŜ przesunięcie kontroli nad przestrzenią z centrum do władz lokalnych w wyniku powstania rzeczywistych samorządów terytorialnych reprezentujących interesy lokalnych społeczności, wzrost liczby aktorów 11 rywalizujących o przestrzeń miasta i konkretne lokalizacje oraz zmiana kryteriów alokacji przestrzennej z politycznych na ekonomiczne. Szczególne znaczenie posiadało rozwijanie prywatnej przedsiębiorczości wraz ze wzrostem ilościowym małych i średnich przedsiębiorstw, unowocześnienie metod organizacji i zarządzania miejskiego. Wymienione powyŜej zjawiska polityczne i gospodarcze przyniosły przede wszystkim wzrost zróŜnicowań społeczno-przestrzennych oraz zmianę zachowań przestrzennych mieszkańców miast. Zmianie ulegał krajobraz miejski i architektura, wzrastała intensywności uŜytkowania ziemi, zmieniały się funkcje wielu obszarów miasta, zwłaszcza w jego centralnych częściach. Przemianom ulegała równieŜ symbolika wielu miejsc, którym nadano nowe wartości lub przywracano stare narodowe, historyczne lub sakralne. W warunkach gospodarki rynkowej, proces urbanizacji, polegający na migracji z obszarów wiejskich do miast oraz przejmowanie miejskiego stylu Ŝycia i zawodów przez mieszkańców obszarów wiejskich moŜe być klasyfikowany w kategoriach wygranych i przegranych transformacji społeczno-ekonomicznej. Podstawowe znaczenie miały zmiany hierarchii i struktury społecznej (Węcławowicz, 2002). Najlepszym przykładem jest zanik kategorii społecznej chłopów – robotników, będących w warunkach gospodarki centralnie sterowanej istotnym nośnikiem urbanizacji obszarów wiejskich. Pojawienie się bezrobocia od 1990 r. dotknęło w pierwszym rzędzie tę kategorię społeczną. Istotnym niekorzystnym elementem rozwoju wielu miast stało się równieŜ ich połoŜenie geograficzne na obszarze depresji gospodarczej lub monofunkcyjny, przemysłowy charakter. Narastająca konkurencja gospodarcza pomiędzy miastami oraz róŜnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego stały się podstawowym elementem kształtującym stopień przyciągania nowych mieszkańców oraz urbanizacji. Konkurencyjność miast uzaleŜniona w znacznym stopniu od odziedziczonych zasobów, ale równieŜ od polityki władz samorządowych decyduje o atrakcyjności inwestycyjnej. Najbardziej konkurencyjne w zakresie przyciągania inwestycji i ludzi stały się obszary metropolitalne Warszawy, Poznania, Wrocławia, Krakowa i Trójmiasta, oraz w mniejszym stopniu pozostałe miasta wojewódzkie3. Generalna prawidłowość spadku atrakcyjności inwestycyjnej miast w miarę przesuwania się z zachodu na wschód Polski zmienia charakter jakościowy i ilościowy procesu urbanizacji. W zachodniej części kraju urbanizacja podlega restrukturyzacji w postaci szybszego rozwoju procesów suburbanizacji i krystalizacji sieci miast średnich, duŜego udziału migracji między miastami (z miast mniejszych do większych). W Polsce wschodniej dominuje klasyczna forma urbanizacji polegająca głównie na migracji ze wsi do miasta. 2. Struktura osadnicza w Polsce Procesy polityczne, społeczne i gospodarcze zainicjowane po 1989 r. przyniosły szersze otwarcie Polski na wpływy procesów globalizacji oraz integracji europejskiej niosących z sobą modernizację. W zakresie zagospodarowania 3 Pod pojęciem miasta wojewódzkie naleŜy rozumieć miasta, które od 01.01.1999 r. są siedzibą wojewody i (lub) sejmiku województwa. Są to: M. St. Warszawa, Białystok,. Bydgoszcz, Gdańsk, Gorzów Wielkopolski, Katowice, Kielce, Kraków, Lublin, Lodź, Olsztyn, Opole, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Toruń, Wrocław, Zielona Góra. 12 przestrzennego kraju, jednym z korzystniejszych elementów był odziedziczony system osadniczy Polski, który charakteryzował się policentrycznością (rycina 1). Dzięki temu struktura systemu osadniczego w Polsce jest stosunkowo zrównowaŜona, co sprawia, Ŝe Polska jest zaliczana do grupy krajów o najwyŜszym w Europie stopniu policentryczności sieci osadniczej (Por. Raport ESPON 1.1.1). Struktura taka stanowiła i dalej stanowi pozytywny wyróŜnik polskiej przestrzeni na tle innych krajów Europy, co zostało odnotowane w wielu dokumentach europejskich, w tym raportach programów ESPON i VASAB. Wśród największych ośrodków miejskich Unii Europejskiej, tzw. MEGA4, z miast Polski dostrzegane są: Warszawa, Kraków, Gdańsk-Gdynia, Wrocław, Poznań, Katowice wraz z konurbacją górnośląską, Łódź i Szczecin. Liczba miast w Polsce w 2008 r. wynosiła 8915 z których 17 przekraczało liczbę 200 tys. mieszkańców. W tej grupie miast znajduje się 5 miast powyŜej 500 tys. mieszkańców (Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań); 5 miast pomiędzy 300500 (Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Katowice) oraz 7 pomiędzy 200 a 300 tys. mieszkańców (Białystok, Gdynia, Częstochowa, Radom, Sosnowiec, Toruń, Kielce)tab. 3. W tych 17 miastach zamieszkuje 20,9% ludności Polski (tab. 2, 3). W sumie miasta te zajmują najwyŜszy poziom w hierarchii osadniczej kraju. W strukturze wielkościowej miast w Polsce szczególne znaczenie ma brak nadmiernej, w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej, dominacji stolicy. Warszawa w granicach administracyjnych skupiała w 2008 r. 4,5% mieszkańców kraju. Średnia wielkość gmin miejskich i miejsko-wiejskich wynosi 30 692 mieszkańców, natomiast wartość środkowa (mediana) wynosi 14 470 mieszkańców. Świadczy to o nierównomiernym rozkładzie wielkościowym tego typu gmin. Najwięcej jest jednostek małych, 32% gmin liczy mniej niŜ 10 000 mieszkańców, 65% do 20 000 mieszkańców, a tylko 10% więcej niŜ 50 000 mieszkańców. Od progu połoŜonego w okolicach 100 tys. mieszkańców gwałtownie rosną odstępy między kolejnymi miastami mierzone liczbą ludności. Pierwszy taki wyraźnym odstęp w szeregu ośrodków miejskich znajduje się w okolicy 90 tys. mieszkańców. Ośrodki miejskie w Polsce nie są równomiernie rozmieszczone przestrzennie. Zachodnie obszary Polski charakteryzują się znacznie większą gęstością miast, niŜ wschodnie, co jest wynikiem historycznych procesów dyfuzji urbanizacji, która w przypadku ziem polskich przebiegała właśnie w tym kierunku. Współcześnie najwięcej miast istnieje w województwach wielkopolskim i dolnośląskim, zaś najmniej na obszarze województw podlaskiego i lubelskiego (Tab. 4). W ramach projektu ESPON sklasyfikowane zostały duŜe ośrodki miejskie, które podzielone zostały na następujące kategorie: miasta globalne (w Europie jedynie Londyn i ParyŜ) oraz tzw. MEGA (Europejskie Metropolitalne Obszary Wzrostu), które podzielono na MEGA 1 (europejskie metropolie), MEGA 2 (silne metropolie), MEGA 3 (potencjalne metropolie), MEGA 4 (słabo wykształcone metropolie). 5 w 2009 liczba miast zwiększyła się do 897, jednak brak tak aktualnych danych dla innych opisywanych niŜej zjawisk 4 13 Tabela 1 Miasta w Polsce w 2008 r. Liczba % ludności Polska = 100% Ogółem 892 61,1 PoniŜej 5 000 304 2,4 5 000 - 9 999 188 3,5 10 000 – 19 999 180 7,0 20 000 - 49 999 134 11,0 50 000 – 99 999 47 8,4 100 000 – 199 999 22 8,0 PowyŜej 200 000 17 20,8 Miasta według liczby mieszkańców Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008 Tabela 2 Struktura wielkościowa miast i udziału ludności miejskiej. 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2007 2008 Grupy miast według liczby Udział ludności miejskiej w ludności kraju (%) mieszkańców PoniŜej 5 000 4,3 4,1 3,4 2,2 2,1 2,4 2,4 2,4 5 000 – 9 999 4,5 5,6 4,8 3,6 3,3 3,4 3,5 3,5 10 000 – 19 999 4,2 6,4 6,9 6,7 6,7 7,0 7,0 7,0 20 000 – 49 999 6,2 7,1 8,9 9,7 10,4 10,7 11,0 11,0 50 000 – 99 999 3,4 4,3 5,7 7,3 8,4 8,5 8,4 8,4 100 000 – 199 999 6,7 6,4 6,7 8,6 7,9 8,2 8,0 8,0 200 000 i więcej 9,7 14,4 15,9 20,6 23,0 21,7 20,9 20,8 Ogółem 39,0 48,3 52,3 58,7 61,8 61,9 61,2 61,1 Źródło: Roczniki statystyczne z lat 1960 - 2009, GUS, Warszawa Tabela 3 Gminy według liczby mieszkańców w gminie (według faktycznego miejsca zamieszkania, stan na 31.12.2007). Wielkość gminy Liczba gmin Gminy miejskie i miejsko wiejskie do 10 000 mieszkańców 283 10 000 – 20.000 mieszkańców 300 20 000 – 50 000 mieszkańców 218 50 000 – 100 000 mieszkańców 51 100 000 – 200 000 mieszkańców 22 14 7 (Białystok, Gdynia, Częstochowa, Radom, Sosnowiec, Toruń, 200 000 – 300 000 mieszkańców Kielce) 300 000 – 500 000 mieszkańców powyŜej 500 000 mieszkańców Gminy wiejskie do 4 000 mieszkańców 4 000 – 6 000 mieszkańców 6 000 – 8 000 mieszkańców 8 000 – 12 000 mieszkańców 12 000 – 16 000 mieszkańców powyŜej 16 000 mieszkańców 5 (Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Katowice) 5 (Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań) 292 528 341 299 83 44 Źródło: Paweł Krawczyk, Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007 (na podstawie GUS) Wykres 1 Rozkład miast według liczby ludności w latach 2002,2006, 2008 r. Liczba miast Liczba miast w Polsce wg grup wielkości 325 300 275 250 225 200 175 150 125 100 75 50 25 0 Below 5,000 5,000 – 9,999 10,000 – 19,999 20,000 – 49,999 2002 2006 50,000 – 99,999 100,000 – 199,999 200,000 and more 2008 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) 15 Wykres 2 Udział ludności miejskiej w kategoriach wielkościowych miast w latach 1950, 1990, 2002, 2006, 2008. % ludności miejskiej Odsetek mieszkańców miast 25 20 15 10 5 0 Below 5,000 5,000 – 9,999 10,000 – 19,999 1950 1990 20,000 – 49,999 2002 50,000 – 99,999 2006 100,000 – 199,999 200,000 and more 2008 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) 16 Rycina 1 Struktura osadnicza Polski. Hierarchia administracyjna ośrodków I II IIIa IIIb IV Polska Liczba mieszkańców 1 709 tys. 400 300 200 100 50 20 10 5 1 I – stolica II – stolice województw IIIa – miasta na prawach powiatu (grodzkie) IIIb – stolica powiatu IV – inne miasto Przeciętna wielkość wsi powyŜej 20 wsi na 100 km2 , powyŜej 250 mieszkańców przeciętnie w jednej wsi powyŜej 20 wsi na 100 km2 , poniŜej 250 mieszkańców przeciętnie w jednej wsi poniŜej 20 wsi na 100 km2 , powyŜej 250 mieszkańców przeciętnie w jednej wsi poniŜej 20 wsi na 100 km2 , poniŜej 250 mieszkańców przeciętnie w jednej wsi miasta Źródło: Opracowano w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN pod kierunkiem doc. dr hab. Przemysława Śleszyńskiego 17 Tabela 4 Miasta w Polsce według wielkości i województw w 2008 r. (stan w dniu 31 XII/As of 31 XII). Miasta o liczbie ludności Towns by number of population WOJEWÓDZTWA VOIVODSHIPS Ogółem Total poniŜej 200 000 2 000 5 000 10 000 20 000 50 000 100 000 i więcej 2 000 below 4 999 9 999 19 999 49 999 99 999 199 999 200 000 2 000 and more LICZBA MIAST NUMBER OF TOWNS POLSKA POLAND Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 892 91 52 41 42 43 57 85 35 46 36 42 71 31 49 109 62 48 2 4 1 2 – 1 4 2 4 6 1 1 4 1 10 5 256 22 16 13 16 12 13 21 8 11 11 8 11 10 18 41 25 188 30 11 7 5 8 17 14 13 14 6 11 12 6 7 20 7 180 17 13 8 13 7 13 23 6 7 5 8 11 5 12 18 14 134 13 3 8 4 10 10 16 4 6 5 10 13 3 8 13 8 47 4 2 3 – 5 1 4 1 3 2 2 11 2 1 5 1 22 2 1 – 2 – 1 1 1 1 – – 9 – 2 1 1 17 1 2 1 – 1 1 2 – – 1 2 3 1 – 1 1 Źródło: Rocznik Statystyczny Województw 2009 Strukturę ludności miejskiej według wielkości miasta, wielkości przeciętnego miasta oraz gęstości sieci miast w poszczególnych województwach przedstawia tab. 5. Analizując wielkość miast w Polsce pod względem powierzchni – miasta zajmowały w Polsce obszar 21 402 km2, co stanowiło 6,8 % powierzchni kraju. Ludność miejska Polski liczyła ogółem 23 306 165 osób, a jej udział w ogólnej liczbie ludności wyniósł 61,1 %. W porównaniu z 2004 rokiem powierzchnia miast wzrosła o 157 km2 (od roku 2000 wzrost powierzchni miast wyniósł łącznie 308 km2), a liczba ludności zmniejszyła się o 163 935 osób (od 2000 r. łącznie o 364 135 osób). Szczegółowe dane dotyczące powierzchni poszczególnych miast znajdują się w załączonych arkuszach kalkulacyjnych w odpowiedzi na pytanie 40 z II części kwestionariusza. 18 Tabela 5 Powierzchnia i ludność w miastach oraz liczba miast powyŜej 20 tys. mieszkańców. Źródło: Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2009 r., GUS/ Area and population in the territorial profile in 2009 3. Demografia i trendy migracyjne W tej części prezentowanego raportu znajdują się odpowiedzi na pytania nr 8, 9, 10 i 13 z pierwszej części kwestionariusza OECD. Szczegółowe dane tabelaryczne dotyczące tego rozdziału znajdują się w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych w odpowiedzi na te pytania (zawierające takie dane jak ludność, gęstość zaludnienia, ludność wg. wieku, płci i wykształcenia, dzietność, migracje zagraniczne). Zbiorcze dane dotyczące zmian demograficznych dla miast powyŜej 100 tys. mieszkańców znajdują się w załączniku 1 do niniejszego rozdziału. W zakresie rozwoju ludnościowego w skali całego kraju w podziale na miasto i wieś nastąpiły w latach 1988-1998 oraz w latach 1998-2008 zasadnicze zmiany tendencji. Według danych Rządowej Komisji Ludnościowej6 (2008-2009) w pierwszym okresie lat 1988-1998 liczba ludności miast zwiększyła się o 495,2 tys. osób, a na obszarach wiejskich spadła o 102,9 tys. W następnym dziesięcioleciu lat 1998-2008 liczba ludności w miastach spadła o 393,8 tys. (częściowo dzięki ujemnemu przyrostowi naturalnemu w miastach), a na wsi wzrosła o 252,7 tys. NaleŜy jednak przypomnieć, Ŝe w skali całego kraju liczba 6 organ doradczym Prezesa Rady Ministrów w sprawach dotyczących zagadnień demograficznych i polityki ludnościowej. Od 1999 roku jej przewodniczącym jest dr hab. prof. SGH Zbigniew Strzelecki. 19 ludności spadła o 141,1 tys. osób na skutek ujemnego salda migracji zagranicznych oraz malejącego przyrostu naturalnego ludności. Współczesny proces urbanizacji przebiega w warunkach zmniejszania się liczby ludności Polski. Towarzyszy temu znaczne wyhamowanie wzrostu udziału ludności miejskiej, który w okresie pomiędzy spisami powszechnymi 1988-2002 spadł do poziomu 0,1% rocznie. W analizie rozwoju ludnościowego w przekroju rocznym dla okresu od 2000 r. do pierwszej połowy 2009 r. zaobserwowano, począwszy od 2008 zatrzymanie tendencji spadkowej liczby ludności w skali całego kraju. W roku 2008 liczba ludności Polski powiększyła się o 20,3 tys. osób, a w pierwszej połowie 2009 r. o 17,1 tys. osób. Wzrost ludnościowy występował zarówno na wsi jak i w miastach. W rezultacie bilans ludności Polski w roku 2008 (porównując sytuację z 1.01.2008, ze stanem 31.12.2008) przedstawiał się następująco – tab. 6. Zmiany w całym okresie po II wojnie światowej przedstawione są w tabeli 7 oraz na wykresie 3. Tabela 6 Bilans ludnościowy w roku 2008. Rok 2008 – w tys. Miasto 23 316,9 241,3 228,7 +12,6 -38,9 -10,1 -36,4 +9,5 23 288,2 Ogółem 38 115,6 414,5 379,4 35,1 0,0 -14,8 20,3 X 38 135,9 Stan ludności 1.01.2008 Urodzenia Ŝywe Zgony Przyrost ubytek naturalny Saldo migracji wewnętrznych Saldo migracji zagranicznych Przyrost/ubytek Saldo zmian administracyjnych Stan ludności 31.12.2008 Wieś 14 798,7 173,2 150,7 +22,5 +38,9 -4,7 +56,7 -9,5 14 847,7 Źródło: Sytuacja demograficzna Polski, 2009 Tabela 7 Bilans ludności miast Polski ogółem w latach 1946-2008. Przyrost rzeczywisty ruch naturalny LATA Stan ludności w dniu 1 I ogółem przyrost urodzenia naturalny Ŝywe saldo migracjia zgony razem wewnętrz- zagranych nicznych Saldo zmizn administracyjnych Stan ludności w dniu 31 XII w tysiącach 2008 38 115,6 +20,2 35,1 414,5 379,4 -14,9 x -14,9 x 38 135,9 17 589,7 10 245,8 +5 709,2 +6 628,7 -919,5 +2 408,7 23 288,2 Miasta 1946-2008 7 602,0 +13 053,2 7 343,9 1946-1950 7 602,0 +1 618,6 743,6 1 179,7 436,1 +875,0 +1 010,0 -135,0 - 9 243,0 1951-1955 9 243,0 +1 584,8 1 049,7 1 582,5 532,8 +535,1 +535,4 -0,3 +1 041,3 12 067,0 20 1956-1960 12 067,0 +1 392,6 1 055,0 1 577,9 522,9 +337,6 +419,7 -82,1 +498,8 14 401,0 1961-1965 14 401,0 +1 143,3 703,6 1 228,0 524,4 +439,7 +502,9 -63,2 +82,6 15 680,7 1966-1970 15 680,7 +1 192,3 559,3 1 162,1 602,8 +633,0 +697,7 -64,7 -1,6 17 088,0 1971-1975 17 088,0 +1 618,7 730,4 1 439,7 709,3 +888,3 +938,2 -49,9 +187,7 19 030,0 1976-1980 19 030,0 +1 937,6 949,7 1 817,4 867,7 +987,9 +1 067,2 -79,3 +205,6 20 978,5 1981-1985 20 978,5 +1 542,9 948,7 1 924,3 975,6 +594,2 +685,7 -91,5 +47,5 22 485,6 1986-1990 22 485,6 +1 048,9 502,4 1 581,0 1 078,6 +546,5 +658,3 -111,8 +149,8 23 546,0 1991-1995 23 546,0 +426,2 179,0 1 311,8 1 132,8 +247,2 +317,9 -70,7 +41,5 23 675,0 1996-2000 23 675,0 -40,5 -22,5 1 081,5 1 104,0 -18,0 +46,3 -64,3 +61,5 23 670,3 2001-2005 23 670,3 -247,4 -62,5 1 018,9 1 081,4 -184,9 -128,7 -56,2 +33,1 23 423,7 2005 23 470,1 -51,3 -8,2 211,2 219,4 -43,1 -32,6 -10,5 +6,6 23 423,7 2006 23 423,7 -65,5 -4,2 218,0 222,2 -61,3 -35,1 -26,2 +12,6 23 368,9 2007 23 368,9 -63,0 -0,9 225,6 226,5 -62,1 -47,9 -14,2 +9,7 23 316,9 2008 23 316,9 -36,3 12,6 241,3 228,7 -49,0 -38,9 -10,1 +9,5 23 288,2 Źródło: Rocznik Demograficzny 2009, GUS, Warszawa. Wykres 3 Ludność Polski w latach 1946-2008. 40000 tys. rural urban 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1946 1950 1960 1970 1978 1988 1995 2000 2007 2008 Źródło: GUS Warto wspomnieć, w tym kontekście, Ŝe aktualna prognoza demograficzna GUS na lata 2008-2035 wskazuje, Ŝe do 2015 r. roczne ubytki mogą być nieznaczne – kilku, kilkunastotysięczne, aby w ciągu następnych dwóch dziesięcioletnich okresów zwiększyć się odpowiednio do 100 tys. i 168 tys. rocznie. Do 2030 r. liczba ludności Polski miałaby zmniejszyć się z obecnych (2008 r.) 38,1 mln do 36,8 mln. 3.1 Tendencje populacyjne na terenach miejskich W ostatnich latach obserwuje się dość duŜe zmiany liczby mieszkańców w jednostkach podziału administracyjnego Polski, szczególnie widoczne w duŜych miastach i ich strefach oddziaływania. Przyczyną zmian ludnościowych są: ruch naturalny, ruch migracyjny, zmiany granic administracyjnych. W 2008r. udział ludności miejskiej w populacji kraju wynosił 61,1%, a wartość tego wskaźnika pozostaje na stosunkowo stałym poziomie począwszy od 1990 r. i jest jednocześnie wyraźnie niŜsza, niŜ w większości krajów wysokorozwiniętych. Obserwowany jest jednak stopniowy spadek odsetka ludności miejskiej z 61,9% pod 21 koniec lat 90-tych poprzez 61,6% w 2003 r., 61,4% w 2005 r., 61,2% w 2007 r., do 61,1% w 2008 r. (wykres 4). Wykres 4 Współczynnik urbanizacji w Polsce w latach 1995-2007. Źródło: Paweł Krawczyk, Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007 (na podstawie GUS) Natomiast zróŜnicowanie stopnia urbanizacji w ujęciu regionalnym w 2008r. pokazuje wykres 5. Wykres 5 Wskaźnik urbanizacji (ludność mieszkająca w miastach, %), 2008r. (Polska 61,1%). 90% 80% 78% 70% 70% 64% 61% 60% 50% 60% 60% 52% 49% 47% 69% 66% 65% 64% 56% 45% 41% 40% 30% 20% Zachodniopomorskie Wielkopolskie WarmińskoMazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie KujawskoPomorskie 0% Dolnośląskie 10% Źródło: Opracowanie własne MRR (na podstawie GUS) Oficjalne dane statystyczne dla lat 2000-2008, wskazując na spadek liczby mieszkańców miast w Polsce (wykres 4), pozornie świadczą o zahamowaniu procesu urbanizacji/początkową fazę procesu dezurbanizacji. W rzeczywistości proces 22 urbanizacji postępuje, ale znaczna część migracji do miast i stref podmiejskich nie jest rejestrowana, a powolne zmiany statusu administracyjnego obszarów wiejskich w pobliŜu miast dodatkowo zaburzają obraz. Dotyczy to zwłaszcza procesów suburbanizacji w strefie obszarów metropolitalnych. Gminy podmiejskie, pomimo znacznego napływu mieszkańców zarówno z głównego ośrodka miejskiego, jaki i z obszarów wiejskich i innych rejonów Polski zachowują status administracyjny obszarów wiejskich. Istotnym problemem jest równieŜ brak pełnej rejestracji meldunkowej. Eksperci wskazują, Ŝe zaniŜona wartości tego wskaźnika wynika z przyjętych załoŜeń zbierania danych statystycznych dla miast w ich granicach administracyjnych, nie uwzględniając ich obszarów funkcjonalnych. Dlatego naleŜy postulować zmianę definicji ludności miejskiej i wiejskiej, przyjmując wzorem wielu krajów, jako kryterium miejskości i wiejskości wielkość (liczbę mieszkańców) miejscowości lub gęstość zaludnienia podstawowych jednostek administracyjnych. Jeśli oszacuje się liczbę ludności zatrudnionej w zawodach pozarolniczych, w zurbanizowanych strefach wokół duŜych miast to poziom urbanizacji w Polsce naleŜy oszacować na poziomie 65-68%, co bardziej odpowiada kryteriom przyjętym w większości krajów Unii Europejskiej (Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju- EPKPZK, 2008). Na przykład korekta oficjalnych danych statystycznych dotyczących liczby mieszkańców Warszawy pozwoliła oszacować, Ŝe zamieszkuje tu dodatkowo około ćwierć miliona osób, a oprócz tego pół miliona osób codziennie dojeŜdŜa (Bijak i inni, 2007). Szacunki te zostały przedstawione na rycinie 2. 23 Rycina 2 Szacunek rzeczywistej stopy urbanizacji na podstawie liczby ludności zamieszkałej w miastach i strefach podmiejskich o gęstości zaludnienia powyŜej 100150 mieszkańców/km2. Udział ludności miejskiej 1 20 30 40 50 60 70 80 99 100% RóŜnica pomiędzy rzeczywistym a formalnym odsetkiem urbanizacji (w punktach procentowych) 0 10 25 50 pkt % Źródło: Opracowano w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN pod kierunkiem doc. dr hab. Przemysława Śleszyńskiego W układzie przestrzennym następuje depopulacja wielu obszarów wiejskich i małych miast oraz zmniejszanie się liczby ludności obszarów centralnych w największych miastach. Następuje natomiast koncentracja ludności generalnie na obszarach metropolitalnych i w miastach Polski wschodniej oraz w miastach średnich pełniących funkcje regionalne wobec otaczających obszarów wiejskich i mniejszych miasteczek. Powoduje to wzmocnienie policentryczności struktury osadniczej kraju, wspomaganej dodatkowo funkcjami administracyjnymi, zwłaszcza miast powiatowych. 24 Rycina 3 Zmiany liczby ludności w miastach Polski w latach 2000-2008. Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Największy wzrost ludności następował w licznych gminach miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich znajdujących się w obszarach aglomeracyjnych największych miast (rycina 3, wykres 6). NaleŜą do nich: Piaseczno, Ząbki, Marki, Łomianki, Halinów, Józefów, Radzymin, Serock i Kobyłka w aglomeracji warszawskiej, Kórnik, Luboń, Pobiedziska, Swarzędz i Mosina w aglomeracji poznańskiej, śukowo, Pruszcz Gdański i Reda w aglomeracji trójmiejskiej, Święta Katarzyna i Kąty Wrocławskie w aglomeracji wrocławskiej, Tyczyn i Głogów Małopolski w aglomeracji rzeszowskiej, Choroszcz, Wasilków i Supraśl w aglomeracji białostockiej oraz Wieliczka i Niepołomice w aglomeracji krakowskiej. Wyjątek stanowią Borne Sulinowo w województwie zachodniopomorskim, Grodzisk Mazowiecki oraz Wilamowice sąsiadujące z Bielsko-Białą. Podobną prawidłowość moŜna zauwaŜyć analizując zmiany ludności gmin wiejskich – największym przyrostem ludności charakteryzowały się jednostki połoŜone w obszarach aglomeracyjnych duŜych miast, np. Dobra (Szczecińska), Kołbaskowo i Kobylanka w aglomeracji szczecińskiej, Osielsko, Białe Błota, Obrowo, Lubicz i Wielka Nieszawka w aglomeracji bydgosko-toruńskiej, Dopiewo, Komorniki, Rokietnica, Suchy Las, Tarnowo Podgórne i Kleszczewo w aglomeracji poznańskiej, Jabłonna, Lesznowola, Stare Babice i Nadarzyn w aglomeracji warszawskiej, Kosakowo, Wejherowo, Kolbudy, Pruszcz Gdański i Szemud w aglomeracji trójmiejskiej, Wólka i Głusk w aglomeracji lubelskiej, Czernica, Kobierzyce i Długołęka w aglomeracji wrocławskiej oraz Nowosolna w aglomeracji łódzkiej. (P. Krawczyk, 2009). 25 W grupie największych polskich miast największy wzrost w latach 2003-2007 zaobserwowano w dwóch duŜych ośrodkach miejskich – w Warszawie (+ 36 359) i Krakowie (analogicznie + 4 879), takŜe we Wrocławiu. Miasta te zyskują w wymianie migracyjnej z pozostałymi miastami; dotyczy to równieŜ kilku mniejszych miast wojewódzkich, w tym Olsztyna, Zielonej Góry i Torunia. Status stolicy województwa nie zapewnia jednak dodatniego bilansu migracji między miastami; bilans ten jest ujemny w przypadku Katowic, Kielc i Łodzi, natomiast w odniesieniu do Białegostoku, Bydgoszczy oraz Lublina waha się wokół zera. Największe spadki liczby mieszkańców w latach 2003-2007 wystąpiły w duŜych ośrodkach miejskich (Poznaniu, Bydgoszczy, Łodzi, Katowicach, Kielcach)-wykres 7, rycina 3. Największe spadki liczby ludności wystąpiły w miastach, w których gospodarka opierała się na tradycyjnych gałęziach przemysłu cięŜkiego. Analizując zmiany liczby ludności z uwzględnieniem wielkości miast największe tendencje spadkowe w latach 2003-2007 zaobserwowano w duŜych miastach, liczących powyŜej 100 tys. mieszkańców (Wałbrzych, Sosnowiec, Łodź, Bytom, Katowice) oraz w miastach najmniejszych do 10 tys. mieszkańców (Tabela 9). Warto zauwaŜyć, Ŝe w 2008 r. (załącznik 1) dodatnie ogólne saldo migracji występowało tylko w Warszawie (+3 897), Wrocławiu (+183) i Gdańsku (+18). Wykres 6 Gminy, w których nastąpił największy wzrost liczby ludności w latach 2003-2007. Źródło: Paweł Krawczyk, Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007 (na podstawie GUS) 26 Wykres 7 Gminy, w których nastąpił największy spadek liczby ludności w latach 2003-2007. Źródło: Paweł Krawczyk, Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007 (na podstawie GUS) Tabela 8 Zmiany liczby ludność w największych miastach (ok. 200 tys. mieszkańców) w latach 1950-2008. Lp. Miasto 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Warszawa Kraków Łódź Wrocław Poznań Gdańsk Szczecin Bydgoszcz Lublin Katowice Białystok Gdynia Częstochowa Radom Sosnowiec Toruń Kielce Gliwice Bytom Liczba ludności w tys. 1950 804 344 620 309 321 195 179 163 117 225 69 103 112 80 96 81 61 133 174 1960 1970 1980 1990 2000 2007 2008 1139 1316 1596 1656 1689 1707 1709 481 590 716 751 759 757 754 710 763 836 848 798 753 747 431 526 618 643 641 633 632 408 472 553 590 582 561 557 287 366 457 465 463 456 455 269 338 388 413 417 408 406 232 282 349 382 376 361 358 181 239 304 351 359 352 350 270 305 355 367 331 312 309 121 169 224 271 289 294 294 148 192 236 252 253 250 249 165 188 235 258 253 242 240 130 160 191 229 230 225 224 132 145 246 259 234 223 221 105 130 174 202 210 207 206 90 127 185 214 213 206 205 150 172 198 214 205 197 196 183 188 234 231 196 185 183 Źródło: Roczniki statystyczne z lat 1960 - 2008, GUS, Warszawa. BDR, GUS 27 Tabela 9 Wartości współczynnika przyrostu ludności w stosunku do roku poprzedniego (wg stałego miejsca zamieszkania) z uwzględnieniem wielkości gmin w latach 2003-2007. Średnia wartość współczynnika przyrostu ludności w stosunku do roku poprzedniego wg stałego miejsca Liczba ludności gminy zameldowania (w %) 2003 2004 2005 2006 2007 GMINY MIEJSKIE I MIEJSKO-WIEJSKIE Do 10 000 -0,26 -0,22 -0,27 -0,40 -0,23 10 000 – 20 000 -0,04 -0,03 -0,04 -0,07 0,03 20 000 – 50 000 -0,03 -0,01 -0,01 -0,07 0,05 50 000 – 100 000 -0,25 -0,28 -0,24 -0,33 -0,28 100 000 – 200 000 -0,33 -0,37 -0,35 -0,27 -0,35 powyŜej 200 000 -0,32 -0,36 -0,30 -0,32 -0,44 wszystkie gminy -0,13 -0,11 -0,13 -0,20 -0,09 GMINY WIEJSKIE Do 4 000 -0,38 -0,38 -0,41 -0,44 -0,39 4 000 – 6 000 -0,27 -0,14 -0,20 -0,20 -0,15 6 000 – 8 000 0,01 0,10 0,00 -0,01 0,02 8 000 – 12 000 0,50 0,53 0,52 0,39 0,67 12 000 – 16 000 0,91 1,11 0,98 1,06 1,02 powyŜej 16 000 1,03 1,43 1,09 1,16 1,45 wszystkie gminy 0,01 0,10 0,04 0,01 0,10 Źródło: Paweł Krawczyk, Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007 (na podstawie GUS) Problemy suburbanizacji i depopulacji Proces suburbanizacji interpretowany jest, jako etap, forma lub faza urbanizacji. Często opisywany jest równieŜ jako przenoszenie miejskich form krajobrazowych i uŜytkowania ziemi, mieszkańców miasta i ich stylu Ŝycia, miejsc pracy i niektórych funkcji miejskich na obszary poza miejskie. Suburbanizacja jest podstawowym elementem strukturalnym kształtowania się obszarów metropolitalnych. Celem kształtowania się takich form przestrzennych jest dąŜenie mieszkańców wielkich miast, a zwłaszcza metropolii, do uzyskania wyŜszej jakości Ŝycia przy zachowaniu racjonalnej dostępności do usług metropolitarnych zlokalizowanych zazwyczaj centralnie. Statystycznym wymiarem procesu suburbanizacji jest migracja mieszkańców miasta oraz nowych migrantów do danego obszaru metropolitalnego na tereny podmiejskie. Towarzyszy temu spadek zaludnienia w samym obszarze centralnym oraz szybszy wzrost ludnościowy terenów podmiejskich. Cechą charakterystyczną procesu suburbanizacji jest równieŜ znacznie szybszy rozwój mieszkalnictwa w stosunku do przyrostu wzrostu miejsc pracy i usług. Powstawanie w otoczeniu wielkich miast monofunkcyjnych obszarów mieszkalnictwa jednorodzinnego powoduje silne uzaleŜnienie od transportu indywidualnego, problemy transportowe oraz planistyczne. 28 Zmiany liczby ludności Polski w podziale na gminy pozwalają w znacznym stopniu uchwycić skalę przestrzenną procesu suburbanizacji. Na przykład w latach 1988-2007 spadkowi lub niewielkiemu przyrostowi liczby ludności w wielkich miastach towarzyszył znaczny przyrost liczby ludności w gminach otaczających (rycina 4). Zjawisko to dotyczy szczególnie Warszawy, Krakowa, Poznania, Trójmiasta, Wrocławia, Łodzi, Bydgoszczy i Torunia, ale równieŜ takich miast jak: Radom, Kielce, Tarnów, Rzeszów, Lublin, Białystok, Olsztyn, Szczecin, Koszalin, a nawet Płock i Włocławek. W przypadku wymienionej powyŜej drugiej grupy miast oraz miast Polski wschodniej, wzrost stref podmiejskich ma w znacznym stopniu charakter typowej urbanizacji, tj. napływu ludności z obszarów wiejskich i peryferyjnych do pracy w mieście, w którym nie moŜna znaleźć mieszkania lub jest za drogo na osiedlenie się w granicach administracyjnych miasta. RównieŜ w przypadku gmin województw: małopolskiego, podkarpackiego i pomorskiego, stosunkowo duŜy przyrost ludności w ostatnim dziesięcioleciu w sąsiedztwie wielkich miast jest równieŜ wynikiem utrzymywania się w tych regionach wysokiego dodatniego przyrostu naturalnego, a nie tylko procesu suburbanizacji. Rycina 4 Zmiany ludnościowe w latach 1988-2007 według gmin. Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Wzmocnienie procesu suburbanizacji, a zwłaszcza rozlewania się miast, spowodowane jest częściowo zjawiskami zachodzącymi w centralnych częściach obszarów miejskich. 29 Działanie renty gruntowej przyczynia się do wypychania wielu funkcji oraz kategorii społecznych na obrzeŜa miast. Równocześnie respektowanie prawa własności prowadzi do petryfikacji części struktury przestrzennej miasta i ogranicza wprowadzanie nowych funkcji w sposób elastyczny, zgodnie z potrzebami gospodarczymi miasta. Skutkiem jest zawłaszczanie przestrzeni miasta, wzrost kosztów funkcjonowania miasta i obniŜanie jakości Ŝycia (EPKPZK, 2008). Istotnym elementem zmian ludnościowych w skali kraju związanymi częściowo z procesami suburbanizacji jest depopulacja znacznych obszarów peryferyjnych kraju. W skali całego kraju głównymi obszarami depopulacyjnymi są obszary wiejskie oraz małe miasta leŜące poza wpływami obszarów metropolitalnych, obszary tzw. „Ściany Wschodniej”, Sudety, Górny Śląsk, większość obszarów województwa łódzkiego i świętokrzyskiego, oraz Pomorze. Wyjątek stanowi większość gmin i miast wykazujących się ciągle znaczną dynamiką demograficzną województw Pomorskiego, Małopolskiego Podkarpackiego (rycina 3 i 4). Utrzymanie takiego trendu w następnych dziesięcioleciach moŜe stworzyć problemy strukturalne dalszego rozwoju gospodarczego na wielu obszarach kraju (rycina 5). Rycina 5 Szacunek zmian demograficznych w latach 2008-2030: liczby ludności ogółem (A) i udziału liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (B). Źródło: na podstawie mapy struktury demograficznej przygotowanej do najnowszej wersji Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (P. Śleszyński) Gęstość zaludnienia Liczba osób przypadających na 1 km2 powierzchni Polski nie zmieniła się w porównaniu z poprzednim rokiem i wynosi na koniec 2008 r. 122. W grupie województw największą gęstość zaludnienia ma województwo śląskie – 377 osób/km2, kolejne to woj. małopolskie (217). Tak jak w poprzednim roku, najniŜszą wartość wskaźnika zanotowano w województwach: podlaskim i warmińskomazurskim (po 59 osób/km2). 30 Wśród powiatów najwyŜszą gęstością zaludnienia charakteryzuje się powiat pruszkowski w woj. mazowieckim (wzrost z 599 do 603 osób/km2). Kolejne to: wodzisławski (543 osoby/km2) i będziński (415), obydwa połoŜone w woj. śląskim. Najmniej osób – 19 przypada, tak jak w poprzednim roku, na 1 km2 w powiecie bieszczadzkim, w woj. podkarpackim, a następnie w sejneńskim i suwalskim, obydwa w woj. podlaskim (odpowiednio 25 i 27 osób/km2). Miastem na prawach powiatu o najwyŜszej gęstości zaludnienia, mimo spadku w skali roku z 4 097 do 4 084 osób/km2, pozostają Świętochłowice w woj. śląskim. Następne miasta na prawach powiatu, w których na 1 km2 przypada ponad 3 000 osób to: Chorzów takŜe w woj. śląskim i m.st. Warszawa w woj. mazowieckim. Tak jak w poprzednim roku najmniejszą gęstość zaludnienia ma Świnoujście w woj. zachodniopomorskim – 207 osób/km2. Największa gęstość zaludnienia w zbiorowości gmin (powyŜej 4 000 osób/km2) przypada ponownie na wspomniane wyŜej Świętochłowice oraz gminę miejską Piastów w pow. pruszkowskim, woj. mazowieckie. Najgęściej zaludnioną gminą miejsko-wiejską jest Wołomin w pow. wołomińskim, takŜe w woj. mazowieckim (815 osób/km2) a gminą wiejską – Buczkowice w pow. bielskim, woj. śląskie (554 osoby/km2). Tak jak w poprzednim roku, najmniej osób (odpowiednio 5 i 6) przypada na 1 km2 w gminach wiejskich woj. podkarpackiego: Lutowiska w pow. bieszczadzkim i Cisna w pow. leskim. Najrzadziej zaludniona gmina miejskowiejska to Nowe Warpno w pow. polickim, woj. zachodniopomorskie (8 osób/km2), a gmina miejska– Krynica Morska w pow. nowodworskim, woj. pomorskie (12 osób/ km2). W grupie miast najwięcej osób przypada ponownie na 1 km2 w wymienionych juŜ gminach miejskich: Świętochłowice i Piastów. Najmniejszą gęstość zaludnienia mają: wspomniana gmina miejska Krynica Morska oraz miasta leŜące na terenie gmin miejsko-wiejskich w woj. podlaskim: SuraŜ w pow. Białostockim (29 osób/km2) i Kleszczele w pow. hajnowskim (30 osób/km2). Największa wartość wskaźnika dla pięciu nowo utworzonych miast przypada na Michałowo w pow. białostockim, woj. podlaskie (1641 osób/km2), najmniejsza na Brzostek w pow. dębickim, woj. podkarpackie (295 osób/km2). Tak jak w poprzednim roku, tereny wiejskie w Polsce ogółem miały gęstość zaludnienia równą 51 osób/km2. Najgęściej zaludnione przypadają na województwa: małopolskie i śląskie (odpowiednio 123 i 118 osób/km2), najrzadziej (poniŜej 30 osób/km2) na województwa: warmińsko-mazurskie, podlaskie, zachodniopomorskie i lubuskie. Analiza gęstości zaludnienia wskazuje na nieadekwatność podziałów administracyjnych do analizy poziomu urbanizacji. Dotyczy to zwłaszcza kategorii administracyjnej gmin miejsko-wiejskich, w których gęstość zaludnienia jest na poziomie wiejskich. Natomiast znaczna część gmin wiejskich połoŜonych w zasięgu obszarów metropolitalnych (poza Podkarpaciem) charakteryzuje się „miejską” gęstością zaludnienia (rycina 6). 31 Rycina 6 Rozkład gęstości zaludnienia w gminach: miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w 2008 r. Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Rycina 7 Gęstość zaludnienia i zmiany ludnościowe w podregionach w latach 2000 – 2007. Źródło: Projekt KSRR - Opracowanie własne MRR na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS. Ludność według wieku Istotnym problemem rozwoju demograficznego całego kraju jak i rozwoju obszarów miejskich jest proces starzenia się mieszkańców nasilający się znacznie w ostatnich dziesięcioleciach. W skali przestrzennej miast obserwujemy systematyczne 32 starzenie się społeczności miejskiej. Dotyczy to zarówno obszarów centralnych wielkich miast oraz małych miast tracących na skutek migracji ludność zwłaszcza młodej i lepiej wykształconej. Aktualny stan udziału ludności w wieku poprodukcyjnym7 w miastach przedstawia ryc. 8. W roku 2008, juŜ w ponad 20 jednostkach było ponad 20 % mieszkańców w wieku poprodukcyjnym, w tym we wszystkich dzielnicach centralnych Warszawy i w Łodzi. Niemniej w 440 miastach udział ludności w tej kategorii wieku był poniŜej 15%. Rycina 8 Udział ludności w wieku poprodukcyjnych w % ludności ogółem w miastach. Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Przyrost naturalny W skali całego kraju obserwuje się w Polsce w ostatnich latach wzrost przyrostu naturalnego co przekłada się na wzrost tego wskaźnika we wszystkich jednostkach administracyjnych. Uśredniając wyŜszy przyrost naturalny występuje w gminach miejskich i miejsko-wiejskich. Dodatni przyrost naturalny występuje w miastach liczących od 10 do 100 tys. mieszkańców. NajniŜszy przyrost występuje w największych miastach powyŜej 200 tys. mieszkańców choć w ostatnich latach zauwaŜalne jest zmniejszenie tej negatywnej sytuacji. Przedstawia to tabela 10 i rycina 9. Analizując wartości przyrostu naturalnego w latach 2003-2007 zauwaŜalna jest duŜa przewaga zgonów nad urodzeniami w duŜych miastach: Łódź, Warszawa, 7 Według metodologii GUS są to: męŜczyźni w wieku 65 lat i więcej oraz kobiety w wieku 60 lat i więcej 33 Wrocław i Katowice. Natomiast największy Białymstoku, śorach i Rzeszowie (wykres 8). przyrost zaobserwowano w Tabela 10 Wartość współczynnika przyrostu naturalnego według kryterium demograficznego wielkości gmin w latach 2003-2007. Średnia wartość współczynnika przyrostu naturalnego (w ‰) Liczba ludności gminy 2003 2004 2005 2006 2007 GMINY MIEJSKIE I MIEJSKO-WIEJSKIE do 10 000 -0,71 -0,54 -0,52 -0,30 -0,10 10 000 – 20 000 0,22 0,32 0,39 0,55 0,81 20 000 – 50 000 0,43 0,67 0,73 0,94 1,02 50 000 – 100 000 0,07 0,30 0,51 0,45 0,72 100 000 – 200 000 -0,63 -0,56 -0,69 -0,26 -0,37 powyŜej 200 000 -1,53 -1,39 -1,21 -0,99 -0,95 wszystkie gminy -0,08 0,08 0,14 0,32 0,51 GMINY WIEJSKIE do 4 000 -1,44 -1,69 -1,68 -1,53 -1,64 4 000 – 6 000 -1,26 -0,90 -1,12 -0,68 -0,66 6 000 – 8 000 0,05 -0,02 0,01 0,10 0,23 8 000 – 12 000 0,71 0,89 0,98 1,05 1,40 12 000 – 16 000 1,46 1,51 1,49 1,93 2,29 powyŜej 16 000 3,16 3,07 3,15 3,42 3,44 wszystkie gminy -0,38 -0,28 -0,33 -0,10 0,01 Źródło: Paweł Krawczyk, Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007 (na podstawie GUS) Wykres 8 Gminy o największym i najmniejszym bezwzględnym przyroście naturalnym w latach 2003-2007. Źródło: Paweł Krawczyk, Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007 (na podstawie GUS) 34 Rycina 9 Przyrost naturalny na 1000 ludności regiony i miasta wojewódzkie 2007 i 2008. Źródło: Miasta Wojewódzkie, podstawowe dane statystyczne, GUS, VIII 2009 Dzietność Obecna i przyszła sytuacja demograficzna Polski jest skutkiem powojennego wyŜu urodzeń (i w raz z nim nadwyŜki osób w wieku poprodukcyjnym) oraz niŜu urodzeń w okresie transformacji systemowej. Poziom współczynnika dzietności ogólnej, czyli średniej liczby urodzeń przypadających na 1 kobietę w wieku 15-45 lat, obniŜał się w Polsce od początku transformacji aŜ do 2003 r. Spadek ten przebiegał bardzo gwałtownie. W latach 2004-2007 zanotowano w Polsce pewien wzrost 35 wartości współczynnika dzietności, po okresie gwałtownego spadku tych wartości w okresie 1990-2003. Spadek liczby urodzeń dotyczył w okresie transformacji zarówno obszarów wiejskich jak i miejskich. Zmiana niekorzystnego trendu po 2003 r. była bardziej wyraźna wśród mieszkańców polskich miast. Rycina 10 Spadek współczynnika dzietności TFR (w %) w latach 2000–2005 w miastach i na wsi. Źródło: Prof. dr Hab. Okólski Marek, Fihel Agnieszka. "Bilans Demograficzny Polski W Roku 2033." Ekspertyzy Do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033. Tom IV. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008 Największy wpływ na liczbę urodzeń miał spadek płodności wśród najmłodszych kobiet, które nie przekroczyły 25 roku Ŝycia. W okresie 1990–2006 współczynnik urodzeń na 1000 kobiet spadł o 65% w grupie 20–24 lat i była to tendencja powszechna i w miastach, i na terenach wiejskich. Natomiast w przypadku starszych grup wiekowych obserwowano odmienne tendencje w miastach i na wsi, przy czym płodność mieszkanek miast malała w mniejszym tempie niŜ płodność mieszkanek wsi. I tak, dla kobiet w wieku 25–29 lat współczynnik urodzeń na 1000 kobiet zmalał o 20% w miastach i 30% na wsiach, dla kobiet w wieku 30–34 lat i 35– 39 lat wzrósł w miastach o odpowiednio 19% i 9%, na terenach zaś wiejskich spadł o 28% i 33%. W rezultacie w okresie 1990–2005 współczynnik dzietności Total Fertility Rate (TFR)8 spadł w miastach średnio o 33% (w okresie 2000–2005 o 4%, (rycina 10) natomiast na wsiach średnio o 46% (w okresie 2000–2005 o 15%). To, iŜ spadek TFR był wyŜszy na wsi niŜ w miastach, wynikało z wyŜszego poziomu początkowego płodności na terenach wiejskich (wykres 9), a takŜe z tendencji do stopniowego zbliŜania się poziomu początkowego płodności na terenach wiejskich i miejskich. 8 Przeciętna liczba dzieci, jak przypadałaby na 1 kobietę, gdyby wszystkie kobiety doŜyły końca swojego wieku rozrodczego, a ich płodność odpowiadałaby średniej kaŜdej z grup wiekowych. 36 Wykres 9 Spadek współczynnika dzietności TFR w Polsce według miejsca zamieszkania, 1960-2006. Źródło: Prof. dr Hab. Okólski Marek, Fihel Agnieszka. "Bilans Demograficzny Polski W Roku 2033." Ekspertyzy Do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033. Tom IV. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008 Szczegółowe dane dotyczące dzietności „Płodność - urodzenia Ŝywe na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat – ogółem oraz na obszarach miejskich/Fertility - live births per 1000 women aged 15-49 - total” w latach 1999 – 2008 znajdują się w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych w odpowiedzi na pytanie 8. 3.2 Migracje wewnętrzne do obszarów miejskich Ogólna struktura migracji wewnętrznych w przestrzeni kraju od dziesięcioleci pozostaje niezmienna. Pomimo zmniejszenia skali migracji wewnętrznych w latach 1980. i 1990. w dalszym ciągu głównymi ośrodkami przyciągającymi migrantów są obszary metropolitalne i wielkie miasta (rycina 11). Poza obszarem metropolitalnym Warszawy, który przyciąga migrantów z całego kraju, migracje do innych obszarów metropolitalnych maja charakter bardziej regionalny. Narodowy spis powszechny 2002 pozwolił stwierdzić, Ŝe ponad 59% ludności kraju mieszka w aktualnym miejscu od urodzenia, a w latach 1989-2002 zmieniło swoje miejsce zamieszkania jedynie 10.5% ludności. Istotną zmianą okresu transformacji w kierunkach i natęŜeniu migracji było zmniejszenie napływu do miast Górnego Śląska i generalnie do miast dotkniętych problemami na rynku pracy. 37 Rycina 11 Zlewnie migracyjne miast wojewódzkich 2008 r. Źródło: T. Komornicki, P. Korcelli, P. Śleszyński, D. Świątek, P. Siłka, 2009 Hierarchiczny układ migracji w systemie osadniczym, zgodnie z którym miasta danej wielkości charakteryzował dodatni bilans migracyjny w relacji do miast mniejszych, jak równieŜ obszarów wiejskich, a bilans ujemny względem większych ośrodków, utrzymywał się do połowy lat 90-tych. (tabela 11). 38 Tabela 11 Migracje w systemie osadniczym Polski. Współczynniki odpływu (1988). Obszary źródłowe Obszary Obszary docelowe Miasta o liczbie ludności (w tys.) 5 5-9 10-19 20-49 50-99 Obszary wiejskie Łącznie 100 i więcej 0,92 1,25 2,75 3,68 2,50 4,88 9,85 25,89 0,58 0,89 1,86 3,11 2,20 4,39 7,80 20,83 0,47 0,68 1,30 2,25 1,82 4,73 6,06 16,14 0,38 0,64 1,05 1,84 1,27 4,50 5,77 15,45 0,35 0,63 0,97 1,47 1,05 4,22 4,92 12,61 0,27 0,39 0,66 1,03 0,77 3,55 3,71 10,38 0,18 0,36 0,71 1,20 1,02 2,34 2,71 7,49 wiejskie Miasta o liczbie ludności (w tys.) <5 5–9 10 – 19 20 – 49 50 – 99 100 i więcej Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznika Demograficznego, 1989(Za P. Korcelli, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN im. St. Leszczyckiego w Warszawie „System osadniczy polski – tendencje i uwarunkowania przemian”) W późniejszym okresie uległ on dekompozycji, co najmniej w odniesieniu do potwierdzonych rejestracją meldunkową tzw. migracji na pobyt stały (tabela 12). Obszary wiejskie, których ludność charakteryzowała się największą skłonnością do migracji, cechują obecnie niŜsze wartości współczynnika odpływu migracyjnego niŜ małe i średniej wielkości miasta. Ponadto, obszary wiejskie zyskują netto w wymianie migracyjnej z miastami wszystkich kategorii wielkościowej. Jest to w duŜej mierze efekt zjawiska suburbanizacji, którego powyŜsza statystyka nie ujawnia (ten problem został omówiony w poprzednim podrozdziale). Kolejna zmiana to zasadniczy wzrost zróŜnicowań pod względem bilansu migracyjnego miast tej samej kategorii wielkości. W zakresie migracji między miastami zaledwie w kilkunastu (spośród 39) ośrodkach ponad stutysięcznych bilans ten jest dodatni. Jedynie Warszawa utrzymała rolę docelowego ośrodka migracji wewnętrznych o istotnej skali. 39 Tabela 12 Migracje w systemie osadniczym Polski. Współczynniki odpływu (2006 r.). Obszary źródłowe Obszary docelowe Miasta o liczbie ludności (w tys.) 5 5-9 10-19 20-49 50-99 100 i więcej Obszary Łącznie wiejskie Obszary 0.59 0,63 1,19 1,67 1,24 2,26 4,82 12,36 0,40 0,48 1,08 1,81 1,44 3,17 7,00 15,38 0,27 0,45 0,74 1,44 1,37 3,11 7,12 14,57 0,30 0,33 0,77 1,41 1,17 3,49 7,21 14,66 0,28 0,36 0,80 1,26 1,08 3,48 7,40 14,67 0,31 0,47 0,74 1,32 1,04 3,41 7,62 14,91 0,18 0,33 0,64 1,15 0,82 1,72 5,03 9,92 wiejskie Miasta o liczbie ludności (w tys.) <5 5-9 10-19 20-49 50-99 100 i więcej Źródło: Obliczenie własne na podstawie Rocznika Demograficznego 2007. (Za P. Korcelli, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN im. St. Leszczyckiego w Warszawie „System osadniczy polski – tendencje i uwarunkowania przemian”) W opinii ekspertów wymienione wyŜej tendencje będą się utrzymywały co najmniej w perspektywie średniookresowej – 10-15 lat. Najnowsze dane dotyczące migracji wewnętrznych dla 2008 r. w podziale na klasy wielkości miast znajduję się w Załączniku 1 (tabela 2). Analizując najnowsze dane w 2008 r. dla miast ponad 100 tysięcznych dodatni bilans migracji wewnętrznych zachowały tylko 3 miasta - Warszawa, Chorzów i Wrocław, natomiast w 2006 r. było ich 6 (Warszawa + 8 359; Kraków, Olsztyn, Wrocław, Zielona Góra, Chorzów) – tabele 13 i 14. 40 Tabela 13 Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w miastach liczących w 2008r. 100 tys. i więcej mieszkańców. Napływ MIASTA OGÓŁEM M. st. Warszawa Białystok Bielsko-Biała Bydgoszcz Bytom Chorzów Częstochowa Dąbrowa Górnicza Elbląg Gdańsk Gdynia Gliwice Gorzów Wielkopolski Kalisz Katowice Kielce Koszalin Kraków Legnica Lublin Łódź Olsztyn Opole Płock Poznań Radom Ruda Śląska Rybnik Rzeszów Sosnowiec Szczecin Tarnów Toruń Tychy Wałbrzych Włocławek Wrocław Zabrze Zielona Góra Odpływ Saldo migracji ogółem z miast ze wsi ogółem do miast 87 881 17 658 2 240 1 269 2 380 1 263 1 349 1 228 1 105 784 4 260 2 643 1 253 56 808 12 473 1 137 819 1 224 1 082 1 224 584 907 413 3 118 2 017 900 31 073 5 185 1 103 450 1 156 181 125 644 198 371 1 142 626 353 104 529 14 092 2 544 1 622 3 989 1 723 1 217 2 094 1 421 1 096 4 295 3 436 1 815 49 386 7 479 1 061 542 1 318 1 257 1 021 829 1 102 606 2 273 2 187 1 111 55 143 6 613 1 483 1 080 2 671 466 196 1 265 319 490 2 022 1 249 704 -16 648 +3 566 -304 -353 -1 609 -460 +132 -866 -316 -312 -35 -793 -562 +7 422 +4 994 +76 +277 -94 -175 +203 -245 -195 -193 +845 -170 -211 -24 070 -1 428 -380 -630 -1 515 -285 -71 -621 -121 -119 -880 -623 -351 1 218 663 2 485 1 257 1 189 5 611 743 2 514 3 593 2 139 1 123 950 5 015 1 063 824 953 1 653 1 487 3 287 711 1 765 800 541 698 5 849 1 053 1 265 631 289 2 124 522 639 3 483 371 1 252 2 215 1 164 623 337 3 331 483 731 688 733 1 232 2 128 272 963 613 392 294 3 871 818 711 587 374 361 735 550 2 128 372 1 262 1 378 975 500 613 1 684 580 93 265 920 255 1 159 439 802 187 149 404 1 978 235 554 1 364 890 3 279 1 993 1 237 5 835 1 071 3 310 5 086 2 141 1 440 1 439 7 915 1 991 1 166 1 268 1 712 2 314 3 961 1 014 2 458 1 394 1 125 1 081 5 820 1 538 1 343 430 282 2 699 818 524 2 193 481 1 387 2 322 699 522 423 2 782 825 874 685 613 1 761 1 532 334 710 836 759 526 2 117 1 059 407 934 608 580 1 175 713 3 642 590 1 923 2 764 1 442 918 1 016 5 133 1 166 292 583 1 099 553 2 429 680 1 748 558 366 555 3 703 479 936 -146 -227 -794 -736 -48 -224 -328 -796 -1 493 -2 -317 -489 -2 900 -928 -342 -315 -59 -827 -674 -303 -693 -594 -584 -383 +29 -485 -78 +201 +7 -575 -296 +115 +1 290 -110 -135 -107 +465 +101 -86 +549 -342 -143 +3 +120 -529 +596 -62 +253 -223 -367 -232 +1 754 -241 +304 -347 -234 -219 -440 -163 -1 514 -218 -661 -1 386 -467 -418 -403 -3 449 -586 -199 -318 -179 -298 -1 270 -241 -946 -371 -217 -151 -1 725 -244 -382 na wieś ogółem z miast ze wsi Źródło: Rocznik Demograficzny 2009, GUS 41 Tabela 14 Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w miastach liczących w 2006r. 100 tys. i więcej mieszkańców. Napływ Odpływ Saldo migracji MIASTA ogółem z miast OGÓŁEM 107 778 M. st. Warszawa 24 100 Białystok 3 049 Bielsko-Biała 1 446 Bydgoszcz 2 747 Bytom 1 367 Chorzów 1 444 Częstochowa 1 531 Dąbrowa Górnicza 1 315 Elbląg 847 Gdańsk 4 971 Gdynia 3 703 Gliwice 1 587 Gorzów Wielkopolski 1 275 Kalisz 770 Katowice 2 852 Kielce 1 461 Koszalin 1 202 Kraków 7 080 Legnica 911 Lublin 3 088 Łódź 4 225 Olsztyn 2 405 Opole 1 271 Płock 1 119 Poznań 6 444 Radom 1 152 Ruda Śląska 923 Rybnik 1 212 Rzeszów 1 910 Sosnowiec 1 634 Szczecin 4 027 Tarnów 830 Toruń 2 105 Tychy 817 Wałbrzych 688 Włocławek 750 Wrocław 6 819 Zabrze 1 101 Zielona Góra 1 600 ze wsi ogółem do miast 70 193 17 096 1 327 901 1 450 1 149 1 292 691 1 081 439 3 628 3 017 1 135 37 585 7 004 1 722 545 1 297 218 152 840 234 408 1 343 686 452 118 002 15 741 3 142 1 768 4 461 2 004 1 416 2 204 1 607 1 160 5 100 4 124 1 992 57 724 8 579 1 436 627 1 499 1 404 1 198 889 1 182 622 2 761 2 672 1 265 60 278 7 162 1 706 1 141 2 962 600 218 1 315 425 538 2 339 1 452 727 -10 224 +12 469 -22 693 +8 359 +8 517 -158 -93 -109 +16 -322 +274 -596 -1 714 -49 -1 665 -637 -255 -382 +28 +94 -66 -673 -198 -475 -292 -101 -191 -313 -183 -130 -129 +867 -996 -421 +345 -766 -405 -130 -275 643 303 2 368 640 619 4 380 487 1 630 2 616 1 234 708 387 4 409 504 821 861 857 1 345 2 624 313 1 140 621 480 329 4 779 864 1 025 632 467 484 821 583 2 700 424 1 458 1 609 1 171 563 732 2 035 648 102 351 1 053 289 1 403 517 965 196 208 421 2 040 237 575 1 437 1 035 3 848 2 462 1 318 6 235 1 199 4 315 5 620 2 113 1 564 1 574 8 459 2 357 1 289 1 436 1 940 2 623 4 100 1 239 3 055 1 631 1 225 1 299 6 707 1 647 1 556 546 379 3 048 950 628 2 304 570 1 808 2 900 850 611 477 3 244 1 047 955 821 641 2 018 1 712 399 882 1 033 848 704 2 523 1 112 580 891 656 800 1 512 690 3 931 629 2 507 2 720 1 263 953 1 097 5 215 1 310 334 615 1 299 605 2 388 840 2 173 598 377 595 4 184 535 976 -162 -265 -996 -1 001 -116 +845 -288 -1 227 -1 395 +292 -293 -455 -2 015 -1 205 -366 -224 -30 -989 -73 -409 -950 -814 -537 -549 +112 -546 +44 na wieś ogółem z miast +97 -76 -680 -310 -9 +2 076 -83 -178 -284 +384 +97 -90 +1 165 -543 -134 +40 +216 -673 +912 -86 +258 -412 -368 -375 +2 256 -248 +445 ze wsi -259 -189 -316 -691 -107 -1 231 -205 -1 049 -1 111 -92 -390 -365 -3180 -662 -232 -264 -246 -316 -985 -323 -1 208 -402 -169 -174 -2 144 -298 -401 Źródło: Rocznik demograficzny 2007, GUS Eksperci wskazują takŜe, Ŝe migracje do miast, przyjmujące dawniej duŜą skalę, zostały w znacznej mierze zastąpione wyjazdami do pracy za granicę, zwłaszcza dotyczy to osób o podstawowych i średnich kwalifikacjach zawodowych 42 (jednak proces został zahamowany kryzysem gospodarczym), jak równieŜ codziennymi dojazdami do pracy w obrębie obszarów funkcjonalnych miast. DojeŜdŜający do pracy9 Na koniec 2006 r. w Polsce ponad 2,3 mln osób pracowało poza gminą zamieszkania, co stanowiło 25% ogółu pracowników najemnych. Rozmiary i natęŜenie dojazdów wykazują znaczne zróŜnicowanie przestrzenne. W przekroju poszczególnych województw najwyŜszy udział dojeŜdŜających do pracy w ogólnej liczbie pracowników najemnych wystąpił w województwie podkarpackim, a najniŜszy w województwie podlaskim. WyŜszy od przeciętnego w skali kraju udział liczby dojeŜdŜających do pracy w liczbie pracowników najemnych występował w województwach: podkarpackim, małopolskim, śląskim, wielkopolskim, opolskim i świętokrzyskim (zob. rycina 12). Rycina 12 DojeŜdŜający do pracy według województw w 2006 r., stan w dniu 31 XII. Źródło: GUS Źródłem informacji słuŜących do oszacowania skali i kierunków przepływu ludności związanego z zatrudnieniem były zbiory systemu podatkowego urzędów skarbowych za rok 2006, gromadzone w bazie POLTAX (z PIT-11/8B i PIT-40), udostępnione przez Ministerstwo Finansów; badane były przepływy osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy według stanu w dniu 31 XII 2006r. 9 43 W zbiorowości podregionów skrajne wartości udziału dojeŜdŜających do pracy w ogólnej liczbie pracowników najemnych wystąpiły w podregionie m. Warszawa i podregionie oświęcimskim (zob. rycina 13). Rycina 13 DojeŜdŜający do pracy według podregionów w 2006 r., stan w dniu 31 XII. Źródło: GUS 44 Rycina 14 PrzyjeŜdŜający do pracy według gmin w 2006 r. Źródło: GUS Rycina 15 DojeŜdŜający do pracy według powiatów w 2006r. Źródło: GUS 45 Zdecydowanie największe strumienie dojeŜdŜających do pracy kierują się w stronę duŜych ośrodków miejskich (Rycina 14 i 15). Wyraźnie największym natęŜeniem przepływu w obu kierunkach charakteryzują się gminy o relatywnie bogatej infrastrukturze gospodarczej. Są to głównie gminy sąsiadujące z duŜymi miastami (wchodzącym w skład „aglomeracji”). Obrazują to przykładowe kartogramy dla Warszawy i Poznania oraz ryciny 17 i 18 dla wszystkich miast wojewódzkich. 46 Rycina 16 PrzyjeŜdŜający do pracy w warszawie i w poznaniu w 2006 r., stan w dniu 31 XII. M.st. Warszawa M. Poznań Źródło: GUS 47 Rycina 17 PrzyjeŜdŜający do pracy do miast wojewódzkich w 2006r. Bez Bydgoszczy i Gorzowa Wielkopolskiego Bez Torunia i Zielonej Góry Źródło: GUS 48 Rycina 18 WyjeŜdŜający do pracy z miast wojewódzkich w 2006r. Bez Bydgoszczy i Gorzowa Wielkopolskiego Bez Torunia i Zielonej Góry Źródło: GUS 49 3.3 Migracje zagraniczne Oficjalne dane rejestrowe dotyczące migracji zagranicznych podawane przez Główny Urząd Statystyczny dotyczą migracji na pobyt stały według zameldowania10. Dane te dla lat 2004-2008 znajdują się w załączonych arkuszach kalkulacyjnych w odpowiedzi na pytanie 14. Zbierane są równieŜ dane dotyczące wyjazdów za granicę na pobyt czasowy. PoniŜszą analizę oparto na tych danych, uzupełniając innymi dostępnymi opracowaniami, aby lepiej ukazać specyfikę tego zjawiska w miastach. Emigracja z Polski W okresie powojennym w Polsce notowano ujemne saldo migracji zagranicznych. W latach 1945-2004, pomimo róŜnorodnych i często sprzecznych szacunków, moŜna przyjąć, Ŝe wyjechało z Polski około 5 milionów osób. Wyniki NSP 2002 ujawniły, Ŝe 786 tys. mieszkańców Polski (w tym 626 tys. posiadało status rezydenta innego kraju) przebywało czasowo za granicą. Najwięcej Polaków przebywało w: Niemczech - 294 tys., Włoszech - 39 tys., Wielkiej Brytanii - 24 tys., Francji - 21 tys. Natomiast poza Europą przebywało: w USA - 158 tys., a w Kanadzie - 29 tys. Po integracji Polski z Unią Europejską migracje z Polski uzaleŜnione zostały od dostępności do rynków pracy w poszczególnych krajach członkowskich UE. Początkowa tyko trzy kraje otworzyły swoje rynki pracy: Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja. W 2006 r. swoje rynki pracy otworzyły kolejno: Hiszpania, Portugalia, Finlandia, Grecja, Włochy, a w 2007 r. Niderlandy. Równocześnie od 2006 r. Francja, Belgia oraz Dania zaczęły wprowadzać ułatwienia w dostępie do swoich rynków pracy, natomiast Niemcy i Luksemburg zliberalizowały przepisy migracyjne dotyczące osób posiadających kwalifikacje w wyróŜnionych zawodach. W rezultacie szacowano, Ŝe pod koniec 2006 roku w Wielkiej Brytanii przebywało ok. 580 tys., w Niemczech - ok. 450 tys., w Irlandii – ok. 120 tys., Włoszech - ok. 85 tys. a w Niderlandy - ok. 55 tys., emigrantów z Polski. Integracja Polski z Unią Europejską zmieniła radykalnie skalę i kierunki migracji z Polski. Na uwagę zasługuje gwałtowny wzrost emigracji do Irlandii i do Wielkiej Brytanii. Emigracje zagraniczne na pobyt stały wg danych rejestrowych wynosiły w Polsce w 2008 r. 30 140 osób. Liczba ta zmalała w stosunku do roku 2007 o 5 340 osób. W układzie regionalnym, migracje z Polski na pobyt stały (w latach 2004-2008) stopniowo malały (wykres 10). W dalszym ciągu, pomimo duŜego odpływu ludności z województwa opolskiego w poprzednich dziesięcioleciach, emigracja utrzymywała się na wysokim poziomie. To samo dotyczy województwa śląskiego i dolnośląskiego, jednak moŜna w nich zauwaŜyć większy spadek tej tendencji. 10 Emigracją jest fakt wymeldowania z pobytu stałego w celu wyjazdu zagranicę imigracją– fakt zameldowania na pobyt stały osoby, która nie była zameldowana w Polsce. 50 Wykres 10 Emigracja zagraniczna na pobyt stały w latach 2004-2008. Thous. International emigration for permanent resistance - total 45 40 35 30 25 20 15 10 5 2004 2005 2006 2007 Warmińskomazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Opolskie Dolnośląskie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Lubuskie Świętokrzyskie Podlaskie Podkarpackie Lubelskie Śląskie Małopolskie Mazowieckie Łódzkie POLSKA POLAND 0 2008 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Częściowych danych na temat migracji zagranicznych dostarcza system Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL)11. Wynika z nich, Ŝe pięć województw południowej i wschodniej Polski: podkarpackie, małopolskie, lubelskie, podlaskie i świętokrzyskie, zamieszkanych przez jedną czwartą ludności Polski, jest źródłem blisko 50% ogólnej liczby emigrantów, spośród których pewna część osiedli się zapewne za granicą na stałe. Zgodnie z przytaczanymi powyŜej danymi systemu BAEL, 42% emigrantów z lat 1999-2006 wywodzi się ze wsi, a dalsze 36% to mieszkańcy małych i średniej wielkości miast - liczących poniŜej 100 tys. ludności. Jest to w sumie o ok. 10 punktów procentowych więcej od udziału tych obszarów (jak równieŜ typów jednostek osadniczych) w ogólnej liczbie ludności Polski. Współczesna emigracja ukazuje się zatem jako czynnik koncentracji sieci osadniczej, tzn. względnego skupiania się ludności w duŜych miastach i otaczających je strefach podmiejskich. Analogiczny jest z pewnością kierunek oddziaływania nierejestrowanych migracji wewnętrznych. Dla zbadania zjawiska emigracji waŜne są takŜe emigracje na pobyt czasowy. Biorąc pod uwagę jedynie dane ewidencyjne liczba ludności czasowo nieobecnej wynosiła w 2008 r. 88 306 osób (tabela 15). Jednak na podstawie przeprowadzonych obliczeń szacunkowych, dane GUS wskazują, Ŝe pod koniec 2008 r. poza granicami kraju przebywało czasowo ok. 2 210 tys. osób (ok. 1000 tys. w 2004 r. i 2 270 tys. w 2007 r.) - mieszkańców Polski, przy czym ponad 1880 tys. w Europie (ok. 1 925 w 11 jest to badanie mające na celu uzyskanie informacji o wielkości i strukturze zasobów siły roboczej. Badania te prowadzone są przez GUS od 1992 roku w cyklu kwartalnym metodą obserwacji ciągłej tj. aktywność ekonomiczną bada się w kaŜdym tygodniu w ciągu całego kwartału. Badania te prowadzone są metodą reprezentacyjną, tzn. losowego doboru gospodarstw domowych. Badanie obejmuje wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, będące członkami wylosowanych gospodarstw domowych. 51 2007 r.). Zdecydowana większość emigrantów przebywała w krajach członkowskich UE – ok. 1 820 tys. w 2008 r. Od 2000 r. aŜ do 2007 r. gwałtownie rosła liczba Polaków przebywających za granicą (z 786 do 2 270 tys.), szczególnie w krajach UE. Rok 2008 jest pierwszym kiedy liczba ta zmniejszyła się (tabela 16). Tabela 15 Ludność czasowo nieobecna w związku z wyjazdem za granicę na okres ponad 3 miesiącea według płci i wybranych krajów w 2008 r. Ogółem KRAJ CZASOWEGO POBYTU Miasta kobiety razem męŜczyźni Wieś razem męŜczyźni kobiety razem męŜczyźni kobiety Ogółem 88 306 69 944 18 362 62 496 46 888 15 608 25 810 23 056 2 754 Europa W tym: Austria Belgia Cypr Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Islandia Niderlandy Niemcy Norwegia Republika Czeska Słowacja Szwajcaria Szwecja Ukraina Wielka Brytania Włochy 81 514 65 362 16 152 57 124 43 474 13 650 24 390 21 888 2 502 1 537 1 067 156 1 016 107 1 881 496 2 016 10 171 447 6 254 12 633 1 899 309 73 352 1 306 131 36 524 2 774 1 199 751 132 880 94 1 382 307 1 510 8 650 353 5 420 9 511 1 655 255 60 249 1 018 95 30 015 1 561 338 316 24 136 13 499 189 506 1 521 94 834 3 122 244 54 13 103 288 36 6 509 1 213 789 763 120 641 78 1 271 386 1 453 7 514 319 3 553 7 550 1 257 229 51 205 906 118 27 646 2 019 536 489 98 534 69 828 215 1 003 6 187 241 2 887 5 034 1 054 187 39 122 650 83 22 020 1 022 253 274 22 107 9 443 171 450 1 327 78 666 2 516 203 42 12 83 256 35 5 626 997 748 304 36 375 29 610 110 563 2 657 128 2 701 5 083 642 80 22 147 400 13 8 878 755 663 262 34 346 25 554 92 507 2 463 112 2 533 4 477 601 68 21 127 368 12 7 995 539 85 42 2 29 4 56 18 56 194 16 168 606 41 12 1 20 32 1 883 216 Azja 215 143 72 182 119 63 33 24 9 Afryka W tym Rep. Pd. Afryki 91 55 36 71 41 30 20 14 6 24 13 11 17 9 8 7 4 3 Ameryka Pn. i Środkowa 6 128 4 143 1 985 4 822 3 059 1 763 1 306 1 084 222 W tym: Kanada Stany Zjednoczone 711 5 394 453 3 672 258 1 722 600 4 202 364 2 680 236 1 522 111 1192 89 992 22 200 Ameryka Południowa 38 29 9 35 26 9 3 3 - Oceania W tym Australia 320 212 108 262 169 93 58 43 15 278 182 96 229 146 83 49 36 13 a Osoby których nieobecność została zarejestrowana w urzędach gminy Źródło: Rocznik Demograficzny GUS 2009 52 Tabela 16 Ludność nieobecna w związku z wyjazdem za granicę na pobyt czasowya w latach 2004-2008 według krajów przebywania - dane szacunkoweb. KRAJ PRZEBYWANIA NSP 2002c 2004 2005 2006 2007 2008 w tysiącach Ogółem Europa Unia Europejska (27 krajów)d w tym: Austria Belgia Cypr Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Niderlandy Niemcy Portugalia Republika Czeska Szwecja Wielka Brytania Włochy Kraje spoza Unii Europejskiej w tym Norwegia 786 461 451 1 000 770 750 1 450 1 200 1 170 1 950 1 610 1 550 2 270 1 925 1 860 2 210 1 887 1 820 11 14 . . 0,3 21 10 14 2 10 294 0,3 . 6 24 39 15 13 . . 0,4 30 13 26 15 23 385 0,5 . 11 150 59 25 21 . . 0,7 44 17 37 76 43 430 0,6 . 17 340 70 34 28 . . 3 49 20 44 120 55 450 1 . 25 580 85 39 31 4 17 4 55 20 80 200 98 490 1 8 27 690 87 40 33 4 19 4 56 20 83 180 108 490 1 10 29 650 88 10 . 20 . 30 . 60 . 65 36 67 38 a Dla lat 2002-2006 – powyŜej 2 miesięcy, dla lat 2007-2008 - powyŜej 3 miesięcy b Prezentowane szacunki powinny być traktowane jako przybliŜone ze względu na zróŜnicowane źródła danych - krajowe i zagraniczne; patrz uwagi do działu na str. 398. c Po rozszacowaniu liczby emigrantów o nieustalonym kraju czasowego pobytu liczba emigrantów przebywających w krajach Europy wynosi 547 tys., w tym w krajach UE - 535 tys. d Do 2006 r. 25 krajów. Źródło: Rocznik Demograficzny 2009, GUS Posługując się przytoczonymi wyŜej danymi, emigracja z Polski na pobyt stały w latach 2004–2006 wyniosła łącznie zaledwie 88 tys. osób, podczas gdy w 2008 r. dodatkowe 2 210 tys. netto mieszkańców przebywało czasowo za granicą (tzn. faktycznie nie mieszkało w Polsce). W związku z tym liczbę osób, które wyjechały za granicę, są jednak zameldowane w Polsce moŜna szacować na około 1,5-2 mln osób (2006/2007 r.). Ponad połowa z nich mieszkała poza Polską dłuŜej niŜ 1 rok. Warto przyjrzeć się takŜe charakterystykom emigrantów istotnym dla dalszego rozwoju demograficznego naszego kraju. Źródłem informacji na ten temat 53 jest takŜe BAEL dla osób w wieku 15 i więcej lat przebywających za granicą w okresie 1999–2006. Współczynnik maskulinizacji w grupie migrantów wynosi 60%. Populacja polskich emigrantów jest duŜo młodsza od populacji całego kraju: ponad 60% emigrantów jest w wieku 20–34 lat (62% męŜczyzn, 63% kobiet (Wykres 11). Najliczniejszy odpływ ma swoje źródło w województwach: podkarpackim (14% emigrantów, zaś województwo to zamieszkuje 5,5% populacji kraju), małopolskim (13% wobec 8,5%), lubelskim (9% wobec 6%) i dolnośląskim (8% wobec 8%). Migranci rekrutują się przede wszystkim ze wsi (42%), oraz małych i średnich miast, do 100 tys. mieszkańców (36%). Wykres 11 Struktura wieku polskich emigrantów oraz całej populacji Polski. Źródło: Prof. dr Hab. Okólski Marek, Fihel Agnieszka. "Bilans Demograficzny Polski W Roku 2033." Ekspertyzy Do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033. Tom IV. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008 NajwyŜszy odsetek emigrantów w wieku 20–29 lat rejestruje się w województwach łódzkim (58%), mazowieckim (57%) i wielkopolskim (56%), najniŜszy zaś w świętokrzyskim (39%), podlaskim (41%), lubelskim i warmińskomazurskim (po 44%). Oprócz emigrantów, którzy nie mieli by trudności ze znalezieniem pracy w Polsce, tzn osób wysoko wykwalifikowanych, pochodzących z ośrodków wielkomiejskich, wielu opuszczających Polskę to ludzie pochodzący z regionów stosunkowo słabo rozwiniętych gospodarczo, ze wsi oraz małych lub średnich miast wyjeŜdŜający za granicę przed podjęciem próby wejścia na rynek pracy w Polsce, a przy tym słabo wykształceni (po wąsko wyprofilowanych szkołach zawodowych). W opinii ekspertów odpływ ten będzie się zmniejszał z uwagi na stopniowe kurczenie się potencjału migracyjnego (słaby przyrost naturalny, trwający do 2004 r. spadek rozrodczości). MoŜna takŜe oczekiwać powrotu emigrantów – tych którym się nie powiodło oraz tych, którzy zrealizowali ekonomiczne cele migracji. 54 Danych nt. migracji w Polsce dostarcza równieŜ ewaluacja „Wpływ funduszy Unii Europejskiej na saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych w Polsce z lutego 2009 r.12 Zgodnie z jej wynikami w latach 2004-2007 w 7% przebadanych gospodarstw domowych odnotowano migrację przynajmniej 1 osoby. W sumie miejsce zamieszkania opuściło ok. 10% Polaków. Oznacza to, Ŝe w latach 2004 - 2007 około 1 144 000 osób opuściło miejsce zamieszkania na okres dłuŜszy niŜ 3 miesiące. Polacy najczęściej wyjeŜdŜali na okres nie przekraczający 1 roku. Decyzje o migracjach podejmowano częściej w gospodarstwach domowych na wsiach i w mniejszych miejscowościach (do 200 tys. mieszkańców), a takŜe w subregionie południowo-zachodnim i południowo-wschodnim, czyli tradycyjnych regionach zarobkowych. Zdecydowanie częściej ludzie przenosili się za granicę niŜ do innej gminy czy województwa – migracje zagraniczne stanowiły ¾ wszystkich migracji. Najczęściej wybierane kraje to Wielka Brytania (17% opuszczających Polskę w latach 2004-2007), Niemcy (16%), Włochy (11%), Irlandia (9%), Norwegia (5%), USA (2%), inne kraje (18%). Od wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. duŜa liczba osób emigrowała w poszukiwaniu pracy. Trend ten jednak zmniejszył się w zeszłym roku. W 2008 r. sytuacja gospodarcza krajów Europy Zachodniej, takich jak Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy i Hiszpania, do których migranci z Polski najczęściej się udawali, znacząco się pogorszyła w wyniku globalnego kryzysu finansowego. Spadek produkcji i bankructwa firm spowodowały powaŜny wzrost stóp bezrobocia na lokalnych rynkach. W efekcie zmniejszył się popyt na siłę roboczą migrantów. MoŜliwości zatrudnienia za granicą utrudnił dodatkowo fakt, Ŝe kryzys finansowy uderzył szczególnie budownictwo i produkcję przemysłową, a w tych właśnie sektorach pracowało wówczas najwięcej obywateli Polski w Europie Zachodniej. W krajach takich jak Wielka Brytania, Hiszpania, Irlandia, Norwegia czy Niemcy w 2008 r. zanotowano znaczący odpływ pracowników z Polski. Pomimo kryzysu w Europie Zachodniej i Południowej nadal obserwuje się silny popyt na pracowników rolniczych z zagranicy. Praca ta jest jednak zwykle sezonowa i nie wymaga zmiany miejsca zamieszkania ani emigracji. Wymaga jedynie krótkookresowego wyjazdu z kraju. Skala migracji ekonomicznej według prognoz osiągnie stagnację w ciągu kilku lat, a moŜe nawet się zmniejszyć w wyniku pogorszenia sytuacji gospodarczej w krajach, do których Polacy często migrują z powodów ekonomicznych. Ponadto dalszy dynamiczny wzrost migracji jest ograniczony przez eksploatację tak zwanego potencjału migracyjnego. W wyniku znaczącej skali migracji w ostatnich latach liczba osób Ŝyjących obecnie w Polsce, którzy mogliby potencjalnie być zainteresowani migracją, zmniejszyła się. Wielu ludzi nie bierze pod uwagę moŜliwości podjęcia pracy za granicą ze względu na swój wiek, niewystarczającą znajomość obcych języków, obowiązki rodzinne w kraju lub satysfakcję z osiągniętego statusu społecznego. Jednocześnie w związku z pogarszającą się sytuacją gospodarczą krajów, do których polscy obywatele najczęściej wyjeŜdŜali z powodów ekonomicznych, w następnych latach moŜna spodziewać się fali obywateli powracających do Polski. Wielu z nich uznało, Ŝe wyjedzie jedynie na określony czas, a po zarobieniu pewnej 12 Analiza oparta na badaniu ankietowym na reprezentatywnej grupie 1000 Polaków 55 sumy - wróci. Inni wrócą z powodu trudności na miejscowym rynku pracy, który uniemoŜliwi im osiągnięcie stabilnej sytuacji za granicą. Imigracja do Polski Emigracji mieszkańców Polski nie równowaŜy napływ migrantów, a skala tej migracji jest w dalszym ciągu trudna do oszacowania i moŜe sięgać do miliona osób. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r. ludność przybyła do Polski z zagranicy (wg. deklarowanego poprzedniego miejsca zamieszkania) w latach 1989 – 2002 wynosiła 85 525 osób, z czego nieznacznie większą liczbę stanowiły kobiety (43 911). Ukraińcy stanowili aŜ 20% rezydentów o niepolskim obywatelstwie, zaś Wietnamczycy 4%. Według NSP 2002 cudzoziemcy nie posiadający polskiego obywatelstwa to 40,6 tys. osób. Zgodnie z najnowszymi danymi rejestrowymi GUS (arkusze kalkulacyjne w odpowiedzi na pytanie 13) imigracje zagraniczne na pobyt stały wynosiły w Polsce w 2008 r. 15 275 osób, co stanowi zaledwie 0,04 ogółu ludności Polski. Jest to jednak prawie o 40% więcej niŜ w roku 2004 (9 495 osób). Wyraźny wzrost moŜna zaobserwować od roku 2007. Największą grupę stanowiły osoby w grupie wiekowej od 15 do 64 lat (11 597 osób) – prawie 76 % ogólnej liczby; 20% stanowiła grupa wiekowa od 0-14 lat, a jedynie 4% osoby powyŜej 65 roku Ŝycia. W ujęciu regionalnym szczególnie atrakcyjne dla migrantów do Polski są miasta województw śląskiego, małopolskiego, mazowieckiego i dolnośląskiego (wykres 12). Thous. Wykres 12 Imigracja do Polski na pobyt stały w latach 2004-2008. 16 14 12 10 8 6 4 2 2004 2005 2006 2007 Warmińskomazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Opolskie Dolnośląskie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Lubuskie Świętokrzyskie Podlaskie Podkarpackie Lubelskie Śląskie Małopolskie Mazowieckie Łódzkie POLSKA POLAND 0 2008 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Łącznie w latach 2004-2008 imigracje zagraniczne na pobyt stały dotyczyły w Polsce 59 931 osób, natomiast łącznie w latach 1990-2004 liczba ta wynosiła 107,2 tys. Skalę oficjalnej imigracji na pobyt czasowy przedstawia poniŜsza tabela. 56 Tabela 17 Osoby przybyłe z zagranicy zameldowane na pobyt czasowy ponad 3 miesiące w 2008 r. według płci i kraju poprzedniego zamieszkania. KRAJ POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA OGÓŁEM TOTAL Europa w tym: Austria Belgia Białoruś Bułgaria Dania Francja Hiszpania Litwa Mołdowa Niderlandy Niemcy Republika Czeska Rosja Rumunia Słowacja Szwecja Turcja Ukraina Wielka Brytania Włochy Azja w tym: Armenia Chiny Indie Japonia Kazachstan Korea Pd. Mongolia Wietnam Afryka W tym: Nigeria Tunezja Ameryka Pn. i Środkowa W tym: Kanada Stany Zjednoczone Ameryka Południowa W tym Brazylia Oceania W tym Australia Kraj nieustalony Ogółem Miasta Wieś razem męŜczyźni kobiety razem męŜczyźni kobiety razem męŜczyźni kobiety 57 560 40 323 33 575 22 261 23 985 18 062 45 022 30 307 26 479 16 841 18 543 13 466 12 538 10 016 7 096 5 420 5 442 4 596 713 363 4 170 894 355 1 485 385 430 784 1 186 5 408 396 2 342 265 352 495 1 452 14 082 1 607 1 234 12 582 441 256 2074 573 245 1012 256 141 527 871 3642 200 986 144 156 300 1 175 5 727 1 135 1 056 7 979 272 107 2 096 321 110 473 129 289 257 315 1 766 196 1 356 121 196 195 277 8 355 472 178 4 603 468 277 3 215 618 265 1 327 345 310 614 783 3 699 297 1 857 203 264 406 1 198 10 227 1 299 1 005 10 587 299 185 1 531 417 179 912 229 97 397 566 2 491 154 775 110 118 245 955 4 274 925 854 6 688 169 92 1 684 201 86 415 116 213 217 217 1 208 143 1 082 93 146 161 243 5 953 374 151 3 899 245 86 955 276 90 158 40 120 170 403 1 709 99 485 62 88 89 254 3 855 308 229 1 995 142 71 543 156 66 100 27 44 130 305 1 151 46 211 34 38 55 220 1 453 210 202 1 291 103 15 412 120 24 58 13 76 40 98 558 53 274 28 50 34 34 2 402 98 27 704 1 673 1 711 1 276 742 318 847 398 2 596 1 946 845 1 094 1 003 443 103 496 181 1 608 1 649 828 617 273 299 215 351 217 988 297 1 359 1 375 982 713 287 753 367 2 189 1 716 684 878 773 430 92 443 169 1 350 1 446 675 497 209 283 195 310 198 839 270 314 336 294 29 31 94 31 407 230 161 216 230 13 11 53 12 258 203 153 120 64 16 20 41 19 149 27 458 280 406 257 52 23 415 250 365 230 50 20 43 30 41 27 2 3 2 060 1 259 801 1 844 1 126 718 216 133 83 320 1550 441 174 199 161 9 186 952 288 108 135 110 4 134 598 153 66 64 51 5 287 1394 389 153 173 144 6 168 854 256 96 120 99 2 119 540 133 57 53 45 4 33 156 52 21 26 17 3 18 98 32 12 15 11 2 15 58 20 9 11 6 1 Źródło: Rocznik Demograficzny GUS 2009 57 Z danych tych wynika, iŜ migracje międzynarodowe dotykają Polskę zwłaszcza od momentu wstąpienia do UE, kiedy to Polska jak i inne kraje Europy Środkowowschodniej stały się nowymi miejscami przemieszczeń ludności. Zwiększył się napływ cudzoziemców jako efekt procesów integracji europejskiej i globalizacji. Polska staje się bowiem coraz częściej stosunkowo atrakcyjnym krajem zarobkowym, ale równieŜ docelowym miejscem osiedlania się cudzoziemców. Eksperci podkreślają, iŜ uzyskanie danych o rzeczywistej skali imigracji jest trudne (cudzoziemcy nie meldują się, zaniŜone są dane o migracjach na pobyt czasowy). Podjęto zatem próbę ustalenia aktualnych rozmiarów zasobów imigracyjnych w Polsce, jak równieŜ określenia demograficzno-społecznego i ekonomicznego profilu imigranta. W II kwartale 2008 Główny Urząd Statystyczny przeprowadził badanie statystyczne „Imigranci w Polsce” – w obiektach zbiorowego zakwaterowania, którym objęto 10 242 osób przebywających w obiektach zbiorowego zakwaterowania, które nie są objęte badaniem BAEL. Ponad 55% ogółu stanowili męŜczyźni. Zdecydowanie najwięcej imigrantów przebywało na terenie woj. mazowieckiego (30%). W następnej kolejności uplasowały się województwa: małopolskie, dolnośląskie i łódzkie. Około 83% imigrantów mieszkało w miastach. Wykres 13 Liczba imigrantów według województw – w odsetkach ogółem. Źródło: „Imigranci w Polsce 2008” e-gospodarka.pl W badaniu zostało wskazanych 131 krajów pochodzenia imigrantów. Wśród imigrantów najwięcej było osób przybyłych z Ukrainy (26,6% ogółu imigrantów). Dość liczne były osoby przybyłe z Białorusi (9,2%) i Chin (4,2%). Najliczniejszą grupę imigrantów stanowiły osoby w wieku 20-24 lat (prawie 44% ogółu imigrantów) . 58 Około 38% imigrantów w wieku 15 lat i więcej miało wykształcenie średnie ogólnokształcące (wśród kobiet odsetek ten wynosi 45%), a prawie 27% – wyŜsze (29% męŜczyzn). Dane o imigrantach zagranicznych moŜna takŜe uzyskać badając dane Urzędu ds. cudzoziemców, dotyczące obywateli innych państw mieszkających w Polsce. Według nich, wszystkich kategorii imigrantów w 2009 r. było 92 574 osób. W 2004 r. liczba ta wynosiła około 85 000 cudzoziemców. Szczegółowe badania tych danych moŜna znaleźć w rozdziale „Wybrane grupy imigrantów a polski rynek pracy” autorstwa Agnieszki Fidel i Renaty Stefańskiej, z raportu FISE (Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych): „Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność organizacji pozarządowych w obszarach powiązanych z rynkiem pracy” pod redakcją Pawła Kaczmarczyka i Joanny Turowicz z 2007 r.13 Przedstawione poniŜej dane pochodzą z tego opracowania. Głównymi krajami, z których rekrutują się imigranci w Polsce, są państwa naleŜące do byłego ZSRR, przede wszystkim Ukraina, Rosja i Białoruś. Stosunkowo liczną grupę imigrancką stanowią równieŜ obywatele państw wysoko rozwiniętych: Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Francji oraz Wielkiej Brytanii, a takŜe Wietnamu. Co trzeci obcokrajowiec mieszkający w Polsce pochodzi z kraju bezpośrednio z nami sąsiadującego. Na szczególną uwagę zasługują dwie główne cechy imigrantów mieszkających w Polsce. Po pierwsze, są oni z reguły bardzo dobrze wykształceni (aŜ 36% ukończyło studia wyŜsze) oraz zdominowani przez grupę osób w wieku produkcyjnym. 80% jest w wieku 20-59 lat, co oznacza, Ŝe mamy do czynienia przede wszystkim z imigracją osób aktywnych zawodowo, a nie pełnych rodzin cudzoziemskich. W grupie obcokrajowców pod względem liczebnym dominują męŜczyźni, z wyjątkiem napływu z krajów byłego ZSRR. Jak pokazuje Rycina 18, obcokrajowcy wybierają na swoje miejsce zamieszkania przede wszystkim Mazowsze, Dolny Śląsk i Małopolskę. Najwięcej z nich kieruje się do duŜych miast, np. ponad połowa (56%) imigrantów z Dolnego Śląska mieszka we Wrocławiu, w Wałbrzychu i Legnicy, prawie trzy czwarte (71%) z Małopolski – w Krakowie i Tarnowie, podczas gdy niemal 90% imigrantów z Mazowsza – w Warszawie i powiatach, które z nią graniczą. Ponadto takŜe w innych duŜych miastach: Łodzi, Poznaniu, Lublinie, Szczecinie, Trójmieście, Białymstoku, Katowicach. Cudzoziemcy, zwłaszcza ci pochodzący z krajów sąsiadujących z Polską, osiedlają się równieŜ w rejonach przygranicznych. Odzwierciedla to duŜa liczba Ukraińców w województwach podkarpackim i lubelskim oraz Litwinów w województwie warmińsko-mazurskim. Natomiast obecność Wietnamczyków, Rosjan czy Ormian w województwach graniczących z Niemcami moŜna tłumaczyć dynamicznym rozwojem handlu bazarowego w tych rejonach w latach 90-tych. 13 http://www.fise.org.pl/files/fise.org.pl/public/PKaczmarczyk_JTyrowicz_migracje.pdf 59 Rycina 19 Gdzie mieszkają imigranci w Polsce? Źródło: rozdział „Wybrane grupy imigrantów a polski rynek pracy” autorstwa Agnieszki Fidel i Renaty Stefańskiej, z raportu FISE: „Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność organizacji pozarządowych w obszarach powiązanych z rynkiem pracy” pod redakcją Pawła Kaczmarczyka i Joanny Turowicz Saldo migracji zagranicznych Podsumowując saldo migracji międzynarodowych w układzie regionalnym w podziale na województwa jest ujemne (wykres 14). 60 Wykres 14 Saldo migracji zagranicznych w roku 2008. Thous. International migration for permanent resistance in 2008 7 5 3 Warmińskomazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Opolskie Dolnośląskie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Lubuskie Świętokrzyskie Podlaskie Podkarpackie Lubelskie Śląskie Małopolskie -3 Mazowieckie -1 Łódzkie 1 -5 -7 Immigration Emigration Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Saldo migracji zagranicznych w miastach powyŜej 100 tys. mieszkańców (Załącznik 1) jest dodatnie jedynie w Warszawie (+331), Krakowie ( +162) i Legnicy (+2). 3.4 Podsumowanie Ostatnie 20 lat to, zgodnie z danymi statystyki publicznej okres charakteryzujący się nieznacznymi zmianami liczby ludności Polski, jak równieŜ ogólnej liczby ludności miast (początkowo niewielkim wzrostem, a od końca lat 90tych powolnym jej spadkiem). Uwzględnienie rzeczywistego odpływu migracyjnego za granicę wskazuje na nieznaczne kurczenie się ogólnej liczby mieszkańców juŜ od końca lat 80-tych. Względna stałość wielkości populacji była zatem w tym okresie parametrem ograniczającym dynamikę i stabilizującym strukturę krajowego systemu osadniczego. Oddziaływanie tego czynnika nasili się jednak w następnych dziesięcioleciach, w świetle prognozowanego, stopniowo pogłębiania się regresu demograficznego Polski. Jednak zmiany w liczbie ludności zachodziły w bardzo odmienny sposób w miastach i na wsiach. W okresie 1991–1995 miał miejsce wzrost ludności miast, do którego przyczyniał się w pierwszej kolejności napływ ludności wiejskiej (317,9 tys. osób), w drugiej zaś kolejności przyrost naturalny (179 tys.). Równocześnie na terenach wiejskich wysoki przyrost naturalny (327,4 tys.) został zrównowaŜony przez odpływ do miast (317,9 tys.) i migracje zagraniczne (9,5 tys.), przez co saldo przyrostu ludności pozostało zerowe. Od połowy lat 90-tych miał natomiast miejsce spadek liczby mieszkańców miast i wzrost liczby mieszkańców wsi. Depopulacja miast wynikała przede wszystkim z wysokiego odpływu ludności za granicę (–111 61 tys. w okresie 1996–2004) oraz ujemnego przyrostu naturalnego (–76,8 tys. w okresie 1996–2004), w mniejszym zaś zakresie z migracji na wieś (–49,8 tys.). Z kolei na wsiach wzrost liczby ludności spowodowany był dodatnim przyrostem naturalnym w całym okresie 1996–2004 (161 tys.) oraz napływem mieszkańców miast (49,8 tys.). Od początku lat 90-tych saldo migracji zagranicznych ze wsi pozostawało ujemne, choć stosunkowo niskie. Rozmieszczenie jednostek osadniczych w przestrzeni Polski oraz rozkład wielkości miast w ostatnim dwudziestoleciu pozostały niemal bez zmian. Zmiany współczesne miast dotyczą natomiast przekształceń w sferze funkcjonalnej miast oraz procesu metropolizacji gospodarki i społeczeństwa – koncentracji inwestycji i nowoczesnych działalności gospodarczych w duŜych miastach oraz na ich obszarach funkcjonalnych, selektywny napływ migracyjny do tych ośrodków i obszarów, powiększający ich zasoby kapitału ludzkiego kosztem obszarów pozametropolitalnych, w tym zwłaszcza peryferyjnych regionów Polski. 62 Załącznik 1 Ogólne saldo migracji Zgony niemowląt na 1000 urodzeń Ŝywych Przyrost naturalny Zgony Urodzenia Ŝywe MałŜeństwa Ogólne saldo migracji saldo emigracja imigracja saldo Migracje zagraniczne Migracje wewnętrzne odpływ napływ Przyrost naturalny w tym niemowląt Zgony ogółem Urodzenia Ŝywe MałŜeństwa Na 100 męŜczyzn przypada kobiet na 1 km2 stan w dniu 31 XII MIASTA stan w dniu 30 VI Ludność Tabela 1 LUDNOŚĆ, GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA, RUCH NATURALNY LUDNOŚCI ORAZ MIGRACJE W MIASTACH LICZĄCYCH W 2008 R. 100 TYS. I WIĘCEJ MIESZKAŃCÓW na 1000 ludnościa OGÓŁEM TOTAL 10 984 789 10 967 523 1 979 113 68 995 109 775 112 131 626 -2 356 124 520 141 168 -16 648 5 396 8 493 -3 097 -19 745 6,3 10,1 10,3 -0,2 -1,8 5,7 M. st. Warszawa Capital City 1 707 981 1 709 781 3 306 117 9 865 18 523 17 795 91 728 34 949 31 383 3 566 765 434 331 3897 294 265 294 153 2 880 114 1 833 2 938 2 297 21 641 2 240 2 544 -304 110 143 -33 -337 5,8 10,9 10,5 6,3 10,1 7,9 0,4 2,2 2,3 -1,2 4,9 Białystok Bielsko-Biała 175 476 175 677 1 411 112 1 197 1 789 1 603 6 186 1 269 1 622 -353 229 261 -32 -385 6,8 10,2 9,1 1,1 -2,2 3,4 9,9 10,4 -0,5 -4,9 3,7 9,6 10,7 -1,1 -3,9 9,0 6,3 10,2 13,3 -3,1 -0,1 3,4 7,1 Bydgoszcz 360 142 358 928 2 056 114 2 394 3 527 3 697 13 -170 2 380 3 989 -1 609 109 234 -125 -1734 6,7 Bytom 184 328 183 829 2 647 107 1 160 1 778 1 983 16 -205 1 263 1 723 -460 53 316 -263 -723 6,3 Chorzów 113 469 113 314 3 409 110 719 1 161 1 512 4 -351 1 349 1 217 132 52 191 -139 -7 Częstochowa 241 449 240 612 1 507 113 1 598 2 185 2 726 9 -541 1 228 2 094 -866 78 194 -116 -982 6,7 9,1 11,4 -2,3 -4,1 4,1 Dąbrowa Górnicza 128 560 128 315 680 108 886 1 280 1 434 8 -154 1 105 1 421 -316 32 103 -71 -387 6,9 9,9 11,1 -1,2 -3,0 6,3 6,4 9,5 9,5 -0,0 -2,5 6,7 6,5 10,7 10,0 0,7 0,0 6,4 0,5 Elbląg 126 460 126 439 1 584 109 809 1 197 1 202 8 -5 784 1 096 -312 18 20 -2 -314 Gdańsk 455 717 455 581 1 741 111 2 932 4 839 4 502 31 337 4 260 4 295 -35 507 454 53 18 Gdynia 249 787 249 257 1 844 110 1 630 2 554 2 435 15 119 2 643 3 436 -793 138 301 -163 -956 6,5 10,3 9,8 -3,8 5,9 Gliwice 196 968 196 669 1 469 108 1 286 1 902 1 980 8 -78 1 253 1 815 -562 184 331 -147 -709 6,6 10,2 -0,4 -3,7 4,2 Gorzów Wielkopolski 125 360 125 157 1 460 110 777 1 306 1 073 9 233 1 218 1 364 -146 64 117 -53 -199 6,2 10,5 8,6 6,9 9,8 1,9 -1,6 63 Kalisz 107 910 107 140 1 543 114 726 1 018 1 104 3 -86 663 890 -227 39 63 -24 -251 6,8 9,5 10,3 -0,8 -2,3 2,9 8,9 11,5 -2,6 -3,5 9,4 Katowice 311 179 309 621 1 880 112 1 915 2 772 3 566 26 -794 2 485 3 279 -794 112 392 -280 -1074 6,2 Kielce 205 655 205 094 1 870 112 1 335 1 900 1 754 12 146 1 257 1 993 -736 81 184 -103 -839 6,5 9,3 8,6 0,7 -4,1 6,3 Koszalin 107 307 107 146 1 286 111 685 942 969 7 -27 1 189 1 237 -48 79 137 -58 -106 6,5 9,0 9,2 -0,3 -1,0 7,4 9,7 0,6 Kraków 756 441 754 624 2 309 114 4 420 7 537 7 116 29 421 5 611 5 835 -224 459 297 162 -62 6,0 10,3 Legnica 104 530 104 489 1 856 111 646 1 024 1 121 11 -97 743 1 071 -328 46 42 4 -324 6,2 Lublin 351 345 350 462 2 377 117 2 161 3 441 3 255 25 186 2 514 3 310 -796 66 114 -48 -844 6,3 10,0 9,8 8,8 -0,1 3,8 10,7 -0,9 -3,1 10,7 9,5 -2,5 7,3 14,3 -5,6 -2,2 0,5 6,6 Łódź 750 125 747 152 2 548 120 4 267 6 540 10 686 43 -4146 12 227 13 720 -1 493 180 325 -145 -1638 5,7 Olsztyn 175 843 176 142 1 994 116 1 094 1 789 1 319 2 470 2 139 2 141 -2 81 226 -145 -147 6,5 10,6 7,8 2,8 -0,9 1,1 Opole 126 382 126 203 1 307 114 730 1 086 1 079 8 7 1 123 1 440 -317 50 231 -181 -498 6,0 8,9 8,8 0,1 -4,1 7,4 9,4 1,6 -4,0 2,9 Płock 126 807 126 709 1 439 110 875 1 375 1 180 4 195 950 1 439 -489 30 40 -10 -499 7,0 11,0 Poznań 559 458 557 264 2 128 115 3 667 6 060 5 678 47 382 9 972 12 872 -2 900 113 334 -221 -3121 6,7 11,0 10,3 0,7 -5,7 7,8 Radom 224 501 224 226 2 006 110 1 612 2 344 2 086 13 258 1 063 1 991 -928 24 34 -10 -938 7,1 10,4 1,1 -4,2 5,5 Ruda Śląska 144 254 143 930 1 852 105 996 1 597 1 615 10 -18 824 1 166 -342 59 307 -248 -590 6,9 11,0 11,2 -0,1 -4,1 6,3 Rybnik 141 057 141 177 952 104 1 054 1 529 1 185 16 344 953 1 268 -315 113 156 -43 -358 7,5 10,8 Rzeszów 171 330 170 653 1 864 112 1 123 1 768 1 264 6 504 1 653 1 712 -59 43 72 -29 -88 6,8 10,7 9,1 9,2 8,4 2,4 -2,5 10,5 7,6 3,0 -0,5 3,4 11,6 -2,5 -4,0 5,0 4,3 Sosnowiec 221 775 221 259 2 430 111 1 525 2 012 2 573 10 -561 1 487 2 314 -827 46 104 -58 -885 6,9 Szczecin 407 260 406 941 1 354 111 2 499 3 986 4 190 17 -204 3 287 3 961 -674 176 285 -109 -783 6,3 10,0 10,5 -0,5 -2,0 Tarnów 115 769 115 518 1 596 111 748 1 059 1 042 4 17 711 1 014 -303 111 390 -279 -582 6,5 9,2 9,0 0,1 -5,1 3,8 Toruń 206 346 206 013 1 780 116 1 381 2 081 1 747 11 334 1 765 2 458 -693 54 179 -125 -818 6,9 10,3 8,7 1,7 -4,1 5,3 8,5 2,7 -5,1 7,5 Tychy 129 540 129 475 1 586 107 953 1 463 1 112 11 351 800 1 394 -594 61 131 -70 -664 7,3 11,2 Wałbrzych 122 927 122 411 1 445 112 751 1 134 1 683 10 -549 541 1 125 -584 38 176 -138 -722 6,1 9,2 13,6 -4,4 -5,8 8,8 Włocławek 118 160 118 042 1 400 112 794 1 100 1 192 6 -92 698 1 081 -383 110 114 -4 -387 6,7 9,3 10,1 -0,8 -3,3 5,5 Wrocław 632 803 632 162 2 159 114 3 993 6 274 6 542 32 -268 11 606 11 577 29 733 579 154 183 6,4 10,1 10,5 -0,4 Zabrze 188 717 188 401 2 343 107 1 133 1 821 1 764 19 57 1 053 1 538 -485 68 388 -320 -805 6,0 9,6 9,3 Zielona Góra 117 406 117 557 2 015 113 826 1 144 1 070 5 74 1 265 1 343 -78 85 94 -9 -87 7,2 10,0 9,3 0,3 5,1 0,3 -4,3 10,4 0,6 -0,8 4,4 a Zameldowanej na pobyt stały. Źródło: Rocznik Demograficzny 2009, GUS 64 Tabela 2 MIGRACJE WEWNĘTRZNE NA POBYT STAŁY W 2008 R. WEDŁUG OBECNEGO I POPRZEDNIEGO MIEJSCA ZAMIESZKANIA Miejsce obecnego zamieszkania miasta PŁEĆ MIGRANTÓW MIEJSCE POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA o liczbie ludności Ogółem wieś razem poniŜej 2 000 2 000 4 999 5 000 9 999 10 000 19 999 20 000 49 999 50 000 99 999 100 000 199 999 200 000 i więcej OGÓŁEM 405 474 212 886 1 022 10 154 15 027 29 053 45 791 33 699 42 774 35 366 192 588 Miasta 251 736 121 383 495 4 504 7 385 14 838 24 960 19 028 27 704 22 469 130 353 poniŜej 2 000 1 096 581 2 36 41 74 121 74 125 108 515 2 000 - 4 999 11 043 5 874 30 221 314 797 1 262 980 1 256 1 014 5 169 5 000 - 9 999 16 107 8 180 32 312 441 852 1 612 1 481 2 014 1 436 7 927 10 000 - 19 999 32 867 16 527 43 621 825 1 783 3 150 2 463 4 411 3 231 16 340 20 000 - 49 999 52 659 25 328 113 1 026 1 270 2 913 4 542 3 825 6 061 5 578 27 331 50 000 - 99 999 42 054 19 630 100 756 1 350 2 115 3 643 2 892 4 914 3 860 22 424 100 000 - 199 999 51 158 24 013 108 814 1 800 3 588 5 437 3 877 4 792 3 597 27 145 200 000 i więcej 44 752 21 250 67 718 1 344 2 716 5 193 3 436 4 131 3 645 23 502 Wieś 153 738 91 503 527 5 650 7 642 14 215 20 831 14 671 15 070 12 897 62 235 MęŜczyźni 185 437 96 207 452 4 731 6 946 13 456 20 816 15 294 18 997 15 515 89 230 Miasta 118 224 55 846 227 2 148 3 564 6 988 11 646 8 784 12 476 10 013 62 378 o liczbie ludności: o liczbie ludności: 65 poniŜej 2 000 512 267 1 19 21 30 55 39 50 52 245 2 000 - 4 999 5 005 2 614 14 96 154 354 582 431 538 445 2 391 5 000 - 9 999 7 385 3 677 17 138 205 408 763 660 878 608 3 708 10 000 - 19 999 15 357 7 517 21 301 410 838 1 433 1 151 1 933 1 430 7 840 20 000 - 49 999 24 595 11 512 53 484 569 1 364 2 146 1 757 2 687 2 452 13 083 50 000 - 99 999 19 897 9 104 48 375 651 1 009 1 675 1 321 2 303 1 722 10 793 100 000 - 199 999 24 114 11 157 37 399 881 1 677 2 549 1 809 2 178 1 627 12 957 200 000 i więcej 21 359 9 998 36 336 673 1 308 2 443 1 616 1 909 1 677 11 361 67 213 40 361 225 2 583 3 382 6 468 9 170 6 510 6 521 5 502 26 852 Kobiety 220 037 116 679 570 5 423 8 081 15 597 24 975 18 405 23 777 19 851 103 358 Miasta 133 512 65 537 268 2 356 3 821 7 850 13 314 10 244 15 228 12 456 67 975 584 314 1 17 20 44 66 35 75 56 270 2 000 - 4 999 6 038 3 260 16 125 160 443 680 549 718 569 2 778 5 000 - 9 999 8 722 4 503 15 174 236 444 849 821 1136 828 4 219 10 000 - 19 999 17 510 9 010 22 320 415 945 1 717 1 312 2478 1801 8 500 20 000 - 49 999 28 064 13 816 60 542 701 1549 2 396 2 068 3374 3126 14 248 50 000 - 99 999 22 157 10 526 52 381 699 1106 1 968 1 571 2611 2138 11 631 100 000 - 199 999 27 044 12 856 71 415 919 1911 2 888 2 068 2614 1970 14 188 200 000 i więcej 23 393 11 252 31 382 671 1408 2 750 1 820 2222 1968 12 141 86 525 51 142 302 3 067 4260 7747 11 661 8 161 8549 7395 35 383 Wieś o liczbie ludności: poniŜej 2 000 Wieś Źródło: Rocznik Demograficzny 2009, GUS 66 4. Sytuacja społeczna ludności miejskiej 4.1 Charakterystyka ubóstwa w Polsce W Polsce moŜna wskazać następujące granice ubóstwa: 1) dla oceny ubóstwa obiektywnego: relatywną, którą wyznacza gospodarstw domowych; 50% średnich miesięcznych wydatków absolutne: o ustawową, którą wyznacza kwota uprawniająca - zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej - do ubiegania się o przyznanie świadczenia pienięŜnego; o minimum egzystencji (granica ubóstwa skrajnego), którą wyznacza kwota ustalana przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, uwzględniająca jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie moŜe być odłoŜone w czasie, a konsumpcja niŜsza od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia. 2) Subiektywna ocena ubóstwa (lejdejska), wykorzystuje oceny dochodów deklarowane przez same gospodarstwa domowe, odpowiadająca w przybliŜeniu poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczające. Oprócz minimum egzystencji Instytut Pracy i Spraw Socjalnych ustala równieŜ kwotę tzw. minimum socjalnego. Minimum socjalne to kategoria socjalna mierząca koszty utrzymania gospodarstw domowych, uwzględniające podstawowe potrzeby bytowo-konsumpcyjne. Pokazuje ono granicę wydatków gospodarstw domowych, mierzącą minimalnie godziwy poziom Ŝycia. Minimum socjalne uwzględnia taki koszyk dóbr i usług, aby rodzina określonego typu mogła zaspokoić potrzeby biologiczne, kulturalne i społeczne na poziomie uznanym za niezbędny. Oprócz wydatków na Ŝywność oraz mieszkanie, stanowiących ponad 60% całego budŜetu załoŜonego w minimum socjalnym, minimum to uwzględnia równieŜ wydatki na zaspokojenie innych potrzeb, w tym na edukację, zdrowie, kulturę, aktywny wypoczynek, transport i łączność. Pod koniec 2009 r. dla osoby samotnie gospodarującej w wieku produkcyjnym wartość minimum socjalnego wynosiła 881,24 zł, dla czteroosobowej rodziny wartość ta wynosiła 2808, 61 zł (czyli 702 zł na osobę). Minimum egzystencji (minimum biologiczne) stanowi dolne kryterium ubóstwa. Uwzględnia ono jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie moŜe być odłoŜone w czasie a konsumpcja niŜsza od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia. Jest to zaspokojenie najniezbędniejszych potrzeb, jak: bardzo skromne wyŜywienie, utrzymanie bardzo małego mieszkania, uzupełnienie najbardziej podstawowych artykułów gospodarstwa domowego i bielizny osobistej, leków oraz potrzeb wynikających z obowiązku szkolnego. W 2009 r. granica minimum egzystencji wynosiła 413,20 zł dla osoby samotnie gospodarującej w wieku produkcyjnym oraz 1402 zł dla małŜeństwa dwójką dzieci na utrzymaniu (a więc 350,50 zł na osobę). 67 Ustawowa granica ubóstwa, która zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczeń socjalnych, wynosiła dla gospodarstwa jednoosobowego 477 zł oraz 1404 zł dla rodziny czteroosobowej (czyli 351 zł na osobę). Subiektywna granica ubóstwa w 2009 r. była szacowana dla gospodarstw domowych jednoosobowych na poziomie 1544 zł, a więc była ponad 3 krotnie wyŜsza niŜ obie absolutne granice ubóstwa. Tabela 18 ZagroŜenie ubóstwem w Polsce w latach 1993-2008. Granice ubóstwa 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Procent osób w gospodarstwach domowych poniŜej granicy ubóstwa Relatywna Ustawowa Minimum egzystencji Subiektywna (lejdejska) 12,0 13,5 12,8 14,0 15,3 15,8 16,5 17,1 17,0 18,4 20,4 20,3 18,1 17,7 17,3 17,6 - - - - 13,3 12,1 14,4 13,6 15,0 18,5 18,1 19,2 18,1 15,1 14,6 10,6 - 6,4 - 4,3 5,4 5,6 6,9 8,1 9,5 11,1 10,9 11,8 12,3 7,814 6,6 5,6 40,0 33,0 30,8 30,5 30,8 30,8 34,8 34,4 32,4 30,4 28,0 27,3 22,5 18,3 17,4 15,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS (szacunki na podstawie badań budŜetów gospodarstw domowych) Tabela 19 ZagroŜenie ubóstwem według województw w latach 2005-2008. Wskaźniki zagroŜenia ubóstwem Województwo (TL2) % osób w gosp. dom. poniŜej relatywnej granicy ubóstwa % osób w gosp. dom. poniŜej minimum egzystencji 2005 2006 2007 2008 2005 2006 2007 POLSKA 18,1 17,7 17,3 17,6 12,3 7,8 6,6 2008 5,6 Łódzkie 14,7 16,1 15,2 14,1 10,0 6,8 5,9 4,6 Mazowieckie 14,6 13,0 13,5 11,8 9,8 5,7 4,7 3,4 Małopolskie 17,4 17,6 17,0 15,9 11,3 6,9 5,6 4,6 Śląskie 14,6 14,9 13,5 17,0 9,9 6,5 4,8 4,6 Lubelskie 20,7 22,7 24,4 23,7 14,2 9,8 10,5 8,3 Podkarpackie 22,0 21,9 21,8 20,4 14,9 10,4 8,4 5,3 Podlaskie 19,8 19,4 23,9 23,1 13,6 10,1 10,1 8,4 Świętokrzyskie 23,4 25,0 25,1 27,1 16,2 12,2 11,0 11,3 Lubuskie 14,7 14,2 12,5 11,8 8,8 5,1 4,4 3,8 Wielkopolskie 19,5 19,8 19,2 18,4 13,0 8,3 6,9 5,4 Zachodniopomorskie 18,9 13,5 14,9 16,4 13,1 5,0 5,8 5,7 Dolnośląskie Opolskie 19,1 11,6 19,1 12,9 15,0 11,2 17,2 11,1 13,4 8,4 8,2 6,5 5,4 3,7 5,3 1,8 Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie 21,9 20,8 25,3 21,5 16,9 24,8 20,1 17,3 24,4 22,9 18,2 24,5 13,2 14,9 18,8 8,9 8,2 13,3 7,9 7,4 10,6 7,5 6,3 9,4 Źródło: Dane Głównego Urzędu Statystycznego PowyŜsze tabele ilustrują, jak zmieniał się poziom ubóstwa w Polsce na przestrzeni ostatnich 15 lat. Na skutek wprowadzenia gospodarki rynkowej nastąpił 14 Zasięg ubóstw skrajnego za granicę, którego przyjęto poziom minimum egzystencji oszacowano w 2006 r. na ok. 8% osób wobec 12,3 % w 2005 r. Przy czym tak duŜy spadek stopy ubóstwa skrajnego wynika nie tylko z poprawy sytuacji materialnej części gospodarstw domowych, ale takŜe z niŜszego w porównaniu z rokiem 2005 poziomu minimum egzystencji szacowanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Gdyby za granicę ubóstwa skrajnego przyjąć skorygowany wskaźnikiem wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych poziom granic obowiązujących w 2005 r. – to stopa ubóstwa skrajnego wyniosłaby 9,5%. 68 szybki proces materialnego rozwarstwiania się społeczeństwa, co w konsekwencji doprowadziło do rozszerzenia się sfery ubóstwa. Jednak narastanie problemu ubóstwa w skali całego kraju i w miastach obserwowane od początku lat 1990 nie moŜe być wiązane jedynie z transformacją społeczno-gospodarczą po 1989 r., ale równieŜ z powstaniem moŜliwości ujawnienia skali problemu ubóstwa. Dotyczy to równieŜ „pojawienia się” bezdomności oraz bezrobocia. Zjawiska te miały charakter ukryty a państwo socjalistyczne (przed 1989 r.) nie uwzględniało tego problemu i rozwiązywało go jedynie metodami administracyjnymi lub represyjnymi. Tendencji wzrostu ubóstwa w Polsce nie powstrzymał dynamiczny wzrost gospodarczy w latach 1995-1997. A co gorsza regres gospodarczy, który nastąpił w późniejszych latach przyczynił się do poszerzenia się sfery biedy. Z kolei ponowne oŜywienie gospodarcze, obserwowane od 2002, nie znalazło od razu zdecydowanego odbicia we wszystkich statystykach dotyczących zakresu zjawiska ubóstwa. Przykładowo wzrósł udział osób zagroŜonych ubóstwem wg. minimum egzystencji z 9,5 % w 2001 r. do 12,3 % w 2005 r. Dopiero w 2006 r. nastąpił wyraźny spadek ludności Ŝyjącej poniŜej granicy egzystencji. Utrzymał się on równieŜ w kolejnych latach – w roku 2008 jednie 5,6% ludności była zagroŜona ubóstwem wg. minimum egzystencji. Od 2005 r. zauwaŜyć moŜna równieŜ zmniejszenie odsetka ludności Ŝyjącej poniŜej relatywnej granicy ubóstwa. Wnioski z Diagnozy społecznej 2009 (Czapiński J., Panek T 2009, Diagnoza społeczna 2009, warunki i jakość Ŝycia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa) pokazują, Ŝe ponad 33 % gospodarstw domowych przy aktualnych dochodach radziło sobie z pewnymi trudnościami finansowymi, 19 % radziło sobie, ale ponad 20 % miało wielkie trudności. Jednocześnie w 2009 r. aŜ 28 % gospodarstw domowych (pomimo spadku tego udziału o ponad 5% w ciągu dwóch lat) deklarowało, Ŝe ich stałe dochody nie pozwalają na zaspokojenie bieŜących potrzeb. W takiej sytuacji gospodarstwa domowe ograniczają potrzeby (ponad 86% gospodarstw), korzystają z pomocy krewnych (39%), zaciągają poŜyczki (36%), a tylko w przypadku 16 % członek gospodarstwa podejmuje dodatkową pracę. W perspektywie ostatnich 10 lat wyniki Diagnozy Społecznej 2009 wskazują, Ŝe „ spadł odsetek gospodarstw domowych wiąŜących koniec z końcem z wielką trudnością i z trudnością (odpowiednio o 12 i 5 punktów procentowych), a wzrósł – radzących sobie raczej łatwo i łatwo (odpowiednio o 10 i 3 punkty procentowe).” Podobnie: „W ostatnich 10 latach najsilniej wzrósł odsetek gospodarstw domowych twierdzących, Ŝe Ŝyją oszczędnie i dzięki temu starcza im na wszystko (o 12 punktów procentowych). Wzrósł takŜe o 7 punktów procentowych odsetek gospodarstw, którym starcza na wszystko i jeszcze oszczędzają na przyszłość, zmalał natomiast procent gospodarstw w najtrudniejszej sytuacji, którym pieniędzy nie starcza na spłatę kredytu, opłaty za mieszkanie czy na ubranie.” (Czapiński, Panek 2009). 69 Wykres 15 Udział procentowy osób w gospodarstwach domowych poniŜej relatywnej granicy ubóstwa. At-risk of poverty rates % 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 2008 2005 Warmińskomazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie 2007 Opolskie 2006 Dolnośląskie Lubuskie Świętokrzyskie Podlaskie Podkarpackie 2007 Zachodniopomorskie 2006 Wielkopolskie 2005 Lubelskie Śląskie Małopolskie Mazowieckie Łódzkie POLSKA POLAND 0,0 2008 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Od lat nie zmieniają się czynniki determinujące ubóstwo – naleŜą do nich pozycja na rynku pracy, wielodzietność oraz zamieszkanie na wsi lub w małych miastach. Ubóstwem zagroŜone są więc przede wszystkim osoby bezrobotne i ich rodziny. W 2005 r. w rodzinie przynajmniej jednej osoby bezrobotnej stopa ubóstwa skrajnego wynosiła około 27%, podczas gdy w gospodarstwach osób pracujących – około 9%. Ponadto badania gospodarstw domowych realizowane przez GUS wykazało, Ŝe zagroŜenie ubóstwem rośnie wraz z liczbą dzieci w danej rodzinie, co obrazuje poniŜsza tabela. Posiadanie dwójki lub więcej dzieci moŜe być uznane za czynnik zwiększający perspektywę wykluczenia społecznego. Tabela 20 Odsetek ubóstwa w gospodarstwach domowych znajdujący się poniŜej relatywnej granicy ubóstwa. Typ gospodarstwa MałŜeństwo bez dzieci MałŜeństwo z 1 dzieckiem MałŜeństw z 2 dzieci MałŜeństwo z 3 dzieci MałŜeństwo z 4 dzieci i więcej Rodziny niepełne Jednoosobowe 5,9 8,4 15,2 28,3 48,9 23,0 6,4 Źródło: Polska 2030 zgodnie z danymi GUS 70 Wzrost zasięgu ubóstwa skrajnego na przestrzeni ostatnich lat oznacza systematyczne pogłębianie zjawiska, a takŜe jego tzw. dziedziczenie, a w konsekwencji wykluczenie społeczne pewnych grup społecznych, które nie są juŜ w stanie poprawić swej kondycji o własnych siłach. Do grup tych naleŜą głównie rodziny, gdzie bezrobotnym jest osoba z niskim wykształceniem i w małych ośrodkach miejskich oraz wiejskich bez własnego gospodarstwa rolnego. Ponadto, od kilku lat w Polsce rozszerza się zjawisko tzw. ubogich zatrudnionych (z ang. poor working), tj. zatrudnionych z najniŜszymi wynagrodzeniami, które nie zaspokajają nawet podstawowych potrzeb rodziny, szczególnie wielodzietnej. Zgodnie z wynikami Diagnozy Społecznej 2009 na transformacji Polski po 1989 roku najmniej skorzystały: osoby z wykształceniem tylko podstawowym lub niŜszym, renciści, osoby owdowiałe, samotne rozwiedzione, stare, bezrobotne, ubogie i generalnie mieszkające w Polsce wschodniej (Czapiński, Panek 2009). Beneficjentami transformacji są natomiast ludzie z wyŜszym wykształceniem, wysokimi dochodami, młodzi, przedsiębiorcy, nauczyciele akademiccy, prawnicy, informatycy. Tabela 21 Wskaźniki zagroŜenia ubóstwem według wybranych cech społecznoekonomicznych gospodarstw domowych w latach 2004-2005 oraz 2007-2008. Granice ubóstwa w % osób Gospodarstwa domowe relatywna ustawowa Minimum egzystencji 2004 2005 2007 2008 2004 2005 2007 2008 2004 2005 2007 2008 ogółem 20,3 18,1 17,3 17,6 19,2 18,1 14,6 10,6 11,8 12,3 6,6 5,6 miasto 14,0 12,5 12,2 12,3 12,9 12,3 10,4 6,9 7,7 8,2 4,1 3,3 wieś 30,4 27,0 25,5 26,1 29,3 27,3 21,9 16,7 18,5 18,7 10,5 9,2 Pracowników 18,7 16,9 16,9 17,2 18,2 17,3 21,9 16,7 10,2 11,2 6,1 5,2 Rolników 31,1 26,4 26,9 26,8 30,9 28,2 22,8 17,6 19,0 18,1 9,9 9,4 13,6 10,2 8,6 8,5 13,2 10,6 7,1 5,0 8,9 6,3 2,9 2,0 Emerytów 10,9 10,1 11,7 13,0 8,9 8,5 8,1 6,2 5,6 6,3 4,0 3,8 Rencistów 28,5 25,6 25,3 28,7 25,4 23,1 20,1 16,4 16,8 17,5 11,3 9,8 43,0 38,5 36,6 37,8 41,5 40,1 34,2 28,7 30,6 29,9 19,2 16,3 Grupy społecznoekonomiczne w tym: Pracujących na własnych rachunek Utrzymujących się z źródeł niezarobkowych Źródło: opracowanie własne na podstawie Szacunku GUS na podstawie badań budŜetów gospodarstw domowych 71 4.2 Wykluczenie społeczne i ubóstwo w mieście Generalnie problemem ubóstwa dotknięci są w duŜo większym stopniu mieszkańcy obszarów wiejskich oraz małych miast. Im większe miasto tym udział osób Ŝyjących w ubóstwie jest mniejszy. Zgodnie z badaniem Diagnoza Społeczna 2009 największy zasięg ubóstwa w ujęciu obiektywnym charakteryzuje obszary wiejskie (5,15% według podejścia obiektywnego) oraz miasta do 20 tys. mieszkańców – 2,66% . W miastach powyŜej 0,5 miliona mieszkańców tylko 1,29% gospodarstw znajduje się poniŜej obiektywnej granicy ubóstwa. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe największe ośrodki miejskiej charakteryzują się przy tym największą głębokością ubóstwa15 – indeks głębokości ubóstwa wynosił w tej grupie 47,76%. Tabela 22 Indeksy ubóstwa wg klasy miejscowości zamieszkania w marcu 2009 r. Podejście obiektywne. Klasa miejscowości zamieszkania Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa (% Ŝyjących w ubóstwie) (w %) Wieś 5,15 20,41 Miasta poniŜej 20 tys. 2,66 21,74 Miasta 20-100 tys. 2,80 23,94 Miasta 100-200 tys. 2,24 46,02 Miasta 200-500 tys. 2,63 39,5 Miasta powyŜej 500 tys. 1,29 47,76 Ogółem 3,29 25,79 Źródło: Diagnoza społeczna 2009 RównieŜ badania Głównego Urzędu Statystycznego potwierdzają, Ŝe zagroŜenie ubóstwem w miastach – szczególnie w największych ośrodkach miejskich - jest duŜo mniejsze niŜ na terenach wiejskich. W miastach ryzyko ubóstwa jest statystycznie najniŜsze, jednak tam zjawisko to dotyka wybranych grup społecznych, w szczególności młodzieŜy niepełnych i wielodzietnych rodzin. Głębokość ubóstwa badana jest za pomocą wskaźnika średniej luki dochodowej (wydatkowej). Informuje on, o ile procent przeciętne dochody (wydatki) gospodarstw domowych ubogich są niŜsze od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. 15 72 Tabela 23 Wskaźniki zagroŜenia ubóstwem według miejsca zamieszkania. Miejsce zamieszkania Wyszczególnienie Ogółem Miasta (razem) PowyŜej 500 tys. mieszkańców 200-500 tys. 100-200 tys. 20-100 tys. PoniŜej 20 tys. Wieś Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujący się poniŜej: Minimum Ustawowej granicy Relatywna granica egzystencji ubóstwa ubóstwa 12,3 18,1 18,1 8,2 12,3 12,5 4,5 6,7 6,6 5,3 8,7 9,1 12,5 18,7 8,6 13,1 13,6 17,9 27,3 8,7 13,4 13,7 18,8 27,0 Źródło: Sytuacja gospodarstw domowych w latach 2004-2005, GUS 2007 Badania ankietowe dot. warunków i jakości Ŝycia w Polsce prowadzone przez J. Czapińskiego i T. Panka (2007) w skali całego kraju i w podziale na województwa potwierdzają, Ŝe w największych ośrodkach miejskich Ŝyje się najlepiej. Badania te dostarczyły informacji dotyczących wybranych miast oraz miast według klas wielkości. Najlepsze warunki i jakość Ŝycia charakteryzuje miasta największe, najniŜsze wskaźniki mają zaś miasta najmniejsze, a zwłaszcza obszary wiejskie. Prawidłowość ta dotyczy zarówno wskaźnika ogólnego jak i wskaźników w wymiarze cywilizacyjnym i dobrobytu materialnego (patrz poniŜsza tabela). Cechą charakterystyczną tego „rankingu” miast z roku 2007 jest pierwsze miejsce Gdańska w zakresie ogólnego wskaźnika jakości Ŝycia przed Warszawą, jakkolwiek w wymiarze dobrobytu materialnego i poziomu cywilizacyjnego dominuje Warszawa. Tabela 24 Jakość Ŝycia w 2007 r. w wybranych miastach Polski. Miasto Wskaźniki jakości Ŝycia Ogólny wskaźnik jakości Ŝycia Wskaźnik jakości Ŝycia w wymiarze cywilizacyjnym16 wskaźnik jakości Ŝycia w wymiarze dobrobytu materialnego17. Warszawa 0,33 0,74 0,86 Poznań 0,21 0,68 0,37 Gdańsk 0,35 0,59 0,73 Białystok 0,23 0,51 0,26 Kraków 0,13 0,49 0,35 Wrocław 0,17 0,41 0,52 Lublin -0,06 0,38 0,23 Szczecin 0,01 0,36 0,28 Łódź 0,01 0,22 0,41 16 „Poziom cywilizacyjny – poziom wykształcenia, posiadanie nowoczesnych urządzeń komunikacyjnych i obycie z nimi (telewizja satelitarna lub kablowa, laptop, komputer stacjonarny, tel. komórkowy, podłączenie do internetu, posługiwanie się komputerem, korzystanie z internetu, czynna znajomość języków obcych, posiadanie prawa jazdy” (Czapiński J., Panek T., (red.), 2007) 17 „Dobrobyt materialny – dochód gospodarstwa domowego na osobę, liczba posiadanych przez gospodarstwo dóbr i urządzeń od pralki automatycznej po łódź motorową i dom letniskowy (z wyłączeniem urządzeń wchodzących w skład wskaźnika poziomu cywilizacyjnego);” (Czapiński J., Panek T., (red.), 2007). 73 Kielce -0,16 0,22 0,05 > 500 000 0,18 0,52 0,53 200 000 – 500 000 0,13 0,39 0,30 100 000 – 200 000 0,11 0,25 0,26 20 000 – 100 000 0,05 0,19 0,08 < 20 000 0,01 0,02 0,04 Obszary wiejskie -0,11 -0,34 -0,27 Miasta według grup wielkości Źródło: według Diagnozy Społecznej 2007 W roku 2009 „ranking” miast uległ częściowej zmianie. Na pierwsze miejsce w zakresie ogólnego wskaźnika jakości Ŝycia wysuwa się wcześniej nie notowane Opole, a Gdańsk spada na 12 pozycję (patrz tabela poniŜej). Przedstawiona w Diagnozie społecznej 2009 hierarchia miast wskazuje jednocześnie hierarchię tych społeczności miast, które najwięcej zyskały na transformacji – w których miastach nastąpiło polepszenie jakości Ŝycia, a w których nastąpiło względne (w stosunku do innych miast) pogorszenie. Generalnie moŜna zauwaŜyć stałą prawidłowość: w kategoriach wielkościowych miast najlepiej Ŝyje się w miastach ponad 0.5 miliona mieszkańców, a najgorzej w miastach małych poniŜej 20 tys. mieszkańców. W przypadku pojedynczych miast najniŜsze wskaźniki, jakości Ŝycia występują w: Tychach, Radomiu, Tczewie, Kętrzynie. Ujemne wskaźniki posiadają teŜ, Białystok, Sosnowiec, Zabrze, Kielce, Katowice i Łódź (patrz tabela poniŜej). Tabela 25 Jakość Ŝycia w wybranych miastach Polski w latach 2005, 2007 i 2009. grupa społeczno-demograficzna 2009 jakość Ŝycia 2007 2005 miasta o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej 0,27 0,18 0,21 miasta o liczbie mieszkańców 200-500 tys. 0,05 0,1 0,14 miasta o liczbie mieszkańców 100-200 tys. 0,08 0,1 0,17 miasta o liczbie mieszkańców 20-100 tys. 0,05 0,01 -0,06 miasta o liczbie mieszkańców poniŜej 20 tys. -0,04 0,01 0,02 Opole Warszawa Koszalin Toruń Gdynia Olsztyn Kalisz Kraków Rzeszów Poznań 0,74 0,43 0,33 0,33 0,32 0,3 0,29 0,28 0,25 0,25 0,32 0,33 0,33 0,19 0,54 0,09 74 Wrocław Gdańsk Szczecin Kędzierzyn-Koźle Legnica Jaworzno Częstochowa Ostrowiec Świętokrzyski Grudziądz Lublin Gliwice Słupsk Zielona Góra Bydgoszcz Wałbrzych Bielsko-Biała Łódź Katowice Kielce Zabrze Sosnowiec Białystok Kętrzyn Tczew Radom Tychy 0,25 0,2 0,2 0,15 0,15 0,14 0,13 0,13 0,12 0,11 0,08 0,07 0,05 0,03 0,02 0 -0,02 -0,04 -0,08 -0,09 -0,12 -0,13 -0,14 -0,16 -0,21 -0,27 0,18 0,34 0,11 0,2 0,38 0,41 -0,05 0,14 0,01 0,12 Źródło:: Czapiński J., Panek T. 2009, Diagnoza społeczna 2009, warunki i jakość Ŝycia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 4.3 Nierówności rozwojowe wewnątrz polskich miast – segregacja przestrzenna ludności miejskiej WyŜszy poziom Ŝycia w ośrodkach metropolitalnych związany jest ze znacznymi dysproporcjami regionalnymi w dochodzie narodowym na 1 mieszkańca. Jednocześnie następuje wzrost zróŜnicowań społeczno-przestrzennych w miastach i na obszarach metropolitalnych. Urbanizacja przestaje być jedynie elementem sukcesu i postępu ekonomicznego i społecznego. Problemy społeczne i pojawiające się w przestrzeni miast enklawy nędzy, to następstwo nie tylko bezrobocia, ale równieŜ niskich kwalifikacji i marginalizacji na rynku pracy. Nowe regulacje ekonomiczne, społeczne i polityczne, dostosowywanie do wymogów globalizacji gospodarki miast, często stawiają niektóre grupy zawodowe na pozycji przegranej w konkurencji o dobrze płatne miejsca pracy. Przekształcenia własnościowe, a zwłaszcza prywatyzacja oraz odejście od subsydiowania gospodarki mieszkaniowej, spowodowały silną segregację mieszkaniową w przestrzeni miasta według kryterium majątkowego ludności. Proces urbanizacji, dotychczas związany zazwyczaj z mobilnością przestrzenną, wiązał się równieŜ z mobilnością społeczną w górę hierarchii, przestaje mieć taki charakter. Mobilność w górę hierarchii społecznej przybiera stopniowo charakter mobilności przestrzennej w formie suburbanizacji, tj. przenoszenia się dotychczasowych mieszkańców miasta, którzy odnieśli sukces, na przedmieścia. 75 W skali miast jednym przejawów wzrostu zróŜnicowań społecznoprzestrzennych jest jednak pojawienie się nowych i znaczne rozszerzenie dotychczas istniejących obszarów nędzy i bogactwa w miastach. W Polsce do niedawna ubóstwo w przestrzeni miast moŜna było identyfikować za pośrednictwem analiz rozmieszczenia ludności starej i starych zasobów mieszkaniowych oraz skutków przestrzennych socjalistycznej polityki mieszkaniowej, koncentracji patologii społecznej i przestępczości. Współcześnie problem ubóstwa w miastach polskich, przestaje być tylko następstwem bezrobocia, niskich kwalifikacji i marginalizacji na rynku pracy. Zjawisko to obejmuje te grupy społeczne, które zostają odsunięte i są przegrane w wyniku nowych regulacji ekonomicznych, społecznych i politycznych. Problem wzrostu ubóstwa tłumaczy się oddziaływaniem procesów globalizacji i restrukturyzacji gospodarczej związanej z przejściem do społeczeństwa postindustrialnego, segmentacji rynku pracy a zwłaszcza wycofywaniem się z koncepcji państwa opiekuńczego. W badaniach lokalizacji przestrzennej ubóstwa w wybranych miastach Polski stwierdzono, Ŝe jest to główny element narastania polaryzacji społecznoprzestrzennej. Pierwszym, „powierzchownym” wymiarem wykluczenia społecznego jednostki lub gospodarstwa domowego-rodziny jest segregacja przestrzenna. W miastach Polski proces róŜnicowania społecznego przestrzeni nabrał tempa juŜ w latach siedemdziesiątych (Węcławowicz 1988). Szczególnie silne narastanie zróŜnicowań, wraz z kryzysem społeczno-gospodarczym, występowało w latach osiemdziesiątych. Najbardziej radykalne zmiany, zarówno w latach siedemdziesiątych, jak i osiemdziesiątych, rejestrowano w zaleŜności od typu budownictwa mieszkaniowego. Proces narastania zróŜnicowań ulegał znacznemu pogłębieniu w latach dziewięćdziesiątych (Węcławowicz 1997, 1999). Nasilało się narastanie segregacji społecznej oraz pogłębił się proces upadku i marginalizacji obszarów starej zabudowy. Ludność bogata zaczyna się koncentrować w przestrzennie odizolowanych enklawach wysokiego standardu mieszkaniowego albo w osiedlach zamkniętych, natomiast ludność biedna na obszarach starego zdekapitalizowanego budownictwa. Pierwszym statystycznie uchwytnym objawem narastania zróŜnicowań tego typu jest pojawienie się zaległości w opłatach za mieszkanie. W dalszej kolejności następuje róŜnicowanie poszczególnych obszarów miasta ze względu na stopień wyposaŜenia gospodarstw domowych. Dalej następuje starzenie się i szybkie zuŜycie nie remontowanej infrastruktury technicznej mieszkań, pojawiają się w większym stopniu zjawiska patologii społecznej, w końcu następuje „wymuszona” migracja prowadząca bezpośrednio do segregacji społecznej. Charakterystycznym zjawiskiem w polskich miastach jest powstawanie zamkniętych strzeŜonych osiedli mieszkaniowych – tzw. „osiedli za bramą”, na których zamieszkuje bardziej zamoŜna część mieszkańców miast. Szczególnie duŜe nagromadzenie osiedli zamkniętych występuje w Warszawie, gdzie według szacunków EUROREGu w 2008 roku istniało ponad 200 takich osiedli. Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonymi przez EUROREG 20,4% mieszkańców Warszawy mieszka na osiedlu grodzonym a z tego 14,3% na osiedlu dodatkowo 76 strzeŜonym.18 Motywacją zamieszkania na takich osiedlach jest potrzeba zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Jednak naleŜy podkreślić, Ŝe powodem, który moŜe kryć się za takim postępowaniem, jest chęć odgrodzenia się od ludzi biedniejszych, którym nie powiodło się tak dobrze w Ŝyciu. Jak pokazują bowiem statystyki zdecydowana większość mieszkańców duŜych miast czuje się bezpieczna w miejscu zamieszkania. RóŜnice w jakości Ŝycia i potencjale rozwojowym pomiędzy poszczególnymi dzielnicami duŜych miast są często większe niŜ róŜnice pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi. Ma to odbicie równieŜ w poziomie wykształcenia dzieci z poszczególnych dzielnic. Na przykład w Warszawie wyniki egzaminu matematyczno-przyrodniczego w gimnazjach w 2007 r. były średnio o 7 punktów procentowych (25%) wyŜsze w dzielnicy Śródmieście niŜ na Pradze Północ. Jest to bardzo duŜo zwaŜywszy na fakt, Ŝe zróŜnicowanie średnich wyników między polskimi gminami wynosiło 2 punkty procentowe. Autorzy raportu „Polska 2030” sugerują, Ŝe w Polsce moŜna wręcz wyodrębnić tzw. „polskie fawele” - a więc obszary wykluczenia społecznego do których zaliczyć moŜna: o Wielkie blokowiska z lat 60-tych i 70-tych, zamieszkałe przez potomków pracowników sprowadzonych do miast w celu ich industrializacji; o Tradycyjne regiony ubóstwa miejskiego - dzielnice o złej sławie, gdzie kumulują się zjawiska ubóstwa – np. warszawska dzielnica Praga Północ; o Regiony popegeerowskie (wsie), charakteryzujące się przede wszystkim biernością zawodową i społeczną. Podsumowując moŜna zauwaŜyć, Ŝe przekształcenia własnościowe, a zwłaszcza prywatyzacja oraz odejście od subsydiowania gospodarki mieszkaniowej, mogą w dłuŜszej perspektywie powodować dalsze procesy segregacji mieszkaniowej w przestrzeni miasta mieszkańców według kryterium majątkowego. Towarzyszyć temu będzie szybkie rozwarstwienie majątkowe i nasilająca się polaryzacja społeczno-przestrzenna. Restrukturalizacji społeczno-przestrzennej tego typu, przy znacznym niedoborze ilościowym mieszkań, będą prawdopodobnie towarzyszyły liczne napięcia i konflikty społeczne. 4.4 Obszary zdegradowane w polskich miastach Główne typy obszarów kryzysowych w polskich miastach są takie same we wszystkich krajach. Najczęściej rewitalizacji wymagają stare dzielnice śródmiejskie, osiedla w zabudowie blokowej, tereny przemysłowe i poprzemysłowe, w tym obszary składowe i portowe (nadrzeczne). Jednak skala zjawisk kryzysowych i charakterystyka społeczna oraz źródła problemów społecznych często są odmienne. W Polsce nie występują zjawiska segregacji rasowej, religijnej, charakterystyczne dla wielu obszarów kryzysowych w miastach zachodnioeuropejskich. Niemniej zjawiska segregacji społecznej, wykluczenia, dziedziczenia biedy, narastają w polskich miastach. Szczególnie duŜa jest skala degradacji substancji materialnej – budynków, infrastruktury, ale nie ma na duŜą skalę zjawisk wymierania całych dzielnic 18 Por. Smętkowski, Maciej, Jałowiecki Bohdan, Gorzelak Grzegorz: Diagnoza problemów rozwoju obszarów metropolitalnych i rekomendacja delimitacji obszarów metropolitalnych w Polsce, Warszawa, 2008. 77 mieszkaniowych. Permanentny deficyt mieszkań powoduje, Ŝe zasoby mieszkaniowe nawet o najniŜszej wartości uŜytkowej i zdekapitalizowane nie stają się pustostanami. Próbę określenia skali degradacji poszczególnych typów obszarów podjęto w Instytucie Rozwoju Miast w ramach projektu badawczego zamawianego pt. „Rewitalizacja miast polskich jako sposób zachowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz czynnik zrównowaŜonego rozwoju”19. Sumaryczne wyniki analiz przedstawił W. Jarczewski (2010) w ujęciu tabelarycznym: Tabela 26 Obszary zdegradowane wymagające rewitalizacji. Powierzchnia terenów Typ obszaru zdegradowanego zdegradowanych Odsetek terenów zdegradowanych [%] [ha] Stare dzielnice śródmiejskie (a) 62 337,3 51,8 Blokowiska (a) 14 883,4 12,4 Tereny poprzemysłowe (a) 24 034,0 20,0 Tereny powojskowe (b) 4 000 3,3 Tereny pokolejowe (c) 15 000,0 12,5 SUMA 120 254,7 100,0 Źródło: a) ankieta przeprowadzona w grudniu 2007 r. na podstawie odpowiedzi z 363 miast, w których mieszka 73,9% polskiej ludności miejskiej; b) badania własne, przeprowadzone we wszystkich 102 miastach, w których zidentyfikowano tereny powojskowe; c) Załuski D., 2009, Tereny pokolejowe PKP – szanse i moŜliwości przekształceń na nowe funkcje miejskie Identyfikacja 120 tys. ha obszarów wymagających rewitalizacji w Polsce ma charakter orientacyjny, biorąc pod uwagę źródła informacji. Natomiast powszechność potrzeb rewitalizacyjnych w śródmieściach jest odnotowywana we wszystkich opracowaniach. We wspomnianej analizie wskazano, Ŝe tereny zdegradowane w miastach zamieszkuje 4,3 mln mieszkańców, czyli ok. 25 % mieszkańców miast. W starych dzielnicach śródmiejskich zamieszkuje ok. 2,2 mln ludności, w blokowiskach – 2,1 mln osób. Autor badania podkreśla, Ŝe realna powierzchnia terenów poprzemysłowych do rewitalizacji moŜe być większa, niŜ to wykazano w ankiecie i obejmować ok. 40 tys. ha. W 140 polskich miastach zidentyfikowano 11,8 tys. ha terenów powojskowych, z których większość została juŜ zagospodarowana. JeŜeli chodzi o tereny pokolejowe i tereny kolejowe, 19 PBZ-MNiSW-4/3/2006 78 przeznaczone do rewitalizacji to na podstawie szacunków PKP moŜna zakładać, Ŝe około 15 tys. ha juŜ dzisiaj mogłoby podlegać rewitalizacji i powtórnemu wykorzystaniu (Jarczewski W., 2010). Obecnie programy rewitalizacji i działania rewitalizacyjne najczęściej dotyczą szeroko rozumianych śródmieść. Wynika to z dwóch powodów: faktycznej koncentracji zjawisk kryzysowych w centrach miast oraz prestiŜowego charakteru śródmieść (rynków, głównych ulic, historycznych części miast). W odniesieniu do obszarów blokowisk panuje dość powszechna opinia, Ŝe w Polsce wobec uniformizacji warunków mieszkaniowych w miastach w okresie realnego socjalizmu i mozaikowej struktury społecznej mieszkańców blokowisk problem degradacji dzielnic o takiej zabudowie nie jest palący. RównieŜ jakość wykonania budownictwa wielkopłytowego w Polsce nie była najgorsza (na tle innych krajów). 5. Zmiany w strukturze gospodarczej obszarów miejskich Ta cześć raportu zawiera informacje dotyczące pytań 15-20 oraz 25-26 z I części kwestionariusza OECD. Dostępne dane GUS dotyczące tych pytań znajdują się w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych zawierających takie dane jak: liczba godzin przepracowanych w roku na 1 zatrudnionego; dane dotyczące podmiotów niefinansowych prowadzących działalność gospodarczą wg województw w podziale na przemysł/usługi (w kaŜdej kategorii dane dot. liczby przedsiębiorstw, pracujących oraz kosztów), podmioty gospodarki narodowej wg rodzajów działalności (PKD 2004), sektorów własności, klas wielkości na podregionach (TL3); pracujący w podmiotach gospodarki narodowej wg klas wielkości na podregionach; spółki z udziałem kapitału zagranicznego na podregionach; pracujący w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego na podregionach. Wstęp Na przebieg procesów gospodarczych w Polsce od końca lat 90-tych wpływała z jednej strony ogólnoświatowa koniunktura, od której – w warunkach rosnącej otwartości gospodarki i procesów globalizacyjnych - gospodarka naszego kraju jest juŜ silnie uzaleŜniona, z drugiej zaś – akcesja Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku. Mimo wahań, tempo wzrostu gospodarczego przez cały okres było dodatnie, co pozwoliło na dalszą konwergencję zewnętrzną, tj. zmniejszenie dystansu dzielącego nasz kraj od UE. Poszczególne regiony – województwa (NTS2) oraz podregiony (NTS3) rozwijały się w sposób zróŜnicowany, co - mimo konwergencji zewnętrznej regionów - przyczyniło się do dalszego pogłębienia dysproporcji w poziomie ich rozwoju, zarówno międzyregionalnych, jak i wewnątrz poszczególnych regionów. W roku 2007, w porównaniu z 1999 r., produkt krajowy brutto (PKB) Polski był wyŜszy o 37,5% (w cenach stałych). Średnie tempo jego wzrostu w latach 20002007 wyniosło 4,1%, z tego w latach 2000-2003 – 2,7%, a w latach 2004-2007 – 5,4%. Podwojenie tempa rozwoju z jednej strony wiązało się z ogólną poprawą koniunktury na świecie, z drugiej zaś – z akcesją naszego kraju do UE20. W rezultacie PKB liczony w PPS w przeliczeniu na mieszkańca w Polsce wzrósł z 49% przeciętnej UE-27 w 1999 r. do 55% w 2008 r. W latach 2004-2007, w porównaniu z okresem 2000-2003, prawie we wszystkich krajach UE odnotowano przyspieszenie wzrostu – średnio o 0,5 pkt proc., przy czym w krajach przyjętych do UE w 2004 r. było ono z reguły znacznie większe. 20 79 Zmiany, jakie zaszły, nie były na tyle silne, aby spowodować istotne przesunięcia pozycji województw w rankingu ich zamoŜności. Czołową piątkę województw stanowią: mazowieckie, dolnośląskie, śląskie, wielkopolskie i pomorskie – województwa z duŜymi aglomeracjami miejskimi o wysokim poziomie rozwoju, generującymi szybszy wzrost gospodarczy21. Ponadto, charakteryzują się one bardziej zróŜnicowaną strukturą gospodarki, lepszą dostępnością komunikacyjną, wyŜszymi zasobami i jakością kapitału ludzkiego, większą atrakcyjnością inwestycyjną. Na przeciwległym krańcu plasuje się pięć województw tzw. Polski Wschodniej: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, warmińskomazurskie oraz świętokrzyskie. Województwa te w zasadzie nie dysponują wymienionymi atutami. Ponadto cechuje je peryferyjne połoŜenie, zarówno w kraju, jak i w UE. Polska notuje dodatnie tempo wzrostu gospodarczego, charakteryzujące się wyraźną koncentracją w najsilniejszych pod względem ekonomicznym aglomeracjach i w największych miastach, które stały się motorami wzrostu gospodarki krajowej i tworzenia nowych miejsc pracy, a tym samym głównymi obszarami promocji zmian strukturalnych 5.1 ZróŜnicowania przestrzenne w zakresie dochodu narodowego Od początku obecnego wieku, podobnie jak przez większość lat 1990-tych ubiegłego wieku dochód narodowy systematycznie wzrastał we wszystkich regionach Polski. Największe wartości i przyrosty osiągał w województwie mazowieckim, a następnie w województwach śląskim, wielkopolskim, dolnośląskim i małopolskim (wykres 16). W układzie przestrzennym obraz zróŜnicowania dochodu narodowego w ostatnich dziesięcioleciach pozostaje stabilny pomimo systematycznego wzrostu zróŜnicowań. Znacznie bardziej zróŜnicowane był procesy rozwojowe na szczeblu 45 podregionów (NTS3). Wszystkie one w latach 2000-2006 odnotowały wzrost PKB. Najszybciej22 rozwijał się podregion legnicki (w tempie 7,6% średnio w roku)23 oraz podregiony-miasta i ich bezpośrednie otoczenie: warszawski (5,8%), wrocławski (5,2%), Kraków (4,8%), poznański (4,7%), Warszawa (4,6%), a takŜe podregion łomŜyński (równieŜ 4,6%). Najwolniejsze zmiany odnotowano w podregionach: szczecińskim (1,5%), bialskopodlaskim (1,7%), krośnieńsko-przemyskim (1,8%), jeleniogórsko-wałbrzyskim (2%), pilskim (2,2%) oraz elbląskim (2,3%). Konsekwencją zróŜnicowanego rozwoju były zmiany pod względem poziomu PKB per capita odniesionego do średniej krajowej czy średniej UE-27. Szacuje się, Ŝe w latach 2000-200624 wszystkie – poza szczecińskim i bielsko-bialskim – podregiony zmniejszyły dystans dzielący je od przeciętnej UE-27, najbardziej (o ponad 20 pkt 21 Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie województwa mazowieckiego, o którego rozwoju decyduje Warszawa. Szacuje się, Ŝe w 2006 r. po wyłączeniu tego podregionu (302% przeciętnej krajowej) poziom PKB per capita pozostałej części województwa mazowieckiego stanowił niecałe 90% średniej krajowej. 22 Analogicznie jak w przypadku województw – dla wszystkich podregionów zastosowano ten sam deflator PKB. Jednak nie zawsze udało się wyeliminować czynnik cenowy, zwłaszcza w przypadku podregionów o bardzo specyficznej produkcji, której wartość zaleŜy od kształtowania się np. cen światowych. 23 Za sprawą Zagłębia Miedziowego i ponad 4-krotnego (wg UNCTAD Handbook of Statistics 2008 s. 298) wzrostu światowych cen miedzi. 24 W przypadku podregionów, z uwagi na brak danych o PKB per capita w 1999 r., konieczne było skrócenie okresu analizy. 80 proc.) - legnicki i Warszawa, a następnie (o ponad 5 pkt proc.) Poznań, Kraków, ciechanowsko-płocki, warszawski, Gdańsk-Gdynia-Sopot oraz piotrkowskoskierniewicki. Bardzo niewielkie (poniŜej 1 pkt proc.) zmniejszenie dystansu odnotowano w podregionach: pilskim, krośnieńsko-przemyskim, bydgoskim i bialskopodlaskim. W 2006 r. najwyŜszy poziom rozwoju gospodarczego notowano głównie w podregionach-miastach, tj. Warszawie (302% średniej krajowej i około 158% średniej UE-27), Poznaniu (odpowiednio 202% i około 105%), Krakowie i legnickim (po 160% i około 84%), Trójmieście i Wrocławiu (po 146% i 76%). NajuboŜszymi podregionami były bialsko-podlaski i nowosądecki (po 58% i około 30%) oraz chełmsko-zamojski i krośnieńsko-przemyski (59% i około 31%). W 2007 r. produkt krajowy brutto w najbogatszym podregionie Warszawie wynosił 94185 zł na jednego mieszkańca, a w najbiedniejszym podregionie tylko 17438 zł na jednego mieszkańca. W podziale przestrzennym na podregiony moŜna zaobserwować pewne przesunięcia w rankingu (tabela 27). Dwa podregiony stanowiące jednocześnie miasta, Warszawa na pierwszym miejscu i Poznań na drugim, utrzymują swoją dominująca pozycję. Miasto Kraków w niektórych latach „przegrywał” w rankingu z przemysłowym podregionem legnicko-głogowskim, podobnie jak miasto Wrocław w niektórych latach był za przemysłowym podregionem katowickim. W sumie w „pierwszej dziesiątce” znalazło się 6 największych miast stanowiących jednocześnie podregiony oraz 4 podregiony o charakterze miejskim i przemysłowym (tabela 27), które generowały znacznie ponad 50% produktu krajowego brutto. Jednak skala istniejących zróŜnicowań regionalnych w Polsce w porównaniu do zróŜnicowań regionalnych w wielu innych krajach Unii Europejskiej jest znacznie mniejsza podobnie jak to obserwowano w latach 1990. ubiegłego wieku (Behrens 2000, Węcławowicz 2002). Wykres 16 Produkt krajowy brutto ogółem w milionach zł w latach 2001-2007 według województw. mln. zł Produkt krajowy brutto - ogółem 300 000 250 000 200 000 150 000 100 000 50 000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Warmińskomazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Opolskie Dolnośląskie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Lubuskie Świętokrzyskie Podlaskie Podkarpackie Lubelskie Śląskie Małopolskie Mazowieckie Łódzkie 0 2007 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa 81 Tabela 27 Ranking podregionów według wielkości produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca w zł. Podregion Rok 28 - m. Warszawa 62 - m. Poznań 2 - legnicko-głogowski 21 - m. Kraków 5 - m. Wrocław 48 - katowicki 43 - trójmiejski 51 - tyski 65 - m. Szczecin 16 - m. Łódź 30 - warszawski zachodni 6 - bydgosko-toruński 61 - poznański 47 - gliwicki 50 - sosnowiecki 25 - ciechanowsko-płocki 44 - bielski 32 - opolski 14 - zielonogórski 13 - gorzowski 49 - rybnicki 66 - szczeciński 37 - białostocki 46 - częstochowski 17 - piotrkowski 11 - lubelski 15 - łódzki 4 - wrocławski 59 - leszczyński 56 - olsztyński 52 - kielecki 63 - koszaliński 42 - starogardzki 60 - pilski 45 - bytomski 3 - wałbrzyski 29 - warszawski wschodni 41 - słupski 1 - jeleniogórski 57 - kaliski 23 - oświęcimski 58 - koniński 26 - ostrołęcko-siedlecki 8 - włocławski 19 - skierniewicki 35 - rzeszowski 18 - sieradzki 36 - tarnobrzeski 27 - radomski 54 - elbląski 40 - gdański 7 - grudziądzki 2000 55 244 39 346 25 044 31 032 29 438 27 895 28 518 25 933 30 967 23 618 21 133 23 506 22 159 21 234 20 017 19 471 20 832 18 763 17 107 18 228 17 626 18 620 17 496 16 920 16 125 17 901 14 905 14 623 16 150 17 274 16 339 16 306 14 925 16 477 15 682 15 250 15 138 14 908 17 379 14 762 15 814 15 310 13 618 14 883 13 691 15 220 14 044 13 720 13 891 14 154 13 252 13 985 2002 61 259 41 842 26 189 32 166 32 214 31 952 30 526 29 412 31 718 25 482 24 502 24 997 22 279 22 328 21 351 19 206 21 658 19 287 18 035 19 465 19 465 20 025 18 894 18 736 17 739 19 399 17 096 16 727 17 135 18 368 17 346 17 495 17 218 17 420 17 809 16 829 17 124 16 418 17 699 15 929 16 544 16 853 15 332 16 366 15 804 16 650 15 564 15 325 15 718 15 234 14 602 15 429 2005 77 001 53 279 38 496 39 964 36 000 37 280 37 731 35 867 34 559 30 602 29 401 28 941 28 308 26 968 26 379 27 751 25 513 24 411 23 501 22 813 24 789 23 211 21 953 22 844 23 034 22 018 21 487 19 928 21 490 22 346 20 609 21 239 19 344 21 504 21 283 20 242 20 730 19 713 20 853 20 347 19 740 20 547 18 683 19 294 18 784 19 753 18 627 18 801 19 124 18 427 17 459 17 921 2006 83 933 56 081 46 661 44 529 40 457 39 519 40 491 36 227 36 687 33 269 32 196 31 422 31 522 29 585 30 317 29 265 27 301 25 268 24 802 24 620 24 859 23 687 23 776 23 272 24 226 23 588 23 285 21 350 23 454 23 577 22 525 23 136 20 993 21 931 22 356 21 919 22 511 21 705 21 852 21 703 21 146 21 218 20 452 20 820 20 344 20 851 20 347 20 224 20 580 19 580 19 104 19 236 2007 94 185 62 422 52 127 48 924 45 623 44 273 44 151 41 560 39 558 37 372 35 547 34 683 34 624 33 258 33 025 32 100 29 808 29 048 27 440 27 202 27 179 27 000 26 662 26 275 26 267 26 265 26 013 25 723 25 635 25 513 25 495 24 939 24 677 24 598 24 542 24 452 24 295 24 233 23 988 23 599 23 321 23 288 23 057 22 933 22 799 22 725 22 704 22 456 22 291 21 743 21 221 21 192 82 39 - suwalski 53 - sandomiersko-jędrzejowski 31 - nyski 64 - stargardzki 55 - ełcki 20 - krakowski 38 - łomŜyński 33 - krośnieński 24 - tarnowski 10 - chełmsko-zamojski 9 - bialski 12 - puławski 34 - przemyski 22 - nowosądecki 13 099 13 148 12 815 13 869 12 897 10 902 12 281 12 775 12 082 11 687 11 858 11 223 11 859 11 679 15 787 14 700 13 661 14 401 13 022 13 131 13 685 13 462 12 993 12 905 13 139 12 272 12 952 12 539 17 508 17 194 16 649 17 128 16 429 15 840 16 645 16 108 16 008 15 213 14 963 16 015 15 275 14 834 18 469 18 952 17 863 17 722 18 128 17 649 17 581 17 352 17 479 16 408 16 143 16 624 16 402 15 859 21 139 21 002 20 337 19 780 19 731 19 499 19 482 18 955 18 802 18 395 18 205 18 187 17 678 17 438 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa W skali największych miast, dla których istnieją informacje odnośnie produktu krajowego, zaobserwować moŜna w poszczególnych sześciu miastach systematyczny wzrost produktu krajowego brutto wyraŜony w przeliczeniu na jednego mieszkańca (wykres 17), zmienny obraz wyraŜony w cenach bieŜących na jednego mieszkańca i w porównaniu do całego kraju (wykres 17, 18, tab. 28, 29). W przypadku Szczecina stagnacja w zakresie przyrostu produktu krajowego brutto w latach 2000- 2004 zmieniła się w systematyczny wzrost w następnych latach. Podobnie efekt szybszego wzrostu produktu krajowego w pozostałych miastach po roku 2004 moŜna wiązać z przyjęciem Polski do Unii Europejskiej. W rezultacie produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w roku 2007 w Warszawie był ponad trzykrotnie wyŜszy niŜ średnio w kraju, a w Poznaniu ponad dwukrotnie wyŜszy (tab. 28). Oznacza to równieŜ zwiększenie dystansu w relacji Warszawa, a reszta kraju stabilizację w Krakowie, Łodzi, nieznaczny spadek w przypadku Wrocławia oraz relatywnie spadek pozycji Szczecina (tab. 28, rycina 21 i 22). 83 Wykres 17 Produkt krajowy brutto w cenach bieŜących na 1 mieszkańca w tys. zł w latach 2000-2007 w największych miastach (podregionach). Tysiące zł Produkt krajowy brutto (ceny bieŜące) - na 1 mieszkańca 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 m. Warszawa m. Kraków m. Łódź 2000 2001 2002 m. Wrocław 2003 2004 2005 m. Poznań 2006 m. Szczecin 2007 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Wykres 18 Produkt krajowy brutto w cenach bieŜących na 1 mieszkańca (Polska = 100) latach 2000-2007 w największych miastach (podregionach). Produkt krajowy brutto (ceny bieŜące) - Polska = 100 350 300 250 200 150 100 50 0 m. Warszawa m. Kraków 2000 m. Łódź 2001 2002 m. Wrocław 2003 2004 2005 m. Poznań 2006 m. Szczecin 2007 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa 84 Tabela 28 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieŜących w zł w latach 2000-2007. Produkt krajowy brutto (ceny bieŜące) na 1 mieszkańca Podregion - miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Zł Warszawa 55 244 58 254 61 259 65 682 68 696 77 001 83 933 94 185 Kraków 31 032 29 601 32 166 33 331 37 460 39 964 44 529 48 924 Łódź 23 618 24 183 25 482 26 971 29 067 30 602 33 269 37 372 Wrocław 29 438 28 823 32 214 32 396 34 338 36 000 40 457 45 623 Poznań 39 346 39 967 41 842 43 190 49 146 53 279 56 081 62 422 Szczecin 30 967 30 602 31 718 30 597 31 317 34 559 36 687 39 558 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Tabela 29 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieŜących (Polska = 100) w latach 2000-2007. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca (ceny bieŜące), Polska = 100 Podregion - miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 % Warszawa 283,9 285,8 289,7 297,5 283,7 298,8 301,9 305,1 Kraków 159,5 145,2 152,1 151,0 154,7 155,1 160,2 158,5 Łódź 121,4 118,7 120,5 122,2 120,0 118,8 119,7 121,1 Wrocław 151,3 141,4 152,3 146,8 141,8 139,7 145,5 147,8 Poznań 202,2 196,1 197,8 195,7 203,0 206,8 201,7 202,2 Szczecin 159,1 150,2 150,0 138,6 129,3 134,1 132,0 128,1 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa W sumie 6 miast – podregionów, w roku 2007 dostarczało 26% produktu krajowego brutto, natomiast zamieszkiwało w nich tylko 12,6% ludności kraju (tab. 30). Szczególną pozycje zajmowała Warszaw, w której zamieszkiwało 4,5% ludności, ale wytwarzano 13,6% PKB. Drugie w rankingu miasto Kraków przy udziale 2% ludności wytwarzało 3,1% PKB, oraz analogicznie Poznań: 1,5% ludności i 3% PKB. Tabela 30 Produkt krajowy brutto w roku 2007 w miastach podregionach w cenach bieŜących. Jednostka terytorialna POLSKA Warszawa Kraków Łódź Wrocław Poznań Szczecin Suma Produkt krajowy brutto ogółem (ceny bieŜące) Liczba mieszkańców 2007 mln zł 1 176 737 160 560 37 003 28 278 28 923 35 208 16 163 306 135 % 100,0 13,6 3,1 2,4 2,5 3,0 1,4 26,0 osoby 38 115 641 1 706 624 756 583 753 192 632 930 560 932 407 811 4 818 072 % 100,0 4,5 2,0 2,0 1,7 1,5 1,1 12,6 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa 85 Rycina 20 PKB per capita w podregionach w latach 2004-2007 (w cenach bieŜących) wg województw. Źródło: Opracowanie własne MRR na podstawie BDR GUS Rycina 21 Produkt krajowy brutto w roku 2007 w podziale na podregiony. Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa 86 Szacunkowe obliczenia wykonane w MRR na potrzeby przygotowania Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego (KSRR) pokazują, Ŝe jeśli weźmiemy pod uwagę wszystkie miasta wojewódzkie (ich obszary funkcjonalne wyznaczone na podstawie gęstości zaludnienia powyŜej 150 os/km2) generowany przez nie PKB stanowił w 2007 r. 51% krajowego PKB (patrz Rycina 21, wykres 19). Świadczy to generowanym w nich wzroście gospodarczym. Rycina 22 Udział poszczególnych obszarów funkcjonalnych najwaŜniejszych ośrodków wojewódzkich w tworzeniu PKB w stosunku do reszty regionu i kraju (2007 r.). Źródło: Opracowanie własne MRR na podstawie BDR GUS 87 Wykres 19 Udział poszczególnych obszarów funkcjonalnych najwaŜniejszych ośrodków wojewódzkich w tworzeniu PKB (2007 r.). Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie - Projekt. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2 luty 2010 Istotnym miernikiem zróŜnicowania poziomu rozwoju gospodarczego poza dochodem narodowym jest równieŜ analiza wartości dodanej brutto wskazująca na perspektywiczne tendencje rozwoju zróŜnicowań. W zakresie wartości dodanej brutto dominacja Warszawy nad pozostałymi wielkimi miastami Polski jest jeszcze bardziej wyraźna (tab. 31, wykres 20). Dotyczy to równieŜ szybszego przyrostu wartości dodanej w Warszawie (wykres 20). Tabela 31 Wartość dodana brutto w cenach bieŜących. Miasto Warszawa Kraków Łódź Wrocław Poznań Szczecin 2000 2001 2002 2003 83 178 20 847 16 849 16 833 20 420 11 474 87 734 20 039 17 155 16 468 20 716 11 362 92 485 21 578 17 776 18 242 21 409 11 649 97 896 22 288 18 618 18 260 21 953 11 201 2004 103 229 25 234 20 054 19 435 25 027 11 503 2005 114 979 26 681 20 781 20 176 26 757 12 528 2006 125 381 29 602 22 333 22 578 27 910 13 239 2007 140 462 32 371 24 738 25 303 30 801 14 139 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa 88 Wykres 20 Wartość dodana brutto ogółem w największych miastach w latach 1999 – 2007. mln zł Wartość dodana brutto ogółem (ceny bieŜące) 160 000 140 000 120 000 100 000 80 000 60 000 40 000 20 000 0 m. Warszawa m. Kraków 1999 2000 m. Łódź 2001 2002 m. Wrocław 2003 2004 2005 m. Poznań 2006 m. Szczecin 2007 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Relatywnie nowym wymiarem pozwalającym opisywać narastanie nierówności dochodowych w skali regionalnej i miejskiej stały się, od momentu przejścia do gospodarki rynkowej dochody ludności. Największe przeciętne miesięczne wynagrodzenie w relacji do średniej krajowej uzyskiwali mieszkańcy Warszawy a następnie Katowic (tab. 32). W sumie w grupie miast o największych dochodach mieszkańców znajdują się miasta będące liderami rozwoju gospodarczego oraz regiony i miasta przeŜywające problemy restrukturyzacji tradycyjnej działalności przemysłowej (tab. 33, 34, wykres 21, 22). Niemniej im większe miasto tym większe dochody mieszkańców ( tab. 34). Podobny obraz moŜna uzyskać przy wykorzystaniu innych wskaźników. Wydajność pracy w Warszawie wynosi 171,7% średniej krajowej, podczas gdy w podregionie chełmsko-zamojskim 59,8% (przy wartościach dla duŜych miast na poziomie od 108% do 130%). Tabela 32 Podregiony z ponad przeciętnymi wynagrodzeniami w skali kraju. Jednostka terytorialna Warszawa Katowicki Trójmiejski legnicko-głogowski m. Poznań m. Wrocław Rybnicki warszawski zachodni Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej (Polska=100) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 % 144,6 145,5 143,8 144,1 143,7 143,0 142,6 112,7 121,8 124,6 124,2 123,5 120,2 121,1 110,3 110,2 113,4 116,7 117,3 117,9 118,2 112,1 113,8 116,0 120,6 121,2 122,6 117,5 106,9 108,2 108,6 109,1 109,6 110,1 111,4 102,6 102,3 104,2 105,7 106,1 106,4 108,1 111,8 105,7 103,9 106,8 106,7 106,3 108,1 110,5 112,9 109,5 109,2 108,2 107,8 106,5 89 m. Szczecin Gliwicki m. Kraków 101,9 106,9 102,7 102,2 100,2 100,4 102,8 100,8 102,2 104,9 102,4 102,9 103,7 102,5 104,4 103,8 102,9 104,5 104,2 103,8 103,2 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Tabela 33 Miasta na prawach powiatu, w których przeciętne miesięczne wynagrodzenie jest wyŜsze niŜ średnia krajowa. Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej (Polska=100) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 % 136,8 138,1 141,5 150,4 150,4 150,7 152,7 144,6 145,5 143,8 144,1 143,7 143,0 142,6 120,9 131,1 135,8 135,4 133,6 130,1 131,4 111,2 112,8 114,9 120,4 120,5 121,2 121,8 122,5 121,7 120,6 120,3 120,7 123,6 120,8 111,5 112,1 113,2 112,7 116,4 114,7 117,8 105,9 105,9 105,4 109,9 115,1 112,7 114,2 106,9 108,2 108,6 109,1 109,6 110,1 111,4 116,6 105,3 107,0 109,3 109,2 109,8 110,7 108,2 104,5 110,3 109,3 110,5 111,6 110,6 102,6 102,3 104,2 105,7 106,1 106,4 108,1 104,9 103,0 104,6 105,4 107,2 107,8 107,2 101,9 102,2 102,8 104,9 103,7 103,8 104,2 102,7 100,4 102,2 102,9 104,4 104,5 103,2 101,6 100,5 100,1 98,6 98,4 100,4 101,1 Miasta na prawach powiatu Jastrzębie-Zdrój Warszawa Katowice Gdańsk Płock Sopot Jaworzno Poznań Gliwice Gdynia Wrocław Dąbrowa Górnicza Szczecin Kraków Opole Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Wykres 21 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto ogółem w największych miastach w latach 2002-2008. zł Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto - ogółem 4 500 4 000 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 Powiat m. st. Warszawa Powiat m.Kraków 2002 2003 Powiat m.Łódź 2004 2005 2006 Powiat m.Wrocław 2007 Powiat m.Poznań 2008 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa 90 Wykres 22 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto – w relacji do średniej krajowej (Polska =100) w największych miastach w latach 2002-2008. % Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto - w relacji do średniej krajowej (Polska = 100) 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Powiat m. st. Warszawa Powiat m.Kraków 2002 2003 Powiat m.Łódź 2004 2005 2006 Powiat m.Wrocław 2007 Powiat m.Poznań 2008 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Tabela 34 Dochody netto gospodarstw domowych w lutym 2009 r. wg klasy miejscowości zamieszkania. Dochody netto w zł Klasa miejscowości zamieszkania na gospodarstwo domowe miasta powyŜej 500 tys. miasta 200-500 tys. miasta 100-200 tys. miasta 20-100 tys. miasta poniŜej 20 tys. Wieś 3497,67 2925,18 2734,36 2707,76 2617,85 2451,89 na osobę na jednostkę ekwiwalentną 1772,43 1310,23 1213,8 1152,41 1073,25 867,44 2056,79 1595,26 1468,99 1418,15 1331,64 1128,38 Źródło: Czapiński J., Panek T. 2009, Diagnoza społeczna 2009, warunki i jakość Ŝycia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 5.2 Struktura przestrzenna ośrodków zarządzania gospodarczego W układzie przestrzennym koncentracja ośrodków zarządzania przedsiębiorstwami w Warszawie pokazuje rzeczywisty poziom dominacji w skali kraju o wiele większy niŜ to wynika z rozkładu ludnościowego czy innych wskaźników ekonomicznych i społecznych. W tym zakresie szczególnym przypadkiem jest niska pozycja Łodzi w porównaniu z wysoką pozycją w hierarchii potencjału ludnościowego. 91 Warszawa pozostała niezaprzeczalnym centrum zarządzania gospodarczego w Polsce. Poza Warszawą ośrodkami zarządzania są: Poznań, Katowice, Kraków i Gdańsk/Gdynia oraz Płock. Wysoka pozycja Płocka związana jest z jednostkową lokalizacją siedziby jednego z największych przedsiębiorstw gospodarczych w Polsce - PKN Orlen. Pozostałe stolice regionalne zaznaczają się na mapie dzięki lokalizacji w nich ośrodków zarządzania sektorów produkcyjnych i górniczych, lub wielofunkcyjnemu charakterowi działalności usługowej (poniŜsze ryciny). W sumie badania P. Sleszyńskiego (2007) wykazały, Ŝe 10 największych ośrodków miejskich w Polsce koncentrowało 55% ogólnej liczby firm 73% ich przychodów, zatrudniając 66% pracujących. Rycina 23 Rozmieszczenie siedzib przedsiębiorstw obecnych na Listach 500 „Polityki” w roku 1993. Źródło: Śleszyński 2007, str. 123 92 Rycina 24 Rozmieszczenie siedzib przedsiębiorstw obecnych na Listach 500 w roku 2004. Źródło: Śleszyński 2007, str. 123 Rycina 25 Rozmieszczenie siedzib zarządów 10 tyś. największych firm w Polsce pod względem przychodów całokształtów działalności w 2004 r 93 Źródło: Śleszyński 2007, str. 165 94 5.3 Struktura i rozmiar firm na obszarach miejskich Szczególnie szybkim zmianom, na skutek prywatyzacji, ulegała struktura własnościowa gospodarki. Zjawisko to przedstawione jest na poniŜszym wykresie oraz w kolejnych tabelach. Tabela 35 pokazuje zmiany liczby podmiotów gospodarki narodowej w sektorze publicznym i prywatnym w latach 1993-2009. Dominacja sektora prywatnego, który jest współcześnie dominujący jest szczególnie silna w największych miastach pomimo koncentracji podmiotów publicznych generalnie w miastach (tabela 35). W strukturze organizacyjno prawnej dominują osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (tabela 36). Wykres 23 Zmiana liczby podmiotów gospodarki narodowej w latach 1993-2009. 4000000 3500000 3000000 2500000 ogółem 2000000 publiczny prywatny 1500000 1000000 500000 30 30 VI 19 VI 93 30 19 VI 94 30 19 VI 95 30 19 VI 96 30 19 VI 97 30 19 VI 98 30 19 VI 99 30 20 VI 00 30 20 VI 01 30 20 VI 02 30 20 VI 03 30 20 VI 04 30 20 VI 05 30 20 VI 06 30 20 VI 07 30 20 VI 08 20 09 0 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Tabela 35 Podmioty gospodarki narodowej wg sektorów, liczby pracujących w miastach stanowiących podregiony. WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem Sektor publiczny Sektor prywatny 30.06.2009 r. razem razem % razem % 3 744 776 120 572 3,22 3 624 201 96,78 m. Wrocław 96 237 3 130 3,25 93 107 96,75 m. Łódź 93 653 1 957 2,09 91 696 97,91 m. Kraków 107 573 1 463 1,36 106 110 98,64 m.st. Warszawa 326 425 4 442 1,36 321 983 98,64 trójmiejski m. Poznań m. Szczecin 101 803 93 506 64 142 2 669 1 554 1 780 2,62 1,66 2,78 99 134 91 952 62 362 97,38 98,34 97,22 POLSKA Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) 95 Tabela 36 Struktura podmiotów gospodarki narodowej w roku 2009. POLSKA m. Wrocław m. Łódź % osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą % spół-dzielnie 30.06.2009 r. razem Ogółem przedsię-biorstwa państwowe WYSZCZEGÓLNIENIE % Stowarzyszenia i organizacje społeczne W tym: spółki % 3744776 316 549479 14,67 17250 0,46 86269 2,30 2826061 75,47 96237 1 19494 20,26 382 0,40 1783 1,85 66252 68,84 93653 17 16452 17,57 217 0,23 1700 1,82 70346 75,11 m. Kraków 107573 10 25260 23,48 401 0,37 2084 1,94 73530 68,35 m.st. Warszawa 326425 81 90604 27,76 1572 0,48 5470 1,68 211027 64,65 trójmiejski 101803 5 20977 20,61 438 0,43 1946 1,91 68997 67,78 m. Poznań 93506 12 20532 21,96 295 0,32 1915 2,05 66663 71,29 m. Szczecin 64142 4 11445 17,84 237 0,37 1021 1,59 47044 73,34 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Od pierwszych lat XXI wieku liczba osób pracujących w gospodarce narodowej wzrosła do 14037,2 tys. osób w roku 2008. Przyrost zatrudnienia następował głównie w sektorze prywatnym (przyrost o 2,6% w okresie 2004-2008) przy niewielkim wzroście w sektorze publicznym. Największy przyrost nastąpił w sekcjach: hotele i restauracje (15%), budownictwo (7,6%), pośrednictwo finansowe (5,6%). PowyŜej 3% wzrosło równieŜ zatrudnienie w transporcie i łączności, obsłudze nieruchomości i firm oraz w sektorze handlu i naprawy. Spadki zatrudnienia dotyczyły: rybactwa, przetwórstwa przemysłowego i innych sektorów przemysłowych (Pracujący w gospodarce narodowej w 2008 r., GUS, Warszawa, 2009). W rezultacie przemian strukturalnych po roku 1989 współczesna struktura pracujących według sektorów własnościowych i sektorów działalności w skali kraju uległa radykalnej zmianie i przybrała cechy struktury gospodarki rynkowej (poniŜszy wykres). Wykres 24 Struktura pracujących w gospodarce narodowej według sektorów własności, (A) i według sektorów działalności, (B) w 2008 r. A B Źródło: Pracujący w gospodarce narodowej w 2008 r., GUS, Warszawa, 2009 96 W zakresie małych i średnich przedsiębiorstw daje się zauwaŜyć kontrast między wschodnią i zachodnią częścią Polski. Do obszarów o rozwiniętej przedsiębiorczości (duŜe miasta, zachodnie i południowo-zachodnie obszary przygraniczne, obszary turystyczne), dołączają takŜe najlepiej rozwinięte obszary rolnicze, takie jak Wielkopolska, części centralnej i wschodniej Polski, w tym regiony sadowniczo-warzywnicze (np. pomiędzy Warszawą, Radomiem i Łodzią). Na obszarach wschodnich przedsiębiorczość jest hamowana m.in. przez deformację struktur demograficznych będącą wynikiem selektywnej emigracji, co przyczynia się takŜe do osłabienia lokalnych rynków zbytu. Z kolei na przykładzie liczby spółek zarejestrowanym w sektorze prywatnym (rycina 26), która odzwierciadla stan rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości widać: • wyraźne róŜnice między lepiej nasyconym podmiotami gospodarczymi zachodem Polski i gorzej wyposaŜonym pod tym względem wschodem Polski; • istotną rolę duŜych miast, które wraz ze swoim otoczeniem stanowią główne bieguny rozwoju przedsiębiorczości, co jest szczególnie dobrze widoczne na mapie dynamiki tego zjawiska w przypadku Warszawy, Poznania i Trójmiasta oraz słabiej Wrocławia i Łódzi przy słabym przyroście liczby tych podmiotów w otoczeniu Konurbacji Śląskiej i Krakowa, które cechują jednak się duŜą liczbą tych mikroprzedsiębiorstw. Analiza rozmieszczenia spółek z udziałem kapitału zagranicznego (rycina 27) i zmiana ich liczby pozwala zauwaŜyć: • największe nasycenie spółkami z udziałem kapitały zagranicznego występuje w zachodnich województwach Polski (przede wszystkim woj. lubuskie i zachodniopomorskie – rola kapitału niemieckiego) i tam teŜ następuje najszybszy przyrost ich liczby; • koncentrację spółek z udziałem kapitału zagranicznego w sąsiedztwie największych ośrodków miejskich przede wszystkim Warszawy, Poznania i Wrocławia i Łodzi, ale takŜe Trójmiasta i Krakowa oraz równie duŜą dynamikę tych obszarów pod względem przyrostu liczby tych firm; • bardzo małą liczbę lub brak spółek z udziałem kapitału zagranicznego w wielu gminach Polski centralnej oraz wschodniej. 97 Rycina 26 Spółki zarejestrowane w REGON w sektorze prywatnym bez spółek z udziałem kapitału zagranicznego [stan w 2006 r. i zmiana w latach 2002-2006]. Źródło: Diagnoza problemów rozwoju obszarów metropolitalnych i rekomendacje delimitacji obszarów metropolitalnych w Polsce”, EUROREG, Warszawa 2008 Rycina 27 Spółki z udziałem kapitału zagranicznego na 10000 mieszkańców [stan w 2006 r. i zmiana w latach 2002-2006]. Źródło: Diagnoza problemów rozwoju obszarów metropolitalnych i rekomendacje delimitacji obszarów metropolitalnych w Polsce”, EUROREG, Warszawa 2008 98 5.4 Zatrudnienie – dezaktywizacja zawodowa i rynek pracy W skali całego kraju, ale równieŜ w skali regionalnej podstawowym zjawiskiem generującym zmiany w miastach był proces de-industrializacji, połączony początkowo z recesja gospodarczą a następnie ze zmianami strukturalnymi, które generowały problemy bezrobocia. Zjawiska te dotyczyły w znacznym stopniu miast, a zwłaszcza miast posiadających dotychczas znaczny udział funkcji przemysłowych. O skali zmian w poszczególnych miastach świadczy radykalny spadek zatrudnienia w przemyśle (tab. 37). Spadki zatrudnienia w przemyśle w od połowy lat 1990-tych w wielkich miastach po kilkadziesiąt tysięcy, czy spadek w miastach średnich po kilkanaście tysięcy generował podstawowe strukturalne problemy rozwojowe tych miast. Tabela 37 Pracujący w przemyśle, jako głównym miejscu pracy. Miasta na prawach powiatu st. Warszawa Kraków Poznań Łódź Wrocław Katowice Bydgoszcz Gdańsk Częstochowa Szczecin Toruń Ruda Śląska Gliwice Bielsko-Biała Lublin Gdynia Rzeszów Dąbrowa Górnicza Kielce Płock Białystok Sosnowiec Tychy Jastrzębie-Zdrój Rybnik Tarnów Zabrze Olsztyn Radom Włocławek Kalisz Bytom Gorzów Wielkopolski Krosno Opole Elbląg Mysłowice Nowy Sącz 1996 115 690 80 914 101 856 74 785 76 950 57 007 58 712 37 584 47 564 34 505 34 977 39 317 37 424 41 581 31 215 28 757 38 068 30 769 27 011 30 513 36 093 16 535 26 523 28 093 24 180 30 452 19 548 29 613 18 684 20 405 38 476 20 318 15 414 18 958 16 633 16 468 12 385 2000 85 465 68 779 73 418 60 862 56 084 48 647 45 739 31 569 39 538 28 310 28 195 26 620 26 434 30 715 26 525 26 354 27 410 24 923 24 017 23 746 22 033 18 453 19 116 20 263 19 226 18 049 17 923 18 511 17 599 15 590 20 691 15 167 12 793 13 912 12 048 12 588 10 604 2001 77 364 67 832 72 623 54 291 53 048 44 271 43 069 30 967 36 635 26 167 26 137 25 788 24 200 26 277 27 663 25 120 23 629 24 065 22 798 21 736 21 287 16 827 18 802 19 471 18 033 18 066 17 449 16 924 15 417 14 622 18 785 14 643 12 229 13 614 12 345 12 534 9 614 2002 161 486 70 099 62 743 64 122 48 383 47 206 41 021 37 519 30 999 30 158 24 868 25 072 24 731 22 809 23 392 25 683 23 551 22 849 20 820 21 487 19 988 20 034 16 891 18 687 18 928 16 298 15 986 16 468 15 513 14 517 13 735 16 320 12 759 11 386 12 962 11 381 11 306 10 262 2003 149 244 68 572 63 762 60 019 45 449 44 420 38 010 35 873 29 906 28 348 24 037 23 940 23 848 23 213 23 055 22 514 22 427 21 622 20 599 19 905 19 636 19 247 18 492 18 443 17 685 15 877 14 866 14 866 14 703 14 130 13 327 13 118 12 308 11 945 11 883 10 676 10 610 10 472 99 Miasta na prawach powiatu Konin Jaworzno Chorzów Legnica Zielona Góra Słupsk Piotrków Trybunalski Koszalin Leszno Jelenia Góra Grudziądz Siedlce Piekary Śląskie Suwałki Ostrołęka Siemianowice Śląskie Skierniewice Przemyśl Zamość Świętochłowice Chełm Biała Podlaska ŁomŜa Tarnobrzeg śory Sopot 1996 15 442 16 794 17 443 13 039 15 244 11 476 13 363 11 394 8 279 10 206 11 637 9 704 12 965 6 927 8 381 9 505 5 726 7 350 6 877 8 218 6 163 5 968 4 787 6 532 3 625 3 487 2000 12 185 10 610 11 812 9 381 11 653 10 045 9 572 9 283 7 738 7 163 8 591 7 924 7 763 6 875 6 931 6 922 5 378 5 328 5 532 5 300 5 361 5 487 3 867 4 956 2 846 2 040 2001 11 948 10 237 10 944 9 475 11 386 9 085 8 896 8 970 8 019 7 923 7 393 7 364 7 635 6 625 6 557 6 249 5 021 6 222 4 706 5 290 5 034 4 674 3 499 4 422 2 973 2 008 2002 10 864 10 187 10 301 9 055 10 171 8 859 8 625 8 184 7 391 7 574 7 016 7 223 7 339 6 133 6 434 6 039 4 292 4 325 3 966 4 329 4 257 4 264 3 562 3 860 2 773 1 690 2003 9 842 9 452 9 354 8 980 8 961 8 472 8 276 7 847 7 471 7 450 7 103 7 033 6 638 6 293 6 105 4 820 4 360 4 097 4 082 3 882 3 811 3 706 3 510 3 411 2 679 1 594 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Podstawowym zagadnieniem przemian rynku pracy poza zmianami strukturalnymi oraz znaczną dezaktywacją zawodową stał się problem bezrobocia. Problem bezrobocia zaistniał prawdopodobnie „na stałe”, jako element charakteryzujący polską gospodarkę, pomimo znacznego spadku w ostatnich latach (tabele poniŜej). Bezrobocie dla wielu miast średniej wielkości, pełniących w przeszłości waŜne funkcje gospodarcze ale oparte zbyt jednostronnie na produkcji przemysłowej, nawet jeszcze w roku 2008 stanowiło istotny problem gospodarczy (tabela 39). Szczególnie trudna sytuacja dotyczy, poza miastami Górnego Śląska, Radomia – miasta ponad 200 tysięcznego, w którym stopa bezrobocia, pomimo poprawy, w dalszym ciągu utrzymuje się na poziomie ok. 20%. Problem bezrobocia dotyczy równieŜ większości miast małych połoŜonych w regionach leŜących poza bezpośrednim oddziaływaniem obszarów metropolitalnych, zwłaszcza połoŜonych we wschodniej i północnej części kraju. Tabela 38 Miasta na prawach powiatu o stopie bezrobocia ponad 10% w 2008 r. Radom Grudziądz Przemyśl Chełm Włocławek Ostrołęka 2004 28,2 30,1 20,3 25,7 21,8 24,0 2008 19,5 18,6 17,0 14,8 13,9 13,5 ludność ogółem 2008 224 226 99 134 66 488 67 702 118 042 53 982 100 Zamość Biała Podlaska Tarnobrzeg Bytom Elbląg ŁomŜa Siemianowice Śląskie 20,2 20,5 18,5 26,7 24,5 21,2 28,1 13,1 13,1 12,8 12,7 11,7 11,1 10,3 66 530 57 780 49 615 183 829 126 439 63 304 71 118 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Tabela 39 Bezrobocie w miastach na prawach powiatu w latach 2004 – 2008. Miasto Warszawa Kraków Łódź Wrocław Poznań Gdańsk Szczecin Bydgoszcz Lublin Katowice Białystok Gdynia Częstochowa Radom Sosnowiec Toruń Kielce Gliwice Zabrze Bytom Olsztyn Bielsko-Biała Rzeszów Ruda Śląska Rybnik Tychy Dąbrowa Górnicza Płock Elbląg Opole Gorzów Wielkopolski Włocławek Zielona Góra Tarnów Chorzów Koszalin Kalisz Legnica Grudziądz Słupsk Stopa bezrobocia w latach: 2004 2008 6,2 1,9 7,5 2,8 18,4 6,8 12,3 3,3 6,7 1,8 11,5 2,6 15,3 4,3 11,4 4,9 12,4 7,4 7,7 1,9 13,3 7,8 9,4 2,3 16,2 8,0 28,2 19,5 22,9 9,2 13,2 6,1 15,7 9,6 14,0 4,5 23,4 9,3 26,7 12,7 10,8 4,3 10,1 4,8 9,4 5,9 14,2 5,0 14,4 4,6 13,1 3,6 19,9 7,5 19,6 9,6 24,5 11,7 9,9 4,4 17,9 4,2 21,8 13,9 13,2 4,9 12,2 7,3 23,7 8,2 20,8 7,8 14,7 5,8 20,3 6,3 30,1 18,6 22,4 6,6 Liczba ludności w roku 2008 1 709 781 754 624 747 152 632 162 557 264 455 581 406 941 358 928 350 462 309 621 294 153 249 257 240 612 224 226 221 259 206 013 205 094 196 669 188 401 183 829 176 142 175 677 170 653 143 930 141 177 129 475 128 315 126 709 126 439 126 203 125 157 118 042 117 557 115 518 113 314 107 146 107 140 104 489 99 134 97 331 101 Miasto Jaworzno Jastrzębie-Zdrój Jelenia Góra Nowy Sącz Konin Piotrków Trybunalski Siedlce Mysłowice Siemianowice Śląskie Suwałki Chełm Zamość Przemyśl Leszno ŁomŜa śory Piekary Śląskie Biała Podlaska Świętochłowice Ostrołęka Tarnobrzeg Skierniewice Krosno Świnoujście Sopot Stopa bezrobocia w latach: 2004 2008 22,7 8,9 17,0 6,8 15,1 6,5 17,2 8,5 18,4 8,7 15,9 7,8 15,8 8,6 17,0 7,3 28,1 10,3 20,1 9,6 25,7 14,8 20,2 13,1 20,3 17,0 13,4 4,9 21,2 11,1 22,6 7,3 21,9 9,8 20,5 13,1 29,0 9,3 24,0 13,5 18,5 12,8 13,9 6,5 8,1 5,3 20,9 8,1 8,5 1,9 Liczba ludności w roku 2008 95 228 93 554 85 378 84 475 79 829 78 149 77 185 74 998 71 118 69 554 67 702 66 530 66 488 64 142 63 304 62 044 58 832 57 780 54 360 53 982 49 615 49 016 47 534 40 829 38 821 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Zatrudnienie nierejestrowane w Polsce25 Około 9,5% ogółu pracujących w Polsce robi to w szarej strefie. Praca nierejestrowana dominuje przede wszystkim wśród osób młodych i niewykształconych, czyli mających najmniejsze szanse na zatrudnienie (wykres 25). Na przykład wśród osób legitymujących się wykształceniem poniŜej zawodowego, odsetek pracujących w szarej strefie (i to w głównym miejscu pracy) wynosi 17%, a wśród osób z wykształceniem średnim zawodowym spada juŜ poniŜej 8%. Wśród osób z wykształceniem wyŜszym odsetek pracujących w szarej strefie w głównym miejscu pracy nie przekracza 3%, a razem z osobami wykonującymi „na czarno” pracę dodatkową dochodzi do 4%. 25 Na podstawie „Raportu Polska 2030” opracowanego przez Zespołu Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów. Redaktorem naukowym opracowania jest minister Michał Boni. 102 Wykres 25 Odsetek zatrudnionych w szarej strefie według wykształcenia. Źródło: Polska 2030 - Wyzwania Rozwojowe. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, 2009 Osoby z niskim wykształceniem są często zmuszone akceptować najbardziej ryzykowną i kosztowną z punktu widzenia pracownika formę pracy nierejestrowanej, tzn. umowę ustną. AŜ 70% osób z wykształceniem podstawowym pracujących w szarej strefie nie ma Ŝadnej umowy. Oznacza to, Ŝe osoby te nie są objęte Ŝadnymi przywilejami pracowniczymi ani ubezpieczeniami społecznymi, często natomiast są zarejestrowane jako bezrobotne, by mieć prawo do ubezpieczenia zdrowotnego. Pracownicy wykształceni znacznie częściej mają umowy w pełni legalne, a w szarej strefie otrzymują jedynie część wynagrodzenia (wykres 26). Są więc objęte ubezpieczeniami społecznymi i przywilejami pracowniczymi. Część wynagrodzenia niepodlegającą opodatkowaniu mogą traktować jako „zysk specjalny”, który nie wiąŜe się właściwie z Ŝadnym realnym ryzykiem. NaleŜy przy tym podkreślić, Ŝe zatrudnienie w szarej strefie dotyczy przede wszystkim prac prostych – ogrodniczych, budowlanych, domowych. Prace wymagające wyŜszych kwalifikacji, takie jak korepetycje czy usługi opiekuńcze, zdrowotne, księgowe i prawne, mają zdecydowanie mniejszościowy udział w zatrudnieniu i produkcji szarej strefy. 103 Wykres 26 Typy „stosunku pracy” w szarej strefie w zaleŜności od wykształcenia pracownika. Źródło: Polska 2030 - Wyzwania Rozwojowe. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, 2009 Nie ma dostępnych danych dotyczących tej tematyki na niŜszych poziomach administracyjnych. 5.5 Klastry Polityka skoncentrowana na podejściu klastrowym do rozwoju gospodarki jest nowym tematem w Polsce, ale zainteresowanie nim rośnie szczególnie w związku z polityką innowacyjną. Powstające w Polsce regionalne systemy innowacyjne wykazują silne podobieństwo do klastrów, a tworzenie klastrów uwaŜa się za bardzo dobrą metodę wspomagania transferu wiedzy i innowacji do gospodarki. RozłoŜenie klastrów na mapie oraz sprawozdania pokazują, Ŝe Polska posiada dobry potencjał do rozwoju konkurencyjnych struktur klastrowych silnie skoncentrowanych w regionach. Pozostają jednak dwa kluczowe pytania: w jakim stopniu rząd krajowy powinien koordynować rozwój klastrów oraz co powinno zostać zrobione na szczeblu regionalnym. Wywiady przeprowadzane z władzami regionalnymi dowodzą, Ŝe regiony podchodzą do kwestii rozwoju klastrów w coraz bardziej aktywny sposób. Obecnie starania w tym zakresie są koordynowane na szczeblu operacyjnym w ramach programów operacyjnych. Podejście takie nie pasuje jednak do „łagodniejszych” etapów budowania zaufania, które według władz regionalnych naleŜy zainicjować w większości powstających klastrów, szczególnie w warunkach nadal słabo zorganizowanego środowiska przedsiębiorców. 104 Szczegółowe informacje na temat inicjatyw klastrowych w Polsce podaje badanie przeprowadzone przez PARP w 2008 r. Badanie to identyfikuje 47 klastrów i 74 inicjatywy klastrowe w Polsce. Informacje na temat wyników badania są dostępne na Portalu Innowacji w postaci interaktywnej mapy klastrów: http://www.pi.gov.pl/Klastry/index.html. Mapa ta pozwala odnaleźć wiele przykładów klastrów w róŜnych regionach na poziomie NUTS2 w Polsce i zawiera szczegółowe dane na temat wszystkich z nich. Zidentyfikowane klastry zostaną porównane na podstawie specjalnie w tym celu zaprojektowanej metodologii, którą przygotowało Ministerstwo Gospodarki i GUS. Projekt został rozpoczęty w listopadzie 2009 r. i planuje się, Ŝe zostanie zakończony w drugiej połowie 2010 r. W Polsce stoi wiele przeszkód na drodze tworzenia klastrów, w szczególności są to: brak zaufania pomiędzy przedsiębiorcami oraz brak woli do współpracy pomiędzy firmami spowodowany obawami związanymi z wykradaniem pomysłów; nieświadomość znaczenia jakie odgrywa współpraca; brak środków finansowych i wspierających instytucji finansowych; brak informacji biznesowych i informacji o moŜliwych partnerach; brak regionalnej i lokalnej polityki wspierającej tworzenie klastrów; bariery podatkowe (np.: wyŜsze podatki dla stowarzyszeń); słabe zdolności zarządcze rolników i przedsiębiorców indywidualnych; młody sektor małych i średnich przedsiębiorstw, który nie posiada tradycji przedsiębiorczych; oraz ograniczenia spowodowane brakiem zainteresowania do budowania zewnętrznych relacji ze strony głównego kierownictwa. Główne wyzwania związane z budowaniem klastrów w Polsce obejmują: • integrację ośrodków badań i innych kluczowych ośrodków wiedzy w myśl polityki klastrowej; • przyjęcie oddolnego podejścia do kształtowania nowych procesów rozwoju klastrów (doświadczenie międzynarodowe pokazuje, Ŝe działania rządowe mające na celu tworzenie klastrów nie przynoszą większych sukcesów); • stworzenie warunków ramowych sprzyjających rozwojowi przedsiębiorstw w ogóle, a w szczególności rozwojowi klastrów (przepisy, infrastruktura, nieruchomości, bariery związane z działalnością); • wspieranie lokalnej współpracy prywatno-publicznej z naciskiem na wiodącą rolę sektora prywatnego; • określenie i zlikwidowanie niedoskonałości rynku; • uszanowanie faktu, Ŝe kaŜdy klaster będzie prezentował inne wpływy polityczne; • przystąpienie do międzynarodowej sieci nauki o klastrach; • profesjonalizacja pośredników w dostępie do klastrów, w celu rozwijania ich kompetencji w zakresie budowania kapitału społecznego. Polityka klastrowa stanowi dobry przykład obszaru polityki, który przynosi wyraźne potencjalne korzyści z współpracy pomiędzy władzami krajowymi i regionalnymi poniewaŜ wsparcie dla rozwoju klastrów jest obecnie dostępne zarówno ze źródeł krajowych jak i regionalnych. Po zidentyfikowaniu klastrów PARP zapewnia wsparcie na rozwój klastra, na szczeblu krajowym w ramach PO Innowacyjna Gospodarka, a w przypadku programu "Innovation Express" z budŜetu 105 państwa (wsparcie z tych źródeł otrzymuje odpowiednio 3 i 7 klastrów) w zakresie inwestycji, doradztwa i szkoleń oraz poprzez projekty VII Programu Ramowego, które skupiają się na międzynarodowej współpracy klastrów w zakresie badań, rozwoju i innowacji (RDI). Ponadto, aby zachęcić do ustanawiania i rozwijania inicjatyw klastrowych organizowane są seminaria promujące najlepsze praktyki i doradztwo/szkolenia dla klastrów obejmujące animatorów klastrów w ramach PO Kapitał Ludzki. Wsparcie dla rozwoju klastrów jest równieŜ dostępne z 16. RPO. 5.6 Handel zagraniczny i bezpośrednie inwestycje zagraniczne Dane na temat konkretnych miast nie są dostępne w statystyce publicznej. Najdokładniejsze są dane odnoszące się do województw (tabela 40). Tabela 40 Wartość importu i eksportu według województw w 2007 roku. Import Województwa a - ogółem b - do 9 pracujących c powyŜej 9 pracujących OGÓŁEM........................................... .. a b c Dolnośląskie....................................... a b c Kujawskoa pomorskie............................. b c Lubelskie............................................. a b c Lubuskie.............................................. a b c Łódzkie................................................ a b c Małopolskie........................................ a b c Mazowieckie....................................... a b c Opolskie.............................................. a b c Podkarpackie...................................... a b c Podlaskie............................................. a b c Pomorskie........................................... a Eksport w tym/ of which import import surowców towarów i materiałów do dalszej na cele odsprzedaŜy produkcyjne w mln zł liczba podmiotó w importujących wartość importu ogółem 8790 3256 5534 981 384 597 264826,5 8489,4 256337,1 26266,8 734,9 25532,0 125611,9 473,4 125138,5 19947,9 64,1 19883,8 288 85 203 131 50 81 349 131 218 448 125 323 486 199 287 2653 1071 1582 190 63 127 141 38 103 49 19 30 487 6470,9 190,9 6280,1 1547,2 253,2 1294,0 5076,6 251,5 4825,1 8725,6 308,6 8417,0 12938,5 308,4 12630,1 106449,4 3685,2 102764,1 3384,0 118,8 3265,2 4628,4 87,2 4541,3 843,1 12,2 830,9 10653,6 3473,5 6,4 3467,1 773,3 11,9 761,4 3866,7 15,9 3850,7 4925,9 22,2 4903,7 7048,6 32,5 7016,1 24946,1 162,5 24783,6 1887,2 5,8 1881,4 3424,3 1,8 3422,5 297,9 0,7 297,2 6374,7 liczba podmiotó w eksportujących wartość eksportu wyrobów, usług i towarów w mln zł 121182,1 7145,3 114036,8 4881,3 610,2 4271,0 8157 2827 5330 852 290 562 245268,0 4425,9 240842,1 30656,2 397,5 30258,7 2617,5 160,3 2457,2 731,5 236,8 494,7 739,0 197,1 541,9 3260,0 273,1 2986,9 5093,1 236,2 4856,9 75154,4 3058,8 72095,6 1265,6 111,1 1154,5 793,6 74,5 719,1 497,1 11,4 485,7 3167,3 289 79 210 135 46 89 403 143 260 433 121 312 449 176 273 2097 783 1314 225 85 140 178 64 114 59 28 31 542 8752,9 105,9 8646,9 2524,5 92,0 2432,4 8144,7 173,4 7971,3 7663,3 205,0 7458,3 10864,0 203,8 10660,2 55200,5 1674,1 53526,4 3526,5 81,8 3444,7 7336,4 53,4 7283,0 1042,5 39,0 1003,5 12951,4 106 Śląskie.................................................. Świętokrzyskie................................... Warmińsko-mazurskie................. Wielkopolskie..................................... Zachodniopomorskie........................ b c a b c a b c a b c a b c a b c 186 301 1044 404 640 89 23 66 89 25 64 877 260 617 488 193 295 439,3 10214,3 38969,0 1002,2 37966,8 1685,5 45,4 1640,1 671,9 51,6 620,3 31655,6 668,2 30987,4 4860,3 332,0 4528,4 42,3 6332,4 28203,2 41,8 28161,4 1033,5 0,7 1032,8 486,1 1,9 484,2 16106,1 29,7 16076,3 2817,0 33,1 2783,9 371,5 2795,8 7026,1 904,2 6121,9 573,1 44,6 528,6 131,7 45,3 86,4 13807,1 548,6 13258,4 1443,7 261,6 1182,1 211 331 939 329 610 83 16 67 106 30 76 806 208 598 561 218 343 317,1 12634,4 50213,0 273,4 49939,7 2472,0 43,1 2428,8 4040,6 25,4 4015,1 30745,3 203,4 30541,9 9134,4 537,6 8596,8 Źródło: GUS Danych na poziomie powiatów na ten temat dostarcza badanie Prof. Tomasza Komornickiego „Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym”.26 PoniŜszej przedstawiona analiza opiera się na wynikach tego badania. Eksport W roku 2000 Polska charakteryzowała się bardzo nierównomiernym wewnętrznym rozkładem eksportu (rycina poniŜej). Skupiał się on w Warszawie, na Górnym Śląsku oraz w niektórych innych ośrodkach regionalnych (Wrocław, Trójmiasto), a takŜe w miastach, które w latach 90-tych były miejscami inwestycji zagranicznych (np. Kwidzyn, Polkowice, Elbląg, Piła, Gorzów Wielkopolski). 26Celem niniejszego opracowania jest ocena rozkładu intensywności i struktury polskiego handlu zagranicznego na poziomie regionalnym (województwa) i subregionalnym (powiaty), w ujęciu dynamicznym. Z uwagi na rolę gospodarczą oraz ograniczenia metodologiczne (patrz niŜej) skoncentrowano się na analizie powiązań eksportowych (dane odnośnie importu omówiono tylko na poziomie ogólnym). Wykorzystane zostały trzy przekroje czasowe: 2000 – okres przedakcesyjny (w praktyce pierwszy rok, pozwalający na agregację danych w obecnym układzie administracyjnym); 2005 – pierwsze efekty członkostwa w Unii Europejskiej, okres największej dynamiki wzrostów obrotów międzynarodowych; 2007 – najnowsze dostępne dane. Opracowanie bazuje wyłącznie na materiałach pierwotnych gromadzonych na granicach lub w ramach sprawozdawczości unijnej. Dane z roku 2000 pochodzą z Centrum Informatyki Handlu Zagranicznego i są w całości oparte na dokumentach SAD (Single Administrative Document) zbieranych wówczas na wszystkich granicach Polski. Dane z lat 2005 i 2007 zostały udostępnione przez Departament Celny Ministerstwa Finansów i bazują na dwóch źródłach: druki SAD – dla wymiany pozaunijnej, druki INTRASTAT (sprawozdawczość przedsiębiorstw) – dla wymiany wewnątrzunijnej. 107 Rycina 28 Eksport ogółem (w mln USD). Źródło: T. Komornicki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Oznaczało to dominację pięciu województw: mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego, dolnośląskiego oraz pomorskiego. Jednocześnie znaczące obszary w Polsce wschodniej i centralnej praktycznie nie uczestniczyły w oficjalnej wymianie handlowej (w przypadku regionów wschodnich występował natomiast zapoczątkowany w latach 90-tych eksport bazarowy do krajów ościennych). W roku 2000 wartość wywozu z takich województw jak podlaskie, świętokrzyskie, opolskie, lubelskie i warmińsko-mazurskie nie przekraczała kwoty 1 mld USD. Zmiany jakie zaszły w latach 2000-2005 oraz 2005-2007 miały dwa podstawowe wymiary: • szybki ogólny wzrost eksportu w następstwie akcesji do Unii Europejskiej; • deglomeracja działalności eksportowej na poziomie subregionalnym. Oznaczało to, Ŝe struktura handlu na poziomie województw nie uległa zasadniczym zmianom. Spośród jednostek o największym znaczeniu w wywozie, 108 wzrósł udział dolnośląskiego i śląskiego (które juŜ w roku 2005 stało się największym województwem-eksporterem w Polsce). Zwiększał się takŜe udział małopolskiego i co charakterystyczne świętokrzyskiego, malał zaś lubelskiego, łódzkiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. W efekcie świętokrzyskie przestało być najmniejszym eksporterem ustępując tę pozycję podlaskiemu. Jednocześnie jednak bardzo wyraźnie wzrósł udział wielu powiatów w Polsce zachodniej, a takŜe w centralnej i południowo-wschodniej części kraju. Proces deglomeracji w najmniejszym stopniu objął szeroko rozumianą Polskę północnowschodnią. Przyrost eksportu na poziomie powiatowym w okresie 2000-2005 charakteryzuje się wyŜszymi wartościami wskaźników dynamiki w szeroko rozumianej Polsce wschodniej. MoŜna to interpretować jako powolną tendencję do wyrównywania się dysproporcji w natęŜeniu wywozu. Dla okresu 2005-2007 układ jest juŜ jednak mniej jednoznaczny. Ma charakter mozaikowy i nie moŜna go traktować jako potwierdzenie utrzymywania się tendencji w zakresie wyrównywania dysproporcji. NaleŜy teŜ pamiętać, Ŝe ogólny rozkład przestrzenny dynamiki jest po części kształtowany przez jednostki (zwłaszcza powiaty Polski wschodniej), których ogólna wartość eksportu jest znikoma. Wartość wskaźnika moŜe tam niekiedy zaleŜeć od jednej transakcji konkretnego przedsiębiorstwa. Jeszcze w roku 2000 większość powiatów Polski wschodniej i centralnej odznaczało się wartością poniŜej 300 USD wartości eksportu na mieszkańca, co plasowało je na poziomie krajów Afryki Centralnej. Sytuacja ulegała jednak systematycznej poprawie na skutek wspomnianej wyŜej deglomeracji handlu (rycina poniŜej). W zachodniej części kraju występuje zwarty przestrzennie obszar o poziomie wskaźnika powyŜej 1 tys. USD, a na pograniczu województw wielkopolskiego, lubuskiego i dolnośląskiego nawet ponad 2 tys. USD. Zwarte regiony o wyraźnie niŜszym relatywnym znaczeniu eksportu koncentrują się obecnie (a) na pograniczu województw mazowieckiego, podlaskiego i warmińskomazurskiego, (b) w pasie od południowego Mazowsza (region Radomia) przez centralną część województwa świętokrzyskiego i wschodnią województwa małopolskiego, (c) na wschodniej Lubelszczyźnie. 109 Rycina 29 Eksport na 1 mieszkańca (w USD). Źródło: T. Komornicki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego W skali kraju powiatami o najwyŜszym poziomie wskaźnika eksportu na 1 mieszkańca (patrz tabela poniŜej) są ośrodki przemysłu samochodowego (Bielsko-Biała, polkowicki, Gliwice, Tychy, wałbrzyski), wydobywczego (lubiński – miedziowego oraz Katowice – siedziba spółek węglowych), papierniczego (kwidzyński), telewizyjnego (mławski). Bezwzględnym liderem jest miasto BielskoBiała (33,7 tys. USD; siedziba Fiat Auto Poland). Spośród duŜych miast wysoko w rankingu plasują się Poznań, Gdańsk i Warszawa. Zdecydowanie niekorzystna jest w tym kontekście pozycja Szczecina, Łodzi, Bydgoszczy, a zwłaszcza Lublina. Powiaty o najniŜszym poziomie wskaźnika w większości połoŜone są w Polsce wschodniej. 110 Tabela 41 Powiaty o najwyŜszym i najniŜszym poziomie eksportu na 1 mieszkańca. POZYCJA POWIAT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 20 47 54 116 141 162 241 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 M. BIELSKO-BIAŁA POLKOWICKI LUBIŃSKI MŁAWSKI KWIDZYŃSKI M. GLIWICE WROCŁAWSKI OŁAWSKI M. KATOWICE GOLENIOWSKI M. PŁOCK M. TYCHY WAŁBRZYSKI PILSKI TCZEWSKI M. POZNAŃ M. GDAŃSK M. ST. WARSZAWA M. KRAKÓW M. WROCŁAW M. SZCZECIN M. ŁÓDŹ M. BYDGOSZCZ M. LUBLIN RADZIEJOWSKI KIELECKI MIECHOWSKI śUROMIŃSKI SEJNEŃSKI HRUBIESZOWSKI NOWODWORSKI OSTROŁĘCKI CHEŁMSKI KOLNEŃSKI TATRZAŃSKI LUBACZOWSKI KAZIMIERSKI WŁODAWSKI WĘGORZEWSKI WOJEWÓDZTWO śląskie dolnośląskie dolnośląskie mazowieckie pomorskie śląskie dolnośląskie dolnośląskie śląskie zachodniopomorskie mazowieckie śląskie dolnośląskie wielkopolskie pomorskie wielkopolskie pomorskie mazowieckie małopolskie dolnośląskie zachodniopomorskie łódzkie kujawsko-pomorskie lubelskie kujawsko-pomorskie świętokrzyskie małopolskie mazowieckie podlaskie lubelskie pomorskie mazowieckie lubelskie podlaskie małopolskie podkarpackie świętokrzyskie lubelskie warmińsko-mazurskie Eksport na 1 mieszkańca (USD) 33 686 27 944 27 563 22 275 21 897 15 278 14 351 14 292 13 752 13 708 12 563 12 219 10 630 9 373 8 817 8 532 8 390 7 716 4 775 4 419 2 565 2 080 1 782 1 072 153 152 102 101 80 79 74 70 46 38 24 19 19 11 7 Źródło: T. Komorocki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zleceniu Ministerstwa Rozwoju Regionalnego 111 Odnosząc eksport do wskaźników ekonomicznych mamy do czynienia Ŝe spektakularnym wzrostem wskaźników. Eksport wzrastał w bieŜącej dekadzie zdecydowanie szybciej niŜ produkcja i produkt krajowy. Spośród powiatów o zdecydowanie proeksportowym charakterze gospodarki wymienić naleŜy m.in. pruszkowski, miasto Gdynia, oławski, miasto Zielona Góra oraz ponownie kwidzyński. W grupie duŜych miast jako posiadające gospodarkę o charakterze międzynarodowym wymienić naleŜy Szczecin i Wrocław, a w drugiej kolejności Poznań i Gdańsk. Miastami, z których produkcja w największym stopniu nastawiona jest tylko na odbiorców krajowych są Lublin, Bydgoszcz i Katowice. Struktura kierunkowa eksportu JuŜ w latach 90-tych obserwowany jest w Polsce pasmowy układ udziału UE w wymianie handlowej malejący stopniowo od zachodu w kierunku wschodnim, spadając do poziomu wyraźnie poniŜej 50% we wschodnim pasie przygranicznym. Prawidłowość ta w ogólnym zarysie została zachowana i jest widoczna w rozkładzie powiatowym (rycina poniŜej). Akcesja do Unii Europejskiej zaowocowała jednak wyraźnym wzrostem udziału eksportu na kierunku Europy Zachodniej w niektórych częściach Polski wschodniej. Z pasmowego układu wymiany z „piętnastką” wyłamywały się niektóre duŜe metropolie, w tym przede wszystkim Warszawa i Gdańsk. Rycina 30 Udział 15 krajów „starej Unii” w eksporcie (w %). Źródło: T. Komorocki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zleceniu Ministerstwa Rozwoju Regionalnego 112 Reasumując naleŜy stwierdzić, Ŝe akcesja do UE niezaleŜnie od silnego pobudzenia działalności eksportowej spowodowała przesunięcie kierunków eksportu od jądra gospodarczego Unii Europejskiej w stronę nowych państw członkowskich oraz, co interesujące, takŜe państw trzecich. Udział Unii Europejskiej był z reguły mniejszy w duŜych ośrodkach miejskich, które skupiają obroty handlowe z krajami trzecimi. Jako relatywnie najbardziej „unijną” uznać moŜna w tym kontekście gospodarkę Krakowa, Poznania, Wrocławia, Szczecina, Bydgoszczy i Łodzi (wszędzie ponad 75% eksportu do UE26), a jako bardziej zdywersyfikowaną pod względem powiązań eksportowych gospodarkę Warszawy, Lublina, Gdańska i Katowic. PoniŜej pokazano udział wybranych krajów sąsiednich poziomie powiatów oraz podsumowanie tendencji. w ekspercie na Rycina 31 Udział Niemiec w eksporcie (w %). Źródło: T. Komornicki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Niemcy są najwaŜniejszym partnerem handlowym Polski; 113 Ogólny spadek znaczenia Niemiec jako partnera handlowego w eksporcie oraz wzrost udziału zachodniego sąsiada w strukturze eksportu powiatów Polski wschodniej (skutek zmniejszania się znaczenia czynnika geograficznego w kontaktach handlowych z Niemcami po wstąpnieniu Polski do UE); Spośród duŜych ośrodków, najbardziej ukierunkowane na odbiorcę niemieckiego są Szczecin (45% udziału w eksporcie), Bydgoszcz, Poznań i Wrocław (wszystkie ponad 30%), relatywnie mniej Warszawa, Łódź, Lublin oraz Gdańsk. Rycina 32 Udział Republiki Czeskiej w eksporcie powiaty (w %). Źródło: T. Komornicki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Wzrost udziału Republiki Czeskiej w eksporcie; Województwa: opolskie, śląskie i dolnośląskie głównymi partnerami południowego sąsiada Polski; 114 Wzrost udziału Czech w strukturze eksportu powiatów Polski centralnej i wschodniej; Słabe powiązania eksportowe Polski północno-zachodniej z Czechami; DuŜymi ośrodkami najsilniej powiązanymi eksportowo z Czechami są Lublin, Wrocław i Warszawa. Rycina 33 Udział Rosji w eksporcie powiaty (w %). Źródło: T. Komornicki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Słabnięcie udziału wymiany handlowej z Rosją w strukturze eksportu we wschodnich powiatach Polski; wyrównywanie się rozkładu przestrzennego jednostek o duŜym znaczeniu partnera rosyjskiego; Włączenie powiatów Polski zachodniej w kontakty handlowe z Rosją; 115 Spośród duŜych miast polski najbardziej powiązane eksportowo z partnerem rosyjskim są Łódź, Warszawa, Bydgoszcz, Lublin i Gdańsk. Import Rycina 34 Import ogółem (w mln USD). Źródło: T. Komornicki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Rozkład regionalny importu (rycina powyŜej) okazał się bardziej stabilny w okresie rozwoju obrotów i akcesji do Unii Europejskiej. Wzrosty (nieco mniejsze niŜ w przypadku eksportu) rozłoŜyły się relatywnie proporcjonalnie na dotychczasowe województwa i powiaty-importerów. Utrzymała się ogromna koncentracja przywozu w Warszawie oraz w innych duŜych ośrodkach będących siedzibami firm importerów, a tym samym miejscami dalszej redystrybucji przywoŜonych towarów konsumpcyjnych. Dotyczy to przede wszystkim Poznania, Wrocławia i Trójmiasta. WaŜnymi importerami są teŜ ponownie jednostki, w których znajdują się firmy z 116 kapitałem zagranicznym, a ponadto siedziby koncernów paliwowych (Płock i Gdańsk) do których trafia przywoŜona ropa naftowa. W układzie wojewódzkim największa część importu trafia do województwa mazowieckiego, a w następnej kolejności do śląskiego i wielkopolskiego. Najmniejsza jest wartość towarów przywoŜonych do świętokrzyskiego, podlaskiego, lubelskiego i warmińskomazurskiego. Po przeliczeniu na 1 mieszkańca, podobnie jak w przypadku eksportu, widoczna jest uprzywilejowana pozycja zachodniej części kraju (rycina poniŜej). Rycina 35 Import na 1 mieszkańca (w USD). Źródło: T. Komornicki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Wartość importu na mieszkańca w wielu jednostkach Polski wschodniej nie zmieniła się prawie wcale od roku 2000. W połączeniu z ogólnym wzrostem importu, świadczy to pośrednio o wzroście jego koncentracji. Wzrost ten wystąpił 117 przede wszystkim w Warszawie i w drugiej kolejności w Poznaniu, Trójmieście i Wrocławiu (a więc w miastach, które juŜ wcześniej skupiały duŜą część przywozu). Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Nie ma danych dotyczących BIZ w podziale na obszary miejskie. PoniŜej przedstawiono ogólną charakterystykę tego zagadnienia dla Polski. Według danych NBP napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do Polski kształtował się na poziomie - od 6,8 mld EUR w 1999 r., poprzez 4,07 mld EUR w 2003 r. do 16,7 mld EUR w 2007 r. ZauwaŜalny był znaczny wzrost napływu BIZ po akcesji do UE – w 2004 r. do Polski napłynęło ponad 2,5-krotnie więcej BIZ niŜ w roku poprzednim. Według badania przeprowadzonego na zlecenie MRR w 2008 r. największą atrakcyjnością inwestycyjną charakteryzują się województwa: śląskie, mazowieckie, dolnośląskie i wielkopolskie. Regiony te cechują się bardzo dobrze rozwiniętą infrastrukturą gospodarczą, stosunkowo duŜymi i chłonnymi rynkami zbytu oraz ponadprzeciętną dostępnością transportową. Tabela 42 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne – Polska 2008 r. ROK 2008 (mln EUR) Całkowita kwota BIZ 9 971,6 Analiza wg sektorów rolnictwo i rybołówstwo 100,3 górnictwo i wydobycie 15,4 produkcja 1 442,4 elektryczność, gaz i woda 1 046,6 budownictwo 274,9 handel i serwis 1 455,4 hotele i restauracje -24,1 transport, komunikacja -500,7 pośrednictwo finansowe 3 012,5 nieruchomości i działalność biznesowa 2 605,2 inne usługi 78,0 nieprzydzielone 10,2 prywatne kupno i sprzedaŜ nieruchomości 455,5 Źródło: http://www.nbp.pl/publikacje/zib/zib2008.pdf 118 Zgodnie z najnowszymi szacunkami NBP wartość napływu bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ)27 do Polski w pierwszych 11 miesiącach 2009 r. wyniosła 7,66 mld EUR, czyli 79% wartości z analogicznego okresu roku ubiegłego. Oznacza to, Ŝe napływ inwestycji do naszego kraju juŜ w pierwszych 11. miesiącach przekroczył tegoroczną prognozę PAIiIZ - 7 mld EUR. Analizując inwestycje typu greenfield wg bazy danych Financial Times w okresie styczeń-listopad 2009 r.28 ogłoszono podjęcie w Polsce 199 nowych projektów inwestycyjnych, których planowane nakłady inwestycyjne mają wynieść 5,8 mld USD, w wyniku których powinno powstać 14 710 miejsc pracy. Najwięcej inwestycji (28%) ulokowano w przemyśle. Na kolejnych miejscach znalazł się handel detaliczny (16%) i logistyka (15% projektów). Do usług dla biznesu trafiły 24 projekty (12% całości). Polska staje się jednak coraz bardziej atrakcyjna dla inwestycji usługowych, które choć podzielone na wiele sektorów, razem przewyŜszają juŜ inwestycje w przemyśle. W badanym okresie najwięcej inwestycji pochodziło z USA (30 projektów, tj. 15% całości) i z Niemiec (29 projektów i 15% całości). Na kolejnym miejscu znajdowała się Francja (19 projektów, 10%), W. Brytania (14 projektów i 7% całości), Szwajcaria (12 projektów, 6%), Hiszpania i Niderlandy (po 11 projektów, tzn. 5%) oraz Szwecja i Austria (po 10 projektów). NajwaŜniejszymi miastami pochodzenia inwestycji były: Londyn (8 projektów), ParyŜ i Tokio (po 6 projektów). Największym zainteresowaniem inwestorów w okresie I-XI 2009 r. cieszyło się województwo mazowieckie (35 inwestycji), na następnych miejscach znalazły się: dolnośląskie (23 projekty), śląskie (17 projektów), łódzkie (16 projektów), wielkopolskie (15 projektów), Małopolskie (9 projektów). Najwięcej inwestycji ulokowano w: Warszawie (23), Wrocławiu (13), Poznaniu (10), Krakowie (9) i Łodzi (8 projektów). Podsumowanie Najszybciej rozwijają się wielkie miasta i ich obszary funkcjonalne, najwolniej podregiony wschodniej Polski. RóŜnice te mają jednak charakter trwały, a od 1995 roku następuje ich wzrost. Regiony lepiej rozwinięte, w tym obszary funkcjonalne duŜych miast przyciągały takŜe zdecydowanie większy kapitał inwestycyjny zarówno w przemyśle, jak i w usługach. Odnosiły one takŜe największe korzyści w wyniku działania efektów kumulacyjnych i mnoŜnikowych poprzez tworzenie rynków zbytu dla miejscowych dostawców dóbr i usług. Najszerszy obszar wyŜszych niŜ przeciętne nakładów inwestycyjnych otacza Warszawę, natomiast obszary takie nie pojawiają się wokół Lublina, Białegostoku, Bydgoszczy i Torunia, pomimo stosunkowo wysokich nakładów inwestycyjnych w tych miastach. Relatywnie wysokie wskaźniki inwestycji cechują takŜe niektóre powiaty pogranicza polskoniemieckiego. WaŜnym czynnikiem sprzyjającym lokalizacji nowych inwestycji, 27 NBP jako bezpośrednie inwestycje zagraniczne zalicza: inwestycje w kapitały własne (nowe inwestycje), reinwestowane zyski i poŜyczki od spółek zagranicznych powiązanych kapitałowo. 28 Financial Times udostępnia bazę nowych projektów inwestycyjnych pod nazwą FDI Intelligence. Opiera się ona na zapowiedziach inwestycyjnych firm. Z tego powodu dane te róŜnią się od danych NBP, ale są lepiej sprofilowane, pokazują bowiem rzeczywiście podejmowane nowe inwestycje, a nie np. kredyty wewnątrzkorporacyjne czy kapitał w tranzycie. Baza ta jest uzupełniania na bieŜąco, dlatego nieraz najnowsze dane są rewidowane i nieznacznie mogą się od siebie róŜnić w zaleŜności od rodzaju przeprowadzanej analizy. 119 głównie zagranicznych, jest takŜe dostępność do autostrad i portów lotniczych. Z przedstawionych danych i analiz wyłania się następujący obraz podziałów przestrzennych: (a) Warszawa i jej obszar funkcjonalny, (b) pozostałe duŜe miasta i ich obszary funkcjonalne oraz (c) reszta kraju. Pogłębia to mozaikowy charakter rozwoju Polski co dobrze charakteryzuje poniŜsza rycina. Rycina 36 Funkcje gospodarcze gmin (2008). Źródło: P. Śleszyński (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN) 120 6. Kształtowanie się kapitału ludzkiego i społecznego w miastach W tym rozdziale moŜna znaleźć odpowiedzi na pytania nr 27 - 28 z I części kwestionariusza OECD. Szczegółowe dane statystyczne dotyczące tych pytań znajdują się w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych (mieszkania w tys. na regiony; education in 2007/2008 na miasta; ludność wg poziomu wykształcenia w 2002 r. NSP – pytanie 9). 6.1 Kapitał ludzki Poziom wykształcenia ludności uznawany jest za jeden z najwaŜniejszych czynników rozwojowych i wraz z kwalifikacjami zawodowymi, jest jednym z najwaŜniejszych składników kapitału ludzkiego. Dane coroczne/bieŜące dotyczące poziomu wykształcenia są zbierane przez statystkę publiczną na poziomie kraju i województw dla ludności powyŜej 13 i 15 lat. Tabela z danymi za lata 2003-2008 dla ludności powyŜej 15 lat znajduje się w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych. NaleŜy podkreślić, iŜ liczba osób posiadających wyŜsze wykształcenie wzrosła od 1988 do 2005 roku o połowę, z 6,5% do 10,2%29. Od 2005 r. moŜna obserwować dalszy systematyczny wzrost poziomu wykształcenia ludności w wieku 15+ do prawie 15% w 2008 r. (GUS). Analizując udział ludności w grupie wiekowej 15-64 lat wskaźnik ten wynosi w 2008 r. 16,5%. Udział populacji według wykształcenia w ujęciu regionalnym przedstawia poniŜszy wykres. Wykres 27 Udział populacji w wieku 15-64 lat posiadającej wyŜsze wykształcenie. 25% 20% 15% 2000 2008 10% 5% AŁ KI E O PO LS KI E ŚL ĄS KI LU E BE PO LS K D IE KA R PA CK PO IE D ŚW LA IĘ SK TO IE KR ZY SK IE LU BU W IE ZA SK LK C IE H O O PO D NI LS O KI PO E M O D RS O KI LN E O ŚL Ą KU SK JA IE O W PO SK L S O KI -P E O M O R W S AR KI PO E M M IŃ O SK RS O KI -M E AZ UR SK IE M W IE C ŁÓ D M AZ O ZK IE 0% Źródło: BAEL (2008) Do analizy zróŜnicowanie poziomu według wykształcenia w podziale na obszary miejskie i wiejskie w skali całego kraju moŜna skorzystać z szacunkowych 29 G. Węcławowicz, J. Bański, Marek Degórski, Tomasz Komornicki, Piotr Korcelli, Przemysław Śleszyński „Przestrzenne Zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku”, PAN, IGiPZ im. Stanisława Leszczyckiego 121 danych GUS publikowanych na poziomie kraju dla ludności powyŜej 13 lat. Szacuje się, Ŝe na koniec 2007 r. w miastach wykształcenie wyŜsze miało 22,1% ludności (około 20,1% i 23,7% kobiet), a na wsi tylko 7% ogółu ludności. Wykształcenie średnie jest głównie domeną kobiet. Posiada je 39,9% mieszkanek miast oraz 27% kobiet mieszkających na wsi. Wykształcenie podstawowe posiada 21,8% kobiet (16,4% w miastach i 31% na wsi) i 18,4% męŜczyzn (12,6% w miastach i 25,5% na wsi). Analizując te same dane dla 2008 r. moŜna zauwaŜyć, Ŝe rośnie % wykształcenia ludności – dla miast wyniósł 23,2, dla wsi – 7,5. Szczegółowe dane znajdują się w poniŜszej tabeli. Tabela 43 Ludność w wieku 13 lat i więcej według stanu w dniu 31 XII według poziomu wykształcenia30 W tym z wykształceniem WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem wyŜszym średnim i zasadniczym gimnapolicealnym zawodowym zjalnym podstawowym ukończonym W odsetkach OGÓŁEM 2002 100,0 11,1 32,4 23,8 1,8 28,0 2005 100,0 14,2 33,0 23,0 5,5 21,8 2007 100,0 16,5 33,4 22,4 5,5 20,2 2008 100,0 17,4 33,6 22,3 5,5 19,4 miasta 100,0 23,2 38,3 20,2 4,5 13,8 wieś 100,0 7,5 25,3 28,5 6,4 27,2 MęŜczyźni 2002 100,0 10,2 28,7 30,8 1,9 26,2 2005 100,0 12,4 30,3 29,5 5,9 19,9 2007 100,0 14,0 31,3 28,8 6,1 18,4 2008 100,0 14,7 31,5 28,5 6,2 17,7 miasta 100,0 21,0 36,7 25,1 5,2 12,0 wieś 100,0 6,0 23,1 35,4 6,8 24,6 Kobiety 2002 100,0 11,8 35,9 17,4 1,7 29,7 2005 2007 2008 miasta wieś 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 15,9 18,7 19,8 25,0 8,7 35,6 35,5 35,4 39,7 27,0 17,0 16,6 16,5 15,6 22,0 5,0 4,9 4,9 4,0 6,0 23,5 21,8 21,0 15,7 30,5 śródło: Rocznik demograficzny 2007, GUS 30 Podstawą szacunku ludności według płci i poziomu wykształcenia są wyniki NSP'2002, wyniki bieŜących bilansów ludności oraz wyniki badań z zakresu szkolnictwa. Dodatkowo - od 2004 r. - podziału na ludność miejską i wiejską dokonano w oparciu o wyniki "Badania stanu zdrowia ludności Polski w 2004 r."./ The base of estimation of the number of population by sex and education level are the results of NSP 2002 and results of current balances of population and results of education surveys. Additionally – since 2004 partition of urban-rural population was made on the base of the “Health status of Polish population 2004” survey results. 122 Niski poziom wykształcenia ludności na obszarach wiejskich i w małych miastach wynika z ich słabego poziomu rozwoju gospodarczego i stałego odpływu ludności lepiej wykształconej i przedsiębiorczej, przede wszystkim w młodszych kategoriach wiekowych (20-30 lat). Znaczna ich część przenosi się do duŜych miast i ośrodków metropolitalnych, wzbogacając ich kapitał ludzki. Coraz znaczniejsza część wybiera takŜe emigrację. Wykształcenie ludności w poszczególnych miastach w Polsce moŜna analizować jedynie na podstawie wyników ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 r. (NSP 2002) obejmującego mieszkańców powyŜej 13 lat wg następujących kategorii wykształcenia: wyŜsze, policealne, średnie, zasadnicze zawodowe, podstawowe ukończone, podstawowe nieukończone i bez wykształcenia. Wyniki wskazują, iŜ najwięcej jest osób z wykształceniem podstawowym ukończonym (29,76%), następnie średnim (28,32%) i zasadniczym zawodowym (23,25%). Zdecydowanie mniejszy jest udział osób z wykształceniem wyŜszym (9,88%), podstawowym nieukończonym i bez wykształcenia (3,64%) i policealnym (3,16%). Dla 2,01% mieszkańców nie ustalono poziomu wykształcenia. Analiza jego wyników pozwala takŜe wnioskować, iŜ średni poziom wykształcenia jest silnie zróŜnicowany przestrzennie. Poziom wykształcenia wg. klas wielkościowych gmin w Polsce, na podstawie NSP2002 przedstawia poniŜsza tabela. Wyraźnie widać, iŜ poziom wykształcenia jest wprost proporcjonalny do wielkości gminy. Ponadto poziom wykształcenia w gminach miejskich i miejsko -wiejskich jest wyŜszy niŜ w gminach wiejskich. Jednak naleŜy podkreślić, iŜ udział ludności z wyŜszym wykształceniem w duŜych gminach wiejskich jest na równym poziomie z małymi gminami wiejskimi i miejskowiejskimi. 123 Tabela 44 Struktura ludności według poziomu wykształcenia w 2002 roku i kryterium wielkości gminy. pod stawowym ukończonym GMINY MIEJSKIE I MIEJSKO-WIEJSKIE do 10 000 5,04 2,62 22,14 10 000 – 20 000 6,56 3,21 25,67 20 000 – 50 000 9,06 3,65 30,13 50 000 – 100 000 11,31 3,83 33,20 26,46 26,16 24,30 22,08 37,80 33,26 28,59 25,13 100 000 – 200 000 12,02 3,30 32,51 21,93 23,73 powyŜej 200 000 wszystkie gminy GMINY WIEJSKIE do 4 000 4 000 – 6 000 6 000 – 8 000 8 000 – 12 000 12 000 – 16 000 powyŜej 16 000 wszystkie gminy 16,79 7,33 3,81 3,19 35,54 26,48 17,64 25,27 21,01 32,56 1,82 4,09 3,41 1,08 3,49 3,57 3,95 4,65 5,77 5,73 4,01 1,71 1,80 1,83 1,97 2,16 2,23 1,85 17,64 18,31 18,99 20,41 22,60 23,20 19,08 25,62 26,60 27,31 28,68 28,90 28,99 27,17 43,27 42,25 40,80 38,32 35,30 35,01 40,83 7,83 7,06 6,41 5,08 4,48 3,95 6,46 0,45 0,42 0,70 0,90 0,78 0,89 0,61 średnim policealnym wyŜszym Liczba ludności gminy 5,28 4,23 3,16 2,47 2,15 o nieustalonym poziomie wykształcenia zasadniczym zawodowy m podstawowym nieukończonym i bez wykształcenia Udział ludności (%) z wykształceniem 0,66 0,92 1,11 1,98 4,35 Źródło: Paweł Krawczyk, “Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007” (na podstawie NSP, GUS) Rozkład przestrzenny wyników NSP 2002 przedstawia poniŜa rycina. 124 Rycina 37 Poziom wykształcenia ludności w wieku 13 lat i więcej. Źródło: A Gawryszewski (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN- na podstawie NSP 2002 (EP KPZK) Analizując poszczególne miasta (tabela poniŜej zawiera dane dla miast na prawach powiatu), moŜna zauwaŜyć, Ŝe wysoki udział ludności z wykształceniem wyŜszym występuje w największych miastach i obszarach metropolitalnych ośrodkach akademickich - przede wszystkim Warszawy, Krakowa, Poznania, Wrocławia, Gdańska-Sopotu-Gdyni, ale takŜe i średnich ośrodkach miejskich m.in. Olsztyna, Kielc, Białegostoku, Lublina i Zielonej Góry - gdzie odsetek ludności z wykształceniem wyŜszym sięga niekiedy 20%. Wartość tego wskaźnika jest takŜe wysoka w gminach połoŜonych w aglomeracjach miejskich (strefach suburbanizującej się strefy podmiejskiej) - np. Podkowa Leśna, Sopot, Michałowice, Piaseczno. NajniŜszym poziom wykształcenia występuje w małych gminach połoŜonych w większej odległości od miast/na obszarach peryferyjnych. Pomimo dalszego ogólnego wzrostu poziomu wykształcenia ludności po roku 2002 rozkład regionalny zjawiska cechuje się duŜą stabilnością. Analizując zróŜnicowanie poziomu wykształcenia według płci naleŜy zauwaŜyć, Ŝe zdecydowanie lepiej wykształcone są kobiety. PrzewaŜają one wśród osób z wykształceniem wyŜszym i policealnym oraz średnim. Zdecydowana 125 dominacja męŜczyzn występuje natomiast zasadniczym zawodowym (P. Krawczyk, 2009). wśród osób z wykształceniem Tabela 45 Poziom wykształcenia w miastach na prawach powiatu w 2002 (ranking według udziału ludności z wykształceniem wyŜszym). Miasto Liczba ludności ogółem Sopot Warszawa Lublin Rzeszów Kraków Wrocław Kielce Poznań Opole Olsztyn Gdynia Gdańsk Białystok Zielona Góra Koszalin Szczecin Zamość Katowice Siedlce Skierniewice Toruń Częstochowa Przemyśl Łódź Radom Słupsk Tarnów Bydgoszcz Chełm Bielsko-Biała Ostrołęka Gliwice Płock Biała Podlaska ŁomŜa Nowy Sącz Tarnobrzeg Leszno Jelenia Góra Suwałki Piotrków Tryb. 41 927 1 689 201 357 110 160 376 758 544 640 367 212 429 578 886 129 946 173 102 253 458 461 334 291 383 118 293 108 709 415 399 67 160 327 222 76 656 48 537 211 243 251 436 68 095 789 318 229 699 99 943 119 913 373 804 68 909 178 028 54 238 203 814 128 361 58 311 63 936 84 477 50 287 63 660 89 339 68 923 80 979 2002 Liczba podstawo zasadnicze ludności w we zawodowe wieku 13 lat ukończon % i więcej e% 37781 16,1 11,3 1513983 15,4 9,7 312300 19,2 13,7 139233 17,4 12,8 670538 17,5 16,4 570413 20,1 15,2 186242 20,1 13,9 512948 18,0 19,0 114885 17,6 14,0 150813 19,7 13,1 221681 19,3 18,6 404872 19,6 17,1 251736 21,3 14,6 103933 19,6 16,8 95601 21,0 16,8 365767 21,4 17,1 56903 23,4 15,6 287899 22,4 21,2 65423 23,9 18,2 41653 23,3 18,9 183709 22,1 21,1 220857 23,8 19,6 58134 22,6 15,9 707904 25,0 16,1 196499 26,2 17,9 86773 23,3 21,6 102976 21,7 21,1 325564 22,1 23,9 59041 25,8 15,3 154762 20,8 24,1 45638 26,3 19,5 178718 20,9 19,6 110728 23,4 18,9 48779 23,5 18,4 53596 26,6 19,2 70810 19,8 18,1 42638 22,7 20,6 54357 22,5 23,2 78878 24,0 21,4 56682 29,2 16,1 69964 26,2 19,5 średnie razem % wyŜsze % 37,0 37,6 37,9 39,8 36,1 36,7 37,0 36,8 36,2 37,6 36,2 36,3 36,4 37,7 36,6 35,0 36,9 33,3 34,9 35,7 34,4 35,3 38,7 35,1 34,5 33,5 34,6 33,3 37,8 33,0 34,0 32,7 35,1 36,2 33,1 38,7 33,6 35,6 34,9 32,9 35,1 23,9 23,4 20,9 20,8 20,1 19,8 19,7 19,6 19,2 18,8 17,5 17,1 16,9 16,8 16,7 16,3 15,7 15,5 15,2 15,0 14,6 14,3 14,3 14,2 14,2 14,1 14,0 13,9 13,9 13,7 13,7 13,6 13,6 13,5 13,3 13,2 13,1 12,9 12,8 12,5 12,4 126 Kalisz Gorzów Wlkp. Konin Elbląg Świnoujście Włocławek Sosnowiec Legnica Tychy Dąbrowa Górnicza Chorzów Grudziądz Wałbrzych Jaworzno Siemianowice Śl. Mysłowice Rybnik Bytom Zabrze śory Świętochłowice Piekary Śląskie Jastrzębie-Zdrój Ruda Śląska 109 498 125 914 82 353 128 134 41 796 121 229 232 622 107 100 132 816 132 236 117 430 100 376 130 268 96 826 74 269 75 712 142 731 193 546 195 293 63 461 56 410 60 909 97 116 150 595 94609 109126 70458 109719 36483 104397 206854 92467 116159 117122 102002 86375 115123 83542 64911 65238 122140 167825 168651 54471 48825 52948 81782 129542 25,7 23,6 24,0 24,6 24,3 26,3 24,0 25,0 23,1 24,4 26,4 28,0 30,0 28,8 27,6 26,8 27,1 24,4 24,5 25,9 27,4 28,9 29,6 27,8 20,7 21,6 21,5 23,4 21,6 22,7 22,8 21,2 26,5 22,7 25,7 27,0 22,4 24,8 28,0 26,4 31,1 25,6 22,8 35,9 28,2 31,2 33,4 31,7 35,3 33,1 35,8 32,4 33,2 31,7 35,3 33,1 33,0 34,8 29,0 30,0 30,4 31,0 30,1 31,2 25,6 26,3 24,2 25,8 24,4 26,0 25,5 25,6 12,3 12,3 12,2 11,7 11,2 10,8 10,6 10,6 10,6 9,7 8,3 8,3 8,2 8,2 8,2 7,9 7,7 7,3 7,1 6,4 6,1 6,1 6,0 5,8 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) Kapitał ludzki miast moŜna takŜe analizować na podstawie liczby uczących się oraz liczby placówek edukacyjnych. Dane te dla Polski, województw oraz poszczególnych miast zawarte są w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych w odpowiedzi na pytanie 27. Analiza liczby zarejestrowanych studentów w roku akademickim 2007-2008 wskazuje na fakt, iŜ znaczna część studentów jest skoncentrowana w duŜych ośrodkach akademickich zlokalizowanych w największych miastach. Tabela 46 Miasta o najwyŜszej liczbie studentów zarejestrowanych w roku akademickim 2007-2008. Jednostka terytorialna Warszawa Kraków Konurbacja górnośląska31 Wrocław Poznań Łódź Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot) Liczba studentów 339 862 182 270 154 674 143 045 142 792 134 115 98 167 31 konurbacja śląska traktowana łącznie jako dawny NUTS 3 (skupia 14 największych miast Śląska i Zagłębia: Bytom, Chorzów, Dąbrowę Górniczą, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Rudę Śląską, Siemianowice, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze) 127 Aglomeracja Bydgoszcz+Toruń Lublin Katowice Szczecin Rzeszów Olsztyn Kielce Białystok Opole Toruń (sam) Częstochowa Radom Zielona Góra Bielsko-Biała 106 185 85 862 73 000 61 572 50 765 49 943 47 646 46 059 39 619 33 563 28 836 20 967 19 254 16 456 Źródło: opracowanie własne (MRR) na podstawie danych GUS Tabela 47 Studenci szkół wyŜszych w 2008 r. stan w dniu 30 XI. Źródło: Miasta Wojewódzkie, podstawowe dane statystyczne, GUS, VIII 2009 128 Największym z ośrodków akademickich jest Warszawa, w której na początku roku akademickiego 2008/2009 kształciło się łącznie 285 tys. osób, co stanowi 14,8% ogółu studentów polskich uczelni. W największej uczelni w Polsce - Uniwersytecie Warszawskim - studiowało w tym okresie 56 tys. studentów (w tym 44% studentów niestacjonarnych) - tyle, co w całym województwie warmińsko-mazurskim i prawie dwa razy więcej niŜ w województwie lubuskim. Poza Warszawą największe ośrodki akademickie to Kraków, Wrocław, Poznań, Łódź, Lublin, Gdańsk i Katowice, gdzie kształciło się w sumie 43,3% ogółu studentów. W pięciu województwach o największej liczbie studentów (mazowieckim, dolnośląskim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim) kształciło się na początku 2008 r. 57% ogółu studentów. Analizując zmiany w stosunku do roku 2002 zaobserwować moŜna spadek liczby studentów w Gorzowie Wielkopolskim, Zielonej Górze, Szczecinie, Kielcach, Toruniu i Olsztynie. Obrazuje to poniŜsza tabela. 129 Tabela 48 Studenci szkół wyŜszych w 2008 r. (dok.) Stan w dniu 30 XI. Źródło: Miasta Wojewódzkie, podstawowe dane statystyczne, GUS, VIII 2009 6.2 Szkolnictwo wyŜsze32 Na początku roku akademickiego 2008/2009 funkcjonowało w Polsce 456 uczelni, w tym 131 uczelni publicznych i 325 niepublicznych. Z łącznej liczby 1,93 mln studentów, 66% (1,27 mln) kształciło się w uczelniach publicznych. Zgodnie z klasyfikacją typów uczelni stosowaną przez GUS, najwięcej studentów kształciły uniwersytety (prawie 30%), następnie pozostałe szkoły wyŜsze (20%), wyŜsze szkoły ekonomiczne (18 %) oraz wyŜsze szkoły techniczne (17%). 32 Na podstawie „Diagnoza stanu szkolnictwa wyŜszego w Polsce”, Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Listopad 2009 130 Struktura szkolnictwa wyŜszego w Polsce jest silnie zróŜnicowana regionalnie. Najwięcej uczelni znajduje się w woj. mazowieckim (105), najmniej w woj. opolskim (6). Przeciętna liczba studentów przypadających na jedną uczelnię waha się od 2,9 tys. w woj. podlaskim do 6,6 tys. w woj. małopolskim, a liczba nauczycieli akademickich: od 122 w woj. świętokrzyskim do 387 w woj. małopolskim. W pięciu województwach: mazowieckim, dolnośląskim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim zlokalizowane jest 58% wszystkich uczelni w Polsce (264 z 456 ogółem). Koncentracje uczelni w ośrodkach miejskich ilustruje poniŜsza rycina. Szczególną uwagę zwraca pustka wzdłuŜ zachodniej granicy kraju. Rycina 38 WaŜniejsze ośrodki akademickie w Polsce. Źródło: Diagnoza stanu szkolnictwa wyŜszego w Polsce, Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Listopad 2009 (na podstawie Wikipedia Commons PL-uczelnie.png) Wybrane miasta opisano wg schematu: liczba uczelni publicznych podległych MNiSW + liczba uczelni niepublicznych + liczba uczelni publicznych spoza MNiSW. W latach 1999-2008 we wszystkich województwach nastąpił znaczny wzrost liczby uczelni (głównie niepublicznych): od 29% w województwie warmińskomazurskim do 100% w województwie opolskim. W liczbach bezwzględnych 131 najbardziej wzrosła liczba uczelni w woj. mazowieckim (z 69 do 105), zaś najmniej w warmińsko-mazurskim (z 7 do 9). Wzrostowi liczby uczelni towarzyszył w większości województw spadek przeciętnej wielkości uczelni (liczonej na podstawie liczby studentów). Wynikało to z faktu, iŜ większość nowo powstających uczelni niepublicznych była zdecydowanie mniejsza niŜ juŜ funkcjonujące uczelnie publiczne. Przeciętnie w Polsce liczba studentów na uczelnię spadła z 5,1 tys. w 1999 r. do 4,3 tys. w 2008 r. Województwa, w których w 2008 r. przeciętna wielkość uczelni była zdecydowanie wyŜsza od średniej w kraju, to małopolskie, opolskie, warmińsko-mazurskie oraz lubelskie. Przeciętnie najmniejsza liczba studentów na uczelnię przypadała w województwie podlaskim, następnie w mazowieckim, lubuskim i świętokrzyskim. Analiza lokalizacji uczelni niepublicznych według powiatów wskazuje, Ŝe pokrywają one obszar kraju stosunkowo gęstą siecią. Uczelnie niepubliczne lub ich oddziały zamiejscowe znajdują się w 172 z 379 powiatów, przy czym w przypadku 129 powiatów liczba uczelni lub ich oddziałów znajdujących się w danym powiecie wynosi 1 lub 2 (rycina poniŜej). Rycina 39 Rozkład geograficzny uczelni niepublicznych i ich oddziałów zamiejscowych według powiatów w roku 2008/2009. Źródło: Diagnoza stanu szkolnictwa wyŜszego w Polsce, Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Listopad 2009 (na podstawie danych MNiSW) 132 Uczelnie niepubliczne są jednak w zdecydowanej większości przypadków bardzo małe i oferują kształcenie w bardzo ograniczonym zakresie - 161 z 296 przebadanych uczelni oferuje mniej niŜ 4 kierunki studiów. Analiza struktury systemu szkolnictwa wyŜszego w Polsce prowadzi do konstatacji kilku waŜnych linii podziału, a nawet polaryzacji. Przede wszystkim ze względu na formę własności: uczelnie publiczne (121 uczelni, 66% liczby studentów) i uczelnie niepubliczne (325 uczelni, 34% liczby studentów). Uczelnie publiczne są duŜe i prowadzą kształcenie w szerokim zakresie dziedzin; uczelnie niepubliczne są na ogół małe, koncentrują się na niskonakładowych studiach niestacjonarnych w dziedzinach „kształcenie” oraz „nauki społeczne, handel i prawo”. Jakość kształcenia na najpopularniejszych, masowych kierunkach studiów nie moŜe być zadowalająca. Na jednego nauczyciela akademickiego z tytułem doktora habilitowanego przypada nawet kilkuset studentów! Na drugim biegunie znajdują się studia na kierunkach matematycznoprzyrodniczych, gdzie liczba studentów na nauczyciela jest niewielka, a zasoby posiadane przez jednostki prowadzące studia na tych kierunkach co najmniej zaspokajają potrzeby studiów i pozwalają na łączenie badań z pracą dydaktyczną. W dziedzinach matematyczno-przyrodniczych powstają badania i publikacje zapewniające obecność polskiej nauki i uczelni w międzynarodowych rankingach. 6.3 Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w miastach wojewódzkich Ciekawych danych dotyczących absorpcji kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich dostarcza badanie „Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności” autorstwa Mikołaja Herbsta. Informacje przedstawione w niniejszym podrozdziale pochodzą z tego badania. W raporcie zawarta jest analiza w oparciu o unikalne źródło danych jakim jest portal internetowy Nasza-klasa.pl/33, w którym pod koniec 2008 roku zarejestrowanych było ponad 11 milionów uŜytkowników34. Analiza ta jest podstawą do opracowania typologii miast z uwagi na odnoszone przez nie korzyści z pełnienia funkcji akademickiej. 33 Dane dostępne w systemie statystyki publicznej nie pozwalają na dokładne analizy zdolności miast do przyciągania i absorbowania kapitału ludzkiego. Gromadzone są informacje o liczbie studentów oraz wybieranych przez nich uczelniach, kierunkach studiów i trybie nauki, jednak oficjalne publikacje nie mówią nic o przeszłości studentów uczących się w poszczególnych miastach - o ukończonych przez nich szkołach średnich, ani o odległości jaką są gotowi pokonać by studiować w wybranym przez siebie mieście i na wybranej uczelni. Badanie omawiane w niniejszym raporcie opiera się na źródle danych nie naleŜącym do sfery statystyki publicznej, ani nie wymagającym zbierania informacji w uczelniach. Jest nim internetowy portal społecznościowy „Nasza klasa”. Jego istotą jest dobrowolne rejestrowanie się przez uŜytkowników na listach osobowych swoich dawnych lub obecnych klas szkolnych i grup studenckich w celu podtrzymania lub odnowienia kontaktów towarzyskich. Zaletą tego mechanizmu z punktu widzenia wykorzystania danych do badań naukowych jest wysokie prawdopodobieństwo rzetelności informacji. Aby odnaleźć szkolnych kolegów trzeba się wirtualnie zarejestrować w prawdziwych szkołach i klasach, do których faktycznie się uczęszczało, a przypadki oszukiwania (dla Ŝartu lub w celach komercyjnych) są łatwe do wykrycia i pominięcia w badaniach. 34 Jeśli od ogólnej liczby mieszkańców Polski odjąć małe dzieci, które nie chodzą jeszcze do szkoły oraz najstarszych Polaków, z których większość nie posiada odpowiedniej biegłości w posługiwaniu się komputerem, okaŜe się Ŝe ponad jedna trzecia obywateli jest w „Naszej klasie” zarejestrowana. Wskaźnik ten będzie znacznie większy, jeśli uwzględnimy tylko populację poniŜej określonej granicy wieku (na przykład 50 lat), jako Ŝe ludzie młodzi są znacznie nadreprezentowani wśród uŜytkowników serwisu. 133 Rycina 40 Obszary wojewódzkie. dominującego przyciągania studentów przez miasta Źródło: Mikołaj Herbst, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009 (na podstawie danych MNiSW) W praktyce to miasta wojewódzkie są najczęściej wybierane jako miejsce studiów przez uczniów szkół średnich w niemal wszystkich powiatach35 (rycina powyŜej)36. Mapa powyŜej pozwala dokonać szeregu obserwacji odnośnie mobilności kandydatów na studia. Po pierwsze, obszary dominacji poszczególnych miast są w zaskakująco duŜym stopniu zgodne z administracyjnym podziałem na województwa. Nawet jeśli odległość (w prostej linii) między miejscem ukończenia szkoły średniej, a miastem wojewódzkim odpowiednim dla danego powiatu jest większa, niŜ odległość do innego miasta akademickiego, maturzyści częściej wybierają studiowanie w „swoim” województwie (do tyczy to na przykład wschodniej części województwa wielkopolskiego)37. Zatem na ogół obszary dominującego przyciągania studentów zamykają się w granicach województw. Od tej reguły są jednak wyjątki. Wyraźnie poza granice województwa sięgają wpływy uczelni wrocławskich, a takŜe białostockich (ale tylko na granicy z województwem warmińsko-mazurskim). Natomiast maturzyści z północnych i południowych krańców województwa mazowieckiego częściej niŜ w Warszawie decydują się studiować w Olsztynie (powiaty Ŝuromiński, mławski, przasnyski i ostrołęcki) oraz 35 Wyjątkiem są dwa powiaty, gdzie absolwenci szkół średnich najchętniej wybierali uczelnie w Częstochowie oraz jeden, gdzie najsilniejszą pozycję miała Bielsko-Biała. Por. Mikołaj Herbst, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009, str. 15 36 37 Trzeba tu jednak zauwaŜyć Ŝe mierząc odległość w linii prostej dokonujemy pewnego uproszczenia, jako Ŝe dojazd do szkoły w ramach jednego województwa moŜe być łatwiejszy z uwagi na dostępność środków komunikacji i dróg. 134 w Kielcach (powiaty szydłowiecki, radomski i lipski). W tym wypadku barierą uniemoŜliwiającą naukę w stolicy moŜe być zarówno stosunkowo duŜy dystans fizyczny, jak wysokie koszty studiowania w Warszawie, jako Ŝe wymienione powiaty cechuje raczej niski poziom rozwoju gospodarczego i niskie dochody mieszkańców. Pewien wpływ na widoczny na mapie obszar dominacji uczelni warszawskich moŜe mieć niedoreprezentowanie studentów studiujących w Warszawie wśród uŜytkowników portalu Nasza klasa38. Mimo Ŝe wybór Warszawy jako miejsca studiowania nie jest powszechny ani oczywisty nawet w niektórych obszarach województwa mazowieckiego, nie naleŜy tego faktu interpretować jako przejawu niskiej zdolności warszawskich uczelni do przyciągania studentów. Warszawscy studenci pochodzą z róŜnych części kraju, a stołeczne uczelnie, w kontekście rekrutacji, są mniej uzaleŜnione od macierzystego województwa niŜ to ma miejsce w innych miastach akademickich. Niewątpliwie rekrutacja do warszawskich szkół ma przy tym charakter bardziej selektywny. Na poniŜej rycinie widoczne jest pochodzenie terytorialne (miejsce ukończenia szkoły średniej) studentów uczelni warszawskich i, dla porównania, uczelni łódzkich. Jak moŜna zauwaŜyć, na studia w Warszawie decydują się nie tylko maturzyści z województwa mazowieckiego, ale takŜe ze wszystkich innych regionów Polski, choć widoczna jest większa popularność Warszawy we wschodniej i centralnej części kraju.39 Rycina 41 Miejsce ukończenia szkoły średniej przez studentów (absolwentów) uczelni warszawskich (lewa strona) i łódzkich (prawa strona), z pominięciem miejsca studiów. Źródło: Mikołaj Herbst, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009 (na podstawie Portalu Nasza klasa) Fakt ten wymaga dalszych analiz, skupionych na specyfice studiowania w Warszawie. Ciekawe jest, Ŝe zaniŜona reprezentacja Warszawy w próbie dotyczy przede wszystkim studentów obecnie studiujących, nie zaś absolwentów uczelni zarejestrowanych w serwisie Nasza Klasa. Inne wątki które naleŜy sprawdzić to fakt (znany z oficjalnych danych GUS), Ŝe w Warszawie aŜ 44% studentów kształci się w szkołach niepublicznych (w całym kraju to około 30%). Jest moŜliwe Ŝe niepubliczne uczelnie (zwłaszcza studia zaoczne lub uzupełniające) w niewielkim stopniu integrują swoich studentów, stąd niŜszy stopień ich partycypacji w portalu Nasza Klasa. 39 Por. Mikołaj Herbst, str. 15-16 38 135 Największy symbol na lewej mapie – Radom=3100 osób. Największy symbol na prawej mapie – Pabianice=2833 osób. W porównaniu do stolicy zasięg oddziaływania Łodzi jako potencjalnego miejsca studiów wydaje się bardzo ograniczony. Studenci łódzcy rekrutują się przede wszystkim z terenu województwa łódzkiego, a takŜe z najbliŜej połoŜonych miast w województwach sąsiednich.40 Badając wybrane mierniki siły przyciągania studentów przez miasta41, widać, Ŝe Gorzów Wielkopolski, Białystok, Łódź, Rzeszów i Katowice pełnią funkcję akademicką przede wszystkim w skali regionalnej. Około 80% studentów w tych miastach rekrutuje się ze szkół średnich w tym samym województwie. Blisko połowa studiujących w pierwszych trzech z wymienionych ośrodków uzyskała maturę w samym mieście centralnym. Biorąc pod uwagę przeciętną odległość między ukończoną szkołą średnią a miejscem studiów do ośrodków akademickich o najbardziej lokalnym charakterze naleŜą Katowice, Łódź i Rzeszów. Największy odsetek studentów spoza „własnego” regionu (42%) obserwujemy w Krakowie i, dość nieoczekiwanie, w Zielonej Górze. Wysokie wartości wskaźnika, oznaczające funkcję akademicką o znaczeniu ponadregionalnym, występują teŜ dla Warszawy, Olsztyna, Torunia i Wrocławia. Pod względem przeciętnej odległości pokonywanej przez studenta miejsca ukończenia szkoły średniej na uczelnię bezkonkurencyjna jest Warszawa (92 km), a duŜe odległości wystąpiły takŜe dla Szczecina, Wrocławia, Poznania i Krakowa (co najmniej 80 km). MoŜna zatem powiedzieć, Ŝe obok największych Polskich metropolii, których silna funkcja akademicka nie jest zaskoczeniem, znaczący potencjał w tej dziedzinie ujawniają takŜe niektóre mniejsze ośrodki, w tym przede wszystkim Olsztyn, Zielona Góra i Toruń. Wyniki dla wszystkich miast wojewódzkich przedstawia poniŜsza tabela.42 Tabela 49 Mierniki siły przyciągania studentów przez miasta wojewódzkie. Miejsce studiów Białystok Bydgoszcz Gdańsk Gorzów Wielkopolski Katowice % studentów kończących szkołę średnią w tym samym mieście 44,5% 37,7% 27,5% 41,2% % studentów pochodzący ch z regionu (bez miasta centralnego) 13,6% % studentów pochodzący ch spoza regionu średnia odległość szkoły średniej od uczelni (km) 36,9% 38,5% 40,9% 29,8% % studentów pochodząc ych z miasta centralneg o lub regionu 81,5% 76,2% 68,4% 71,0% 18,5% 23,8% 31,6% 29,0% 53,9 56,7 73,6 54,4 70,9% 84,5% 15,5% 38,3 Por. Mikołaj Herbst, str. 17 Dla kaŜdego z 18 miast akademickich obliczono jaka część miejscowych studentów rekrutuje się z lokalnych (znajdujących się w tym samym mieście) szkół średnich, jaka pochodzi z tego samego województwa i wreszcie, jaki jest udział studentów przyjeŜdŜających z innych regionów. Im większy jest udział przyjeŜdŜających tym wyŜej naleŜy oceniać siłę przyciągania miejscowych uczelni. Dla kaŜdego miasta została takŜe obliczona przeciętna odległość, jaka dzieli to miasto (czyli miejsce studiowania) od miejsca ukończenia przez studenta szkoły średniej 42 Por. Mikołaj Herbst, str. 18-19 40 41 136 Kielce Kraków Lublin Łódź Olsztyn Opole Poznań Rzeszów Szczecin Toruń Warszawa Wrocław Zielona Góra 32,0% 27,3% 31,2% 45,7% 21,7% 25,0% 30,7% 24,6% 37,7% 24,3% 35,8% 29,7% 24,1% 38,8% 30,5% 42,4% 33,8% 39,5% 38,7% 36,6% 56,9% 38,9% 38,0% 26,2% 34,9% 33,4% 70,8% 57,7% 73,5% 79,5% 61,2% 63,7% 67,3% 81,6% 76,6% 62,3% 62,0% 64,6% 57,5% 29,2% 42,3% 26,5% 20,5% 38,8% 36,3% 32,7% 18,4% 23,4% 37,7% 38,0% 35,4% 42,5% 49,8 79,7 69,0 46,6 83,3 57,7 85,5 47,9 87,0 79,6 92,4 82,0 67,2 Źródło: Mikołaj Herbst, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009 (na podstawie Portalu Nasza klasa) Absorpcję kapitału ludzkiego przez miasta akademickie (zatrzymywania wykształconych absolwentów na miejscowym rynku pracy) przedstawia poniŜsza rycina i tabela. Rycina 42 Porównanie mobilności absolwentów wyŜszych uczelni w Warszawie i Łodzi.43 Źródło: Mikołaj Herbst, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009 (na podstawie Portalu Nasza klasa) Jeśli podobny wskaźnik absorpcji policzymy dla wszystkich 18 miast wojewódzkich okaŜe się (patrz Tabela poniŜej), Ŝe Warszawa i Łódź zatrzymują największą część absolwentów swoich uczelni. Wskaźnik powyŜej 50% osiągają takŜe Białystok, Szczecin, Kraków i Wrocław. Przypadek Łodzi jest szczególny, gdyŜ 43 W obu wypadkach (dla przejrzystości rysunku) nie uwzględniono na mapach absolwentów zamieszkujących w mieście, w którym studiowali, jako Ŝe stanowią oni duŜą część populacji (52% w przypadku Warszawy i 48% w przypadku Łodzi) 137 na wysoki odsetek absolwentów pozostających w mieście wpływa niewątpliwie bliskość Warszawy, umoŜliwiająca codzienne dojazdy do pracy w stolicy. Mimo tej bliskości Warszawa jest drugim, po samej Łodzi, największym skupiskiem absolwentów łódzkich uczelni. Jako miejsce pobytu deklaruje ją prawie 6% kończących wyŜsze studia w Łodzi. Warszawa jest takŜe jednym z głównym celów migracyjnych absolwentów z innych miast. W największym stopniu stolica drenuje kapitał ludzki Lublina (7,7% absolwentów), Białegostoku (6,7%) oraz Kielc (5,6%).44 Tabela 50 Mierniki absorpcji absolwentów wyŜszych uczelni przez miasta wojewódzkie. % absolwentów, którzy zostali w mieście po studiach 44,2% 38,7% 37,2% Białystok Bydgoszcz Gdańsk Gorzów 35,4% Wielkopolski Katowice 14,9% Kielce 30,1% Kraków 42,5% Lublin 35,4% Łódź 47,8% Olsztyn 30,1% Opole 24,7% Poznań 39,6% Rzeszów 29,4% Szczecin 42,7% Toruń 29,3% Warszawa 52,4% Wrocław 42,5% Zielona Góra 24,5% *bez emigrantów zagranicznych % absolwentów, którzy obecnie mieszkają w Warszawie 6,7% 1,9% 2,7% % absolwentów, którzy przyjechali na studia spoza regionu i zostali w mieście 15,7% 17,0% 26,0% średnia odległość miejsca zamieszkania od uczelni (km)* 64,4 58,9 57,6 0,8% 10,3% 78,1 1,9% 5,6% 2,7% 7,7% 5,5% 3,9% 1,2% 2,8% 2,5% 2,2% 4,7% 52,4% 2,1% 1,5% 9,5% 7,8% 28,3% 15,0% 20,3% 16,3% 11,8% 24,8% 16,0% 21,2% 17,2% 35,4% 27,7% 8,7% 43,7 64,7 63,4 80,1 45,7 80,5 61,1 71,5 60,9 86,0 78,3 58,2 66,1 77,3 Źródło: Mikołaj Herbst, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009 (na podstawie Portalu Nasza klasa) Dla przyjezdnych najbardziej atrakcyjnym miejscem Ŝycia po studiach jest Warszawa. Zostaje tu 35% studentów, którzy na studia przyjechali spoza województwa mazowieckiego. śadne inne miasto nie skłania do pozostania, nawet w przybliŜeniu, takiego odsetka napływowych studentów. W Krakowie i Wrocławiu, Gdańsku i Poznaniu decyduje się zamieszkać między 25% a 28% przyjezdnych studiujących. Na drugim biegunie znajdują się Kielce i Zielona Góra, którym udaje się zatrzymać mniej niŜ co dziesiątego absolwenta spośród tych, którzy na studia przyjechali spoza regionu. 45 44 45 Por. Mikołaj Herbst, str. 19-20 Por. Mikołaj Herbst, str. 20-21 138 Podsumowując wyniki przyciągania i absorpcji pozwalają na wyodrębnienie kilku typów miast – rycina poniŜej.46 Rycina 43 Typologia miast akademickich z uwagi na zdolność do przyciągania i absorpcji kapitału ludzkiego. Źródło: Mikołaj Herbst, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009 (na podstawie Portalu Nasza klasa) 46 Por. Mikołaj Herbst, str. 25-26 139 Wydaje się Ŝe Warszawa jest miastem o największym potencjale przyciągania i absorbowania kapitału ludzkiego. Warszawscy studenci są gotowi pokonać największą odległość (liczoną od szkoły średniej) by kontynuować naukę właśnie w stolicy. Kilka miast przyciąga na studia większy niŜ Warszawa odsetek studentów spoza swojego regionu, jednak przy interpretacji tego miernika trzeba brać pod uwagę róŜnice w wielkości regionów oraz mniej lub bardziej centralną lokalizację największego miasta na ich terytoriach. TakŜe pod względem absorbowania absolwentów Warszawa jest bezkonkurencyjna. Obok niej do grupy miast-liderów (zakreślonej zielonym kolorem na rycinie powyŜej), biorąc pod uwagę oba badane aspekty wykorzystania funkcji akademickiej, naleŜy zaliczyć Kraków, Wrocław, Gdańsk oraz nieco „odstający” Poznań. Na ilustracjach wyróŜnia się takŜe grupa miast o silnie rozwiniętej funkcji akademickiej, ale bez potencjału pozwalającego na zatrzymanie duŜej części absolwentów na miejscowym rynku pracy. Do tej grupy (czarna obwódka na rycinie powyŜej) naleŜą Toruń i Olsztyn a takŜe, choć w mniej oczywisty sposób, Szczecin i Zielona Góra. Natomiast Rzeszów, Kielce, Białystok i Gorzów Wielkopolski wyróŜniają się ograniczoną siłą przyciągania studentów i jednocześnie miernymi szansami na wykorzystanie absolwentów wyŜszych uczelni dla rozwoju miasta. Pozostałe miasta naleŜy lokować między wyróŜnionymi powyŜej kategoriami. Jako odrębne jednostki warto wymienić Łódź i Katowice. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z „podwójną lokalnością”, dotyczącą zarówno pochodzenia terytorialnego łódzkich studentów (głównie z Łodzi i województwa łódzkiego), jak miejsca pobytu absolwentów (głównie w Łodzi), choć często pozostawanie absolwentów w Łodzi wiąŜe się z moŜliwości pracy w Warszawie. Katowice natomiast trudno rozpatrywać oddzielnie od całej aglomeracji górnośląskiej. Wysoki poziom urbanizacji całego regionu wpływa na ograniczenie pochodzenia terytorialnego studentów oraz skłania absolwentów do osiedlania się w pobliŜu miasta wojewódzkiego, choć niekoniecznie na jego terenie. Ciekawy wydaje się problem potencjału akademickiego (i jego wpływu na rozwój lokalny) takŜe w małych i średnich miastach intensywnie inwestujących w rozwój szkolnictwa wyŜszego (na przykład w Nowym Sączu). Będą prowadzone dalsze badania w tym zakresie, niedostępne w chwili opracowywania BR. 47 Syntetyczny wskaźnik kapitału ludzkiego O jakości kapitału ludzkiego świadczyć moŜe nie tylko poziom wykształcenia. Szerszy wskaźnik został obliczony przez autorów Diagnozy Społecznej48 z 2007 oraz 2009 roku (Czapiński J., Panek T. 2009) na podstawie cech demograficznych, społecznych i ekonomicznych. Główne znaczenie w stworzeniu tego wskaźnika odegrały informacje o wykształceniu (mierzone liczbą lat nauki), kompetencjach cywilizacyjnych (mierzone korzystaniem z komputera, z wyszukiwarki internetowej celu znalezienia informacji, znajomością języka angielskiego) oraz uczestnictwie w Por. Mikołaj Herbst, str. 26-27 wspólne przedsięwzięcie naukowe członków Rady Monitoringu Społecznego, badanie ma charakter panelowy. W 2009 r. przebadano 12 381 gospodarstw domowych z 37 841 członkami i indywidualnie 26 178 członków tych gospodarstw w wieku 16 i więcej lat. 47 48 140 kształceniu ustawicznym i dokształcaniu zmierzających do podnoszenia kwalifikacji zawodowych lub innych umiejętności. Wyniki zaprezentowano w poniŜszej tabeli49. Tabela 51 Porównanie przeciętnego poziomu kapitału ludzkiego w grupach wieku 15-34 lata, 25-44 lata oraz 45 lat lub więcej wg klasy miejscowości zamieszkania. Wybrane cechy społeczno-ekonomiczne Klasa miejscowości zamieszkania miasta ponad 500 tys. miasta 200-500 tys. miasta 100-200 tys. miasta 20-100 tys. miasta poniŜej 20 tys. wieś wiek 15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej 15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej 15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej 15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej 15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej 15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej kapitał ludzki 2007 kapitał ludzki 2009 średnia Średnia 66,08 57,17 36,58 60,81 55,44 33,50 59,63 47,34 32,32 57,77 45,14 28,28 50,50 39,27 25,97 46,24 29,09 18,74 69,58 60,98 39,38 66,38 56,67 35,12 63,24 50,54 33,83 61,87 50,54 29,50 57,21 44,18 28,09 53,90 32,22 20,52 Źródło: Czapiński J., Panek T. 2009, Diagnoza społeczna 2009, warunki i jakość Ŝycia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa Raport Diagnoza Społeczna zawiera takŜe analizę stanu rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce oraz uwarunkowania, sposoby, a takŜe konsekwencje korzystania z nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT). Rozwój i upowszechnienie ICT wiąŜe się z przemianami komunikacji społecznej, stylów Ŝycia czy wzorców organizacji. Upowszechnienie nowych narzędzi komunikacyjnych jest coraz waŜniejszym czynnikiem przemian cywilizacyjnych i społecznych. Wyniki dla miast róŜnych wielkości zawiera poniŜsza tabela. 49 W celu lepszego pokazania róŜnic w poziomie kapitału ludzkiego jego syntetyczny wskaźnik znormalizowano tak, aby przyjmował wartości z przedziału 0-100 141 Tabela 52 Korzystanie z nowych technologii w miastach wg wielkości (%). Grupa Ogółem Wielkość miejscowości zamieszkania Płeć Komputer Internet Komórka Niekorzystający Korzystający ze wszystkich męŜczyźni kobiety 55,1 57,1 53,3 50,9 52,8 49,2 79,1 81,6 76,9 19,2 16,8 21,3 46,6 48,2 45,1 miasta pow. 500 tys. miasta 200-500 tys. miasta 100-200 tys. miasta 20-100 tys. miasta poniŜej 20 tys. wieś 70,9 66,2 63,9 58,5 53,5 43,8 67,3 64,3 60,6 54,9 50,2 38 88,1 86,4 83,2 81,9 80,3 71,4 11,4 12,1 14,7 16,3 18,8 26,2 63,3 59,5 54,9 50,6 45,7 34 Źródło: Czapiński J., Panek T. 2009, Diagnoza społeczna 2009, warunki i jakość Ŝycia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 6.4 Kapitał społeczny Kapitał społeczny w ostatnich latach jest traktowany, jako waŜny czynnik wpływający na rozwój społeczny i gospodarczy Polski, a takŜe jako element charakteryzujący warunki Ŝycia obywateli. MoŜna go postrzegać przez pryzmat wielu obszarów takich jak np. postawy i relacje społeczne, struktury organizacji pozarządowych, poziom aktywności obywatelskiej, czy teŜ potencjał kulturowy i kreatywny. Wszystkie te czynniki kształtowane były przez lata i wynikają z uwarunkowań kulturowo-historycznych. Przełomowe wydarzenia historyczne takie jak, brak suwerenności w XIX i XX, II wojna światowa, okres PRL, wpłynęły w większości przypadków negatywnie na poziom kapitału społecznego w Polsce, przez co znajduje się on na niskim poziomie w porównaniu do innych krajów europejskich. Biorąc pod uwagę zaufanie społeczne obywateli w 2006 r. Polska znalazła się na przedostatnim miejscu wśród krajów objętych badaniem „European Social Survey (ESS)”. Lepiej kształtuje się sytuacja pod względem zaufania do władz lokalnych, które w roku 2002 kształtowało się na poziomie 43%, a w 2008 roku juŜ na poziomie 68%50. Do pokazania jakości kapitału społecznego w miastach moŜna uŜyć 2 wskaźników dotyczących: 50 Źródło: A. funkcjonowania instytucji pozarządowych (tzw. III sektor) – liczba organizacji, gęstość i rozmieszczenie w przestrzeni; B. udziału w wyborach samorządowych. CBOS. 142 Ad. A Badanie „Kondycja sektora organizacji pozarządowych51 2008” (oraz inne badania z lat poprzednich prowadzone przez Stowarzyszenie Klon/Jawor) pokazało, Ŝe poszczególne części kraju róŜnią się znacząco pod względem liczebności jednostek sektora pozarządowego, a takŜe intensywności ich występowania w relacji do wielkości populacji. PoniŜsza rycina prezentuje obraz przestrzenny sektora pozarządowego w Polsce. Rycina 44 Liczba stowarzyszeń i fundacji w województwach na 10 tys. mieszkańców. Źródło: opracowanie własne Najwięcej organizacji pozarządowych notuje się w województwach: mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim, zaś najmniej w: opolskim, świętokrzyskim, podlaskim i lubuskim. Mazowsze, w którym zarejestrowanych jest ponad 11,5 tys. stowarzyszeń i fundacji, swoją czołową pozycję zawdzięcza jednak przede wszystkim Warszawie, gdzie jest zarejestrowanych 65% wszystkich organizacji regionu. Największą gęstością organizacji w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców charakteryzuje się – poza województwem mazowieckim województwo pomorskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie i dolnośląskie. Województwami o najniŜszej gęstości organizacji są świętokrzyskie, śląskie i opolskie. Obszary miejskie cechują się znacznie większą aktywnością w zakresie działalności sektora III; generalnie, natęŜenie występowania organizacji pozarządowych rośnie wraz z klasą miejscowości. Na terenie 16 głównych miast wojewódzkich działa ponad 35% wszystkich organizacji w Polsce. Niemal połowa 51 Dla jego celów przyjęto węŜszą definicję sektora pozarządowego, zaliczając do niego wyłącznie stowarzyszenia i fundacje 143 zlokalizowana jest w miastach powyŜej 100 tys. mieszkańców52. W znacznej mierze jest to spowodowane naturalnymi względami wynikającymi zarówno z większych moŜliwości funkcjonowania w środowisku miejskim, jak i rozmiarów potrzeb duŜych społeczności. Rozkład przestrzenny stowarzyszeń i fundacji po wykluczeniu miast w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców wskazuje na wyraźną róŜnicę między regionami Polski wschodniej (świętokrzyskie, lubelskie i podlaskie) i centralnej (mazowieckie i łódzkie), a obszarami Polski zachodniej, gdzie sektor ten jest znacznie lepiej rozwinięty. Niedostatek aktywności obywatelskiej na obszarach wiejskich uzupełniają ochotnicze straŜe poŜarne, organizacje pominięte w powyŜszych badaniach, a niezwykle popularne i uŜyteczne właśnie na wsi. Ad. B W skali kraju niekorzystny jest udział obywateli w wyborach do Sejmu, który znajduje się w Polsce od lat na bardzo niskim poziomie, a w 2007 roku wynosił 53%. Największą frekwencję zanotowano w miastach (Warszawa 73%, Poznań 69%, Gdańsk 67%) i gminach znajdujących się w obszarze funkcjonalnym największych miast, co moŜe wskazywać na wyŜszy poziom kapitału społecznego w najsilniejszych obszarach miejskich. Rycina 45 Frekwencja w głosowaniu do Sejmu RP wg gmin (2007 r.). Źródło: Państwowa Komisja Wyborcza (PKW) Źródłem danych dot. instytucji pozarządowych jest Stowarzyszenie Klon/Jawor; dane z portalu www.ngo.pl - artykuły autorstwa M. Gumkowska, M. Herbst. 52 144 Wzrost poziomu kapitału społecznego jest niezwykle waŜnym elementem z punktu widzenia całej polityki rozwoju Państwa, będąc jednocześnie wyzwaniem horyzontalnym z którym będą musiały się zmierzyć wszystkie polityki. 7. Potencjał inwestycyjny, innowacyjny i naukowy na obszarach miejskich Ta cześć raportu zawiera między innymi informacje dotyczące pytań 29 i 30 z I części kwestionariusza OECD. Dostępne dane GUS na ten temat znajdują się w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych i dotyczą: struktury nakładów na B+R wg źródła finansowania (ceny bieŜące); nakłady na B+R wg sektorów wykonawczych (ceny bieŜące); zatrudnienie w B+R pracownicy naukowo-badawczy; liczba udzielonych patentów. Wstęp Przemiany gospodarcze po roku 1989 stworzyły warunki do kształtowania się specyficznych koncentracji działalności gospodarczych zapoczątkowanych jeszcze w okresie przedwojennym, w okresie gospodarki centralnie sterowanej albo w wyniku transformacji. Strukturami takimi zlokalizowanymi zazwyczaj w miastach są tzw. klastry lub grona koncentracji specjalistycznej produkcji wraz ze skupionymi w tych obszarach przedsiębiorstwami pracujących na rzecz wiodącej wytwórczości. W przestrzeni Polski moŜna zidentyfikować pełniejsze kształtowanie się następujących jednostek przestrzennych. Najbardziej popularnym obszarem nowoczesnej produkcji jest tzw. Dolina Lotnicza obejmująca kilka ośrodków miejskich województwa podkarpackiego, posiadających jeszcze przedwojenne tradycje przemysłowe, wraz z jego największym ośrodkiem miejskim - Rzeszowem. Drugim obszarem koncentrującym działalność gospodarczą związaną z przemysłem motoryzacyjnym jest cały obszar południowo-zachodniej części kraju obejmujący województwa wielkopolskie, lubuskie, dolnośląskie, opolskie śląskie i województwo małopolskie. Kolejne obszary koncentracji specyficznej produkcji (klastry) o mniejszej skali, to wytwórczość związana z przemysłem ceramicznym skupiona w kilku miastach województwa łódzkiego; wytwórczość sprzętu gospodarstwa domowego w województwach łódzkim i dolnośląskim. Mniejsze znaczenie posiada specjalizacja regionalna w zakresie hodowli i przetwórstwa mlecznego w województwie podlaskim. Nowoczesne działy adaptacji i tworzenia nowych technologii oraz firmy informatyczne koncentrują się w Warszawie, Wrocławiu, Trójmieście oraz w niektórych miastach Górnego Śląska. Zjawiskiem korzystnym przygotowującym miasta polskie do radykalnego unowocześnienia gospodarki jest kontynuowanie, zapoczątkowanej po roku 1989 „rewolucji edukacyjnej”. W roku 2002 (wg NSP 2002) udział osób z wykształceniem wyŜszym w miastach Polski wzrósł do 13.7% w porównaniu do 9,4% w roku 1988. W ostatnim dziesięcioleciu liczba osób z wykształceniem wyŜszym radykalnie rośnie zwłaszcza na obszarach miejskich sprzyjając podnoszeniu jakości pracy. Aktualnie w 145 niektórych największych miastach i strefach podmiejskich wielkich miast osiąga poziom ponad 20% (patrz rozdział 6). 7.1 Struktura przestrzenna atrakcyjności inwestycyjnej Jednym z podstawowych elementów potencjału rozwojowego obszarów miejskich w Polsce jest zdolność miast do przyciągania inwestycji i nowych mieszkańców reprezentujących wysoki kapitał ludzki. Analizy prowadzone od kilku lat przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR) z Gdańska dotyczą atrakcyjności inwestycyjna rozumianej, jako: „… zdolność skłonienia do inwestycji, poprzez oferowanie kombinacji korzyści lokalizacji moŜliwych do osiągnięcia w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej.” Te miasta i obszary metropolitalne, które są w stanie zaoferować optymalną lokalizację zapewniającą odpowiednie warunki dla funkcjonowania przedsiębiorstw oraz stworzyć najlepsze warunki Ŝycia mieszkańców, mają największe szanse rozwojowe na przyszłość. Z badań IBnGR wynika, Ŝe wśród podregionów53 o najwyŜszej atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności przemysłowej znalazły się dwa zwarte obszary połoŜone w południowej części Polski. Jeden z nich ukształtowany jest wokół Górnego Śląska i zachodniej Małopolski, drugi zaś wokół Wrocławia i Wałbrzycha – odrodków przemysłowych Dolnego Śląska (rycina poniŜej). WyróŜniają się one długimi tradycjami przemysłowymi, a co za tym idzie dobrze rozwiniętym sektorem przedsiębiorstw produkcyjnych, specjalistycznym rykiem pracy oraz względnie dobrą, dzięki autostradzie A-4, dostępnością transportową. Poza omawianym obszarem połoŜne są jedynie cztery podregiony: łódzki, poznański, bydgoskotoruński i tarnobrzeski. To takŜe obszary stosunkowo silnie zindustrializowane oraz cechujące się dobrą dostępnością transportową. Ranking zamyka dziesięć podregionów bardzo słabo uprzemysłowionych. Cechują się one stosunkowo niską dostępnością transportową i małymi zasobami wykwalifikowanych pracowników. Szansą niektórych z tych obszarów są niskie koszty pracy oraz korzyści oferowane przez specjalne strefy ekonomiczne. W stosunku do 2008 r. pierwsza czwórka rankingu atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności przemysłowej nie uległa zmianie. Z 7. na 5. miejsce awansował podregion bydgosko-toruński. Zawdzięcza to poprawie dostępności transportowej w relacji z portami Trójmiasta, względnemu ograniczeniu kosztów pracy oraz poprawie infrastruktury gospodarczej. O trzy lokaty poprawił swoją pozycję podregion wałbrzyski. To efekt poprawy w zakresie zasobów pracy, przy jednoczesnym względnym ograniczeniu kosztów pracy. Polepszeniu uległa równieŜ infrastruktura gospodarcza. Wzrost atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności przemysłowej dotyczy równieŜ podregionu wrocławskiego. W tym wypadku równieŜ wzrosły zasoby pracy i poprawie uległa infrastruktura gospodarcza. Z tych 53 klasyfikacja ta została wykonana przez IBnGR dla 54 jednostek przestrzennych będących podregionami, (których formalnie jest 66), ale na potrzeby klasyfikacji zagregowano kilka podregionów powiązanych funkcjonalnie z wielkimi miastami: Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Trójmiasto, Warszawa, Wrocław. 146 samych powodów, do grupy obszarów najbardziej atrakcyjnych dla działalności przemysłowej, awansował podregion krakowski. Rycina 46 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności przemysłowej w 2009 r. według Instytuty Badań nad Gospodarka Rynkową. Źródło: Nowicki M., (red), 2009, Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2009. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk W zakresie atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności usługowej na pierwszych miejscach w rankingu znalazły się podregiony metropolitalne. Ich ośrodkami są największe polskie miasta. Z badań IBnGR wynika, Ŝe są to w kolejności podregiony: łódzki, warszawski, katowicki, krakowski, bydgoskotoruński, poznański, wrocławski, trójmiejski, wałbrzyski, rzeszowski, bielski (rycina poniŜej). Dysponują one przede wszystkim duŜymi zasobami pracowników o wysokich a zarazem róŜnie profilowanych kompetencjach oraz duŜymi i chłonnymi rynkami zbytu. Poza tym największe miasta oferują bardzo dobrą dostępność komunikacyjną i dobrze rozwiniętą infrastrukturę gospodarczą. 147 Pierwsze miejsce w tym rankingu Łodzi wynika prawdopodobnie, poza innymi czynnikami, z nadania duŜej wagi czynnikom dostępności transportowej takim jak bliskość lotniska międzynarodowego i planowanego skrzyŜowania głównych autostrad kraju A-1 i A-2. NajniŜszą atrakcyjnością inwestycyjną dla działalności usługowej cechują się podregiony pozbawione duŜych ośrodków miejskich, o znacznym udziale rolnictwa w strukturze gospodarki, niskim popycie wewnętrznym i ograniczonej dostępności transportowej. Cechy te tworzą barierę popytową hamująca rozwój usług rynkowych, w szczególności wyŜszego rzędu (finanse, ubezpieczenia, doradztwo dla firm, obsługa nieruchomości). Część z tych podregionów wyróŜnia się jednocześnie wysoką specjalizacją w zakresie produkcji przemysłowej. Rycina 47 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności usługowej w 2009 r. według Instytuty Badań nad Gospodarka Rynkową. Źródło: Nowicki M., (red), 2009, Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2009. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 148 Przestrzenna koncentracja ośrodków atrakcyjnych dla działalności zaawansowanej technologicznie zaleŜy przede wszystkim od preferencji jednostek zdolnych do kreowania innowacji, które podejmując decyzję lokalizacyjną biorą pod uwagę regiony o najwyŜszym potencjale do rozwoju i absorpcji innowacji. Jak wskazują badanie IBnGR, grupy podregionów cechujące się najwyŜszym poziomem atrakcyjności inwestycyjnej w tym zakresie (rycina poniŜej) zdominowały podregiony o charakterze metropolitalnym. To tam koncentruje się infrastruktura oraz kadra badawczo-rozwojowa. Zasoby rynku pracy obejmują specjalistów wykształconych zarówno w lokalnych ośrodkach akademickich, jak i zachęconych do migracji poprzez dobre warunki Ŝycia, w tym rozwinięte otoczenie kulturowe. DuŜe miasta oferują dobre warunki Ŝycia i tworzą atmosferę sprzyjającą kreatywności. NajniŜsza atrakcyjność inwestycyjna dla działalności zaawansowanej technologicznie jest typowa dla podregionów zorganizowanych wokół mniejszych ośrodków. W polskich realiach zdecydowana większość miast średnich i część duŜych (ale nie największych), nie jest w stanie stworzyć warunków przyciągających inwestorów z omawianej branŜy. Wynika to nie tylko z deficytów czynników produkcji, ale takŜe z niekorzystnych uwarunkowań w zakresie infrastruktury społecznej i gospodarczej. W szczególności dotyczy to miast połoŜonych w obszarach słabo zurbanizowanych. Wyjątkami mogą być ośrodki, w których zlokalizowana jest wysoko wyspecjalizowana produkcja o duŜej skali oraz oferowane są dodatkowe korzyści np. w postaci ulg z tytułu inwestycji w specjalnych strefach ekonomicznych. 149 Rycina 48 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności zaawansowanej technologicznie w 2009 r. według Instytuty Badań nad Gospodarka Rynkową. Źródło: Nowicki M., (red), 2009, Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2009. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 7.2 Rozmieszczenie ośrodków innowacji Pełniejsze wykorzystanie potencjału obszarów miejskich w Polsce związane jest ściśle z rozwojem gospodarczym i osiągnięciem przewagi konkurencyjnej w skali globalnej, krajowej i regionalnej. Podjęcie przez władze miast wysiłku skierowanego na rozwój przedsiębiorczości oraz intensyfikację procesów innowacyjnych staje się jednym z podstawowych wyznań organizacyjnych. Raport o Ośrodkach Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce przygotowany przez Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce we współpracy z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości wskazuje na zainicjowanie od początku lat 1990. procesów dyfuzji procesów innowacyjnych i rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Ośrodkami dyfuzji są w pierwszym rzędzie obszary miejskie, które potrafiły stworzyć odpowiednie warunki infrastrukturalne i organizacyjne (wykres poniŜej). 150 Według danych w/w Raportu w połowie 2009 r. istniało w Polsce 717 ośrodków innowacyjnych, których rozmieszczenie przestrzenne oraz koncentracja wskazuje na potencjalne ośrodki rozwoju w przyszłości. Wykres 28 Lokalizacja ośrodków innowacyjnych w kategoriach wielkościowych miast. Źródło: Matusiak R. (red.), 2009, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa W układzie przestrzennym ponad 32% ośrodków innowacji i przedsiębiorczości skoncentrowanych jest na obszarze aglomeracji miejskich. Najsilniejsza koncentracja występuje w obszarach metropolitalnych Katowic, Warszawy, Trójmiasta, Krakowa oraz w wielu duŜych i średnich miastach. Niepokojącym zjawiskiem jest podany przez autorów Raportu fakt działania tylko 6 ośrodków na terenach wiejskich oraz brak jakiegokolwiek ośrodka, w co drugim powiecie i w ponad ¾ gmin (Matusiak R, (red), 2009). Taka koncentracja działalności ośrodków innowacyjnych w regionach o silnej pozycji gospodarczej, które posiadają silniejsze zaplecze kadrowe i techniczne w porównaniu do regionów peryferyjnych powoduje dalsze narastanie dysproporcji przestrzennych rozwoju gospodarczego. Pewnym korzystnym wyjściem w tej sytuacji jest powstawanie sieci punktów konsultacyjnych/informacyjnych renomowanych ośrodków w miastach i gminach niezdolnych do samodzielnej organizacji własnej instytucji wsparcia. Ośrodki innowacyjne to: 23 parki technologiczne i 23 inicjatywy parkowe; 17 inkubatorów technologicznych; 51 pre-inkubatorów (akademickich inkubatorów przedsiębiorczości); 46 inkubatorów przedsiębiorczości; 87 centrów transferu technologii; 9 funduszy kapitału zaląŜkowego; 7 sieci aniołów biznesu; 82 lokalne i regionalne fundusze poŜyczkowe; 54 fundusze poręczeń kredytowych; 318 ośrodków szkoleniowo-doradczych i informacji. 151 Rozmieszczenie przestrzenne parków technologicznych i inkubatorów technologicznych jest bardzo nierównomierne (rycina poniŜej). Rycina 49 Parki technologiczne (A), Inkubatory technologiczne (B). A B Źródło: Matusiak R. (red.), 2009, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa W rozmieszczeniu przestrzennym akademickich inkubatorów przedsiębiorczości zdecydowanie dominuje Warszawa i Wrocław. Natomiast w przypadku centrów transferu technologii istotną role odgrywają równieŜ inne ośrodki akademickie a zwłaszcza Poznań i Kraków (ryciny poniŜej). 152 Rycina 50 Akademickie inkubatory przedsiębiorczości w Polsce w 2009 r. (A), Inkubatory przedsiębiorczości w Polsce w 2009 r (B). A B Źródło: Matusiak R. (red.), 2009, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Rycina 51 Centra transferu technologii w 2009 r. Źródło: Matusiak R. (red.), 2009, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 153 7.3 Działalność badawczo-rozwojowa Szczególne znaczenie w przygotowywaniu warunków do zwiększenia potencjału rozwojowego miast w zakresie nowoczesnych technologii są nakłady na badania i rozwój oraz istnienie kadry naukowo badawczej. Poziom innowacyjności w skali całej Polski jest niŜszy niŜ średni w krajach UE. Według European Innovation Scoreboard54 (EIS 2009) Polska znajduje się na 23 miejscu wśród państw członkowskich pod względem innowacyjności i zajmuje pozycję za Maltą, Węgrami i Słowacją, a przed Litwą, Rumunią, Łotwą i Bułgarią. Polska naleŜy do tych krajów Unii Europejskiej, które w relacji do PKB przeznaczają najmniej środków na działalność badawczo-rozwojową. Po spadku na przełomie poprzedniego i obecnego dziesięciolecia, udział nakładów na B+R w PKB Polski kształtował się w latach 2004-2007 na poziomie 0,56-0,57% i ponad trzykrotnie ustępował średniej unijnej55. Dystans Polski w stosunku do tej średniej był w 2007 r. większy niŜ w 1999 r., mimo Ŝe równieŜ w UE nakłady na B+R w relacji do PKB wykazują stagnację. Stosunkowo niskie nakłady na badania i rozwój w relacji do PKB są w duŜej mierze pochodną poziomu rozwoju gospodarczego kraju, jednak wynikają takŜe ze struktury produkcji przemysłowej z nadal duŜym udziałem wyrobów niskich technologii, z niewielkiego zaangaŜowania w prowadzenie na terenie kraju działalności B+R przez działające w Polsce filie korporacji transnarodowych, ze słabości w funkcjonowaniu sfery B+R i niedostatecznego jej powiązania z gospodarką i jej potrzebami, jak równieŜ ze znacznego uzaleŜnienia ogólnego poziomu nakładów na badania i rozwój od finansowania budŜetowego56. Tabela 53 Nakłady na działalność badawczo-rozwojową w latach 1999, 2003 i 2006/2007 oraz ich udział w PKB według województw. Województwa Nakłady na B+R w mln zł Udział w nakładach na B+R w % Udział nakładów na B+R w PKB w % 1999 2003 2007 1999 2003 2007 1999 2003 2006 POLSKA 4590,5 4558,3 6673,0 100,0 100,0 100,0 0,69 0,54 0,56 Dolnośląskie 283,3 258,2 393,5 6,2 5,7 5,9 0,53 0,39 0,35 Kujawsko-pomorskie 119,6 101,0 109,5 2,6 2,2 1,6 0,38 0,25 0,35 Lubelskie 137,4 136,7 246,1 3,0 3,0 3,7 0,50 0,40 0,44 0,10 Lubuskie 18,6 32,7 25,9 0,4 0,7 0,4 0,12 0,17 Łódzkie 265,6 274,4 372,8 5,8 6,0 5,6 0,64 0,52 0,54 Małopolskie 431,2 520,0 799,8 9,4 11,4 12,0 0,89 0,85 0,92 Mazowieckie 2015,8 1997,4 2742,3 43,9 43,8 41,1 1,50 1,13 1,07 European Innovation Scoreboard (2009) - jest narzędziem opracowanym na zlecenie KE w ramach Strategii Lizbońskiej, którego celem jest porównawcza analiza poziomu innowacyjności w krajach UE. 55 Według danych Eurostat, spośród krajów UE-27 niŜszy niŜ w Polsce udział nakładów na badania i rozwój w PKB notowano jedynie w Bułgarii, Grecji, Rumunii, Słowacji i na Cyprze. Tradycyjnie największy odsetek PKB przeznaczają na finansowanie sfery B+R Szwecja i Finlandia (w 2007 r. było to odpowiednio 3,64% i 3,47%). Tylko te dwa kraje osiągnęły juŜ poziom wskaźnika przewidziany w Strategii Lizbońskiej. 56 Por. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2008, OECD, Paris 2008, s. 146. 54 154 Udział w nakładach na B+R w % Nakłady na B+R w mln zł Województwa Udział nakładów na B+R w PKB w % 1999 2003 2007 1999 2003 2007 1999 2003 2006 Opolskie 37,2 28,3 36,3 0,8 0,6 0,5 0,24 0,15 0,16 Podkarpackie 142,6 115,4 156,4 3,1 2,5 2,3 0,54 0,35 0,39 Podlaskie 42,5 39,1 55,4 0,9 0,9 0,8 0,27 0,19 0,25 Pomorskie 196,0 198,4 340,9 4,3 4,4 5,1 0,51 0,42 0,51 Śląskie 395,4 374,9 587,1 8,6 8,2 8,8 0,44 0,33 0,36 Świętokrzyskie 96,3 12,7 35,6 2,1 0,3 0,5 0,55 0,06 0,08 Warmińskomazurskie 52,5 53,1 96,6 1,1 1,2 1,4 0,27 0,21 0,18 Wielkopolskie 287,4 358,2 563,7 6,3 7,9 8,4 0,47 0,46 0,46 Zachodniopomorskie 69,3 57,7 111,0 1,5 1,3 1,7 0,23 0,16 0,19 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS oraz obliczenia własne MRR Wykres 29 Nakłady na Badania i Rozwój w latach 2002-2008 według województw. Nakłady na B+R wg sektorów wykonawczych (ceny bieŜące) - ogółem 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 2005 Warmińskomazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Opolskie 2007 Dolnośląskie 2006 Zachodniopomorskie Wielkopolskie 2004 Lubuskie 2003 Świętokrzyskie Podlaskie 2002 Podkarpackie Lubelskie Śląskie Małopolskie Mazowieckie Łódzkie POLSKA POLAND 0 2008 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) PrzewaŜająca część nakładów na działalność badawczo-rozwojową trafia w Polsce do zaledwie kilku największych ośrodków akademickich. Natomiast w 8 województwach, pozbawionych duŜych miast, w roku 2006 poniesiono mniej niŜ 15% krajowych wydatków na badania i rozwój. W 2007 r. udział samego tylko województwa mazowieckiego przekraczał 41%, a łącznie z małopolskim, śląskim i wielkopolskim wynosił ponad 70%. Regionalna koncentracja środków na B+R zmniejszyła się wprawdzie nieco w okresie poakcesyjnym (w 2003 r. udział wymienionych czterech województw był wyŜszy niŜ w 2007 r. o 1 pkt. proc.), jednak była nadal większa niŜ w 1999 r., gdy na województwa te przypadało 68,2% łącznych nakładów na B+R w Polsce. 155 Największy odsetek PKB przeznaczany był na finansowanie B+R w województwie mazowieckim (1,07% w 2006 r.), a następnie w małopolskim (0,92%); w zajmujących kolejne pozycje łódzkim i pomorskim udział ten wynosił juŜ tylko nieco ponad 0,5%. Wskaźnik dla województwa mazowieckiego był niŜszy od średniego w takich krajach, jak Hiszpania (1,27% PKB) czy Portugalia (1,18% PKB) i znacznie ustępował przeciętnej unijnej (1,83% PKB). Ponadto poziom wskaźnika dla województwa mazowieckiego wykazuje tendencję spadkową – w 2007 r. był wyraźnie niŜszy od odnotowanego w tym województwie w 1999 r. (1,50% PKB), a takŜe niŜszy niŜ w 2003 r. (1,13% PKB). W zamykających listę województwach świętokrzyskim i lubuskim na sferę B+R przeznaczono w 2006 r. zaledwie 0,08% i 0,10% PKB. W województwach Polski Wschodniej (lubelskim, podkarpackim, podlaskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim) udział nakładów na B+R w PKB wynosił w 2006 r. 0,29% i był nieco wyŜszy niŜ w 2003 r. (0,27%), lecz znacznie niŜszy niŜ w 1999 r. (0,44%). Pod względem kształtowania się omawianego wskaźnika województwa Polski Wschodniej stanowią grupę niejednorodną. Z jednej strony wyróŜnia się jego stosunkowo wysoki poziom w województwie lubelskim, którego stolica jest silnym ośrodkiem akademickim (0,44% w 2006 r.), a takŜe w podkarpackim (0,39%). Województwa te przeznaczały na sferę B+R większy odsetek PKB niŜ np. śląskie (0,36%) czy dolnośląskie (0,35%). Z drugiej strony, nakłady na B+R w relacji do PKB we wspomnianym świętokrzyskim (0,08%), a takŜe w warmińsko-mazurskim (0,18%) i podlaskim (0,25%) naleŜą do najniŜszych w kraju. We wszystkich województwach Polski Wschodniej udział B+R w PKB obniŜył się w okresie przedakcesyjnym (między rokiem 1999 i 2003), natomiast po akcesji (w latach 2004-2006) niemal wszędzie wzrósł – za wyjątkiem warmińsko-mazurskiego. Wysoka, choć mniejsza niŜ w przypadku nakładów, jest równieŜ regionalna koncentracja zatrudnienia w sferze B+R. W 2007 r. spośród ogółu 121,6 tys. zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej, 33,7 tys. (27,7%) przypadało na województwo mazowieckie, a w województwach: mazowieckim, małopolskim, wielkopolskim i śląskim zatrudnionych było łącznie 71,1 tys. pracowników sfery B+R, tj. 58,5% ich ogólnej liczby. 156 Wykres 30 Zatrudnienie pracowników naukowo-badawczych w sektorach Badania i Rozwój w latach 1999- 2007 według województw. osoby Zatrudnienie w B+R - pracownicy naukowo-badawczy 100 000 90 000 80 000 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Warmińskomazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Opolskie Dolnośląskie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Lubuskie Świętokrzyskie Podlaskie Podkarpackie Lubelskie Śląskie Małopolskie Mazowieckie Łódzkie POLSKA POLAND 0 2007 Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski (na podstawie GUS) W finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej środki unijne odgrywają w skali kraju stosunkowo niewielką rolę. Według danych GUS wyniosły one 237,2 mln zł w 2005 r., 329,7 mln zł w 2006 r. i 324,2 mln zł w 2007 r., co stanowiło odpowiednio 4,3%, 5,6% i 4,9% ogólnych nakładów na B+R (przeciętnie 4,9% w latach 2005-2007). Ich znaczenie w niektórych województwach (kujawskopomorskim, lubuskim, podkarpackim, podlaskim, warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim) było jednak o wiele większe od wyznaczonego średnią krajową. W nakładach na działalność badawczo-rozwojową w Polsce stosunkowo niski jest udział sektora przedsiębiorstw. W 2006 r. wynosił on 33,1%, podczas gdy średnio w UE-27 przekraczał 50%, a w Niemczech sięgał 70%. Podstawową rolę w nakładach na sferę B+R w Polsce odgrywa sektor rządowy, tj. środki budŜetowe (57,5% ogółu nakładów w 2006 r., 58,5% w 2007 r.). W Unii Europejskiej jako całości jego znaczenie jest wyraźnie mniejsze (34,2% w 2005 r.). W okresie od końca poprzedniej dekady trudno przy tym dostrzec tendencję do spadku znaczenia sektora rządowego w nakładach na B+R w Polsce. Wprawdzie w 2007 r. jego udział był wyraźnie mniejszy niŜ w 2000 r. (66,5%), jednak taki sam, jak w 1999 r. (58,5%). Udział środków budŜetowych w finansowaniu badań i rozwoju wykazuje znaczne róŜnice wg województw. W 2007 r. najwyŜszy był w lubelskim (73,2%), zachodniopomorskim (69,1%), małopolskim (66,2%) i łódzkim (65,5%), a najniŜszy – w lubuskim (30,6%) i podkarpackim (33,9%). W województwach Polski Wschodniej wynosił przeciętnie 55,6%, tj. był o 2,9 pkt. proc. niŜszy od średniego w kraju. 157 DuŜe uzaleŜnienie nakładów na działalność badawczo-rozwojową w Polsce od finansowania budŜetowego przyczynia się do utrzymywania wielkości tych nakładów na stosunkowo niskim poziomie. Niska skłonność polskich przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich, do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej i wdraŜania jej rezultatów wynika z dominacji tradycyjnych strategii konkurencyjnych, opartych na konkurencji cenowej. Jak wynika z badań przeprowadzonych w 2006 r. przez Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych „Lewiatan”, tylko około 1% przedsiębiorstw dostrzegało w swoich strategiach rozwoju innowacje jako waŜne źródło przyszłej przewagi konkurencyjnej. Nakładają się na to słabości funkcjonowania sfery B+R (rozdrobniona struktura podmiotowa, rozproszenie środków i mała moŜliwość ich koncentracji na strategicznych kierunkach rozwoju) oraz słabość instytucji pośredniczących między sferą B+R a przemysłem57. Odzwierciedleniem tych procesów jest takŜe przestrzenny rozkład uczestniczenia polskich zespołów badawczych w realizacji Programów Ramowych WE. 57 Por. Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 19 sierpnia 2006. 158 Rycina 52 Uczestnictwo polskich zespołów badawczych w VI Programie Ramowym Wspólnoty Europejskiej (liczba zespołów badawczych oraz wartość przyznanych grantów w mln euro). 138 14 30 13 30 Wartość przyznanych grantów w VI Programie Ramowym w mln euro 172 10 771 88,2 do 88,3 22,9 do 88,2 11 do 22,9 2,3 do 11 0,4 do 2,3 118 44 (1) (2) (4) (4) (5) Liczba zespołów badawczych w VI Programie Ramowym 780 121 7 12 122 255 21 liczba zespołów badaw czych Źródło: Opracowanie własne MRR Tabela 54 Dziesięć miast, z których instytucje najczęściej brały udział w projektach 5 i 6 PR UE. OM Warszawa Kraków Gdańsk Poznań Katowice Wrocław Łódź Szczecin Lublin Toruń Liczba uczestników projektów Liczba liderów Udział uczestników będących liderami 1258 437 287 262 195 194 171 42 40 28 173 81 25 50 27 24 25 0 5 2 13,8 18,5 8,7 19,1 13,8 12,4 14,6 0 12,5 7,1 Źródło: P. Siłka „Powiązania między metropoliami – wybrane zagadnienia” 58 58 gdzie autor przeanalizował projekty z 5 i 6 PR, w których uczestniczyła co najmniej 1 polska instytucja (2472 projekty) 159 Natomiast w programie badawczo-naukowym ESPON 2004-2006 uczestniczyły 3 instytucje naukowe – 2 z Warszawy (EUROREG oraz IGiPZ PAN) oraz jedna z Katowic (AGH). Do naboru projektów w nowej edycji ESPON 2007-2013 dołączyły instytucje z Krakowa, Poznania i Puław. 7.4 Wynalazczość W okresie poakcesyjnym nastąpiło odwrócenie obserwowanej od początku poprzedniej dekady tendencji do słabnięcia aktywności wynalazczej w Polsce. Liczba krajowych59 patentów na wynalazki wzrosła z 613 w 2003 r. do 1575 w 2007 r., tj. ponad dwuipółkrotnie, jednak była w przybliŜeniu o połowę niŜsza niŜ w 1990 r. (3242). W 2008 r. liczba to zmalała do 1451 (tabela poniŜej). Pod względem wynalazczości Polska wyraźnie ustępuje ogółowi krajów unijnych. Tabela 55 Udzielone patenty w województwach w latach 2005-2008. Województwo (TL2) POLSKA Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Opolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Udzielone patentya 2005 2006 2007 2008 1 054 1 122 1 575 1 451 87 96 107 99 285 327 391 377 86 103 154 140 186 179 236 240 47 39 79 73 35 28 44 48 13 7 14 11 12 14 22 27 10 10 12 10 65 60 92 87 32 41 37 32 90 105 219 153 24 29 42 43 39 32 42 49 30 46 62 49 13 6 22 13 a Krajowe; dane Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej Źródło: GUS Dysproporcje te wiąŜą się ze słabością sfery B+R w Polsce, jak równieŜ z niską świadomością wagi zarządzania własnością intelektualną, utrudnieniami związanymi z uzyskiwaniem ochrony patentowej w kraju (sformalizowana procedura, długi okres oczekiwania na przyznanie patentu, wysoki koszt) oraz W analizie pominięto zagraniczne wynalazki opatentowane przez Urząd Patentowy RP (1959 w 2007 r.). Por. Nauka i technika w 2007 r., cyt. wydanie, s. 174. 59 160 brakiem wsparcia i zachęt dla przedsiębiorców do patentowania poza granicami kraju60. Tabela 56 Udzielone patenty na wynalazki oraz liczba patentów na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R w latach 2000, 2003 i 2007 według województw. Struktura wg województw w % Liczba patentów w szt. Województwa Liczba patentów w szt. na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R 2000 2003 2007 7,48 4,89 12,95 9,47 8,75 25,54 2000 939 90 2003 613 83 2007 1575 219 2000 100,0 9,6 2003 100,0 13,5 2007 100,0 13,9 Kujawsko-pomorskie 34 21 42 3,6 3,4 2,7 6,99 4,61 9,05 Lubelskie 31 12 79 3,3 2,0 5,0 4,52 1,82 11,43 Lubuskie 10 18 12 1,1 2,9 0,8 7,14 14,12 10,92 Łódzkie 49 46 107 5,2 7,5 6,8 5,55 5,99 13,00 Małopolskie 99 50 154 10,5 8,2 9,8 6,35 2,96 11,16 Mazowieckie POLSKA Dolnośląskie 239 142 391 25,5 23,2 24,8 6,78 4,15 11,62 Opolskie 10 14 42 1,1 2,3 2,7 5,90 9,10 27,08 Podkarpackie 35 11 44 3,7 1,8 2,8 11,49 3,34 14,13 Podlaskie 6 9 14 0,6 1,5 0,9 2,55 3,90 6,06 Pomorskie 45 23 62 4,8 3,8 3,9 6,54 3,50 9,39 179 121 236 19,1 19,7 15,0 16,63 9,40 21,59 13 10 22 1,4 1,6 1,4 10,93 7,58 16,22 8 4 22 0,9 0,7 1,4 3,96 1,75 9,49 Wielkopolskie 56 31 92 6,0 5,1 5,8 4,81 2,58 7,25 Zachodniopomorskie 35 18 37 3,7 2,9 2,3 9,41 5,44 9,63 Śląskie Świętokrzyskie Warmińskomazurskie Źródło: Nauka i technika, GUS, za odpowiednie lata oraz obliczenia własne MRR. Wykres 31 Liczba patentów w szt. na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R. 30 2000 25 2003 2007 20 15 10 5 Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińskomazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawskopomorskie Dolnośląskie 0 Źródło: Nauka i technika, GUS, za odpowiednie lata oraz obliczenia własne MRR. Aktywność wynalazczą w Polsce cechuje duŜa koncentracja regionalna. W przybliŜeniu, co czwarty patent jest udzielany w województwie mazowieckim, 60 Por. Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, cyt. wydanie, s. 48-49. 161 a na cztery czołowe województwa (obok mazowieckiego – śląskie, dolnośląskie i łódzkie) przypadało w 2007 r. 63,5% ogółu udzielonych patentów na wynalazki. Stopień koncentracji stopniowo jednak maleje, jako Ŝe udział wymienionych czterech województw był w 2007 r. o 1,1 pkt. proc. niŜszy niŜ w 2003 r. i o 1,2 pkt. proc. niŜszy niŜ w 2000 r. W głównej mierze było to związane z osłabieniem pozycji województwa śląskiego po 2003 roku. Odmienny obraz uzyskujemy przeliczając liczbę udzielonych patentów na wynalazki na liczbę zatrudnionych w sferze B+R w poszczególnych województwach. UmoŜliwia to, z jednej strony, wyeliminowanie róŜnic związanych z potencjałem sfery B+R na poziomie wojewódzkim, zaś z drugiej – uwzględnienie lokalnej specyfiki działalności badawczo-rozwojowej (badania podstawowe, badania stosowane, prace rozwojowe) oraz zaangaŜowania kadry badawczej w aktywność wynalazczą. NajwyŜsze wskaźniki (powyŜej 20 patentów na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R) osiągnęły w 2007 r. województwa: opolskie, dolnośląskie i śląskie, a wyŜsze od średniego dla kraju (12,95) - takŜe świętokrzyskie, podkarpackie i łódzkie. Były to więc albo mniejsze ośrodki badawcze (opolskie, świętokrzyskie, podkarpackie), albo ośrodki duŜe, o tradycyjnie silnych powiązaniach z przemysłem (śląskie, dolnośląskie, łódzkie). Zwraca jednocześnie uwagę stosunkowo słaba pozycja niektórych tradycyjnych ośrodków akademickich (wielkopolskie, małopolskie, lubelskie, a takŜe mazowieckie). RóŜnice te moŜna częściowo wiązać z regionalnym zróŜnicowaniem ukierunkowania działalności badawczo-rozwojowej (stosunkowo silne nastawienie na badania podstawowe w małopolskim, lubelskim i wielkopolskim, a na badania stosowane lub prace rozwojowe – w opolskim, śląskim, świętokrzyskim, podkarpackim i łódzkim). Na województwa Polski Wschodniej przypadało w 2007 r. 11,5% ogółu udzielonych w Polsce patentów na wynalazki – o 4 pkt. proc. więcej niŜ w 2003 r. i o 1,6 pkt. proc. więcej niŜ w 2000 r. NajwyŜszy był udział lubelskiego (5%), najniŜszy – podlaskiego (0,9%). Liczba patentów w przeliczeniu na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R w tej grupie województw (przeciętnie 11,30 w 2007 r.) była jednak o 1,65 mniejsza od średniej krajowej (w 2000 r. róŜnica na niekorzyść Polski Wschodniej wynosiła 1,47, a w 2003 r. – 1,95). Największą intensywność wynalazczą przejawiały wspomniane świętokrzyskie (16,22 patentu na 1 tys. zatrudnionych w B+R) i podkarpackie (14,13), zaś najmniejszą – podlaskie (6,06), wyróŜniające się najwyŜszym w Polsce udziałem badań podstawowych w strukturze finansowania B+R. 162 8. Infrastruktura transportowa Odpowiedź na pytania I.21-22 oraz II.21 8.1 Infrastruktura drogowa Sieć drogowa Polski charakteryzuje się relatywnie wysoką i równomierną (proporcjonalną do zaludnienia) gęstością szlaków o nawierzchni twardej. Średnio w kraju na 100 km2 przypada 82 km takich dróg (2006), z czego najwięcej w województwach śląskim (164 km) i małopolskim (145 km), a najmniej w warmińsko mazurskim (50 km) i podlaskim (54 km). Główny problem transportowy Polski stanowi jakość dróg, której wyrazem jest przede wszystkim niski udział dróg ruchu bezkolizyjnego (autostrady61, drogi ekspresowe62) oraz głównych dwujezdniowych. Polska znajduje się na jednym z ostatnim miejsc w Europie pod względem długości sieci autostrad i dróg ekspresowych. W 2007 r. długość autostrad wynosiła 663 km (wobec 358 km w 2000 r. i 405 km w roku 2003) a dróg ekspresowych ok. 330 km (wobec 226 km w 2003 r.). Co więcej drogi ruchu bezkolizyjnego są rozproszone nie stanowiąc spójnego systemu, co ma negatywny wpływ na efektywność i sprawność połączeń drogowych pomiędzy głównymi ośrodkami miejskim oraz na płynność ruchu tranzytowego. Tabela 57 Długość autostrad i dróg ekspresowych (w km). 2001 2003 2004 2007 2008 Autostrady 336,6 405,1 551,7 662,5 765 Drogi ekspresowe 401,5 225,6 232,7 329,9 452 Źródło: GUS, Bank Danych Regionalnych Słabością infrastruktury transportowej w Polsce oprócz złego stanu sieci drogowej jest takŜe: o niewystarczająca sieć połączeń pomiędzy południem a północą kraju; o brak sieci dróg umoŜliwiających sprawne przejazdy w miastach i ich otoczeniu (brak obwodnic, wiele dróg krajowych i wojewódzkich przebiega przez centra miast lub wsi, co obniŜa prędkość przejazdu, powoduje duŜą liczbę wypadków a takŜe korkowanie się miast); o niska jakość połączeń pomiędzy miastami wojewódzkimi. Zgodnie z wynikami badań ruchu z roku 2005 największe obciąŜenie obecnej sieci drogowej (które pośrednio identyfikować moŜna z popytem na infrastrukturę) występuje na drogach wylotowych z duŜych ośrodków, w tym szczególnie z Warszawy (do ponad 50 tys. pojazdów na dobę) oraz z konurbacji górnośląskiej. Ponadto wysoka koncentracja ruchu występuje w pobliŜu pozostałych aglomeracji oraz w miejscach przecinania się waŜniejszych szlaków (np. Piotrków Trybunalski). 61 Wg ustawy Prawo o ruchu drogowym, autostrada to: droga dwujezdniowa, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi, na której nie dopuszcza się ruchu poprzecznego, przeznaczona tylko do ruchu pojazdów samochodowych, które na równej, poziomej jezdni mogą rozwinąć prędkość co najmniej 40 km/h (w tym równieŜ w razie ciągnięcia przyczep). 62 Wg ustawy Prawo o ruchu drogowym, droga ekspresowa to: droga dwu- lub jednojezdniowa, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi, na której skrzyŜowania występują wyjątkowo, przeznaczona tylko do ruchu pojazdów samochodowych. 163 W ostatnich latach rośnie równieŜ obciąŜenie sieci dróg krajowych. Średni dobowy ruch pojazdów samochodowych w 2005 r. na sieci dróg krajowych wynosić 8224 poj./dobę i był o ok. 18 % większy niŜ w roku 2000. NatęŜenie w obciąŜeniu sieci dróg krajowych było zróŜnicowane w poszczególnych województwach – największe natęŜenie występowało w woj. śląskim – ponad 13 000 poj./dobę. W ostatnich latach wyraźnie zwiększyła się liczba pojazdów uczestniczących w ruchu drogowym szczególnie w duŜych ośrodkach miejskich. W okresie 1999-2007 liczba zarejestrowanych samochodów osobowych wzrosła o 5,3 mln (z 9,3 mln w 1999 r. do 14,5 mln w 2007 r.), co oznaczało - w przeliczeniu na 1000 osób - wzrost z 240 samochodów w 1999 r. do 383 w 2007 r. W blisko 2/3 przyrost ten stanowi konsekwencję zakupów uŜywanych samochodów z krajów Europy Zachodniej po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. W największych ośrodkach miejskich poziom motoryzacji zbliŜył się do poziomu notowanego w Europie Zachodniej przekraczając 500 pojazdów na 1000 mieszkańców. MoŜna dlatego załoŜyć, Ŝe problemy przestrzenne związane ze wzrostem liczby samochodów i co za tym idzie wzrostem ruchu nie będą rosły w tak szybkim tempie jak dotychczas.63 NaleŜy równocześnie podkreślić, Ŝe zwiększenie stopnia motoryzacji wiąŜe się ze wzrostem średniego wieku zarejestrowanych samochodów a co za tym idzie z zwiększoną emisją spalin szczególnie w zatłoczonych miastach. Tabela 58 Liczba zarejestrowanych samochodów osobowych w latach 1999-2007, wg województw. Polska dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie w tys. 9282,8 544,3 490,4 495,7 232,9 631,4 790,2 1486,4 258,7 466,1 232 534,4 1220 312,8 205,3 1021,2 361,3 1999 na 1000 osób 240 183 233 222 228 238 245 293 238 219 190 244 251 236 140 304 208 w tys. 11243,8 790,4 592,8 573,3 290,4 761,6 946,7 1739,9 325,2 521,3 305,5 686,7 1367,8 331,1 349,6 1226,2 435,4 2003 na 1000 osób 294 273 287 262 288 293 291 339 308 249 254 314 290 256 245 365 257 2007 w tys. na 1000 osób 14588,7 383 1097,2 381 733,8 355 752 347 405,9 402 954 373 1233,6 376 2284,8 440 429,6 414 719,5 343 405,7 340 852,9 386 1740,7 374 451,1 354 474,3 333 1483,1 438 570,6 337 Źródło: GUS, Rocznik Statystyczny Województw (2000, 2004, 2008), Bank Danych Regionalnych 8.2 Infrastruktura kolejowa Stan infrastruktury kolejowej nie spełnia standardów Unii Europejskiej. Stan techniczny torowisk będących w dyspozycji PKP PLK S.A. ulega dekapitalizacji powodowanej niewystarczającą ilością robót wykonawczo-naprawczych w stosunku do potrzeb. Poprawia się jakość jedynie wybranych odcinaków torowisk – głównie 63 Por. Raport o Stanie Zagospodarowania Przestrzennego Kraju, Ministerstwo Budownictwa 2007. 164 dzięki inwestycjom współfinansowanym ze środków UE. Generalnie zaledwie 30% sieci kolejowej jest dobrej jakości, a większość taboru charakteryzuje się wysokim stopniem zuŜycia. Ocenia się, Ŝe praktycznie jedyną częścią transportu kolejowego, w odniesieniu do której odnotowano znaczącą poprawę jakości usług, są przewozy międzywojewódzkie i międzynarodowe, natomiast zdecydowanie najgorsze efekty odnotowywane są w sferze pasaŜerskich przewozów regionalnych (w tym w obsłudze przewozów podmiejskich). Transport kolejowy jest w ostatnich kilkunastu latach systematycznie wypierany przez transport samochodowy. W latach 1985-2004 zamknięto dla ruchu pasaŜerskiego łącznie 8,2 tys. km linii kolejowych. Ma to wpływ na obniŜenie dostępności komunikacyjnej poszczególnych regionów oraz przede wszystkim na dostępność komunikacyjną wewnątrz regionów. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe największe ograniczenie ilości eksploatowanych linii miało miejsce w okresie od roku 1990 do 2001 a w 2007 po raz pierwszy zanotowano fakt przywrócenia przewozów na niektórych kierunkach. 8.3 Dostępność ośrodków miejskich Zgodnie z analizami dostępności w sieci drogowej i kolejowej przeprowadzonymi na potrzeby Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju wynika, Ŝe największą liczbą ludności zamieszkałą w obrębie izochrony 60 minut (która moŜe być utoŜsamiana z zasięgiem rynku pracy) charakteryzują się Katowice i Warszawa a w komunikacji kolejowej Kraków. W obrębie izochrony drogowej 60 minut względem ośrodków wojewódzkich znajduje się obecnie ok. 58% ludności kraju. Największą średnią dostępność drogową w sieci duŜych miast mają Łódź, Poznań i Warszawa a w dalszej kolejności Katowice i Wrocław. Zdecydowanie najsłabszą dostępnością charakteryzuje się Białystok, Gdańsk, Szczecin i Lublin. Pod względem dostępności do portów lotniczych zdecydowanie najgorzej dostępnymi miastami są Lublin, Białystok oraz Mazury. Obecnie w obrębie drogowej izochrony 90 minut od portów lotniczych mieszka 78% ludności kraju. 165 Rycina 53 Dostępność transportowa do Warszawy. Źródło: Opracowanie własne MRR we współpracy z Instytutem Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (P. Śleszyński). W komunikacji kolejowej najlepiej dostępna jest Warszawa, później Łódź a zdecydowanie najsłabiej Szczecin i Gdańsk. Jeśli chodzi o dostępność duŜych ośrodków miejskich do stolicy to najgorzej wypada obecnie Wrocław, Szczecin i Rzeszów. NaleŜy podkreślić, Ŝe w Polsce istnieją dysproporcje w zakresie gęstości sieci kolejowej, które są odbiciem polityki inwestycyjnej państw zaborczych w 19-tym wieku. Najgęstsza sieć kolejowa znajduje się na południu Polski szczególnie na Górnym i Dolnym Śląsku, maleje ona ku północy i wschodowi kraju (najniŜsza w województwach podlaskim i lubelskim). Stan połączeń kolejowych pomiędzy polskimi metropoliami jest zły. Zgodnie z badaniami wzajemnej dostępności największych miast Polski w sieci kolejowej64 Ŝadna para polskich ośrodków metropolitalnych nie posiada połączenia kolejowego o czasie przejazdu poniŜej godziny a tylko w przypadku połączenia pomiędzy Krakowem a aglomeracją górnośląską czas przejazdu jest krótszy niŜ 2 godziny. Czas przejazdu poniŜej 3 godzin występuje jedynie w połączeniach ze stolicą (z wyjątkiem połączeń z Gdańskiem, Wrocławiem i Szczecinem) oraz pomiędzy Wrocławiem a Poznaniem oraz aglomeracją górnośląską. 64 Badanie zrealizowano w ramach projektu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego pt. „Powiązania funkcjonalne między polskimi metropoliami” pod kierunkiem doc. dr hab. T. Komornickiego 166 Berlin Drezno Praga Wiedeń Bratysława Budapeszt Lwów Kijów Mińsk Wilno Ryga Kaliningrad Sztokholm Kopenhaga reszta świata 304 823 853 471 352 533 743 733 958 523 648 1276 1306 940 821 753 1088 1132 1358 938 1117 reszta świata 852 942 465 582 837 762 810 915 617 700 Kopenhaga 697 787 286 368 682 568 638 714 438 506 Sztokholm 683 773 296 378 668 578 648 713 448 516 Kaliningrad 745 789 364 404 714 675 537 427 510 408 Ryga 735 640 453 548 720 561 341 264 532 239 Wilno 541 492 486 546 526 369 146 122 341 298 Mińsk Kijów reszta Polski Wrocław Warszawa Szczecin 307 294 497 399 147 225 491 235 123 294 304 Lwów 136 172 123 153 243 150 165 140 122 172 307 Budapeszt 206 383 122 235 518 311 472 548 500 383 136 Bratysława 279 361 500 140 491 364 248 294 380 361 206 Wiedeń 290 275 380 548 165 225 305 346 198 275 279 Praga 83 317 198 294 472 150 147 275 403 317 290 Drezno 330 420 83 Poznań Kraków GOP 345 420 Berlin 420 420 403 346 248 311 243 399 Łodź 409 409 345 330 275 305 364 518 153 497 Lublin Białystok Gdańsk GOP Kraków Lublin Łodź Poznań Szczecin Warszawa Wrocław reszta Polski Gdańsk Białystok Tabela 59 Macierz najkrótszych połączeń kolejowych między metropoliami polskimi i otoczenia w maju 2007 r. 807 398 1470 1055 1535 1316 794 751 1872 297 1448 952 754 763 1535 795 1515 1084 754 893 1535 901 1535 1201 714 763 1495 950 1520 1084 725 778 1506 700 1317 907 747 869 1528 610 1038 687 913 1048 1970 840 886 550 559 563 1350 475 1275 879 869 1021 1650 761 1220 836 541 492 486 546 526 369 146 122 341 298 735 640 453 548 720 561 341 264 532 239 745 789 364 404 714 675 537 427 510 408 683 773 296 378 668 578 648 713 448 516 697 787 286 368 682 568 638 714 438 506 852 942 465 582 837 762 810 915 617 700 823 853 471 352 533 743 733 958 523 648 1276 1306 940 821 753 1088 1132 1358 938 1117 807 794 754 754 714 725 747 913 559 869 398 751 763 893 763 778 869 1048 563 1021 1470 1872 1535 1535 1495 1506 1528 1970 1350 1650 1055 297 795 901 950 700 610 840 475 761 1535 1448 1515 1535 1520 1317 1038 886 1275 1220 1316 952 1084 1201 1084 907 687 550 879 836 Źródło: na podstawie internetowego rozkładu jazdy www.pkp.pl Bardzo niska jest równieŜ prędkość techniczna pociągów, która tylko w relacjach pomiędzy Warszawą a aglomeracją górnośląską, Krakowem i Poznaniem przekraczała 100km/h. Tabela 60 NajwyŜsze prędkości techniczne pociągów w relacjach pomiędzy polskimi metropoliami. Białystok Białystok Gdańsk GOP Kraków Lublin Łódź Poznań Szczecin Warszawa Wrocław Gdańsk 74 74 84 87 76 62 81 80 72 81 89 89 74 67 76 72 81 72 GOP Kraków 84 89 56 77 70 72 72 119 78 87 89 56 70 62 94 89 106 71 Lublin 76 74 77 70 59 80 83 75 61 Łódź Poznań 62 67 70 62 59 72 72 65 62 81 76 72 94 80 72 94 107 80 Szczecin Warszawa Wrocław 80 72 72 89 83 72 94 99 77 72 81 119 106 75 65 107 99 81 72 78 71 61 62 80 77 93 93 Źródło: dane z 2008 r. na podstawie internetowego rozkładu jazdy www.pkp.pl Istotny problem stanowi niska dostępność niektórych obszarów Polski do miast wojewódzkich, w których koncentrują się funkcje społeczno gospodarcze i gdzie umiejscowione są najwaŜniejsze władze rządowe i samorządowe. Jak wyraźnie widać na rycinach nr 54 i 55 najgorzej skomunikowane z miastami wojewódzkimi zarówno za pomocą transportu drogowego, jak i kolejowego są obszary środkowego Pomorza, Polski północno-wschodniej, obszary górzyste Polski południowej oraz Lubelszczyzna i Podlasie. 167 Rycina 54 Obszary o najniŜszej dostępności do miast wojewódzkich. Źródło: Opracowanie własne MRR we współpracy z Instytutem Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (P. Śleszyński). Rycina 55 Dostępność transportowa do miast wojewódzkich. Źródło: Opracowanie własne MRR we współpracy z Instytutem Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (P. Śleszyński). 168 Generalnie dostępność polskich miast jest powiązana z ich lokalizacją w kraju. Poszczególne regiony Polski charakteryzują się róŜną dostępnością transportową, która jest uzaleŜniona od stanu rozwoju infrastruktury transportowej zlokalizowanej na ich obszarze jak równieŜ takich czynników jak połoŜenie względem: granicy zachodniej (co jest związane z dominującymi kierunkami handlu zagranicznego), Warszawy, ośrodków regionalnych, międzynarodowych portów lotniczych oraz duŜych portów morskich (Szczecin, Trójmiasto). Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR) przygotował analizy dostępności transportowej polskich regionów, która jest uzaleŜniona m.in. od rodzaju działalności gospodarczej prowadzonej w danym regionie (inne są potrzeby komunikacyjne w regionach gdzie przewaŜa działalność przemysłowa inne w regionach o przewadze działalności usługowej i produkcji zaawansowanej technologicznie). Badania ewaluacyjne IBnGR pozwalają na porównanie dostępności transportowej polskich regionów w latach 2005-200965. Na podstawie tych badań moŜna stwierdzić, Ŝe w omawianym okresie oceny stopnia dostępności transportowej ulegały dość istotnym zmianom. Tabela 61 Dostępność transportowa województw w Polsce wg. analiz IBnGR. Województwo Wielkopolskie Lubuskie Mazowieckie Dolnośląskie Zachodniopomorskie Śląskie Opolskie Małopolskie Łódzkie Kujawsko-Pomorskie Pomorskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Podkarpackie Lubelskie Podlaskie 2009 Wskaźnik (miejsce) 0,52 (1) 0,49 (2) 0,47 (3) 0,45 (4) 0,43 (5) 0,37 (6) 0,27 (7) 0,24 (8) 0,23 (9) 0,08 (10) -0,15 (11) -0,26 (12) -0,5 (13) -0,67 (14) -0,78 (15) -0,78 (16) 2008 Wskaźnik (miejsce) 0,51 (2) 0,53 (1) 0,39 (6) 0,49 (3) 0,45 (5) 0,46 (4) 0,30 (7) 0,26 (8) 0,24 (9) 0,04 (10) -0,21 (11) -0,34 (12) -0,59 (13) -0,68 (14) -0,72 (15) -1,11 (16) 2007 Wskaźnik (miejsce) 0,57 (2) 0,53 (4) 0,46 (5) 0,61 (1) 0,54 (3) 0,36(6) 0,29 (7) 0,29 (8) 0,17 (9) -0,01 (10) -0,04 (11) -0,34 (12) -0,58 (13) -0,79 (14) -0,86 (15) -1,23 (16) 2006 Wskaźnik (miejsce) 0,56 (1) 0,54 (4) 0,47 (5) 0,54 (3) 0,54 (2) 0,47 (4) 0,31 (7) 0,47 (5) 0,25 (8) -0,01 (10) -0,13 (11) -0,33 (12) -0,57 (13) -0,79 (14) -0,86 (15) -1,23 (16) 2005 Klasa (miejsce) A (2) C (8) B (5) B (4) C (10) A (1) B (6) A (3) C (7) C (9) D (12) D (11) D (13) E (14) E (15) E (16) Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. „Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski” (opracowania z lat 2005-2009). Jak obrazuje powyŜsza tabela w 2005 r. jako bardzo dobrą oceniono dostępność transportową województw: śląskiego, wielkopolskiego i małopolskiego, to w 2009 r. najlepszą dostępność transportowa cechowała województwa: wielkopolskie, lubuskie, mazowieckie, dolnośląskie i zachodniopomorskie. Największą poprawę dostępności transportowej odnotowało województwo lubuskie, które w 2005 r. oceniono jako naleŜące do województw o przeciętnej (klasa C) dostępności transportowej, natomiast w 2008 r. oceniono jako 2 z kolei region pod względem dostępności. Niezmiennie najgorszą dostępnością w okresie objętym 65 Istnieją jednak pewne róŜnice w sposobie prezentacji dostępności transportowej województw. O ile w badaniu opublikowanym w 2005 r. województwa zostały zaszeregowane wg pięciu klas dostępności transportowej (od najwyŜszej - A do najniŜszej- E), to w kolejnych latach oceny dostępności transportowej wyraŜane są w oparciu o wskaźnik liczbowy. 169 badaniem najniŜszym poziomem dostępności transportowej charakteryzowały się Polski wschodniej (podlaskie, lubelskie, podkarpackie i warmińsko-mazurskie). 8.4 Miejski transport publiczny Gęstość sieci drogowej w polskich miastach jest w miarę poprawna. Gorzej wypadają parametry techniczno-uŜytkowe, funkcjonalne czy przestrzenne infrastruktury transportowej. Gęstość dróg w miastach nie uległa w okresie 19992007 istotnym zmianom. W miastach objętych badaniem realizowanym w ramach projektu „Budowanie potencjału instytucjonalnego jednostek samorządu dla lepszego dostarczania usług publicznych”66 wynosiła w 2007 r. średnio 3,20 km/km². W badanych miastach w ośrodkach powyŜej 25 tys. mieszkańców gęstości te generalnie przekraczały 3km/km² a w miastach do 25 tys. mieszkańców wskaźnik wynosił 2,48 km/km². NajwyŜszą gęstością dróg charakteryzowały się miasta pomiędzy 50-100 tys. mieszkańców - 3,68 km/km². W miastach objętych badaniem w okresie 1999-2007 widać wzrost gęstości ścieŜek rowerowych, co moŜe świadczyć, Ŝe samorządy miejskie szukają alternatywnych środków podróŜowania w stosunku do podróŜy samochodem. Niewątpliwie jednak średnia wartość wskaźnika dla wszystkich grup badanych miast jest niska i wynosiła w 2007 roku jedynie 0,18 km/km². W całym kraju w okresie 1999-2007 wyraźnie zmalała liczba osób korzystających z komunikacji miejskiej - liczba pasaŜerów przewoŜonych środkami transportu komunikacji miejskiej zmniejszyła się w tym czasie w skali kraju o 857,1 mln. osób (z 4935,1 mln. osób do 4078 mln. osób), tj. o 17,4%. Zmiany te nie przebiegały jednak w jednolity sposób na obszarze całego kraju. W dwóch województwach – mazowieckim i podlaskim – odnotowano wzrost liczby pasaŜerów przewoŜonych komunikacją miejską (odpowiednio o 3,9% i 5,9%), podczas gdy w pozostałych województwach miał miejsce spadek liczby pasaŜerów - największy w łódzkim (53,8%) oraz lubelskim (41,2%). W latach 1999-2007 wzrósł (z 76,7% do 79,6%) w całym kraju odsetek ludności miast obsługiwanej przez transport miejski. NaleŜy podkreślić, Ŝe o ile w latach 19992003 wartość tego wskaźnika zmniejszyła się o 1,5 pkt. proc, to w okresie 2004-2007 jego wartość wzrosła o 2,9 pkt. proc. Podobnie jak w przypadku liczby pasaŜerów komunikacji miejskiej, sytuacja w poszczególnych regionach kraju była zróŜnicowana. W 10 województwach odnotowano spadek wartości analizowanego wskaźnika (największy w województwie opolskim – 10,2 pkt. proc), w jednym województwie – podkarpackim – nie uległ on w badanych latach zmianie, a w 5 pozostałych nastąpił wzrost (największy w kujawsko-pomorskim – o 23,2 pkt. proc). Tabela 62 Podstawowe informacje nt. komunikacji miejskiej w latach 1999-2007. 66 Projekt realizowany jest przez Związek Miast Polskich, Związek Powiatów Polskich, Związek Gmin Wiejskich RP przy współpracy z Norweskim Związkiem Władz Lokalnych i Regionalnych i jest współfinansowany ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Projekt ten jest kontynuacją monitorowania usług publicznych w miastach w ramach Systemu Analiz Samorządowych - oprogramowania słuŜącego przedstawicielom miast, gmin i powiatów jako baza wiedzy o uwarunkowaniach i wynikach realizacji swych zadań. System ten uzupełnia statystykę publiczną poprzez: zebranie i opracowanie nowych danych, moŜliwość samodzielnej analizy danych przez kaŜde miasto (gminę, powiat), prezentację corocznych raportów podsumowujących stan i tendencję zmian w kaŜdej z badanych dziedzin. Więcej informacji na stronie internetowej: http://www.sas.zmp.poznan.pl/ 170 Odsetek ludności miast obsługiwanych przez transport miejski PasaŜerowie (mln osób) 1999 Polska 2003 2007 2007 r. ( 1999=100) 1999 2003 2007 2007 r. (1999=100) 4935,1 4199 4078 82,6 78,1 76,7 79,6 1,5 dolnośląskie 395,3 318 250 63,2 66,9 62,2 63,9 -3 kujawsko-pomorskie 263,2 206 189 71,8 49,6 70,7 72,8 23,2 lubelskie 205,4 130 97 47,2 62,3 62,7 62,7 0,4 lubuskie 80,2 58 50 62,3 48 48,4 50,4 2,4 łódzkie 341,7 256 201 58,8 90,6 87,6 90 -0,6 małopolskie 603,1 513 524 86,9 85 83,7 84,1 -0,9 mazowieckie 927,9 887 964 103,9 81,2 79,3 80,3 -0,9 45,5 31 31 68,1 54,7 44,4 44,5 -10,2 podkarpackie 110,5 81 68 61,5 78,8 78,7 78,8 0 podlaskie 110,5 114 117 105,9 81,3 76,4 76,8 -4,5 pomorskie 356,6 330 330 92,5 83,5 83,4 85,9 2,4 śląskie 747,8 663 631 84,4 95,5 94,7 93,4 -2,1 świętokrzyskie 107,8 43 76 70,5 73,9 77,1 74,3 0,4 86,7 78 71 81,9 65,2 65,5 63,2 -2 wielkopolskie 345,8 282 293 84,7 69,9 70,2 68,8 -1,1 zachodniopomorskie 207,2 209 186 89,8 71,2 70,8 68,6 -2,6 opolskie warmińsko-mazurskie Źródło: Główny Urząd Statystyczny. Rocznik Statystyczny Województw (2000-2008). Wśród codziennych uŜytkowników transportu publicznego największą część stanowili pasaŜerowie komunikacji miejskiej (komunikacja autobusowa, tramwajowa i trolejbusowa) – 79%. Rola kolei w obsłudze regionalnej i obszarów metropolitarnych jest zróŜnicowana geograficznie, ale generalnie mało znacząca. Tabela 63 Liczba codziennych uŜytkowników transportu publicznego, podział miedzy róŜnymi środkami transportu publicznego. Transport Kolejowy Pozamiejski autobusowy Komunikacja miejska Metro RAZEM Rocznie w tys. 291 892 666 162 Dziennie w tys. 797,5 1 820,1 4 066 000 120 400 5 144 454 11 109,3 330,0 13 056,9 Udział w % 5,7 12,9 79,0 2,3 Źródło: na podstawie Rocznik Statystyczny GUS – Transport - Wyniki działalności za 2008 r. W ostatnim dziesięcioleciu wzrosła w Polsce długość czynnych tras komunikacji miejskiej o 2821 km (w tym autobusowych o 2841 km oraz tramwajowych o 3 km)67. Przy czym przyrost długości sieci czynnych tras 67 Fakt, Ŝe wzrost długości sieci tras autobusowych i tramwajowych nie równa się przyrostowi długości czynnych tras komunikacji miejskiej ogółem moŜe wynikać ze wzrostu długości tras metra oraz spadku tras długości sieci trolejbusowej. Na poziomie dostępnych danych statystycznych fakt ten trudno jednak udowodnić. 171 komunikacji miejskiej miał miejsce głównie w latach 2004-2007 (84% całego przyrostu tej sieci w latach 1999-2007). Zwiększaniu długości tras nie towarzyszył niestety wzrost liczebności taboru komunikacyjnego. W latach 1999-2007 zmniejszył się on o 507 sztuk (318 autobusów i 1148 tramwajów) i w 2007 r. wynosił on 15425 sztuk (11601 autobusów i 3656 tramwajów). Liczebność taboru zmniejszyła się w 12 województwach - najbardziej w małopolskim (o 143 sztuki) i mazowieckim (121 sztuk), a wzrosła w 4 (najbardziej w świętokrzyskim o 139 sztuk). Co ciekawe, zarówno w przypadku liczebności taboru, jak i miejsc w nim, największym spadkiem charakteryzowały się województwa o wysokim tempie rozwoju (któremu towarzyszył szybki przyrost ruchu samochodowego w miastach) prowadzący do nasilenia się problemów komunikacyjnych związanych z zatłoczeniem głównych arterii komunikacyjnych. NaleŜy przy tym podkreślić, Ŝe w latach 1999-2003 wycofano w Polsce więcej jednostek taboru niŜ w całym okresie 1999-2007, co oznacza Ŝe w latach 2004-2007 odnotowano – niewielki (o 33 jednostki) - przyrost netto taboru komunikacji miejskiej. Generalnie udział komunikacji zbiorowej w obsłudze transportowej mieszkańców ulega zmniejszeniu, zwłaszcza w miastach średnich. W miastach duŜych występuje tendencja do ustabilizowania się wielkości przewozów, głównie wskutek rosnącej ruchliwości mieszkańców. 9. Infrastruktura mieszkaniowa 9.1 Sytuacja mieszkaniowa w Polsce W Polsce stale notuje się deficyt mieszkań, szacowany na 1,5 – 1,8 mln. mieszkań. Jest to deficyt statystyczny, będący róŜnicą między liczbą gospodarstw domowych a liczbą mieszkań. Efektywne potrzeby, poparte zasobami finansowymi i dostępnością kredytu, są znacznie niŜsze, ich wielkość jest funkcją polityki państwa w zakresie zwiększenia dostępności mieszkań obywatelom o niŜszych i niskich dochodach. Sytuacja w tym zakresie nie poprawiła się od początku transformacji. Mimo pewnego wzrostu liczby budowanych mieszkań, procesy demograficzne (zmniejszenie liczebności rodzin, wzrost udziału jednoosobowych gospodarstw domowych) powodują podtrzymanie statystycznego deficytu mieszkań. W efekcie w Polsce wskaźnik nasycenia mieszkaniami jest bardzo niski, podobnie jak przeciętna wielkość mieszkań, natomiast wysokie jest zagęszczenie mieszkań (tablica poniŜej). 172 Tabela 64 Wskaźniki sytuacji mieszkaniowej, 2008. Wyszczególnienie Liczba mieszkań na 1000 mieszkańców Przeciętna powierzchnia mieszkania w m2 Przecięta powierzchna mieszkania na osobę w m2 Przeciętna liczba izb mieszkaniu Ogółem 341,2 70,0 23,8 3,7 2,92 Miasto 380,0 62,0 23,3 3,5 2,63 Wieś 289,3 86,0 24,7 4,1 3,45 w Przeciętna liczba osób w mieszkaniu Źródło: Informacje o Mieszkalnictwie - Wyniki Monitoringu za 2008 r. Kraków: Instytut Rozwoju Miast, 2009 RównieŜ luka remontowa systematycznie rośnie - nie są prowadzone remonty i modernizacje zabudowy mieszkaniowej na skalę odpowiadającą potrzebom. Inwestycje remontowo-modernizacyjne nie mają – z powodu braku środków finansowych – charakteru systemowego; podejmowane są indywidualne działania w skali mieszkań, budynków, a nie kwartałów zabudowy, ulic, osiedli czy dzielnic. Według analiz Instytutu Rozwoju Miast (Korniłowicz J., śelawski T. 2006) stopień pokrycia niezbędnych nakładów na remonty wielorodzinnych budynków mieszkaniowych w miastach, wszystkich kategorii - od bieŜących po remonty kapitalne, faktycznymi wydatkami w latach 2000-2005 był następujący: 35-40% niezbędnych nakładów na techniczne utrzymanie w zasobach komunalnych; 33-52% w zasobach wspólnot mieszkaniowych; 66-89% w zasobach spółdzielni mieszkaniowych; 14-39% w prywatnych zasobach czynszowych. Oszacowana przez IRM róŜnica pomiędzy faktycznymi a niezbędnymi do poniesienia nakładami na techniczne utrzymanie wielorodzinnych zasobów mieszkaniowych, tzw. luka remontowa, wynosi 42,431 mln zł. Z kwoty tej przypada: 3,611 mln zł na remonty bieŜące; 9,520 mln zł na remonty elementów budynku o wysokim stopniu zuŜycia technicznego i; 29 300 mln zł na remonty kapitalne połączone z modernizacją. Autorzy opracowania wskazali, Ŝe przy przyjęciu okresu 5 lat na wykonanie całości zaległych remontów elementów budynków i okresu 10 lat na wykonanie uzasadnionych ekonomicznie remontów kapitalnych, średnioroczny niedobór środków na remonty tylko wielorodzinnych zasobów mieszkaniowych wynosi 8,400 mln zł (Bondarczuk J., Muzioł-Węcławowicz A., 2009). NaleŜy natomiast podkreślić, Ŝe odnotowano znaczny wzrost wyposaŜenia mieszkań w podstawowe instalacje techniczno-sanitarne. Szacuje się, Ŝe w 2008 r. 96,5 % mieszkań było wyposaŜonych w wodociąg (w miastach – ponad 99 %), około 89 % mieszkań było wyposaŜonych w ustęp spłukiwany i 79 % w centralne 173 ogrzewanie, w tym w miastach odpowiednio: 96 % i 86 % (Informacje o Mieszkalnictwie - Wyniki Monitoringu za 2008 r., 2009). Problemy mieszkalnictwa – potrzeby remontowe, deficyt mieszkań - skupiają się w miastach. Wynika to z procesów urbanizacyjnych oraz tradycyjnej róŜnicy sposobu zaspokajania potrzeb mieszkaniowych pomiędzy miastami a obszarami wiejskimi. Problem niskiego standardu mieszkaniowego w Polsce nie ma charakteru wyłącznie technicznego czy finansowego. Wpływa bezpośrednio na sferę społeczną (politykę społeczną, politykę prorodzinną, zapobieganie wykluczeniom), gospodarczą (mobilność ludności, wartość majątku, koszty eksploatacji, zuŜycie energii) i przestrzenną (niski standard zabudowy, bezład, ekstensywne wykorzystanie przestrzeni zainwestowanej, ekspansja budownictwa na nowe tereny). 9.2 Lokalna sytuacja mieszkaniowa w miastach Sytuacja mieszkaniowa w miastach jest silnie zróŜnicowana, co wynika zarówno z uwarunkowań historycznych, jak i współczesnych róŜnic poziomu rozwoju (dobrobytu) i lokalnych polityk. W strukturze kraju utrwalony jest stary podział między Ziemie Zachodnie i Północne oraz pozostałą część kraju. W tych pierwszych regionach mamy do czynienia z wysokim udziałem mieszkań komunalnych w zasobach miast, co ma swoją genezę w komunalizacji mienia poniemieckiego bezpośrednio po wojnie i wyŜszej urbanizacji. Zasoby mieszkaniowe są tam starsze, o większej przeciętnej powierzchni, lepszym wyposaŜeniu w infrastrukturę techniczną, ale często znacznie zdekapitalizowane. W miastach tzw. Polski Centralnej i Wschodniej mieszkania są mniejsze, większy jest udział zasobów wybudowanych po wojnie. Wielkość miasta jest waŜnym wyróŜnikiem lokalnej struktury mieszkalnictwa. W wielu małych miastach zasoby komunalne są niewielkie, gminy napotykają barierę skali inwestycji (nakłady na inwestycje mieszkaniowe, np. budowę lokali komunalnych czy socjalnych w relacji do budŜetu danej jednostki). Natomiast przepisy prawa i oczekiwania lokalnej społeczności są takie same jak w duŜych miastach. Jak wynika z danych Systemu Analiz Samorządowych, 196 miast w Polsce ma mniej niŜ 100 mieszkań komunalnych (Raport o Stanie Miast - Kongres Miast Polskich, 2009). Największą część zasobów komunalnych, przekazanych gminom po 1990 roku w procesie komunalizacji mienia stanowiły budynki przedwojenne, liczące ponad 60 lat, bardzo silnie zdekapitalizowane. Z ankiety przeprowadzonej przez Związek Miast Polskich w 1997 r. na temat stanu zasobów komunalnych w miastach wynika, Ŝe: 44,4 % zasobów pochodziło sprzed 1946 roku; 29,5 % zasobów wybudowano w latach 1946-65; 26,1 % zasobów wybudowano po 1965 roku 1 (Bartosik E., 2009). 174 10. Stan środowiska naturalnego w miastach Odpowiedź na pytanie 31. Informacje dot. ochrony środowiska znajdują się ponadto w materiałach Głównego Urzędu Statystycznego przekazanych OECD: – plik 1 arkusz 31; – plik 3 arkusze 31a, 31b, 31c; – plik 4 arkusz 31d. 10.1 Podstawowe informacje dotyczące problemów ochrony środowiska w miastach W ostatnich dwudziestu latach w Polsce osiągnięto wyraźny postęp w ochronie środowiska naturalnego przede wszystkim dzięki ograniczeniu doprowadzania do środowiska zanieczyszczeń przez gospodarkę i społeczeństwo. Było to moŜliwe dzięki restrukturyzacji przemysłu, zmniejszeniu zuŜycia środków chemicznych w rolnictwie oraz inwestycjom w sferze gospodarki komunalnej a takŜe dzięki zwiększeniu świadomości ekologicznej społeczeństwa. Jednak urbanizacja oraz rozwój gospodarczy mają negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze, dlatego jednym z wyzwań przed którym stoi Polska jest zachowanie obszarów najwartościowszych przyrodniczo oraz minimalizacja negatywnego oddziaływania na środowisko inwestycji infrastrukturalnych. Generalnie, polska przestrzeń charakteryzuje się wyŜszymi walorami przyrodniczymi i róŜnorodnością biologiczną niŜ przestrzeń krajów Europy Zachodniej. PoniŜsza mapa pokazuje udział obszarów chronionych na poziomie powiatów. 175 Rycina 56 Udział i struktura obszarów chronionych w powierzchni powiatów ogółem (2008 r.) Źródło: Projekt Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010 (Więcej informacji o obszarach prawnie chronionych znajduje się w materiałach Głównego Urzędu Statystycznego przekazanych OECD, plik IV, arkusz 31d). 10.2 Typy miast pod względem połoŜenia wzdłuŜ korytarzy ekologicznych Analiza uwarunkowań przyrodniczych i połoŜenia największych miast kraju (powyŜej 100 tysięcy mieszkańców z włączeniem Grudziądza i Słupska) w kontekście przebiegu korytarzy ekologicznych wykazała, iŜ charakteryzują się one znacznym zróŜnicowaniem. Powtarzalność potencjału przyrodniczego miast i ich 176 usytuowania w systemie przyrodniczym kraju pozwoliło na wydzielenie siedmiu grup charakterystycznych dla określonych typów miast. Pierwszą grupę stanowią miasta połoŜone w dolinach duŜych rzek, będących często odcinkami pradolinnymi, stanowiącymi główne korytarze ekologiczne systemu krajowego i ponadkrajowego. Miasta te stykają się z duŜymi kompleksami leśnymi, będącymi równieŜ terenami migracji roślin i zwierząt, często stanowiącymi elementy KSOCH, jak rezerwaty, parki narodowe, czy teŜ parki krajobrazowe. Do miast tych zaliczono: Warszawę, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz i Włocławek. Drugą grupę stanowią miasta mające na swym obszarze rzeki, o róŜnym stopniu wykształcenia doliny, będące główną osią systemu przyrodniczego miasta. Miasta te, podobnie jak wyróŜnione w pierwszej grupie, stykają się z obszarami leśnymi, często duŜymi kompleksami wchodzącymi w skład KSOCH, jak i są połoŜone na terenie systemu korytarzy ekologicznych. Do tej grupy miast zaklasyfikowano: Białystok, Kielce, Olsztyn, Bielsko-Białą, Rybnik, Tychy, Elbląg, Koszalin, Słupsk. Grupę trzecia tworzą miasta posiadające na swym obszarze dolinę duŜej rzeki, będącej często korytarzem ekologicznym o znaczeniu krajowym i ponadkrajowym, mające w swoim sąsiedztwie obszary leśne o duŜej wartości przyrodniczej, nie posiadające jednak bezpośredniej łączności z nimi. Łączność ta odbywa się poprzez system dolinny oraz system obszarów otwartych. Grupę tą stanowią: Kraków, Wrocław, Poznań, Częstochowa, Toruń, Płock, Opole, Gorzów Wielkopolski, Grudziądz. Grupa czwarta to miasta posiadające na swoim obszarze mniejsze rzeki od miast zaklasyfikowanych do grupy trzeciej, ale o podobnych powiązaniach z obszarami cennymi przyrodniczo, często będących fragmentami korytarzy ekologicznych. Do tej grupy zaliczono: Lublin, Radom, Sosnowiec, Gliwice, Zabrze, Rzeszów, Kalisz, Tarnów, Legnicę. Kolejną grupę miast tworzą organizmy miejskie pozbawione znaczących z przyrodniczego punktu widzenia cieków wodnych, zaś mające łączność z duŜymi kompleksami leśnymi. Miasta tej grupy to: Gdynia, Dąbrowa Górnicza, Wałbrzych, Zielona Góra. Szósta grupa to miasta nie posiadające na swoim obszarze znaczących z przyrodniczego punktu widzenia cieków wodnych i mające w swoim otoczeniu lasy charakteryzujące się znaczna fragmentacją. Do grupy tej zaliczono Łódź, Katowice i Rudę Śląską. Ostatnia grupa to miasta nie posiadające w swoim otoczeniu obszarów cennych przyrodniczo. Są to dwa miasta konurbacji górnośląskiej: Bytom i Chorzów. 177 Tabela 65 Typologia największych miast Polski (ponad 100 tys.) z uwagi na ich połoŜenie względem korytarzy ekologicznych. Nr. | Miasto Korytarz dolinny, Kompleksy Leśne, Parki Krajobrazowe, Parki Narodowe rzeczny Miasta z doliną duŜej rzeki i bezpośrednim sąsiedztwie kompleksów leśnych 1 Warszawa Wisła Puszcza Kampinoska. Słupecka, lasy Mazowieckiego PK, Chojnowskiego PK 2 Gdańsk Wisła. Zatoka Gdańska Lasy Trójmiejskiego PK 3 Szczecin Odra Puszcza Bukowa. Puszcza Goleniowska, Puszcza Wkszańska 4 Bydgoszcz Wisła. Brda Puszcza Bydgoska 5 Włocławek Wisła, Zgłowiączka Lasy Gostynińsko-Włocławskiego PK, lasy Kotliny włocławskotoruńskiej Miasto z rzeką i bezpośrednim sąsiedztwie kompleksów leśnych 6 Białystok Biała Lasy PK Puszcza Knyszyńska 7 Kielce Silnica Lasy Chęcińsko-Kieleckiego PK, Puszcza Świętokrzyska 8 Olsztyn Łyna Lasy Pojezierza Olsztyńskiego 9 Bielsko-Biała Biała Lasy Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego 10 Rybnik Ruda Lasy PK Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, Lasy Raciborskie 11 Tychy Gostyń Lasy Kobiórskie, Lasy Pszczyńskie 12 Elbląg Elbląg, Zalew Wiślany Lasy Wysoczyzny Elbląskiej (PK Wysoczyzny Elbląskiej) 13 Koszalin Dzierzęcinka Lasy Polanowsko-Bytowskie 14 Słupsk Słupia Lasy Doliny Słupi, lasy PK Dolina Słupi Miasta z doliną duŜej rzeki i sąsiedztwem kompleksów leśnych połączonym z miastem przez system dolinny i/lub terenów otwartych 15 Kraków Wisła Puszcza Niepołomnicka 16 Wrocław Odra Lasy Stobrawskiego PK 17 Poznań Warta Lasy Wielkopolskiego PN. Rogalińskiego PK, PK Puszcza Zielonka 18 Częstochowa Warta Lasy nad Górną Liswartą PK, lasy PK Orlich Gniazd 19 Toruń Wisła. Drwęca Lasy Kotliny Toruńskiej 20 Płock Wisła Lasy Włocławsko-Gostynińskiego PK, lasy Brudzeńskiego PK 21 Opole Odra Bory Niemodlińskie, Bory Stobrawskie 22 Gorzów Warta Puszcza Notecka, lasy Barlinecko-Gorzowskiego PK Wielkopolski 23 Grudziądz Wisła. Osa Lasy PK Doliny Dolnej Wisły Miasta z rzeką i sąsiedztwem kompleksów leśnych połączonym z miastem przez system cieków i/lub terenów otwartych 24 Lublin Bystrzyca Lasy Kozłowieckiego PK 25 Radom Mleczna Lasy Kozienickiego PK 26 Sosnowiec Czarna Przemsza Lasy Sławkowskie, lasy doliny Białej Przemszy 27 Gliwice Kłodnica Lasy Raciborskie 28 Zabrze Kłodnica. Bytomka Lasy Katowickie 29 Rzeszów Wisłok Lasy Kolbuszowskie 30 Kalisz Prosną Lasy Kotliny Grabowskiej 31 Tarnów Biała Dunajec Puszcza Radłowska 32 Legnica Kaczawa Bory Dolnośląskie Miasta z połoŜonymi w ich sąsiedztwie duŜymi kompleksami leśnymi 33 Gdynia brak Trójmiejski Park Krajobrazowy 34 Dąbrowa brak Lasy Sławkowsko-Zawierciańskie Górnicza 35 Wałbrzych brak Lasy PK Sudetów Wałbrzyskich 36 Zielona Góra brak Bory Zielonogórskie Miasta z połoŜonymi w ich sąsiedztwie kompleksami leśnymi o znacznej fragmentacji 37 Łódź brak Puszcza Łódzka. Las Łagiewnicki 38 Katowice brak Lasy Katowickie 39 Ruda Śląska brak Lasy Katowickie Miasta nie posiadające kontaktu z systemem korytarzy ekologicznych 40 Bytom brak brak 41 Chorzów brak brak Źródło: Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2033 r., Warszawa grudzień 2008. 178 10.3 ZagroŜenia środowiska Jakość powietrza atmosferycznego Jakość powietrza atmosferycznego w Polsce określana jest przez ekspertów jako dobra68. KaŜdego roku przeprowadzana jest ocena jakości powietrza atmosferycznego, pozwalająca uzyskać informacje o stęŜeniach zanieczyszczeń na obszarach poszczególnych stref w tym w aglomeracjach. Badane są następujące zanieczyszczenia: dwutlenek siarki, dwutlenku azotu, pyłu zawieszonego PM10, benzenu, ołowiu, tlenku węgla, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych oraz ozonu. W ciągu ostatnich 7 lat zanotowano niedotrzymanie standardów jakości powietrza w zakresie pyłu PM10 i ozonu szczególnie w miastach. Głównym źródłem zanieczyszczenia jest tzw. niska emisja pochodząca z sektora bytowo-komunalnego, transportu oraz przemysłu. Jednym z problemów dot. ochrony środowiska w miastach jest równieŜ emisja dwutlenku węgla. WyróŜniają się miasta o duŜej skali zagroŜenia środowiska emisją zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciąŜliwych. W roku 2008 największe zagroŜenie powietrza dotyczyło 150 miast, na terenie których koncentrowało się 67,7% krajowej emisji zanieczyszczeń pyłowych i 64,4% zanieczyszczeń gazowych, w sumie 138 146,4 tys. ton (patrz tabela poniŜej). Tabela 66 Emisja zanieczyszczeń powietrza dwutlenkiem węgla w tys. ton w 2008 r. MIASTA POLSKA Bogatynia Konin Rybnik Dąbrowa Górnicza Jaworzno Kraków M.st. Warszawa Płock Łaziska Górne Turek Ostrołęka Będzin Trzebinia Łódź Gdańsk Zdzieszowice Puławy Skawina Poznań Police Kwidzyn Chorzów 68 Dwutlenek węgla (w tys. ton) 214533,6 12879,6 10151,6 8423,8 8350 6611,5 6225 6231,5 6234 5079,4 4466 3261 2907,1 2614,5 2549,5 2343,2 2028,8 1719,9 1710 1669,7 1530,9 1469,4 1349,3 Patrz Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania kraju do roku 2033, Warszawa grudzień 2008. 179 Wrocław Stalowa Wola Kędzierzyn Koźle Tarnów Szczecin Chełm Włocławek Małogoszcz Janikowo Bydgoszcz Katowice Inowrocław RAZEM wymienione miasta 1302,3 1296,5 1276,3 1265,6 1239,6 1210,2 1207,3 1182,1 1127,7 1122,3 1005,1 918 138146,4 Źródło: str. 246, Ochrona środowiska 2009, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS 2009, Warszawa 10.4 Infrastruktura komunalna W ostatnim dziesięcioleciu w Polsce nastąpiła znaczna poprawa w zakresie infrastruktury komunalnej, która ma wpływ na poprawę stanu środowiska naturalnego. Pozytywnie wyróŜnia się tu dwuletni okres przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, kiedy gminy z jednej strony mogły korzystać z funduszy przedakcesyjnych (ISPA, PHARE, SAPARD), z drugiej strony w perspektywie miały moŜliwość korzystania z funduszy strukturalnych oraz funduszu spójności. Sprawiło to, Ŝe w wielu miejscowościach powstały kompleksowe programy rozwoju infrastruktury komunalnej. Oczyszczalnie ścieków W okresie 1999-2007 nastąpił znaczny przyrost długości sieci kanalizacyjnej, który wyniósł około 42,8 tys. km (z około 46,8 tys. km do 89,5 tys. km), z czego w okresie 2004 - 2007 długość tej sieci wzrosła o około 20,6 tys. km. Tym samym długość sieci wodociągowej w Polsce była w końcu 2007 r. o ponad 91% wyŜsza niŜ na koniec 1999 r. Liczba oczyszczalni ścieków wzrosła latach 2000-2006 z 2475 do 3063, lecz nadal jest wysoce niewystarczająca. Na obszarach miejskich z oczyszczalni ścieków korzysta 86,2% a na obszarach wiejskich jedynie 22% mieszkańców. Ma to wpływ na stan jakości wód w Polsce, który pomimo stopniowej poprawy w ostatnich latach, jest niezadowalający i odbiega od standardów UE. Powolny postęp w poprawie jakości wód w polskich rzekach wynika wciąŜ z małego udziału oczyszczalni pozwalających na trzystopniowe oczyszczanie ścieków. Podobnie jak zagroŜenia emisją gazów, równieŜ zagroŜenia ściekami przemysłowymi i komunalnymi, generowane są głównie w miastach. W sumie 198 miast o duŜej skali zagroŜenia środowiska ściekami, odprowadziło 72,7% krajowej ilości ścieków wymagających oczyszczenia oraz 66,2% ścieków nie oczyszczonych (tablica poniŜej). 180 Tabela 67 Ilość oczyszczalni ścieków w latach 1999, 2003 i 2007. przemysłowe komunalne ogółem przemysłowe komunalne 1675 137 2209 188 4125 293 1364 97 2761 196 4251 287 1210 86 3041 201 104 96 182 68 114 188 56 132 119 172 285 68 217 324 78 246 141 58 83 198 106 92 129 42 87 187 97 90 160 48 112 218 79 139 Małopolskie 287 116 171 301 80 221 312 78 234 Mazowieckie 314 161 153 386 156 230 407 141 266 Opolskie 109 56 53 99 49 50 104 42 62 Podkarpackie 211 89 122 267 83 184 286 78 208 Podlaskie 102 41 61 126 30 96 138 29 109 Pomorskie 243 74 169 246 33 213 249 34 215 Śląskie 396 226 170 407 193 214 399 177 222 Świętokrzyskie 124 65 59 126 40 86 139 37 102 Warmińsko-mazurskie 197 80 117 224 51 173 249 28 221 Wielkopolskie 353 135 218 390 120 270 422 113 309 Zachodniopomorskie 404 117 287 415 122 293 400 112 288 ogółem ogółem 2007 komunalne 2003 przemysłowe 1999 3884 325 Kujawsko-pomorskie 200 Lubelskie 291 Lubuskie Łódzkie Polska Dolnośląskie Źródło: GUS, Rocznik Statystyczny Województw (2000, 2004, 2008), Bank Danych Regionalnych Tabela 68 Miasta o duŜej skali zagroŜenia ściekami w 2008 r. Ścieki przemysłowe i komunalne (w dekametrach sześciennych) MIASTA Ogółem POLSKA Police Bukowno m.st.Warszawa Kraków Łódź Jaworzno Kwidzyn Poznań Wrocław Katowice Gdańsk Sosnowiec Bytom Szczecin Świecie Bogatynia Bydgoszcz Lublin Płock Zabrze 2236585 165174 128037 112103 50330 50051 39534 37908 35019 34692 34210 34049 30464 27538 22611 19162 18725 18710 18575 18158 16054 Ścieki oczyszczane 2076951 165182 128036 84271 50290 49600 39264 37908 34752 34690 24590 26463 24472 25964 8306 19162 18725 22716 18439 18132 15740 Ścieki nieoczyszczane 159634 brak danych 1 27832 40 451 270 0 267 2 9620 7586 5992 1574 14305 0 0 brak danych 136 26 305 181 Lędziny Gdynia Białystok Puławy Gliwice Tarnów Ruda Śląska Inowrocław Częstochowa Radom Bielsko-Biała Toruń Dąbrowa Górnicza Olsztyn Rzeszów Kielce Tychy 15825 14667 14088 13046 13032 12980 12838 12065 11917 11349 11322 11209 10989 10180 10162 10001 9979 15825 13041 14068 13003 9531 12725 11284 11654 11851 11328 11232 11013 10751 9877 9838 12738 10095 0 1626 20 43 3501 255 1554 411 66 21 90 196 238 303 324 brak danych 0 Źródło: Ochrona środowiska 2009, Informacje i Opracowania Statystyczne, str. 168, GUS 2009, Warszawa Sieć wodociągowa W latach 1999-2007 miał miejsce znaczący przyrost długości sieci wodociągowej, który wyniósł – w skali całego kraju – około 53,5 tys. km (z 203,6 tys. km do 257,1 tys. km), z czego w okresie 2004-2007 długość tej sieci wzrosła o 24,7 tys. km. Tym samym sieć wodociągowa w Polsce była na koniec 2007 r. o ponad 26% dłuŜsza niŜ w końcu 1999 roku. Odpady komunalne W latach 1999-2007 o blisko 11% zmniejszyła się ilość zebranych odpadów komunalnych (do około 11 mln ton, tj. około 265 kg na 1 mieszkańca). JednakŜe główną metodą unieszkodliwiania tego rodzaju odpadów było ich składowanie na wysypiskach. Spalaniem objęto jedynie 0,4% odpadów, a unieszkodliwieniu biologicznemu w kompostowniach niecałe 3%. (Informacje nt. powierzchni składowania odpadów znajdują się w materiałach Głównego Urzędu Statystycznego przekazanych OECD plik III, arkusz 31c). Zasoby wodne Problemem środowiskowym jest równieŜ nadmierne zuŜycie wody w sytuacji narastających niedoborów i perspektywy stepowienia centralnych części Polski. Zasoby wodne polski w porównaniu do innych krajów UE są małe i wynoszą średnio około 1660 m3 na mieszkańca rocznie, co stanowi 1/3 ilości wody przypadającej na jednego mieszkania europy Zachodniej. Szczególnym problemem jest zuŜycie wody na cele przemysłowe skoncentrowane miastach górniczych i przemysłowych często znacznie większe niŜ w wielkich miastach (tab. 30). 182 Tabela 69 Miasta o decydującym zuŜyciu wody w gospodarce narodowej w 2008 r. ZuŜycie wody (w hektometrach sześciennych) MIASTA Ogółem na cele przemysłowe na cele eksploatacji sieci wodociągowej POLSKA 9084,7 7504,2 1580,5 MIASTA w tym 119 miast uszeregowanych od największego zuŜycia wody, w których koncentrowało się 47,2% krajowego zuŜycia wody na cele przemysłowe oraz na cele komunalne 4759,7 3622,1 1137,6 RAZEM 4337,9 3540,1 797,8 Konin 1418,7 1415,3 3,4 529,2 526,9 2,3 m.st Warszawa 320,8 208,4 112,3 Skawina 271,7 270,4 1,4 Szczecin 187,9 164,8 23,1 Police 170,7 168,8 1,8 Stalowa Wola 118,2 115,6 2,5 Puławy 99,8 97,7 2,1 Wrocław 92,1 57,1 34,9 Gdańsk 90,3 68,2 22,1 Kraków 59,3 11,2 48,1 Łódź 47,9 3,3 44,5 Kwidzyn 40,2 38,4 1,8 Poznań 39,5 5,2 34,4 Płock 28,8 23,3 5,5 Jaworzno 28,5 23,9 4,6 Katowice 26,8 8,4 18,4 Bogatynia 26,8 25,7 1,1 Bydgoszcz 25,5 7,6 18 Świecie 23,4 22,4 1 Częstochowa 23,1 11,3 11,9 Elbląg 21,2 14,4 6,8 Tarnów 19,9 13,6 6,3 Lublin 19,5 2,7 16,8 Inowrocław 18,3 14,6 3,7 Dąbrowa Górnicza 17,7 12,8 4,9 Łaziska Górne 17,5 14,5 3 Gdynia 16,9 4,9 12 Białystok 15,6 1,5 14,1 Włocławek 15,3 9,6 5,7 Tarnobrzeg 14,9 13,2 1,8 Rybnik 14,3 9,3 5 Ruda Śląska 13,9 7,4 6,5 Olsztyn 13,5 4,1 9,4 Trzebinia 12,5 10,1 2,4 Toruń 11,5 0,5 11 Kielce 11,5 0,5 11 Ostrołęka Źródło: str. 148, Ochrona środowiska 2009, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS 2009, Warszawa 183 Tabela 70 WaŜniejsze dane o stanie, zagroŜeniu i ochronie środowiska wg powiatów w 2008 r. Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków w % ludności ogółem Emisja zanieczyszczeń powietrza – dwutlenek węgla (w tys.ton) POLSKA 63,1 214533,6 Jelenia Góra 93,1 87,6 0 Legnica 100 491,2 3976,7 Wrocław 100 1302,3 227,9 Bydgoszcz 91,3 1122,3 1324,6 Grudziądz 85,4 151 0 Toruń 100 422,4 490,4 Włocławek 95,4 1207,3 104,4 Biała Podlaska 88,9 69,8 0 Chełm 99,4 1210,2 0 Lublin 97,9 793,7 887,7 Zamość 88,8 85,5 0 Gorzów Wlkp. 98,8 455,5 2804 Zielona Góra 99,9 533 9,1 Łódź 96,6 2549,5 657,5 96 129,8 313 Skierniewice 98,6 103,7 0 Kraków 91,5 6225 40942,6 Nowy Sącz 97,5 88,8 1,6 Tarnów 99,7 1265,6 2007,7 Ostrołęka 98,3 3261 8008,4 MIASTA NA PRAWACH POWIATU Piotrków Tryb. Płock Odpady (bez komunalnych) dotychczas składowane (w tys.ton) 1731586,5 96 3261 39,8 Radom 87,1 247,8 61,3 Siedlce 94,4 132,1 0 m.st Warszawa 47,3 6231,5 11015,4 Opole 99,8 476,1 327,6 Krosno 100 113,7 45,5 Przemyśl 100 111,1 0 Rzeszów 98,9 422,3 0 Tarnobrzeg 72,6 81 7,7 Białystok 96,4 841,5 2359,5 ŁomŜa 99,5 105,6 3,5 Suwałki 98,3 122,9 0 Gdańsk 97,8 2343,2 17883,7 Gdynia 100 811,5 1614,4 Słupsk 100 142 0 Sopot 100 0 0 Bielsko-Biała 89,9 463,3 13,9 Bytom 91 439,1 3449,7 97,3 1349,3 0 Częstochowa 84,8 881,2 0 Dąbrowa Górnicza 90,8 8350 5873,5 Gliwice 97,8 467,2 102081,9 Chorzów 184 Jastrzębie-Zdrój 78,1 797,9 136572,3 Jaworzno 94,5 6611,5 16201,8 Katowice 72,5 1005,1 3442,6 4035,8 Mysłowice 9,7 74,9 Piekary Śląskie 76,1 536,8 0 Ruda Śląska 76,1 536,8 24528,5 Rybnik 69,9 8423,8 4468,6 90 8,8 0 97,4 162,5 2088,3 Siemianowice Śląskie Sosnowiec Świętochłowice 98,3 37,6 2,2 Tychy 83,8 492,8 0 Zabrze 91,8 406 0 śory 81 76,3 0 Kielce 100 276 164,3 Elbląg 100 270,5 579,1 Olsztyn 99,8 424,8 647,4 Kalisz 72,4 145,2 0 Konin 95,4 10151,6 32023,9 Leszno 99,1 85,9 0 Poznań 99,9 1669,7 0 Koszalin 98,9 126,2 3,1 Szczecin 14,9 1239,6 3565,2 Świnoujście 97,6 70,3 0 Źródło: str. 60, Ochrona środowiska 2009, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS 2009, Warszawa Tabela 71 Nakłady na ochronę środowiska ponad 100 mln zł w miastach na prawach powiatu. Nakłady na środki trwałe słuŜące ochronie środowiska i gospodarce wodnej Miasta na prawach powiatu 2002 2003 2004 141 732,4 158 698,9 60 696,2 Poznań 56 261,0 51 503,7 Szczecin 42 338,6 64 433,3 Łódź 91 110,8 Wrocław 49 954,1 Jaworzno 2005 2006 2007 2008 231 062,0 176 593,1 198 595,4 319 813,8 46 484,0 73 122,7 143 856,5 93 938,0 238 129,4 98 635,3 113 652,0 180 375,7 211 630,2 222 473,1 91 761,7 82 056,9 120 754,8 106 489,7 151 987,4 206 403,4 54 094,7 105 337,5 68 905,5 83 822,7 152 423,8 180 086,5 21 066,1 8 868,0 22 621,6 4 798,7 13 889,5 49 659,5 162 233,3 Tychy 28 906,9 19 267,5 32 550,5 25 040,3 17 451,0 38 162,8 152 089,3 Rybnik 25 810,6 48 728,8 97 832,7 84 619,9 147 652,8 327 568,4 148 944,4 Kraków 60 932,1 72 734,2 160 250,5 123 739,3 109 069,9 167 655,7 142 212,2 tys. zł Płock Radom 4 613,5 9 633,7 10 385,5 14 301,9 20 225,3 111 350,9 141 262,5 Gdańsk 58 227,3 57 826,2 85 510,6 56 186,8 75 537,3 80 429,8 125 800,0 Białystok 24 082,6 19 158,5 18 496,3 35 351,2 51 493,1 71 273,3 121 944,8 Zabrze 10 837,4 17 179,2 9 972,3 7 263,9 5 456,1 19 256,9 120 954,0 st. Warszawa 166 581,2 43 679,0 67 155,9 50 374,3 108 701,7 118 551,2 109 520,6 Częstochowa 24 079,2 12 842,3 18 805,7 33 959,9 48 826,6 82 598,8 109 270,9 Bydgoszcz 29 858,5 25 246,1 41 293,4 38 415,0 41 384,7 49 286,3 107 197,3 Katowice 42 346,1 32 814,9 51 773,8 67 496,1 37 098,9 72 417,5 106 505,9 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa 185 Podsumowujące moŜna stwierdzić, Ŝe miasta stanowią jedno z zagroŜeń dla poprawnego funkcjonowania sieci ekologicznej Polski i walorów krajobrazowych. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem zdaniem ekspertów69 jest wzrost presji urbanizacyjnej, zwłaszcza zabudowy mieszkaniowej na niektórych obszarach cennych przyrodniczo o duŜych walorach krajobrazowych atrakcyjnych dla rekreacji i wypoczynku ludności (Mazury, Podhale, wybrzeŜe Bałtyku, Sudety), w tym na terenach chronionych połoŜonych w otoczeniu wielkich aglomeracji miejskich. Proces ten prowadzi do fragmentacji ekosystemów i przerywania korytarzy ekologicznych. Problem stanowi równieŜ planowanie rozwoju obszarów miejskich w kolizji z systemem przyrodniczym oraz brak monitorowania procesów urbanizacyjnych w obszarach otwartych a takŜe pominięcie obszarów przyrodniczo cennych, a połoŜonych w miastach w krajowym systemie przyrodniczym. Wyzwaniem jest równieŜ uporządkowanie gospodarki komunalnej na obszarach zurbanizowanych poprzez modernizację sieci wodociągowej i kanalizacyjnej a takŜe zmniejszenie zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska przyrodniczego . 69 Por. Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania kraju do roku 2033, Warszawa grudzień 2008. 186 PODSUMOWANIE - KLUCZOWE PROBLEMY ROZWOJU MIAST W POLSCE 1. Niska pozycja konkurencyjna polskich metropolii w skali UE W duŜych miastach, zwłaszcza w ośrodkach metropolitalnych skupiają się działalności i pełnione są funkcje, które określają poziom oraz tempo rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego na poziomie krajowym i regionalnym. Międzynarodowa ranga ośrodków miejskich jest istotnym miernikiem ogólnej pozycji kraju w skali kontynentu, jak i w skali globalnej. Postęp globalizacji oraz integracji europejskiej zaostrza konkurencję między miastami o zasoby rozwojowe nowe funkcje i inwestycje, migrantów (konkurencję mierzoną atrakcyjnością rynków pracy i warunków Ŝycia) i turystów. Pod tym względem polskie miasta i otaczające je regiony w znacznej mierze ustępują miastom i regionom innych krajów Unii Europejskiej, zwłaszcza krajów zachodniej i północnej Europy. Na ich tle główne ośrodki miejskie Polski cechują niedostatki rozwoju funkcji metropolitalnych, zwłaszcza funkcji kontrolnych w sferze zarządzania gospodarczego, funkcji transportowych, badawczo- rozwojowych, w pewnym stopniu takŜe funkcji symbolicznych. Niski jest w nich poziom innowacyjności oraz udział gospodarki opartej na wiedzy, zwłaszcza przemysłu o zaawansowanej technologii. Zewnętrzne powiązania funkcjonalne podstawowych węzłów systemu osadniczego Polski są niewystarczająco i nierównomiernie rozwinięte. O ile poprzez lokalizowanie inwestycji zagranicznych w obszarach metropolitarnych i obszarach funkcjonalnych największych miast Polski zachodniej i środkowej następuje stały rozwój komplementarności gospodarczych pomiędzy tymi miastami a miastami połoŜonymi na obszarze Europy Zachodniej na terenie jądra (Obszar Pentagonu wg prac ESPON, Atlas Projekt 3.1) i częściowo na obszarze Europy środkowej (Czechy, Austria, płd. Niemcy, Włochy), to nie towarzyszy temu równie silna integracja w zakresie innych funkcji. W takich obszarach jak kultura, nauka czy edukacja na poziomie wyŜszym zaledwie kilka polskich ośrodków ma potencjał do prowadzenia stałej współpracy zagranicznej i dzięki temu podwyŜszania swojej pozycji konkurencyjnej poprzez transfer idei, wiedzy i know-how. Pomimo usunięcia barier politycznych i ekonomicznych (wszystkie kraje oprócz Rosji i Białorusi naleŜą do UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego) w duŜej mierze niewykorzystane pozostają moŜliwości rozwoju powiązań funkcjonalnych pomiędzy głównymi miastami na obszarze Bałtyku70 oraz pomiędzy takimi parami ośrodków jak Szczecin i Berlin. PoŜądana z powodów ekonomicznych współpraca z ośrodkami miejskimi połoŜonymi w krajach takich jak Ukraina, Rosja i Białoruś jest nadal utrudniona ze względu na bariery administracyjne. Sytuacja ta osłabia szanse rozwojowe ośrodków miejskich połoŜonych przy granicy wschodniej takich jak Białystok, Lublin, Olsztyn i Rzeszów, które charakteryzują się słabymi powiązaniami z miastami Europy Zachodniej. 70 Porównaj VASAB Long-Term Perspective for the Territorial Development of the Baltic Sea Region, październik 2009. 187 2. Niewystarczające wykorzystanie potencjałów najwaŜniejszych ośrodków miejskich do kreowania wzrostu i zatrudnienia oraz stymulowania rozwoju kraju Polska notuje dodatnie tempo wzrostu gospodarczego, charakteryzujące się wyraźną koncentracją w najsilniejszych pod względem ekonomicznym aglomeracjach i w największych miastach, które stały się motorami wzrostu gospodarki krajowej i tworzenia nowych miejsc pracy, a tym samym głównymi obszarami promocji zmian strukturalnych. Zgodnie z przedstawionymi danymi, sytuacja taka jest wypadkową silnej koncentracji czynników decydujących o poziomie konkurencyjności i atrakcyjności inwestycyjnej (kapitał społeczny, jakość nauczania, innowacyjność, produktywność itp.) co powoduje, Ŝe województwa czy podregiony, w których zlokalizowane są najwaŜniejsze miasta mają największy udział w generowaniu wzrostu gospodarczego (i tak np. Warszawa ze swoim 4,5% udziałem w populacji całego kraju generuje 13,5% PKB, a cały obszar funkcjonalny Warszawy 16% PKB). Najbardziej znaczącymi polskimi miastami, które łączą wysoki poziom rozwoju, szybki wzrost i silne, pozytywne oddziaływanie na otoczenie regionalne, obok Warszawy są: Kraków, Wrocław, Poznań, Konurbacja Górnośląska, Trójmiasto oraz Łódź. Te miasta wraz z aglomeracją bydgosko-toruńską, Szczecinem oraz Lublinem zostały zaliczone (wg. projektu KPZK) do ośrodków metropolitalnych Polski. Miasta te są najwaŜniejszymi ośrodkami pod względem pełnionych funkcji gospodarczych, politycznych, społecznych i kulturalnych i są z reguły dobrze funkcjonalnie powiązane miedzy sobą oraz z metropoliami zagranicznymi. Do innych miast o mniejszej skali oddziaływania niŜ wymienione ośrodki metropolitarne ale nadal odgrywających podstawową rolę w Ŝyciu gospodarczym, społecznym i administracyjnym kraju i poszczególnych regionów naleŜą pozostałe miasta wojewódzkie: Białystok, Gorzów Wielkopolski, Kielce, Olsztyn, Opole, Rzeszów, Zielona Góra oraz najwaŜniejsze i najludniejsze miasta nie pełniące takich funkcji: Bielsko-Biała, Częstochowa, Koszalin, Radom, Rybnik oraz Słupsk. Wraz z ośrodkami metropolitarnymi miasta te tworzą podstawową sieć policentrycznej struktury osadniczej kraju. Miasta te pełnią juŜ obecnie szereg funkcji metropolitarnych, jednak ich dzisiejsza wielkość i niska w skali kraju intensywność działalności na róŜnych polach powoduje Ŝe w wielu aspektach są one powiązane i podległe funkcjonalnie ośrodkom metropolitarnym (np. w zakresie gospodarczym, szkolnictwa na poziomie wyŜszym, nauki, kultury). Powoduje to nie tylko niepełne wykorzystanie potencjału podstawowej sieci miejskiej dla rozwoju kraju i poszczególnych regionów ale takŜe szereg negatywnych czynników osłabiających spójność terytorialną kraju, w szczególności na rozległych obszarach w których brakuje metropolii a istniejące największe miasta są zbyt słabe dla wspomagania procesów rozwoju regionalnego i dostarczania bodźców rozwojowych dla obszarów je otaczających. Taka sytuacja występuje zarówno w Polsce wschodniej, jak i na znacznych obszarach Polski północnej (z wyłączeniem obszaru oddziaływania Szczecina i Trójmiasta) i zachodniej (z wyłączeniem obszaru oddziaływania Szczecina, Poznania i Wrocławia). Problemem jest niewystaczjaące wykorzystanie potencjału tych miast jako głównych węzłów sieci osadniczej generujących wzrost gospodarczy dla całego kraju (poprzez 188 innowacyjność, know-how) oraz przenoszenie, przez przenikanie i uzupełnianie zasobów z ich obszarów, na obszar innych miast stanowiących waŜne węzły policentrycznego systemu osadniczego kraju i na sąsiednie obszary. Specyficznym przykładem moŜe być obszar metropolitalny Warszawy gdzie narastanie dysproporcji pomiędzy obszarami centralnymi a strefą zewnętrzną stwarza szczególny problemem strukturalny mogący ograniczyć jej rozwój otoczenie Warszawy znacznie słabiej rozwiniętymi obszarami Mazowsza zaczyna stanowić barierę szybszego rozwoju samej Warszawy. 3. Niewystarczające miastami powiązania funkcjonalne pomiędzy polskimi Kwestia konkurencyjności gospodarczej polskich miast wymaga odpowiedzi na pytanie czy polskie metropolie same pojedynczo będą starały się osiągnąć wyŜszą pozycję konkurencyjną w systemie miast Europy czy będą działały wspólnie. Jedną z moŜliwości rozwoju duŜych ośrodków miejskich jest ich funkcjonowanie w układach sieciowych (rozwiązanie proponowane w Eksperckim Projekcie Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju - KPZK), umoŜliwiające twórczy wzrost na zasadzie wzajemności, wymiany wiedzy i kreatywności. Polsce brak jest obecnie współpracy ośrodków miejskich w ramach sieci miast a dominującą tendencją jest konkurencja a nie rozwijanie komplementarności systemów miejskich. Generalnie silniejsze związki funkcjonalne występują pomiędzy ośrodkami metropolitalnymi, słabiej natomiast powiązane są pozostałe ośrodki regionalne, w tym pozostałe miasta wojewódzkie. Rozwój powiązań funkcjonalnych w duŜym stopniu utrudnia niedostatecznie rozwinięta infrastruktura transportowa, zarówno drogowa jak i kolejowa. Czas przejazdu między głównymi ośrodkami miejskimi znacznie odbiega od standardów europejskich, uniemoŜliwiając wykształcenie wspólnego rynku inwestycyjnego, a takŜe hamując rozwój funkcji metropolitalnych, zlokalizowanych w kilku ośrodkach. 4. Utrata dotychczasowych funkcji społeczno-gospodarczych niektórych obszarów miejskich (całych miast lub ich dzielnic) Analizy wskazują, Ŝe istnieją obszary miejskie (Szczecin, Łódź) oraz zurbanizowane obszary poprzemysłowe (w większości połoŜone na obszarze Konurbacji Górnośląskiej), które na przestrzeni ostatnich lat mimo wysokiego wzrostu gospodarczego w Polsce i jego koncentracji w największych obszarach miejskich rozwijają się wolniej lub teŜ nie rozwijają się wcale (ich ludność uboŜeje, a nakłady inwestycyjne maleją). Zjawisko to jest szczególnie widoczne na przykładzie Szczecina, gdzie na przestrzeni 7 lat zmiana PKB per capita nie przekroczyła 30 %, przy średniej krajowej wnoszącej prawie 59%. Utrata dotychczasowych funkcji społeczno-gospodarczych obszarów miejskich prowadzi do ich degradacji, a wynika z kumulacji negatywnych zjawisk gospodarczych (niski poziom przedsiębiorczości, bezrobocie, niska jakość infrastruktury technicznej) i społecznych (niski dostęp do usług publicznych, 189 depopulacja, niska aktywności środowisk lokalnych). Jak wskazuje rycina poniŜej, miasta tworzące grupę z najliczniejszymi problemami zlokalizowane są głównie w północnej i środkowej części województwa śląskiego oraz w południowej części województwa łódzkiego. Grupę uzupełniają Puławy, Jelenia Góra, Włocławek, Tarnów, Częstochowa oraz Przemyśl i Kalisz. W grupie, w której sytuacja jest najlepsza jest 5 obecnych miast wojewódzkich Warszawa, Olsztyn, Rzeszów oraz Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra, kilka byłych stolic województw oraz miasta znajdujące się w pobliŜu aglomeracji. Wskazuje to na istnienie zespołu miast problemowych obejmujących obszary poprzemysłowe Górnego Śląska, Łodzi, Radomia, średnie miasta poprzemysłowe. Rycina 57 Miasta na prawach powiatu, gdzie występuje koncentracja negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych. Źródło:: Analiza obszarów i propozycja kierunków strategicznej interwencji wobec miast i innych obszarów tracących dotychczasowe funkcje społeczno-gospodarcze, W. Dziemianowicz, J. Łukomska, Geoprofit, grudzień 2009 r. Miastami problemowymi jest teŜ większość miast małych połoŜonych poza strefami bezpośredniego oddziaływania obszarów metropolitalnych. Towarzyszy temu takŜe zmniejszanie liczby ludność a nawet depopulacja miast w wielu regionach kraju. Szczególnej uwagi wymaga w tym zakresie sytuacja w miastach Polski Wschodniej, gdzie nastąpiło pogorszenie uwarunkowanego historycznie niskiego poziomu rozwoju gospodarczego, i wzmocnienie peryferyjnego połoŜenia - od roku 2004 na peryferiach Unii Europejskiej. 190 W mniejszej skali przestrzennej problem koncentracji zjawisk ubóstwa, patologii społecznych, utraty funkcji ekonomicznych dotyczy takŜe dzielnic połoŜonych wewnątrz miast, nawet tych najbardziej dynamicznych. 5. ZagroŜenie trwałości i ciągłości przestrzennej sieci osadniczej w skali całej Polski w wyniku koncentracji osadnictwa, procesów metropolizacyjnych oraz procesów depopulacji Składają się na to dwa zjawiska: postępujące, jako pochodna przemian rynkowych i społecznych, procesy koncentracji oraz niewystarczająca sprawność funkcjonowania systemu osadniczego. Przy ujemnym bilansie demograficznym Polski (spadek w latach 2000-2007, niewielki wzrost obecnie) i utracie funkcji przemysłowych przez wiele wyspecjalizowanych w ich zakresie ośrodków miejskich, zmniejsza się przestrzenna i funkcjonalna równowaga w systemie osadniczym, pojawiają się obszary pustki osadniczej. Mimo wciąŜ jeszcze relatywnie wysokiego stopnia policentryczności polskiego systemu osadniczego daje się odczuć stopniowe zmniejszenie korzyści rozwojowych osiąganych z tego tytułu. Procesy koncentracji osadnictwa prowadzą do wzrostu kosztów rozwoju przestrzennego (np. zapewniania dostępu do usług społecznych) jak równieŜ powodują nasilanie się zjawiska negatywnych (niekorzyści zewnętrznych) takich jak niekontrolowana suburbanizacja, kongestia czy degradacja środowiska naturalnego. Niewystarczająca sprawność funkcjonalna systemu osadniczego (manifestująca się deficytami dostępności czy w instytucjonalnej i infrastrukturalnej tkance rozwoju lokalnego) utrudnia natomiast mniejszym ośrodkom czerpanie korzyści z rozwoju ośrodków większych, spowalnia dyfuzję rozwoju i zmniejsza zasięg powiązań funkcjonalnych. 6. Trwanie niekorzystnych, w warunkach gospodarki rynkowej, elementów dziedzictwa historycznego w strukturach społecznych, organizacyjnych, przestrzennych i gospodarczych miast. W sferze społecznej dotyczy to: utrzymywania się braku szacunku dla prawa, niskiego poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i poziomu kapitału społecznego, bierność społeczna w sprawach miasta i dominacja postaw roszczeniowych, wysokiego udziału sektora nieformalnego. W sferze gospodarczej dotyczy to: kontynuacji tendencji opierania rozwoju na jednej funkcji, poprzez działania zmierzające do przyciągnięcia jednego inwestora. W zakresie zagospodarowania przestrzennego kontynuowana jest presja na nadmierną rozbudowę miast na peryferiach. Warunkiem koniecznym dalszego rozwoju miast w Polsce i osiągnięcia standardów bogatszych krajów Unii Europejskiej jest znacznie szersza partycypacja społeczna w procesie zarządzania i planowania rozwoju miast, zarówno w sferze gospodarczej, kulturalnej jak i przestrzennej. 7. Postępujący proces suburbanizacji i Ŝywiołowego rozlewania się zabudowy miejskiej 191 Problemem polskiego systemu osadniczego jest ponadto nieskoordynowany rozwój obszarów funkcjonalnych największych miast. W ich strefach podmiejskich nasila się zjawisko Ŝywiołowej urbanizacji i rosnącego chaosu przestrzennego. Powoduje to degradację krajobrazu a w przyszłości moŜe skutkować rosnącymi kosztami ekonomicznymi i społecznymi funkcjonowania obszaru metropolitalnego. Niekontrolowana suburbanizacja doprowadzić moŜe do degradacji środowiska przyrodniczego, utraty atrakcyjności miejsc rekreacyjnych oraz inwestycyjnych, czego skutkiem będzie pogorszenia wizerunku i atrakcyjności inwestycyjnej tych obszarów. Generuje to nadmierne dojazdy do pracy a przez to niewydolność układów komunikacyjnych, stwarza zagroŜenia środowiskowe oraz strukturalne problemy planowania przestrzennego. Praktycznie niezrealizowane są nigdzie koncepcje miasta zwartego, a procesy rewitalizacji centrów miast prowadzone są zbyt wolno i w zbyt małej skali, by mogły stanowić realną przeciwwagę wobec rozlewania się miast. MoŜe to świadczyć to o kryzysie planowania przestrzennego, zwłaszcza w odniesieniu do przestrzeni zurbanizowanych. 8. Problemy mieszkaniowe – deficyt W Polsce występuje utrzymujący się od początku transformacji nadmierny deficyt mieszkań oraz niedostosowanie ich produkcji do poziomu dochodowego mieszkańców miast. Prowadzi to do ograniczenia mobilności społecznej i przestrzennej ludności, co zmniejsza potencjał rozwojowy wielkich miast. Dominacja nowego budownictwa mieszkaniowego niedostępnego dla przeciętnego mieszkańca, wraz z ograniczoną rewitalizacją starszych zasobów mieszkaniowych generuje szybki wzrost segregacji przestrzennej mieszkańców według kryterium dochodowego. Narastanie obszarów nędzy i wykluczenia z jednej strony oraz obszarów bogactwa i luksusu z drugiej, prowadzi do róŜnicowania społecznoprzestrzennego miast. Wymownym przykładem jest zbyt duŜa popularność w przestrzeni polskich miast osiedli zamkniętych, oraz rozszerzanie się w niektórych miastach obszarów biedy prowadzące do slamizacji. Tempo prowadzonych działań rewitalizacyjnych w przestrzeni miast nie pozwala zahamować procesów degradacji zasobów. Aktualna skala zaniedbań i potrzeb przerasta moŜliwości finansowe samorządów miast i nie pozwala na samodzielne rozwiązanie problemu. 9. Starzenie się społeczeństwa miejskiego oraz obniŜenie dynamiki rozwoju ludnościowego miast Dotyczy to zarówno obszarów centralnych wielkich miast oraz małych miast tracących na skutek migracji ludność zwłaszcza młodej i lepiej wykształconej. Zjawiska te nie muszą być traktowane wyłącznie, jako zagroŜenie przyszłego rozwoju gospodarczego, ale równieŜ, jako szansa polepszenia warunków i jakości Ŝycia w miastach poprzez dostosowanie przestrzeni miast oraz ich struktury usług komunalnych i socjalnych do nowych potrzeb. 192 10. Poprawa warunków i jakości Ŝycia w miastach Ich polepszenie jest podstawowym warunkiem rozwoju gospodarczego, generującego przyciągniecie do miast nowych mieszkańców i utrzymanie dotychczasowych reprezentujących wysoki poziom kapitału intelektualnego. NaleŜy równieŜ pamiętać, o szczególnym znaczeniu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, wymagającego ochrony oraz promocji. 11. Zachowanie walorów oraz poprawa stanu środowiska przyrodniczego miast Skok cywilizacyjny w zakresie ochrony dziedzictwa przyrodniczego w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach wymaga podtrzymania, dalszej racjonalizacji i pogłębienia. Potrzebne jest dalsze zachowanie walorów, stanu oraz poprawy środowiska przyrodniczego miast oraz modyfikacja prawa oraz instrumentów ekonomicznych sprzyjających np. rozbudowie i ochronie terenów zielonych. Niepokojącym zjawiskiem zdaniem ekspertów71 jest wzrost presji urbanizacyjnej, zwłaszcza zabudowy mieszkaniowej na niektórych obszarach cennych przyrodniczo o duŜych walorach krajobrazowych atrakcyjnych dla rekreacji i wypoczynku ludności (Mazury, Podhale, wybrzeŜe Bałtyku, Sudety), w tym na terenach chronionych połoŜonych w otoczeniu wielkich aglomeracji miejskich. Proces ten prowadzi do fragmentacji ekosystemów i przerywania korytarzy ekologicznych. Wyzwaniem jest równieŜ uporządkowanie gospodarki komunalnej na obszarach zurbanizowanych poprzez modernizację sieci wodociągowej i kanalizacyjnej a takŜe zmniejszenie zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska przyrodniczego. 71 Por. Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania kraju do roku 2033, Warszawa grudzień 2008. 193 SPIS TABEL: Tabela 1 Miasta w Polsce w 2008 r................................................................................................................... 14 Tabela 2 Struktura wielkościowa miast i udziału ludności miejskiej. ........................................................ 14 Tabela 3 Gminy według liczby mieszkańców w gminie (według faktycznego miejsca zamieszkania, stan na 31.12.2007).............................................................................................................................................. 14 Tabela 4 Miasta w Polsce według wielkości i województw w 2008 r. (stan w dniu 31 XII/As of 31 XI). .............................................................................................................................................................................. 18 Tabela 5 Powierzchnia i ludność w miastach oraz liczba miast powyŜej 20 tys. Mieszkańców/ Area and population in towns and number of towns with more than 20 thous. Inhabitants............................................... 19 Tabela 6 Bilans ludnościowy w roku 2008...................................................................................................... 20 Tabela 7 Bilans ludności miast Polski ogółem w latach 1946-2008.............................................................. 20 Tabela 8 Zmiany liczby ludność w największych miastach (ok. 200 tys. mieszkańców) w latach 19502008. ..................................................................................................................................................................... 27 Tabela 9 Wartości współczynnika przyrostu ludności w stosunku do roku poprzedniego (wg stałego miejsca zamieszkania) z uwzględnieniem wielkości gmin w latach 2003-2007. ....................................... 28 Tabela 10 Wartość współczynnika przyrostu naturalnego według kryterium demograficznego wielkości gmin w latach 2003-2007.................................................................................................................. 34 Tabela 11 Migracje w systemie osadniczym Polski. Współczynniki odpływu (1988). ............................ 39 Tabela 12 Migracje w systemie osadniczym Polski. Współczynniki odpływu (2006 r.). ......................... 40 Tabela 13 Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w miastach liczących w 2008r. 100 tys. i więcej mieszkańców. ...................................................................................................................................................... 41 Tabela 14 Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w miastach liczących w 2006r. 100 tys. i więcej mieszkańców. ...................................................................................................................................................... 42 Tabela 15 Ludność czasowo nieobecna w związku z wyjazdem za granicę na okres ponad 3 miesiącea według płci i wybranych krajów w 2008 r...................................................................................................... 52 Tabela 16 Ludność nieobecna w związku z wyjazdem za granicę na pobyt czasowya w latach 20042008 według krajów przebywania - dane szacunkoweb. .............................................................................. 53 Tabela 17 Osoby przybyłe z zagranicy zameldowane na pobyt czasowy ponad 3 miesiące w 2008 r. według płci i kraju poprzedniego zamieszkania. ......................................................................................... 57 Załącznik 1 .......................................................................................................................................................... 64 Tabela 1 LUDNOŚĆ, GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA, RUCH NATURALNY LUDNOŚCI ORAZ MIGRACJE W MIASTACH LICZĄCYCH W 2008 R. 100 TYS. I WIĘCEJ MIESZKAŃCÓW............ 64 Tabela 2 MIGRACJE WEWNĘTRZNE NA POBYT STAŁY W 2008 R. WEDŁUG OBECNEGO I POPRZEDNIEGO MIEJSCA ZAMIESZKANIA/ INTERNAL MIGRATION FOR PERMANENT RESIDENCE BY PRESENT AND PREVIOUS PLACE OF RESIDENCE ............................................. 66 Tabela 18 ZagroŜenie ubóstwem w Polsce w latach 1993-2008. .................................................................. 68 Tabela 19 ZagroŜenie ubóstwem według województw w latach 2005-2008. ............................................ 68 Tabela 20 Odsetek ubóstwa w gospodarstwach domowych znajdujący się poniŜej relatywnej granicy ubóstwa. .............................................................................................................................................................. 70 Tabela 21 Wskaźniki zagroŜenia ubóstwem według wybranych cech społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych w latach 2004-2005 oraz 2007-2008...................................................................... 71 Tabela 22 Indeksy ubóstwa wg klasy miejscowości zamieszkania w marcu 2009 r. Podejście obiektywne.......................................................................................................................................................... 72 Tabela 23 Wskaźniki zagroŜenia ubóstwem według miejsca zamieszkania. ............................................ 73 Tabela 24 Jakość Ŝycia w 2007 r. w wybranych miastach Polski. ................................................................ 73 Tabela 25 Jakość Ŝycia w wybranych miastach Polski w latach 2005, 2007 i 2009. .................................. 74 Tabela 26 Obszary zdegradowane wymagające rewitalizacji...................................................................... 78 Tabela 27 Ranking podregionów według wielkości produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca w zł. ...................................................................................................................................................................... 82 Tabela 28 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieŜących w zł w latach 2000-2007. ...... 85 Tabela 29 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieŜących (Polska = 100) w latach 20002007. ..................................................................................................................................................................... 85 194 Tabela 30 Produkt krajowy brutto w roku 2007 w miastach podregionach w cenach bieŜących........... 85 Tabela 31 Wartość dodana brutto w cenach bieŜących................................................................................. 88 Tabela 32 Podregiony z ponad przeciętnymi wynagrodzeniami w skali kraju. ....................................... 89 Tabela 33 Miasta na prawach powiatu, w których przeciętne miesięczne wynagrodzenie jest wyŜsze niŜ średnia krajowa............................................................................................................................................ 90 Tabela 34 Dochody netto gospodarstw domowych w lutym 2009 r. wg klasy miejscowości zamieszkania....................................................................................................................................................... 91 Tabela 35 Podmioty gospodarki narodowej wg sektorów, liczby pracujących w miastach stanowiących podregiony. ......................................................................................................................................................... 95 Tabela 36 Struktura podmiotów gospodarki narodowej w roku 2009. ...................................................... 96 Tabela 37 Pracujący w przemyśle, jako głównym miejscu pracy. ............................................................... 99 Tabela 38 Miasta na prawach powiatu o stopie bezrobocia ponad 10% w 2008 r................................... 100 Tabela 39 Bezrobocie w miastach na prawach powiatu w latach 2004 – 2008......................................... 101 Tabela 40 Wartość importu i eksportu według województw w 2007 roku. ............................................ 106 Tabela 41 Powiaty o najwyŜszym i najniŜszym poziomie eksportu na 1 mieszkańca. .......................... 111 Tabela 42 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne – Polska 2008 r. ............................................................. 118 Tabela 43 Ludność w wieku 13 lat i więcej według stanu w dniu 31 XII według poziomu wykształcenia.................................................................................................................................................... 122 Tabela 44 Struktura ludności według poziomu wykształcenia w 2002 roku i kryterium wielkości gminy. ................................................................................................................................................................ 124 Tabela 45 Poziom wykształcenia w miastach na prawach powiatu w 2002 (ranking według udziału ludności z wykształceniem wyŜszym).......................................................................................................... 126 Tabela 46 Miasta o najwyŜszej liczbie studentów zarejestrowanych w roku akademickim 2007-2008. ............................................................................................................................................................................ 127 Tabela 47 Studenci szkół wyŜszych w 2008 r. stan w dniu 30 XI. ............................................................. 128 Tabela 48 Studenci szkół wyŜszych w 2008 r. (dok.) Stan w dniu 30 XI. ................................................. 130 Tabela 49 Mierniki siły przyciągania studentów przez miasta wojewódzkie. ........................................ 136 Tabela 50 Mierniki absorpcji absolwentów wyŜszych uczelni przez miasta wojewódzkie. ................. 138 Tabela 51 Porównanie przeciętnego poziomu kapitału ludzkiego w grupach wieku 15-34 lata, 25-44 lata oraz 45 lat lub więcej wg klasy miejscowości zamieszkania............................................................... 141 Tabela 52 Korzystanie z nowych technologii w miastach wg wielkości (%). .......................................... 142 Tabela 53 Nakłady na działalność badawczo-rozwojową w latach 1999, 2003 i 2006/2007 oraz ich udział w PKB według województw. ............................................................................................................. 154 Tabela 54 Dziesięć miast, z których instytucje najczęściej brały udział w projektach 5 i 6 PR UE. ...... 159 Tabela 55 Udzielone patenty w województwach w latach 2005-2008. ..................................................... 160 Tabela 56 Udzielone patenty na wynalazki oraz liczba patentów na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R w latach 2000, 2003 i 2007 według województw.......................................................................................... 161 Tabela 57 Długość autostrad i dróg ekspresowych (w km). ...................................................................... 163 Tabela 58 Liczba zarejestrowanych samochodów osobowych w latach 1999-2007, wg województw. 164 Tabela 59 Macierz najkrótszych połączeń kolejowych między metropoliami polskimi i otoczenia w maju 2007 r. ....................................................................................................................................................... 167 Tabela 60 NajwyŜsze prędkości techniczne pociągów w relacjach pomiędzy polskimi metropoliami. ............................................................................................................................................................................ 167 Tabela 61 Dostępność transportowa województw w Polsce wg. analiz IBnGR...................................... 169 Tabela 62 Podstawowe informacje nt. komunikacji miejskiej w latach 1999-2007.................................. 170 Tabela 63 Liczba codziennych uŜytkowników transportu publicznego, podział miedzy róŜnymi środkami transportu publicznego. ................................................................................................................ 171 Tabela 64 Wskaźniki sytuacji mieszkaniowej, 2008..................................................................................... 173 Tabela 65 Typologia największych miast Polski (ponad 100 tys.) z uwagi na ich połoŜenie względem korytarzy ekologicznych. ................................................................................................................................ 178 Tabela 66 Emisja zanieczyszczeń powietrza dwutlenkiem węgla w tyś ton w 2008 r. .......................... 179 Tabela 67 Ilość oczyszczalni ścieków w latach 1999, 2003 i 2007............................................................... 181 Tabela 68 Miasta o duŜej skali zagroŜenia ściekami w 2008 r.................................................................... 181 Tabela 69 Miasta o decydującym zuŜyciu wody w gospodarce narodowej w 2008 r. ........................... 183 Tabela 70 WaŜniejsze dane o stanie, zagroŜeniu i ochronie środowiska wg powiatów w 2008 r. ....... 184 Tabela 71 Nakłady na ochronę środowiska ponad 100 mln zł w miastach na prawach powiatu. ....... 185 195 SPIS RYCIN: Rycina 1 Struktura osadnicza Polski. .............................................................................................................. 17 Rycina 2 Szacunek rzeczywistej stopy urbanizacji na podstawie liczby ludności zamieszkałej w miastach i strefach podmiejskich o gęstości zaludnienia powyŜej 100-150 mieszkańców/km2. ............ 24 Rycina 3 Zmiany liczby ludności w miastach Polski w latach 2000-2008. ................................................. 25 Rycina 4 Zmiany ludnościowe w latach 1988-2007 według gmin............................................................... 29 Rycina 5 Szacunek zmian demograficznych w latach 2008-2030: liczby ludności ogółem (A) i udziału liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (B). ............................................................................................. 30 Rycina 6 Rozkład gęstości zaludnienia w gminach: miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w 2008 r.32 Rycina 7 Gęstość zaludnienia i zmiany ludnościowe w podregionach w latach 2000 – 2007. ................ 32 Rycina 8 Udział ludności w wieku poprodukcyjnych w % ludności ogółem w miastach. ..................... 33 Rycina 9 Przyrost naturalny na 1000 ludności regiony i miasta wojewódzkie 2007 i 2008. .................... 35 Rycina 10 Spadek współczynnika dzietności TFR (w %) w latach 2000–2005 w miastach i na wsi. ...... 36 Rycina 11 Zlewnie migracyjne miast wojewódzkich 2008 r......................................................................... 38 Rycina 12 DojeŜdŜający do pracy według województw w 2006 r., stan w dniu 31 XII............................ 43 Rycina 13 DojeŜdŜający do pracy według podregionów w 2006 r., stan w dniu 31 XII........................... 44 Rycina 14 PrzyjeŜdŜający do pracy według gmin w 2006 r. ........................................................................ 45 Rycina 15 DojeŜdŜający do pracy według powiatów w 2006r..................................................................... 45 Rycina 16 PrzyjeŜdŜający do pracy w warszawie i w poznaniu w 2006 r., stan w dniu 31 XII............... 47 Rycina 17 PrzyjeŜdŜający do pracy do miast wojewódzkich w 2006r. ....................................................... 48 Rycina 18 WyjeŜdŜający do pracy do miast wojewódzkich w 2006r. ......................................................... 49 Rycina 19 Gdzie mieszkają imigranci w Polsce?............................................................................................ 60 Rycina 20 PKB per capita w podregionach w latach 2004-2007 (w cenach bieŜących) wg województw. 86 Rycina 21 Produkt krajowy brutto w roku 2007 w podziale na podregiony. ............................................ 86 Rycina 22 Udział poszczególnych obszarów funkcjonalnych najwaŜniejszych ośrodków wojewódzkich w tworzeniu PKB w stosunku do reszty regionu i kraju (2007 r.)............................................................... 87 Rycina 23 Rozmieszczenie siedzib przedsiębiorstw obecnych na Listach 500 „Polityki” w roku 1993. 92 Rycina 24 Rozmieszczenie siedzib przedsiębiorstw obecnych na Listach 500 w roku 2004.................... 93 Rycina 25 Rozmieszczenie siedzib zarządów 10 tyś. największych firm w Polsce pod względem przychodów całokształtów działalności w 2004 r. ........................................................................................ 93 Rycina 26 Spółki zarejestrowane w REGON w sektorze prywatnym bez spółek z udziałem kapitału zagranicznego [stan w 2006 r. i zmiana w latach 2002-2006]. ..................................................................... 98 Rycina 27 Spółki z udziałem kapitału zagranicznego na 10000 mieszkańców [stan w 2006 r. i zmiana w latach 2002-2006]. ............................................................................................................................................... 98 Rycina 28 Eksport ogółem (w mln USD). ..................................................................................................... 108 Rycina 29 Eksport na 1 mieszkańca (w USD)............................................................................................... 110 Rycina 30 Udział 15 krajów „starej Unii” w eksporcie (w %). ................................................................... 112 Rycina 31 Udział Niemiec w eksporcie (w %).............................................................................................. 113 Rycina 32 Udział Republiki Czeskiej w eksporcie powiaty (w %). ........................................................... 114 Rycina 33 Udział Rosji w eksporcie powiaty (w %). ................................................................................... 115 Rycina 34 Import ogółem (w mln USD). ....................................................................................................... 116 Rycina 35 Import na 1 mieszkańca (w USD). ............................................................................................... 117 Rycina 36 Funkcje gospodarcze gmin (2008)................................................................................................ 120 Rycina 37 Poziom wykształcenia ludności w wieku 13 lat i więcej. ......................................................... 125 Rycina 38 WaŜniejsze ośrodki akademickie w Polsce................................................................................. 131 Rycina 39 Rozkład geograficzny uczelni niepublicznych i ich oddziałów zamiejscowych według powiatów w roku 2008/2009.......................................................................................................................... 132 Rycina 40 Obszary dominującego przyciągania studentów przez miasta wojewódzkie....................... 134 Rycina 41 Miejsce ukończenia szkoły średniej przez studentów (absolwentów) uczelni warszawskich (lewa strona) i łódzkich (prawa strona), z pominięciem miejsca studiów. .............................................. 135 Rycina 42 Porównanie mobilności absolwentów wyŜszych uczelni w Warszawie i Łodzi. ................. 137 Rycina 43 Typologia miast akademickich z uwagi na zdolność do przyciągania i absorpcji kapitału ludzkiego........................................................................................................................................................... 139 Rycina 44 Liczba stowarzyszeń i fundacji w województwach na 10 tys. mieszkańców. ....................... 143 196 Rycina 45 Frekwencja w głosowaniu do Sejmu RP wg gmin (2007 r.). .................................................... 144 Rycina 46 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności przemysłowej w 2009 r. według Instytuty Badań nad Gospodarka Rynkową. ............................................................................................... 147 Rycina 47 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności usługowej w 2009 r. według Instytuty Badań nad Gospodarka Rynkową. ............................................................................................... 148 Rycina 48 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności zaawansowanej technologicznie w 2009 r. według Instytuty Badań nad Gospodarka Rynkową. .................................................................... 150 Rycina 49 Parki technologiczne (A), Inkubatory technologiczne (B)........................................................ 152 Rycina 50 Akademickie inkubatory przedsiębiorczości w Polsce w 2009 r. (A), Inkubatory przedsiębiorczości w Polsce w 2009 r (B)...................................................................................................... 153 Rycina 51 Centra transferu technologii w 2009 r. ........................................................................................ 153 Rycina 52 Uczestnictwo polskich zespołów badawczych w VI Programie Ramowym Wspólnoty Europejskiej (liczba zespołów badawczych oraz wartość przyznanych grantów w mln euro)............ 159 Rycina 53 Dostępność transportowa do Warszawy. ................................................................................... 166 Rycina 54 Obszary o najniŜszej dostępności do miast wojewódzkich...................................................... 168 Rycina 55 Dostępność transportowa do miast wojewódzkich. ................................................................. 168 Rycina 56 Udział i struktura obszarów chronionych w powierzchni powiatów ogółem (2008 r.)...... 176 Rycina 57 Miasta na prawach powiatu, gdzie występuje koncentracja negatywnych zjawisk społecznogospodarczych.................................................................................................................................................. 190 SPIS WYKRESÓW: Wykres 1 Rozkład miast według liczby ludności w latach 2002,2006, 2008 r............................................ 15 Wykres 2 Udział ludności miejskiej w kategoriach wielkościowych miast w latach 1950, 1990, 2002, 2006, 2008............................................................................................................................................................. 16 Wykres 3 Ludność Polski w latach 1946-2008. ............................................................................................... 21 Wykres 4 Współczynnik urbanizacji w Polsce w latach 1995-2007............................................................. 22 Wykres 5 Wskaźnik urbanizacji (ludność mieszkająca w miastach, %), 2008r. (Polska 61,1%). ............. 22 Wykres 6 Gminy, w których nastąpił największy wzrost liczby ludności w latach 2003-2007............... 26 Wykres 7 Gminy, w których nastąpił największy spadek liczby ludności w latach 2003-2007. ............. 27 Wykres 8 Gminy o największym i najmniejszym bezwzględnym przyroście naturalnym w latach 20032007. ..................................................................................................................................................................... 34 Wykres 9 Spadek współczynnika dzietności TFR w Polsce według miejsca zamieszkania, 1960-2006. 37 Wykres 10 Emigracja zagraniczna na pobyt stały w latach 2004-2008. ...................................................... 51 Wykres 11 Struktura wieku polskich emigrantów oraz całej populacji Polski.......................................... 54 Wykres 12 Imigracja do Polski na pobyt stały w latach 2004-2008. ............................................................ 56 Wykres 13 Liczba imigrantów według województw – w odsetkach ogółem............................................ 58 Wykres 14 Saldo migracji zagranicznych w roku 2008................................................................................. 61 Wykres 15 Udział procentowy osób w gospodarstwach domowych poniŜej relatywnej granicy ubóstwa. .............................................................................................................................................................. 70 Wykres 16 Produkt krajowy brutto ogółem w milionach zł w latach 2001-2007 według województw. 81 Wykres 17 Produkt krajowy brutto w cenach bieŜących na 1 mieszkańca w tys. zł w latach 2000-2007 w największych miastach (podregionach)...................................................................................................... 84 Wykres 18 Produkt krajowy brutto w cenach bieŜących na 1 mieszkańca (Polska = 100) latach 20002007 w największych miastach (podregionach)............................................................................................. 84 Wykres 19 Udział poszczególnych obszarów funkcjonalnych najwaŜniejszych ośrodków wojewódzkich w tworzeniu PKB (2007 r.)...................................................................................................... 88 Wykres 20 Wartość dodana brutto ogółem w największych miastach w latach 1999 – 2007.................. 89 Wykres 21 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto ogółem w największych miastach w latach 2002-2008. ............................................................................................................................................................ 90 Wykres 22 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto – w relacji do średniej krajowej (Polska =100) w największych miastach w latach 2002-2008................................................................................................ 91 Wykres 23 Zmiana liczby podmiotów gospodarki narodowej w latach 1993-2009.................................. 95 Wykres 24 Struktura pracujących w gospodarce narodowej według sektorów własności, (A) i według sektorów działalności, (B) w 2008 r. ................................................................................................................ 96 197 Wykres 25 Odsetek zatrudnionych w szarej strefie według wykształcenia. ........................................... 103 Wykres 26 Typy „stosunku pracy” w szarej strefie w zaleŜności od wykształcenia pracownika........ 104 Wykres 27 Udział populacji w wieku 15-64 lat posiadającej wyŜsze wykształcenie............................. 121 Wykres 28 Lokalizacja ośrodków innowacyjnych w kategoriach wielkościowych miast. .................... 151 Wykres 29 Nakłady na Badania i Rozwój w latach 2002-2008 według województw............................. 155 Wykres 30 Zatrudnienie pracowników naukowo-badawczych w sektorach Badania i Rozwój w latach 1999- 2007 według województw. ................................................................................................................... 157 Wykres 31 Liczba patentów w szt. na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R. ............................................. 161 198 BIBLIOGRAFIA Bartosik, E. Komunalna Gospodarka Mieszkaniowa. Raport Roczny z Miast Uczestniczących w Systemie Analiz Samorządowych za 2007r. Poznań: Związek Miast Polskich, 2009. Bondarczuk, J., Muzioł-Węcławowicz, A. Krajowy Program Remontowy. Maszynopis. Warszawa: BGK, 2009. Czapiński, J., Panek, T. Diagnoza Społeczna 2007, Warunki I Jakość Ŝycia Polaków. Raport. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, 2007. Diagnoza Stanu Szkolnictwa WyŜszego w Polsce. Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, listopad 2009. Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033. Projekt. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, grudzień 2008. Herbst, Mikołaj. Tworzenie i Absorbcja Kapitału Ludzkiego w Polskich Miastach Akademickich w Kontekście Realizacji Narodowej Strategii Spójności. Praca zrealizowana podczas II edycji konkursu dotacji „Fundusze Europejskie na poziomie Narodowej Strategii Spójności”, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009. Informacja o Wynikach Badania Przepływów Ludności Związanych z Zatrudnieniem w Polsce. Materiał na Konferencję Prasową. Poznań: Główny Urząd Statystyczny, Departament Pracy i Warunków śycia Urząd Statystyczny, 23 październik 2009. Informacje o Mieszkalnictwie - Wyniki Monitoringu za 2008 r. Kraków: Instytut Rozwoju Miast, 2009. Inwestycje Zagraniczne w Polsce. Biuletyn Informacyjny nr 1. Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych, 2009. 199 Kaczmarczyk Paweł, Stefańska Renata, Tyrowicz Joanna. Cudzoziemcy w Polsce. Biuletyn nr 6. Fundacja Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych, kwiecień 2008. Komornicki Tomasz, Śleszyński Przemysław, Siłka Piotr, Stępniak Marcin. "Wariantowa Analiza Dostępności W Transporcie Lądowym." Ekspertyzy Do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033. Tom II. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008. Komornicki Tomasz. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Korcelli, Piotr. System Osadniczy Polski – Tendencje i Uwarunkowania Przemian. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Im. Stanisława Leszczyckiego Polskiej Akademii Nauk. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie . Projekt. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2 luty 2010. Krawczyk, Paweł. Badanie Procesów Demograficznych w Miastach Członkowskich Związku Miast Polskich. Poznań: Związek Miast Polskich i System Analiz Samorządowych, 2008. Krawczyk, Paweł. Procesy Demograficzne w Polsce w Latach 2003-2007 w Układzie Gminnym. Poznań: Związek Miast Polskich i System Analizy Samorządowych, 2009. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2009. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2009. Miasta Wojewódzkie - Podstawowe Dane Statystyczne. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, sierpień 2009. Nowicki Marcin, Hilderbrandt Anna, Susmarski Przemysław, Tarkowski Maciej. Atrakcyjność Inwestycyjna Województw i Podregionów Polskich 2009. Gdańsk: Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową, 2009. 200 Okólski Marek, Fihel Agnieszka. "Bilans Demograficzny Polski w Roku 2033." Ekspertyzy Do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033. Tom IV. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008. Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport. Łódz-Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, 2009. Polska 2030 - Wyzwania Rozwojowe. Dokument. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, 2009. Polska Przestrzeń - Raport O Stanie Zagospodarowania Przestrzennego Kraju. Warszawa: Ministerstwo Budownictwa, 2007. Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym w 2009 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2009. Raport o Stanie Miast - Kongres Miast Polskich. Poznań: Związek Miast Polskich, 2009. Rocznik Demograficzny 2009. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2009. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polski. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008. Rocznik Statystyczny Województw. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008. Rozwój Regionalny w Polsce. Raport. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, maj 2009. Smętkowski Maciej, Jałowiecki Bohdan, Gorzelak Grzegorz. Diagnoza Problemów Rozwoju Obszarów Metropolitalnych i Rekomendacje Delimitacji Obszarów Metropolitalnych w Polsce. Warszawa: EUROREG, maj 2008. Węcławowicz, Grzegorz. Struktury Społeczno-przestrzenne w Miastach Polski. Wrocław: Prace Habilitacyjne IGiPZ PAN, Ossolineum, 1988. Węcławowicz, Grzegorz. Charakterystyka Głównych Trendów i Zmian w Rozwoju Obszarów Miejskich Polski. Warszawa: ekspertyza na zlecenie MRR, 2010. 201
