Historia doktryn polityczno-prawnych
advertisement
Histori a doktryn polityczno-prawnych 1.Sofiści Nie udzielali odpowiedz, jaka forma rządów jest zła a jak dobra-uzasadniali istnienie i demokracji i rządów arystokratycznych. Dokonali laicyzacji podstawowych pojęć politycznych; odrzucali rozważania nad istnieniem i istotą bogów; uważali się za nauczycieli współobywateli(nauczali za opłatą). -państwo- powstało z woli ludzi i jego zadania są doczesne. -przedstawiciele- Protagoras z Abdery- twórca relatywizmu społecznego( podważał tezę o niezmienności natury ludzkiej, uważał, że konwencje społeczne łączące ludzi są zależne od okoliczności miejsca i czasu);człowiek jest jedyna miarą wszystkich instytucji; natura nie decyduje o biegu rzeczy; ludzie po czasie izolacji zaczęli łączyć się w hordy a z nich powstało państwo-ludzie są twórcami państwa. Trazymach- przeciwnik demokracji. Gorgiasz- uzależniał dobre lub złe zachowanie od okoliczności, głosił pluralizm moralności i indywidualizm jednostki. Antyfont- ludzie podlegają prawu 1 natury i prawu państwowemu, ale należy przestrzegać prawa natury, gdyż prawo państwowe jest kruche tyranizuje ludzi i łamie prawa natury; z natury jesteśmy wszyscy równi. 2. Idee demokracji ateńskiej Była symbolem wolności, a jej mekką były Ateny. Podstawowe pojęcia/synonimy: -wolność słowa- istota wolności, na zgromadzeniu ludowym, każdemu przysługuje prawo do zabierania głosu. -równość praw(isonomia)- równość głosu i udziału we władzy, traktowaniu obywateli i starcie na drodze do bogactwa; równy dostęp do urzędów miało zapewniać losowanie(najczęściej byli to jednak wykształceni i bogaci, gdyż miało to zabezpieczać przed korupcją). -zasada praworządności- dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu stworzonemu przez obywateli-prawo jest panem demokracji. 3. Filozofowie starożytni-krytycy demokracji Platon- konserwatysta, zwolennik rządów filozofa-władcy (bo tylko filozof może przeniknąć świat idei). Uważał, że demokracja to ustrój najbardziej chwiejny, choć przysłonięty szczelnym parawanem, cechuje go: brak dyscypliny społecznej, respektu dal władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu. Arystoteles- uważał, że demokracja to rządy biednych, którzy szukają korzyści dal siebie, a nie dla całego społeczeństwa, z niepohamowanej demokracji rodzi się tyrania. 4. Platońska wizja idealnej polis Ma być odbiciem świata idei, w którym rządzi idealny rządca- filozof, bo tylko on może przenikać tajemnice świata idei i zbliżyć państwo do idealnego wzorca, tworząc organizację doskonałą, odpowiadającą ideom dobra, sprawiedliwości, piękna i prawdy. Państwo ma być rygorystycznie zhierarchizowane (jak dusza, która składa się z 3 części): I- mędrcy-oni rządzą, II- wojownicy ”strażnicy”- bronią społeczeństwa przed wrogiem, III- ci, którzy zaspokajają potrzeby materialne ogółu. Żadna grupa nie osiągnie sama doskonałości, razem tworzą harmonijną całość, ale granice między grupami są nieprzekraczalne( obowiązuje hierarchia wiedzy). Stosunki mężczyzn z kobietami są losowe, dzieci są wychowywane przez państwo, nie znają rodziców-ma to wyzwolić od pokus rodzinnych osobistych i majątkowych, zachować dystans do polityki oraz właściwie rządzić. Filozofowie sprawują władzę kierując się zasadami rozumu, są nieskrępowani sztywnym systemem norm prawnych. 5.Związek filozofii Platona z jego poglądami na państwo 2 Był on ojcem idealizmu obiektywnego-istniały dla niego 2 światy: idealny świat idei i świat odbijający te idee, a państwo miało stać się idealne dzięki jego założeniom(pyt.4). Niewątpliwy wpływ na jego poglądy miło to, że był on przeciwnikiem demokracji, twierdząc, że ewolucja państwa zmierza do złego. Jednakże pod koniec życia zmienia on swoją postawę i wiedząc niemożliwość stworzeni idealnej polis, stwarza on obraz innego państwa ( rządzone przez właścicieli ziemskich, obowiązywać ma zakaz wyjeżdżania za granicę, surowa reglamentacja życia obywateli, wychowanie , kult religii, rozbudowany system donosicielski). 6. Arystoteles o naturze człowieka i państwie -człowiek- jest z natury stworzony do życia w społeczeństwie, poza nim mogą żyć tylko nędznicy albo istoty nadludzkie. -państwo- odrzucał wizje idealnej polis Platona; państwo należy do tworów natury, jest syntezą mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich, jest jednak od niech doskonalsze, bo jest samowystarczalne. Celem jego jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Jest organizacją suwerenna, wszechogarniającą, wyznaczoną przez porządek naturalny. Jeśli chodzi o formę rządów to najlepsza będzie politea, monarchia lub arystokracja. 7. Klasyfikacja ustrojów państwa wg Arystotelesa i przyjęte przez niego kryteria Kształt ustroju zależy od: siły i efektu walk społecznych, stanu gospodarki, charakteru narodu, położenia geograficznego, wielkości terytorium, a także od zróżnicowania majątkowego społeczeństwa. Ustroje dobre: Monarchia- jednowładztwo, które ma na uwadze dobro ogółu, Arystokracja- panowanie niewielu najlepszych, którzy rządzą ku najlepszemu pożytkowi państwa i obywateli, Politea- rządzi lud ku ogólnemu pożytkowi. Ustroje złe: Oligarchia- rządy bogaczy, którzy rządzą dla korzyści bogaczy, Demokracja- rządy biednych dla korzyści biednych, Tyrania- rządy dal korzyści panującej jednostki; wyłania się z oligarchii i niepohamowanej demokracji. 8. Stoicyzm – wizja świata i jej wpływ na ocenę państwa Dla stoików świat jest rozumnym ładem i harmonią, rozum przenika każdą jego część, świat jest rządzony przez rozum; kosmos jest ojczyzną bogów i ludzi, a tym, co ich ze sobą łączy to rozum. Utożsamiali wolność z mądrością – tylko człowiek mądry jest wolny. Pochwalali oni prawo natury, jako 3 zgodne z naturą człowieka i świata. Wszystko przyjmowali ze ‘stoickim spokojem’. Byli kosmopolitami. Mimo to uznawali oni państwo, ale w ich państwie nomos musi być zgodne z logos i physis; państwo ma być tworem rozumnym, tylko wtedy mogą oni współpracować państwem. 9. Cycero o prawie natury Był on stoikiem, przez co uważał, i ż prawo natury jest ważniejsze od wszelakich i innych praw. Prawo natury rządzi kosmosem, jest wieczne i jednakowe dla wszystkich ludzi. Prawo natury jest zgodne z naturą świata i naturą człowieka. Prawo natury to prawo rozumu. Prawo stanowione musi być z nim zgodne, jeśli nie jest to nie jest to prawo, a państwo nie jest wtedy państwem. 10. Cynizm Najstarsza szkoła hellenistyczna, złożona w IV w. p.n.e. przez Antystenesa (przeciwnik Arystotelesa). Cynicy uważali, iż należy żyć własnym życiem, kształtować swą osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez państwo. Największą wartością w życiu człowieka jest szczęście, które polega na cnocie, a ta zaś na życiu zgodnym z naturą, a natura jest identyfikowana z przyrodą. Głosili minimalizm życiowy, kult prostoty i ascezy, gdyż rozkosze cywilizacji przeszkadzają. Ideałem był dla nich Diogenes. Byli oni przeciwnikami państwa( byli obywatelami świata; kosmopolityzm). Państwo jest złem, bo jest tworem nienaturalnym, mającym swój porządek w działalności ludzkiej. Ponadto cechowała ich swoboda obyczajów, odwrócenie się od polityki w skrajnym indywidualizmie i anarchizmie. 11. Stosunek do państwa rzymskiego w myśli starożytnego chrześcijaństwa Początkowo chrześcijanie wierzyli w rychły koniec świata i uważali, ze nie warto reformować marnego świata. Św. Mateusz mówił ‘ oddajcie cesarzowi, co cesarskie, a bogu, co boskie’ – uznawali państwo rzymskie, jednocześnie separując się od niego. Paweł z Tarsu był zdania, że państwo rzymskie jest tym czynnikiem, który powstrzymuje świat od nadejścia Antychrysta, póki, co władza świecka jest sługą bożym. Choć chrześcijanin powinien być posłuszny władzy świeckiej, póki ta jest zgodna z prawem boskim, jeśli nie jest to ma on prawo do biernego oporu, ale dąży on do zachowania pokoju, więc walczy on modlitwa i jest posłuszny Bogu. Państwo boże ma na ziemi określone zadania, ma tępić złoczyńców i zapewniać porządek. Grek Ireneusz głosił, iż państwo jest złem, ale chrześcijaninowi jest ono potrzebne, jednak powinien on stronic od polityki, gdyż jest ona przeznaczona dla pogan, podobnie jak państwo. Tertulian podobnie jak Paweł twierdził, że Rzym i cesarz to wrogowie chrześcijaństwa – ani chrześcijanin nie może być cesarzem, a ni cesarz chrześcijaninem, ale mimo wszystko istnienie cesarstw zapewnia istnienie świata. Jednocześnie następuje tu podział na prawo ludzkie i boskie, które 4 stanowi prymat. Ostatecznie następuje coraz silniejszy rozwój chrześcijaństwa, m.in. patrystyce- nauki ojców kościoła, wrasta coraz mocniej w strukturę społeczną i polityczną Rzymu. W końcu w 313r zostaje wydany Edykt Mediolański Konstantyna Wielkiego, Dzięki za wszystko i któremu chrześcijaństwo staje się religią imperium, jednocześnie daje on Konstantynowi szeroką władzę i stwarzał go ‘namiestnikiem bożym’, który zwyciężył pogaństwo, stał on się interpretatorem słowa bożego, boskim władcą nad całą ludzkością. 12. Św. Augustyn i wpływ jego teologii na ocenę władzy państwowej Jego filozofia, był filozofia katastrofizmu, skrajnie pesymistyczną – ludzie są źli i chciwi, Bóg stworzył państwo z powodu grzechu, cały czas toczy się walka państwa bożego z państwem szatana. Było on głosicielem teorii predestynacji. Obywatele państwa ziemskiego są źli i grzeszni w przeciwieństwie do obywateli państwa bożego, współżyją w jednym państwie tylko, dlatego, że państwo zapewnia bezpieczeństwo i pokuj obywatelom bożym. Dlatego państwo nie wymaga specjalnie dobrych władców, Bóg daje władze i dobrym i złym. Chrześcijanie powinni tolerować władzę państwową zawsze, ale maja prawo do biernego oporu, gdy władza ta narusza normy prawa bożego. Państwo ma być biczem bożym. 13. Pojęcia ‘civitas Dei’ i ‘civitas terrena’ według św. Augustyna civitas Dei – to państwo boże, ci którzy w nim żyją, należą do niego dostąpią łaski zbawienia civitas terrena – to państwo ziemskie, jego mieszkańcy nie dostąpią zbawienia, są oni źli, grzeszni, nie zaznają łaski bożej; żyją w większości do obywateli civitas Dei, dlatego świat jest taki, a nie inny. 14. Cezaropapizm w Bizancjum Po upadku cesarstw zachodniego Bizancjum staję się Nowym Rzymem. Jego główna ideologią był cezaropapizm, bizantyjska doktryn imperialna, mająca zapewnić jedność i potęgę państwa. Cesarz był władcą absolutnym, źródłem prawa, najwyższym sędzią, dowódcą i bożym namiestnikiem, władca chrześcijańskim, zastępcą boga na ziemi do spraw doczesnych. Jest naśladowcą Boga i jego ziemskim obrazem. Był koronowany przez boga w świątyni, był święty dla ludu. Cesarz był wszech obecny, jego władza obejmowała cały świat, był władcą świecki i duchownym jednocześnie. Miał on działać dla dobra poddanych, zapewniając im sprawiedliwość i funkcjonowanie podległych mu organów ‘ zgodnie z wola bożą i trwoga wobec boga’. Cezaropapizm utrzymał się do połowy XV wieku, gdy podbój Turków zakończył istnienie państwa wschodniorzymskiego. 15. Uniwersalistyczne dążenia papiestwa i ich doktrynalne uzasadnienia Na czele kościoła stoi papież, namiestnik Boga na ziemi, jedyny władca uniwersalny, głowa wszystkich panujących. On jeden jest prawdziwym cesarzem i ma prawo do noszenia insygniów władzy najwyższej. 5 Jest najwyższym, odpowiedzialnym bezpośrednio przed Bogiem sędzią, może on usuwać władców z tronu, a ludność poddaną złym panom zwalniać z obowiązku posłuszeństwa. Uzasadniały to następujące teorie: 1. Teoria jedności świta – jest on zbudowany na wzór organizmu człowieka i nie może mieć 2 głów - świeckiej i duchownej; głowa w tym świecie jest papież. 2. Teoria kościoła duszy- i władzy świeckiej- ciała – hierarchia bytów mówi, że duchowy jest ważniejszy i jego ziemskim odbiciem jest papież, jako namiestnik boży. 3. Teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa- cele ziemskie są tylko cząstka celów ostatecznych, które wskazuje wiernym papież. 4. Teoria kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem – papież może kontrolować i wybierać kandydatów na cesarzy, władców, by nie rządzili oni grzesznie. 5. Teoria wikariatu, głosząca, że po śmierci cesarza władza wraca do papieża ( do tego, który mu tę władzę dał w posiadanie). 6. Teoria dwóch mieczy- Bóg dał Piotrowi dwa miecze- jeden symbolizujący władze duchowną, a drugi świecką. Papież jest depozytariuszem miecza świeckiego, dlatego władza cesarska ma swoje źródło w woli papieża. 7. Teoria darowizny Konstantyna – podstawę stanowił falsyfikat - decyzja Konstantyna wielkiego, który rzekomo odstępuję ( z wdzięczności za wyleczenie z trądu) papieżowi władze w Rzymie, Italii i zachodnich prowincjach cesarstwa oraz prymat papieski nad patriarchami wszystkich kościołów chrześcijańskich. Akt ten miał kreować papieża rzymskiego na głowę kościoła i dawał mu najwyższą cesarską godność na terytoriach byłego imperium zachodniego. 8. Teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego – tylko papież jest szafarzem godności cesarskiej. 9. 16. Dante o monarchii światowej Idea monarchii światowej była utopią. Państwo Dantego to świat pokoju; cesarz, władca ucywilizowanego świata, może utrzymać pokój miedzy ludźmi i podległymi sobie monarchami. Celem tego państwa ma być doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego ( civitas humana), tj. pełne zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb. Możliwe jest to tylko w czasie pokoju, który może zagwarantować władca światowy, który musi być silny i wyposażony w pełnię środków działania nieodzownego dal realizowania owych celów, ma on być sługą państwa, ludu. Dante nie wykluczał jednak odrębności prawnych królestw i republik miejskich. Hegemonem jednak miał być cesarz rzymski, a Włosi jako spadkobiercy Rzymu mają odgrywać tu przodującą rolę w światowym państwie i być ‘ogrodem’ 6 cesarstwa. Monarchia światowa będzie współpracować z kościołem, ale nie podporządkowuje mu się kościół nie może mieszać się do polityki i filozofii. 17. Marsyliusz z Padwy o suwerenności ludu Był on pod wpływem awerroistów. Prawo ma pochodzić w państwie od ludu. Prawo do stanowienia praw byłoby treścią suwerenności, która należy do całego ludu, bo cały lud jest prawodawcą. Dwa tłumaczenia doskonałości tej zasady ustroju to: 1 – ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili, wolą nawet gorsze prawo, jeśli tylko pochodzi ono od nich samych; 2 – lud lepiej aniżeli jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie. Lud ułatwia sprawowanie skutecznej kontroli nad działalnością rządu. Do ustanowienia owych praw wystarczy większość (nie potrzeba jednogłośności), choć dopuszcza się pomocniczą działalność ekspertów przy spisywaniu ustaw, a nawet delegowanie suwerenności ludu na rzecz rządu. Zasada suwerenności ludu doprowadziła do odkrycia, że prawo boskie, natury będzie norma dopiero w niebie, a tu na ziemi obowiązuje prawo ludzkie. Prawo nie musi być ani dobre, ani złe, zgodne z boskim, sprawiedliwe, prawo ma pochodzić od ludu i być wyegzekwowane przez aparat państwowy – to jest ważne. 18. Niccolo Machiavelli o roli jednostki w historii Wierzył w wybitną role jednostki, jej wielkość. Oprócz Fortuny, także człowiek ma wpływ na historię, świat i siebie samego. Człowiek, jednostka ma być przedsiębiorczy, posiadać zdolność rozumowania i przewidywania, ma być aktywny, wybitny, śmiały, choć człowiek jest z natury skłonny do zła. Dzięki właśnie tym zdolności ma on wpływ na tworzenie historii. 19. Zadania władcy według Machiavelliego Władca jest protektorem ludu, utrzymuje równowagę sił społecznych, dba i łagodzenie silnych różnic majątkowych w społeczeństwie, społeczeństwie to by bogaci nie wyzyskiwali biednych; terroryzuje tych, którzy są przeciwko władzy; prowadzi aktywna politykę, dba o to, aby poddani stale go potrzebowali, bo wtedy będą mu wierni. Ma on być jednostka bezwzględną, ale jednocześnie ma służyć ogółowi, ojczyźnie, ale równocześnie ma zmierzać do tego, by tylko on posiadał władzę w państwie. 20.Kryteria oceny władcy według Machiavellego -Machiavelli przedstawiał Włochy jako kraj powszechnego rozkładu; wśród tego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy(księcia); nieodzowna jest dyktatura, bo nowy ustrój musi się na początku rozprawić ze swoimi wrogami; zatem przestrzeganie zasad moralnych może stanowić to przeszkody; polityka nie ma nic wspólnego z moralnością, ponieważ kryterium moralności jest dobro 7 czy zło danego czynu, natomiast w polityce liczy się przede wszystkim skuteczność; władca jest dobry, jeśli zwycięża i osiąga cel; monarcha musi być realistą, czyli wyczuwać, co jest wykonalne, a co nie, a także musi umieć wykorzystać sytuację; książe jest bezwzględny, ale tylko dla tych, którzy spiskują przeciwko władzy; unika totalnego terroru; nie chce wzbudzić nienawiści poddanych, nie nastaje na ich własność; dba o złagodzenie różnic majątkowych. 21.Jean Bodin i jego teoria suwerenności władzy państwowej -państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele, a zatem najpoważniejszą cechą każdego państwa jest to, że na jego czele stoi suwerenny władca -suwerenność jest głównym znamieniem państwa; zapewnia ona niezależność władzy państwowej od kogokolwiek z zewnątrz i niezawisłość od poddanych; suwerenność jest niepodzielna, dlatego ustrój mieszany nie wchodzi w rachubę-najbardziej naturalny ustrój to monarchia -głównym przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza, więc jeżeli władza państwowa jest faktycznie suwerenna to tylko do niej należy moc tworzenia i znoszenia prawa; -podstawą wiążącej mocy normy jest jej pochodzenie od suwerennej władzy; jednak prawo powinno być sprawiedliwe, gdyż „prawe rządzenie” to stanowienie takiego prawa, które jest zgodne z prawem bożym i naturalnym; władcę wiąże więc prawo wyższe, ale nawet naruszenie tego wyższego prawa nie uchyla prawa stanowionego, a poddani nie mogą czynnie wystąpić przeciwko władcy-zresztą monarcha lepiej zna prawo boże i nie ma podstaw do przypuszczania, że chciałby je naruszać. 22.Monarchomachowie -pierwszą postacią wśród monarchomachów był Francois Hotman; krytykował on absolutyzm; gloryfikował czasy Franków, gdy królestwo było elekcyjne i gdy lud rozstrzygał o rozmiarach władzy monarszej i mógł złych władców usuwać z tronu; szanse przywrócenia pomyślności upatrywał w restauracji potęgi Stanów Generalnych; -inni przedstawiciele: Teodor Beza, Jean Boucher, Stephan de la Boetie byli bardziej radykalni; podstawową tezą była idea suwerenności ludu, która ma wsparcie w historii, gdyż to lud określił stanowisko władcy w umowie, kiedy tworzył państwo; treścią umowy było przekazanie królowi tylko władzy delegowanej, natomiast jej najistotniejszą część lud zatrzymał sobie; monarcha jest związany porozumieniem z ludem, a gdy go nie przestrzega, może stracić królestwo, a nawet głowę; twierdzono też, że lud nie byłby aż tak nierozumny, by dać władcy władzę absolutną; król jest niższy od ludu, ale usytuowany jest ponad jednostką, więc opór przeciwko władcy nie może być dziełem osoby prywatnej, a tylko arystokraty, jako reprezentanta ludu. 8 23.Marcin Luter-poglądy polityczne -Luter wyraźnie zbliżył swój Kościół do państwa; uznał pełną suwerenność władzy państwowej; państwo nie może zrobić niczego dla zbawienia człowieka, ale ma możliwości, by powstrzymać ludzi od dalszego upadku; konieczne jest więc wyposażenie władcy w pełnię praw do nieskrępowanego działania, by państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych; potrzebne jest państwo surowe wobec poddanych, w którym władca rządzi absolutystycznie; natura ludzka źle znosi ustrój demokratyczny; władca powinien krnąbrnych poddanych uciskać; przeciwko tyranowi nie przysługuje prawo oporu. 24.Kalwin o państwie -jedynym suwerenem jest Bóg; absolutyzm władcy jest absolutyzmem Boga; boskie jest państwo; władza w państwie należy bezpośrednio do Stwórcy; nie można występować przeciwko władcy, bo sam fakt, że on rządzi wystarcza, by słuchać go bez zastrzeżeń; nie można stawiać oporu władzy, nie stawiając jednocześnie oporu Bogu (opór jest możliwy, jeśli w państwie istnieją organy wyraźnie powołane do stawiania oporu złej władzy); -Kalwin niechętny jest monarchicznej strukturze państwa; najlepszym ustrojem jest republika arystokratyczna; protestował on przeciwko chciwemu ludowi, gdyż modelem powinna być republika najlepszych; podporządkowywał on władzę świecką Kościołowi. 25.Wpływ teologii na poglądy polityczne Lutra i Kalwina -Luter: nawiązywał do augustianizmu; przejął on od św.Augustyna tezę o upadku natury ludzkiej, według której na skutek grzechu pierworodnego człowiek stał się niewolnikiem diabła i nic nie może uczynić go dobrym; człowiek może zbliżyć się do Boga tylko przez wiarę; Luter głosił nawrót do pierwotnego chrześcijaństwa wolnego od tradycji i nauk ojców Kościoła; potępiał celibat; uznawał tylko chrzest i komunię; odrzucał wszelkie przejawy kultu; łacinę zastępował językiem narodowym; głosił, że głos Boga zawarty jest tylko w Piśmie Świętym, zawierającym „czyste słowo boże”; od Augustyna pochodziła też druga teza Lutra: o kościele jako niewidzialnym związku wiernych-członkami Kościoła są wszyscy wierzący, a jego głową jest sam Chrystus. -Kalwin: od Lutra przejął tezę, że natura człowieka jest z natury zła, ale wprowadził do niej teorię predestynacji, według której Bóg przeznaczył ludzi z góry do zbawienia lub potępienia. 26.Andrzej Frycz Modrzewski i jego poglądy polityczne 9 -skonstruował ideę złagodzenia przedziałów stanowych i wysunął propozycję pewnej demokratyzacji ustroju państwa i reform Kościoła -wziął w obronę chłopa; protestował przeciw nadmiernej pańszczyźnie; kwestionował celowość poddaństwa; domagał się ochrony prawnej dla chłopa, a opiekę nad nim chciał powierzyć państwu -występował też w obronie mieszczan; domagał się zapewnienia im udziału w apelacyjnym trybunale państwowym, równouprawnienia wyznaniowego i miejsc w sejmie; chciał, by mieszczanie mieli wpływ na wybór królewskiej dynastii -proponował wzmocnienie władzy króla; monarcha miał stać na czele państwa, miał mieć najwyższą władzę; miał być arbitrem w sporach między stanami, twórcą obywatelskiej zgody i strażnikiem politycznej równowagi; do niego miał należeć decydujący udział w tworzeniu prawa -sejm należało usprawnić; ograniczyć rolę izby senatorskiej -domagał się kodyfikacji praw; miały one zrównać wszystkich w sferze ochrony i odpowiedzialności karnej; podstawą prawa polskiego miało być prawo rzymskie 27.Hugo Grocjusz o prawie -prawo natury: jest racjonalistyczne, związane z naturą człowieka; istniałoby ono nawet wtedy, gdyby nie było Boga; nakazy i zakazy wynikają z tego, że pewne działania są dobre lub złe same z siebie; do poznania zasad prawa natury można dojść przez badanie społecznej natury człowieka, której cechą jest popęd społeczny; -prawo międzynarodowe: zawarte jest w rozprawie „Wolność mórz”; wszystkim państwom przysługuje równe prawo do korzystania z mórz; odróżniał wojny sprawiedliwe, które można prowadzić tylko niesprawiedliwych obronie zagrożonych praw natury, od niesprawiedliwych; chciał humanizacji wojny, ludzkiego traktowania przeciwników, oszczędzania kobiet i dzieci; protestował też przeciw zasadzie równouprawnienia w społeczności międzynarodowej; -prawo podmiotowe: 3 zasady: prawo do siebie, prawo do rzeczy i prawo nad innymi. 28.Znaczenie Grocjusza dla rozwoju pojęcia „prawo natury” -prawo natury jest racjonalistyczne, związane z niezmienną naturą człowieka; prawo to istniałoby nawet wtedy, gdyby nie było Boga; nakazy i zakazy prawa natury wynikają z tego, że pewne działania są dobre lub złe same z siebie, a nie dlatego, że za takie ogłosił je Bóg; zatem do poznania zasad natury można dojść przez badanie społecznej natury człowieka, której cechą jest popęd społeczny; 10 -Grocjusz wywarł wpływ na rozwój teorii prawa natury w epoce Oświecenia; inspirował praktyczną jego wersję u Leibniza, Thomasiusa, Wolffa; wpływał na utylitaryzm Hume’a, Shaftesbury’ego, Benthama; inspirował radykalizm J.J. Rousseau i historyzm Monteskiusza. 29.Zasady prawa natury według Grocjusza -wśród fundamentalnych zasad prawa natury, związanych nierozerwalnie z naturą człowieka, Grocjusz wymieniał: obowiązek nienaruszania cudzej własności, obowiązek wynagradzania szkód, obowiązek dotrzymywania umów oraz obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa; uważał, że są one wartościami samoistnymi i uniwersalnymi; zasady te odzwierciedlały aspiracje niderlandzkich producentów i kupców, którzy byli zainteresowani w umocnieniu własności, bezpieczeństwa i pewności obrotu. 30.Umowa społeczna według Thomasa Hobbesa: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki -przyczyny zawarcia umowy społecznej: ludzie są z natury egoistami, a ich główną namiętnością jest strach, dlatego przestrzegają oni praw natury tylko wtedy, gdy tego chcą i gdy mogą to robić bez ryzyka; przestrzeganie praw natury jest niezgodne z ludzką naturą, dlatego potrzebne jest ustanowienie „wyższej mocy”, która zapewniłaby ludziom bezpieczeństwo. -treść umowy społecznej: jedyną drogą do zapewnienia ludziom bezpieczeństwa jest przeniesienie władzy na jedną osobę lub jedno zgromadzenie osób; dlatego ludzi zawarli umowę społeczną; była to umowa jednoetapowa- umowa każdego z każdym, suweren nie był jej stroną; ludzie umówili się do przekazania władzy nad sobą jednostce lub zgromadzeniu w ten sposób. -skutki umowy społecznej: wraz z zawarciem umowy społecznej powstało państwo, co powodowało zaniknięcie naturalnej wolności człowieka, gdyż pojawiło się prawo, własnośc, itp.; ludzie zawierając umowę zrzekli się swej wolności; absolutystyczne państwo daje wiele korzyści jednostkom: gwarantuje bezpieczeństwo, pokój i ład. 31. Umowa społeczna według Johna Locke`a: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki. - przyczyny zawarcia umowy społecznej: prawo było związane z naturą człowieka, człowiek rodząc się otrzymywał prawa podmiotowe, których nikt nie mógł mu odebrać (w chwili ur. miał władzę „zachowania swej własności tj. swego życia, wolności i mienienia…”); stan natury był niepewny, a nadużywanie prawa natury groziło zamętem i nieładem, dlatego ludzie chcieli stworzyć rząd; konieczność karania przestępców - treść: wg Monteskiusza państwo powstało w drodze umowy społecznej, składającej się z dwóch aktów: 11 I - najpierw jednostki umawiały się ze sobą, powołując społeczeństwo II – potem umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo - skutki: Ludzie poprzez umowę dali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie- prerogatywę karania gwałcicieli prawa; sami natomiast uzyskali możliwość ochrony najważniejszego z naturalnych praw: prawa do własności; Locke własność prywatną postrzegał jako symbol pracowitości, źródło bogactw i najwyższą wartość człowieka 32. Stan natury w ujęciu Hobbesa i Locke`a. Hobbes: był pesymistą; wg niego życie ludzkie było „samotne, biedne, zwierzęce i krótkie”; cechą stanu natury byłą wojna wszystkich ze wszystkimi „jak gdyby każdy był w wojnie z każdym innym”; było to założenie hipotetyczne, gdyż Hobbes nie był pewien, czy taki stan natury rzeczywiście istnieje Locke: W przeciwieństwie do Hobbesa, Locke uważał, że stan natury nie był taki zły; system moralny miał chronić jednostkę przez złem; był on jednak niepewny, dlatego ludzie zdecydowali się na umowę społeczną (pyt.31) 33. John Locke jako prekursor liberalizmu. „List o tolerancji” 1689r. „Dwa traktaty o rządzie” 1690r. Empiryzm leżał u podstaw liberalnej doktryny Locke`a; protestował przeciwko abstrakcyjnemu spekulowaniu, ważniejsze były fakty; optował za tolerancją w sferze myśli, uczuć i religii; jego doktryna zbudowana była również na apriorycznej analizie stanu przedpaństwowego-> pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury, dzięki rozumowi poznawał to obowiązujące wszystkich jednakowo prawo; prawo było związane z naturą człowieka, otrzymywał je od natury w postaci praw podmiotowych, nikt nie mógł ich człowiekowi odebrać. 34. Klasyczny absolutyzm we Francji i Anglii w XVII wieku- ideologia i jej twórcy. Francja jest ojczyzną absolutyzmu; najbardziej znanymi teoretykami tej doktryny byli; kardynał Richelieu i król Ludwik XIV. Przedstawiciele: Armand Jean du Plessis Richelieu (1585-1642): pochodził ze średniowiecznej rodziny szlacheckiej; w wieku 20 lat został biskupem, potem został wybrany do Stanów Generalnych, został sekretarzem stanu do spraw polityki zagranicznej, następnie został kardynałem, jeszcze później powołano go do Rady Królewskiej; dzieło: „Testament polityczny” z 1688r. 12 -nadrzędnym pojęciem w jego koncepcji politycznej było „irracjonalne pojmowanie <<wielkości państwa>>” -bezpieczeństwo państwa, potrzeby państwa, zasady państwa, prawa państwa i racja stanu były filarami polityki etatyzmu-> silny rząd wielkiej Francji W Anglii przedstawicielami absolutyzmu byli: Ludwik XIV (1628-1715): Król-Słońce; autor „Rozważań nad rzemiosłem królewskim” oraz biskup Jacques Beninge Bossuet (1627-1724) autor traktatu „Polityka wywiedziona z Pisma Świętego” Założenia absolutyzmu: Pełna i absolutna władza monarsza, nieskrępowana ani przez prawo („nie istnieje bowiem żadna siła, która mogłaby go zmusic do czegokolwiek”), ani przez Kościół, ani przez stany („cały świat układa się za wzorem króla”) Krytyka zgromadzeń stanowych, ponieważ mogły prowadzic do powstania opozycji Król miał prawo do dysponowania życiem poddanych oraz ich mieniem Racjonalizm: król jest symbolem rozumu, władza monarchy jest podległa tylko Bogu i rozumowi Państwo przypomina organizm człowieka-> jedynym lekarzem jest król; albo jest budynkiem, którego architektem jest monarcha „Król może wszystko, czego chce, ale powinien chcieć tego, co jest słuszne” Tylko król decyduje o tym, co jest racją stanu-> Ludwik XIV powiedział: „Państwo to ja” 35. Ideologia złotej wolności szlacheckiej: treści i uzasadnienia. Składniki ideologii złotej wolności: 1) zasada komitywy w stanie szlacheckim (communitas nobilium): stanowiła świadectwo dobrego urodzenia, ucieleśnienie zalet serca i umysłu, była zobowiązaniem do służby publiczne; była przedmiotem dumy, pochwałą szlachectwa i etosu rycersko-rustykalnego; przedstawiciel: St. Leszczyński, autor „Głosu wolnego wolność ubezpieczającego”; rygorystycznie przestrzegano, żeby możnowładztwo nie wyszło w komitywy i nie założyło oddzielnego stanu; broniono dróg, jakie prowadziły do szlachectwa 2) teoria mieszanej formy rządu z kultem zasad jednomyślności, pospolitego ruszenia i wolnej elekcji: przez długi czas kult tych instytucji nie był akceptacją dla bezrządu, wręcz przeciwnie: kult wolności oznaczał współodpowiedzialność za państwo, pozwalał na rozbudowanie samorządu terytorialnego, umacniał tolerancję religijną, pluralizm wyznań i odrębność prowincji 3) idea praworządności: wolność oznaczała swobodę działań w granicach prawa (szlacheckie przywileje miały moc prawa i były przez nie chronione) 13 4) pochwała równości i własności: były kanonem wolności; równość (aequalitas): była nakazem zapisanym w konstytucjach sejmowych i laudach; własność: kto nie jest właścicielem, musi komuś służyć, kto służy, traci wolność, kto stracił wolność ten nie może przejmować odpowiedzialności za los ojczyzny 5) nakaz obrony katolicyzmu i imperatyw integralności terytorialnej kraju: katolicyzm był uznawany za miarę wolności tak samo jak zasada komitywy, teoria mieszanej formy rządu, czy idea stanowej równości wobec prawa; po zwycięstwie kontrreformacji katolicyzm wpisał się z ideologię sarmackiej Rzeczypospolitej (uznanie przewagi Polski nad innymi krajami-> kraj pod protekcją Opatrzności) 36. Charakterystyka myśli politycznej Oświecenia. -XVIII wiek -oświecenie to przede wszystkim panowanie rozumu; racjonalizm łączył się z empiryzmem i sensualizmem -kult utylitaryzmu, który zakładał, że dobre jest to i tylko to, co jest użyteczne -nie ufali autorytetom starożytności, odrzucali to co stare -wychodząc z założenia, że „prawdziwa cnota krytyk się nie boi” drwili z przesądów kleru, wyśmiewali ograniczonośc despotycznych władców, kpili z pasożytnictwa arystokracji, ośmieszali szlachectwo, honorowe urzędy i religię -ideologie oświecenia wyrażały przede wszystkim interesy mieszczaństwa -umocnienie form kapitalistycznych -tendencje ideowe nie były jednoznacznie promieszczańskie, ani antyfeudalne -obawiano się rewolucji; pisarze twierdzili, że nie można było obciążac chłopa (bo to uniemożliwia szybki rozwój rolnictwa, a co za tym idzie również przemysłu) oraz że hamulcem rozwoju jest despotyzm -absolutyzm klasyczny/absolutyzm „oświecony” -oświecenie dało nową panoramę idei, a wraz z nimi konfliktów ideowych 37. Monteskiusz o podziale władzy. 1748r „O duchu praw” (Charles Louis de Secondat, baron de la Brede et de Montesquieu) Monteskiusz pisał, że w każdym państwie istnieją trzy pola aktywności, które mają być i rozdzielone i stopione ze sobą. Wszystkie władze miały realizować ten sam cel: wolność polityczną. Trzy władze miały się uzupełniać, kontrolować i hamować w taki sposób, aby żadna z nich nie wzrosła ponad pozostałe. Podział władzy 14 miał zapobiec despotyzmowi i zapewnić wolność polityczną obywateli; Najlepszym ustrojem jest monarchia- najpewniejsza gwarancja odporności na despotyzm. Hamulce miały być wewnątrz poszczególnych władz i pomiędzy nimi. - władza prawodawcza powinna być powierzona parlamentowi. Niemożliwe jest to, aby lud sprawował władzę osobiście, dlatego parlament ma wyręczać lud w stanowieniu prawa. Wewnętrzny hamulec (zapobiegający wzniesieniu się ponad inne władze) - dwuizbowy parlament: izba niższa( ludowa) – mieli ja wybierać wszyscy w wyborach cenzusowych, izba wyższa miała być dziedziczna i reprezentować ludzi wyróżniających się rodem, bogactwem i cnotami. Zewnętrzny hamulec- przyznano monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu; król mógł również odmówić zatwierdzenia ustawy, która godziłaby we władzę wykonawczą. - władza wykonawcza ma należeć do monarchy, który stosuje prawo przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Hamulcem dla króla było to, iż był praktycznie odsunięty od prawodawstwa i inicjatywy ustawodawczej; miał jedynie prawo weta; nie odpowiadałby osobiście przed parlamentem, ale odpowiadaliby mianowani przez niego ministrowie; - władzę sądową powinny sprawować wybierane na krótkie kadencje trybunały. Miała być hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr w wymiarze sprawiedliwości; hamulcem było również to, że egzekucje wyroków przekazano wł. wykonawczej. „Sądy to tylko usta, które wygłaszają brzmienie ustaw”. 38. Metoda badawcza i relatywizm Monteskiusza. Relatywizm wyrażało przekonanie, że życie społeczne powinien przenikać duch praw, polegający na różnych stosunkach, jakie prawda mogą mieć z różnymi rzeczami. Duch praw- jest różny, zależy od położenia geograficznego kraju, klimatu, warunków życia mieszkańców, od liczby ludności, jej obyczajów, poziomu gospodarki i kultury, religii i tradycji. Z tego wynika, że nie można określić jednego, najlepszego dla wszystkich państw modelu prawa, dlatego prawo każdego kraju powinno być dostosowane do warunków życia… Rozumność praw to ich relatywność, dlatego trzeba je ujmować w związku z ogółem warunków; relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne; relatywizm sprzyjał refleksji historycznej i kultowi racjonalizmu. Metoda badawcza- podejście historyczne jest nieodzownym zabiegiem do zbadania całości życia ludzi i zdobycia danych o duchu ich praw; przyjmował historyczna zmienność zjawisk, podkreślał ich współzależność, wymieniał prawa, które tymi zjawiskami rządzą; uważał, że to nie jednostki są twórcami historii, ponieważ dziejowy proces to wypadkowa czynników natury fizycznej, czyli klimatu, środowiska, ekonomiki, oraz natury moralnej. 15 39. Monteskiusz o wolności politycznej i jej podstawach. Wolność polityczna obywateli- jest istotą państwa, ale nie polega ona na tym, ze robi się, co się chce, ale na tym, co się powinno chcieć; jest możliwa tylko w państwie praworządnym, w którym prawa są przestrzegane; wolność to prawo czynienia tego, na co ustawy pozwalają. Wolnym jest ten, którego chroni prawo, lub ten, kto jest o swym bezpieczeństwie przeświadczony. Taką wartość posiadają tylko dobre prawa, czyli te uwzględniające ustrój polityczny kraju, jego wielkość, obyczaje mieszkańców, realia gospodarki i układ sił społecznych. Prawo ma być wypełnione duchem umiarkowania (nawiązanie do arystotelesowskiego złotego środka- aurea mediocritas): -niepotrzebny jest system totalnie obejmujący wszystkie sfery życia; czasem więcej można osiągnąć poprzez obyczaje -niewskazany jest nadmiar formalizmu, bo to gubi sens prawa -liczne prawa obniżają autorytet normy -równe prawa bywają niezgodne z zasadami prawidłowej polityki prawa, dlatego powinno się tego wystrzegać Wolność polityczna najlepiej rozwija się pod rządem umiarkowanym-> precyzyjny układ hamulców i sił równowagi, to zapobiega nadużywania władzy. 40. Ideologia rewolucji amerykańskiej: Ojcowie założyciele i Th.Jefferson. Stany Zjednoczone powstały w wyniku ostrych konfliktów społecznych, stąd kontynent północnoamerykański znał głębokie przedziały społeczne: wielka burżuazja i bogaci plantatorzy oddzieleni od ogółu ludności. Byli pod wpływem angielskiej myśli politycznej m.in.: Locke`a, Sidneya, Bolingborke`a, Addisona. Cenili również Monteskiusza Przejęli pogląd, że prawa natury wyrażają naturalny stan człowieka: pełna wolność i równość Prawa fundamentalne to odbicie niepodzielnych i niezbywalnych praw naturalnych: prawo do życia, do wolności, własności, do szczęścia i do wolnego sumienia; konsekwencją tych praw była: wolność słowa, pracy, zgromadzeń i petycji Thomas Jefferson jest pierwszą postacią wśród ideologów rewolucji amerykańskiej; porzucił praktykę prawniczą na rzecz polityki; był aktywny w parlamencie stanu Wirginia, uczestniczył w Kongresie Kontynentalnym; jest autorem Deklaracji Niepodległości z 4 lipca 1776r.; miał swój udział w rządzie Waszyngtona, potem zajmował stanowisko wiceprezydenta, następnie pełnił urząd prezydenta USA przez dwie kadencje 16 Th. Jefferson opowiadał się za demokracją polityczną; wraz z Thomasem Paine`em byli najbardziej żarliwymi obrońcami zasad republikańskich; „społeczeństwo jest doskonałe, a rząd złem koniecznym”; twierdził, ze każdy rząd jest skłonny do nadużywania swojej władzy, dlatego był przeciwnikiem koncentracji władzy w ręku prezydenta i rządów cenzusowych; „Wszyscy ludzie są z natury na równi wolni i niezależni i mają pewne wrodzone prawa…” -> lud w przypadku nadużywania władzy przez rząd ma prawo go upomnieć, zmienić, a nawet obalić siła; Z jego inicjatywy uchwalono w 1789 r. poprawki do konstytucji zapewniające gwarancje praw obywatelskich, rozdział Kościoła od państwa i rezygnację ze stałej armii Chciał zapewnić równomierny rozwój własności farmerów, bo „Ci, którzy uprawiają ziemię, są wybrańcami” 41. Jean Jacques Rousseau o stanie przedpaństwowym. Rouseau badał człowieka niespaczonego przez cywilizacje. Pragnął uchwycić ogólny kierunek rozwoju ludzkości. Stan natury był stanem pokoju i harmonii, nie było w nim pychy, przez którą człowiek wikłał siew konflikty i wojny. Niestety klęski (pożary, powodzie, trzęsienia ziemi) zmusiły człowieka do łączenia się z innymi dla ochrony przed złem. Potem powstała rodzina, która poszerzyła krąg ludzkich namiętności i skomplikowała je, co doprowadziło do zaniknięcia niewinności i szczęścia. Dalszy rozwój cywilizacji gwarantował bezpieczną egzystencję, ale zarazem był zapowiedzią przyszłych nieszczęść. Człowiek stawał się amatorem wygody, wyzbywał się hartu ducha, opanowała go żądza mnożenia własności, która dała początek epoce nierówności, czyli podziałów na bogatych i biednych. Otworzyła się droga ku konfliktom i wojnie. 42. Treść umowy społecznej według Rousseau i konsekwencje tej umowy. Państwo jest rezultatem paktu, zawartego z inicjatywy bogatych. Pierwszym etapem było zawarcie paktu poddania, w wyniku którego powstała społeczność polityczna. Drugi etap powołał do życia władze wykonawczą, której działanie skierowane było na umocnienie nierówności między ludźmi. Efektem tych paktów (zawartych w wyniku manipulacji bogatych) był upadek ludzkości, która ostatecznie osiągnęła najwyższy stopień nierówności – niewolnictwo i najbardziej niesprawiedliwy ustrój – despocje. Aby uniknąć negatywnych skutków cywilizacji należało zawrzeć umowę społeczna. Nadał umowie charakter konstrukcji idealnego wzorca, który miał być podstawą prawidłowo zorganizowanego społeczeństwa i państwa. 17 Treścią umowy społecznej jest zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa, nikt nie ma interesu, aby uczynić ja uciążliwą dla innych. Istota umowy jest zatem wolność wszystkich ludzi. Umowa przetworzyła naturalną wolność wszystkich w wolność cywilizowaną. Człowiek oddał wszystkie swe przywileje i dobra, ale otrzymał wolność z powrotem w postaci chronionej przez prawo. Państwo nie jest wiec instytucja złą, a jednostka może w nim zachować swa wolność. Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu. 43. Suwerenność ludu i jej atrybuty według Rousseau. Zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej i nieodzowny warunek jej faktycznej realizacji. Wolność jest niezbywalna, niepodobno się także zrzec środków także środków gwarantujących jej rzeczywiste utrzymanie. Suwerenności nie można oddać królowi, ani posłom w parlamencie. Suwerenność jest niepodzielna. Rousseau odrzucał zasadę podziału władz, głosił, że wszystkie rodzaje władzy są synonimem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu. Każda ustaw powinna traktować wszystkich obywateli jako członków całości; to gwarancja realizowania woli powszechnej. Rozdział funkcji to nie to samo, co podział władzy. Władza wykonawcza pozostaje zawsze w zależności od suwerennego ludu, tworzącego ustawy przez wyrażenie woli powszechnej. Wola powszechna jako forma stanowienia prawa symbolizowała interes powszechny, ogólny kierunek aktywności suwerennego ludu. Lud może się jednak mylić, dlatego Rousseau zgadzał się, że wolę powszechną niekoniecznie musi wyrażać jednomyślność; jej wyrazicielem może być mniejszość albo nawet jednostka. Wola powszechna nie ma związku z arytmetycznymi pojęciami. Jest tym, czego ludzie, dla własnego dobra, powinni chcieć. Istotna cechą suwerenności ludu jest jego wyłączność prawodawcza. Lud poddany prawom powinien być ich twórcą. Ustawy wyrażają wole powszechną i tracą moc gdy nie ustanowił ich lud. Lud zachowuje swoja wolność jedynie kiedy słucha samego siebie. Prawotwórstwo jest trudnym zadaniem dlatego prawo powinno uwzględniać okoliczności w jakich żyje lud. Inną istotna cechą jest kontrolowanie rządu, który może mieć różna postać: monarchiczną, arystokratyczna lub demokratyczną. Każda ma swoje zalety i wady, dobra w jednych warunkach może okazać się zła w innych. Rząd demokratyczny zakłada, że wszyscy powinni nie tylko tworzyć, ale także wykonywać prawo: ten kto tworzy ustawę, najlepiej wie, jak ją należy wykonać. Oznacza to słabość, bo prowadzi do rządu bez rządu, gdzie prymat prywatny staje nad interesem ogółu. Niestety trudno doprowadzić do stanu, w 18 którym wielka liczba rządzi a mała jest rządzona, dlatego prawdziwa demokracja jest utopią, nigdy nie miała miejsca i być nie może. Ustrój monarchiczny również ma słabości. Nie do pogodzenia jest z zasadą zwierzchnictwa ludu. Skazuje lud na rządy głupców przy respektowaniu zasady dziedziczności tronu. Najlepszy i najnaturalniejszy jest ustrój arystokratyczny, gdzie mądrzy rządzą pospólstwem. Myśląc arystokratyczny nie miał na myśli dziedzicznej grupy arystokracji krwi, a mądre rządzenie najlepszych, pochodzących z wyboru suwerennego ludu. Rządy mądrych łączy z nadzieja na umiarkowanie bogatych i zadowolenie biednych. 44. Jakobinizm. Jakobinizm – ideologia ojczyzny w niebezpieczeństwie. Jakobini byli podzieleni i skłóceni, reprezentowali różne poglądy. Hasłem naczelnym było ocalenie publiczne (salut public), wymagające zwartości wszystkich patriotów. Robespierre jako najwybitniejszych przedstawiciel uchodził za strażnika republikańskich cnót, patriotyzmu, miłości ludu i rewolucyjnej niezłomności. Stworzył politykę polegającą na zabieganiu o poparcie ludu w celu zachowania chwiejnej burżuazji. W obliczu wojny i trudnych konfliktów wewnętrznych jakobini uzasadniali potrzebę scentralizowanego rządu stanu wyjątkowego, rządu rewolucyjnych komitetów, posługującego się terrorem jako despotyzmem wolności skierowanym przeciw tyranii. Szkołą obywatela-rewolucjonisty miały być religia i wychowanie. Robespierre przeciwstawiał się ateistycznej propagandzie skrajnych odłamów ruchu (np. Héberta). Był zwolennikiem religii obywatelskiej Rousseau. Uważał, że wiara w Najwyższą Istotę stanowi naturalny światopogląd ludu i tym samym jest rękojmią publicznego sumienia. Domagali się upowszechnienia własności i złagodzenia skrajnych nierówności ekonomicznych. Protestowali przeciwko szybko rosnącemu bogactwu nielicznych. Rozmiary własności miało regulować państwo, kierując się zasadą, że ubogim powinny być rozdane przede wszystkim dobra wrogów rewolucji. Rząd jakobiński zniósł bez odszkodowania wszystkie jeszcze istniejące ciężary feudalne. Ograniczono prawa spadkowe, ustanowiono ceny maksymalne na artykuły pierwszej potrzeby . wydano szereg ustaw antyspekulacyjnych, zamknięto paryska giełdę. 45. Bonapartyzm. Bonapartyzm był doktryna Napoleona I Bonaparte, w której porewolucyjne formuły grały pierwszą role. Opowiadł się za suwerennością ludu, chwalił wolność i równość, deklarował niechęć w stosunku do ancien régim’u. Swoją wolę wywodził z woli narodu i wolą narodu tłumaczył jej rozmiar. Moja polityka jest rządzić ludźmi tak, jak chce być rządzona jej większość. Z pogarda traktował 19 arystokratyczne salony; lubił uważać się za rzecznika interesów bogatego chłopstwa. Gardził ideologiami. Najważniejszym składnikiem bonapartyzmu był pogląd, że jednostka przez lud powołana do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę. Innym, składnikiem był lekceważący stosunek do zasad parlamentaryzmu. Ponad parlamentem usytuowany jest rząd , z jego szefem na czel. Rząd porównywał do Słońca wokół, którego wszystko się kręci. Cecha bonapartyzmu było również połączenie apologii jedynowładztwa z doktryną rewolucyjną; zasada absolutyzmu zespalała się w nim z zasadą zwierzchnictwa narodu. . 46. Myśl polityczna polskiego Oświecenia: Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj. 47. Teokraci francuscy. W teokracji najistotniejsze założenie, że władzę suwerenną w państwie posiada i sprawuje Bóg. Różnice pomiędzy poszczególnymi odłamami dotyczą kwestii namiestnika boskiego. Joseph de Maistre – liberałowie popełniają zasadniczy błąd tworząc konstytucją państwa w oparciu o rozstrzygnięcia racjonalne. Przyczyny negatywnych przeobrażeń upatrywał w absolutyzowaniu znaczenia jednostki ludzkiej i jej rozumu jako siły poznawczej i źródła apriorycznych konstrukcji antropologicznych i społecznych. Szczególna wina za niszczenie hierarchii o autorytetu Kościoła obarczał protestantyzm, domenę fałszywej wiary. Istotnym autorem konstytucji jest Bóg, dlatego lud nie tworzy jej a jedynie odkrywa. Bez posłuszeństwa wobec Boga i poddania się nakazom religii nie jest możliwe wypełnienie powinności obywatelskich. Poddanie się to egzekwować należy nawet siłą. Tradycja odgrywa znacznie mniejszą rolę niż u innych konserwatystów, wyraźnie ustępując wizji ponadczasowego ładu boskiego. Rewolucja była godna potępienia, a jej jedynym wytłumaczeniem jest to, że przewidziana była w boskim planie jako kara za grzechy. Natura ludzka jest zła, co łączył z ciążącym na rodzie ludzkim piętnem grzechu pierwotnego. Jedyną siła, jaka może ocalić cywilizacje chrześcijańską stanowi władza papieża. Stąd konieczność silnej scentralizowanej władzy, wspartej boskim autorytetem i hierarchiczna budowa społeczeństwa (za wzorzec może służyć papiestwo). Władza papieska winna być jedyną, która zajmuje stanowisko nadrzędne ponad władzą państwową i może uwolnić od posłuszeństwa władcy. W procesie tworzenia praw i nadawania mu form ustrojowych ludzie maja znaczny udział. Widać tu echo poglądów św. Tomasza, że boska jest sama idea władzy, podczas gdy formy, jakie przybiera zależą od ludzi. Prawa mają w najwyższym stopniu uwzględniać charakter narodowy i wszystkie inne czynniki różnicujące społeczności ludzkie. Człowiek jest kształtowany przez historie, ale nie indywidualną, lecz historie wspólnoty, w jakiej żyje on sam i w jakiej żyli jego przodkowie. Dopiero przynależność do wspólnoty (narodowej, politycznej) decyduje o tożsamości człowieka. Ustroje mogą być różne, dopuszczalna jest zarówno despocja jak i 20 demokracja. De Maistre był zwolennikiem władzy monarchicznej. Prawdziwa władza niezależnie od jej wewnętrznej organizacji, jest absolutna, niepodzielna, nieusuwalna. Istotą suwerenności jest pilnowanie odwiecznego porządku. Propaguje model władzy jednolitej, absolutnej, optymalnej dla danej społeczności, posiadającej związki z absolutem. Uznawał konieczność powrotu do czasów przedrewolucyjnych. Nawoływał do rewolucji w znaczeniu odnowy moralnej, przywracającej Francji rolą państwa prawdziwie katolickiego. Louis de Bonald – podstawa tradycji, która tworzy podstawy społeczeństwa, jest język. Dany on został człowiekowi przez Boga, aby mógł on wyrażać prawdy, które stwórca uczynił dostępnymi dla jego rozumu. Człowiek ma naturę społeczna, dzięki językowi może wyrazić idee przenoszone następnie na przyszłe pokolenia. Idee te powstają, gdy rozum ludzki dosięgnie prawd objawionych mu przez Boga, gdy jednak sam spróbuje sformułować jakieś twierdzenia zostaną one fałszywe. Społeczność istnieje i tworzy funkcjonalną całość jednak wyklucza się decydującą role człowieka w budowaniu buty społecznego. Konstrukcja państwa powinna się opierać na hierarchii władzy i prawie, będącym wyrazem woli Boga. Hierarchia występuje zawsze w triadzie: na czele stoi władza (Bóg, król, ojciec), następnie wykonawcy (kler, arystokracja, matka) i poddani (wierni, naród, dzieci). Demonstrowano silne przywiązanie do tradycji i historii, niewspółmiernie silniejszy nacisk kładąc na wole Boga i stworzony przez niego porządek objawiony. Zgodność ustroju społecznego z wolą Boga gwarantuje stałą obecność w życiu społecznym religii i Kościoła katolickiego. Rolę Kościoła wyznacza zarówno jego bliskość do Boga, jak i ideał wspólnoty, jaka sam tworzy. Państwo, poza prawem powinno także realizować zasady moralne głoszone przez Kościół. Państwu podporządkować się powinny osoby duchowne. Monarcha będący w państwie tym, czym papież w Kościele i działający w oparciu o ten sam system wartości, absolutnie panuje nad wszystkimi poddanymi, także duchownymi. 48. Romantyzm polityczny w Niemczech. Poza wątkami jednoznacznie krytycznymi w stosunku do myśli Oświeceniowej , wystepuje w niej także szereg elementów wywodzących się z tej epoki. O pełnym rozwoju niemieckiej szkoły Romantyzmu politycznego można mówić pod wpływem rewolucji francuskiej 1789r., a także wojny z Napoleonem i okupacji przez wojska francuskie krajów niemieckich. Friedrich von Hardenberg –Novalis „Wiara i miłość, czyli król i królowa” – władzę króla w sposób konieczny uzupełniać musi to, co symbolizuje królowa i co wyraża w swej miłości do męża, a co wzorem stać się powinno dla każdej rodziny. Poza miłością najistotniejszym spoiwem państwa jest wiara rozumiana jako uczucie łączące wspólnotę. Novalis opowiadał się za katolicyzmem, gdyż tylko on realizuje ideał jedności i hierarchii, a jednocześnie zapewnia rozwój indywidualności. 21 Prawo jest wyrazem woli ukochanej godnej szacunku osoby. Ideał społeczny był przed Reformacją, kiedy to była ona krajem chrześcijańskim, niepodzielonym przez różne interesy. Tylko dechrystianizacja rozumiana jako powrót do jedności wyznania i Kościoła może zapewnić poprawę stosunków społecznych. Ludwig von Arnim – krytykując oświeceniowy racjonalizm, głosił (podobnie jak poprzednik), że należy ograniczyć powszechną edukację, gdyż nauka czytania i pisania spowoduje zatracenie odmienności ludu, który ulegnie procesowi kosmopolityzacji. Niemcy pozbawione jedności państwowej spełniają warunki, by w przyszłości stworzyć idealne państwo, porównywalne z imperium rzymskim. Joseph Görres – proponował podział stanowy, zbliżony do platońskiego: nauczyciele (w tym duchowni), obrońcy i żywiciele. Adam Müller – proponował podział stanowy oparty na czterech stanach: szlachtę, kler, rzemieślników i kupców. Rozwijał teorię ograniczonego państwa stanowego, gdzie dominująca rolę odgrywa szlachta. Sprzeciwiał się oświeceniowym koncepcjom stanu naturalnego, umowy społecznej podziału władz. Krytykował liberalne koncepcje ekonomiczne Adama Smitha. Zarzucał mu lekceważenie duchowych aspektów więzi międzyludzkich w państwie i strywializowanie tej więzi poprzez sprowadzenie jej wyłącznie do stosunków wytwórczych i handlowych. Rola jaka odgrywa państwo jest możliwa dzięki spójności naród, przenikniętego wspólnym duchem –Volksgeist. Przeszłe pokolenia wraz z obecnymi są wspólnie suwerenem w państwie. W organicznym związku, jaki stanowi państwo, wolność jest czymś naturalnym, wypływa z naturalnych dążeń jednostki podzielane przez inne jednostki. Dominującą rolę w państwie odgrywa szlachta – ziemianie, gdyż świadomi byli swych powinności na rzecz wspólnoty. Winna jest istnieć idea prawa, które ludzie poznają wchodząc w wzajemnie w relacje pomiędzy sobą i z władzą. Stosowanie prawa leży w rękach władcy, który rozstrzyga poszczególne przypadki kierując się wspólnym interesem stron. Sędzia zastępuje więc ustawodawcę. Podporządkowana państwu powinna być nawet religia. Wojna jest czynnikiem spajającym ludzi w służbie państwu. F. Schlegel – kładąc nacisk na ograniczony model państwa, spojonego językiem i kulturą, za jedyny właściwy uznawał ustrój monarchiczny, króla panującego z woli Boga, a nie mocy kontraktu zawartego z poddanymi. Nie do końca spójne były poglądy w kwestiach porządku społecznego. Jedni uznawali dominującą role szlachty, inni główna role przypisywali ludowi a jeszcze inni podkreślali znaczenie warstwy mieszczańskiej. Wspólne było natomiast, ze nad wszystkimi obywatelami zwierzchność stanowi państwo i zaszczytem i obowiązkiem jest mu służyć. 49. Niemiecka szkoła historyczna: poglądy o genezie i istocie prawa i ich polityczne konsekwencje. Friedrich Carl von Savigny- O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa; 22 Sprzeciwiał się planom przeniesienia na grunt niemiecki Kodeksu Napoleona. Twierdził, ze prawo powstaje w procesie historycznym, irracjonalnym, bo niepoznawalnym dla ludzkiego rozumu; musi ono być zgodne z duchem narodu (Volksgeist), w którym powstaje i ma obowiązywać. Nie może więc ono być uniwersalne i każdy naród powinien dysponować odmiennym systemem prawa. Proces kształtowanie się prawa jest powolny i złożony trwa równolegle do kształtowania się kultury narodu i samego narodu. Powstanie prawa poprzedzone jest tworzeniem się obyczaju, nastepnie powstaje prawo zwyczajowe, w dalszej kolejności wyłania się racjonalna refleksja w formie nauki prawa. Pojawia się dwoistość: prawo jest elementem narodowej świadomości (element polityczny0, istnieje prawo prawników (Juristenrecht), którego funkcja sprowadza się do porządkowania norm prawa zwyczajowego (element techniczny). Jurystom jak i państwu nie wolno tworzyc prawa niezgodnego ze zwyczajowym, sprzecznego z duchem narodu. Ich zadaniem jest jego odkrywanie. Georg Puchta – wiązał ściśle prawo z religią, jest ono częścią boskiego porządku świata. Istnieje wiele rodzajów prawa ze względu na to jakie jest jego pochodzenie; poza prawem zwyczajowym, powstałym w świadomości narodu, wyróżnił ustawodawstwo państwa ( jako prawo posiłkowe) i naukę prawa, która zajmuje się wykładnią, bada zgodność obowiązującego praw a z duchem narodu. Eksponował znaczącą role państwa w procesie prawotwórczym. Przedstawiciele niemieckiej szkoły historycznej łączyli historyczne korzenie prawa niemieckiego z prawem rzymskim. Georg Besler doszukiwał się źródeł prawa niemieckiego w odrębnym prawie germańskim, skażonym następnie wpływami praw rzymskiego. Prawo niemieckie dwój początek odnajdywało w korporacjach zawodowych i terytorialnych, rozróżniających prawo państw niemieckich. 50. Edmund Burke i jego argumenty przeciw rewolucji francuskiej. Wykluczone jest ingerowanie w ustrój wspólnoty na mocy jakiś abstrakcyjnych koncepcji, jedyną droga do ich poprawienia są powolne i ostrożne reformy, nie zakłócające organicznego rozwoju. Naród czyli organiczny związek przeszłych, przyszłych i obecnych pokoleń, trwający w czasie, zaś czas określony został jako narzędzie w rekach Boga. Wspólnota jest źródłem jednocześnie gwarantem praw człowieka. Głoszone we francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela prawa są abstrakcyjne, nie przystają do rzeczywistych sytuacji, nie dadzą się dostosować do konkretnych okoliczności życiowych. Te założenia stanowiły podstawę do krytyki rewolucji francuskiej. Gdyż niszczy ona organiczna tkankę narodu, dopuszcza do władzy ludzi, którzy nie są do tego przygotowani, są kompletnymi ignorantami w swej dziedzinie. 51. Konserwatyzm Edmunda Burke’a. 23 „Rozważania o Rewolucji we Francji”. Burke podważył optymistyczna kategorie postępu, która miał wyznaczać cel ludzkich starań. Był przeciwny pozbawieniu człowieka zakorzenienia w historii i zanegowaniu jej wpływu na kształtowanie jednostki. Był przeciwny pozbawianiu społeczności naturalnego spoiwa jakim była religia. Absolutyzacja racjonalnych rozstrzygnięć i tworzenie w oparciu o nie wspólnot politycznych jest błędna. Człowiek jest kształtowany przez środowisko, w którym żyje. Pierwotna umowa człowieka z Bogiem stoi u podstaw powstania pierwszych społeczności, opartych na prawie naturalnym. Następnie losy każdej społeczności odmiennie kształtowała historia, tworząc całość posiadającą własną tradycję, zróżnicowana pod względem obyczajów prawa, instytucji politycznych.. w trakcie historii kształtuje się prawo, zaś sama władza jedynie nadaje mu obowiązujący kształt, sama podlegając nakazom owego prawa. Praktycznie ustawodawca powinien odwoływać się do preskrypcji czyli odwiecznej zbiorowej mądrości, poczucia słuszności. 54. Tradycje konserwatyzmu w polskiej myśli politycznej. Od pozytywizmu do ideologii narodowej. Klęska powstania styczniowego. Należy podnieść oświatę i naukę, zwalczać ciemnotę i niefrasobliwy stosunek do sprawy produkcji. Po 1864 roku nastąpiło włączenie do narodu mas chłopskich i robotniczych. Naród polski to przedsiębiorstwo wzorowane na przedsiębiorstwie kapitalistycznym. Konserwatyści widzieli w narodzie naród powstały historycznie. Władczą siłę narodu stanowią połączone siły ziemiaństwa, burżuazji, intelektualistów. Sprawę chłopską uważali definitywnie rozwiązaną aktami uwłaszczeniowymi. Na ziemiach historycznych polskich istnieje tylko jeden naród – naród polski. Myśl państwowa w II Rzeczypospolitej – koncepcje realistyczne (psychologiczna i socjologiczna). Konserwatyści galicyjscy i endecja – idea monarchii. SDPiL odrzucała hasło niepodległości Polski, nie uznawała idei prawa narodów do samostanowienia. Zamykanie się poszczególnych narodów w dziale państwa, grozi rozproszeniem rewolucyjnych sił proletariatu. Zwycięstwo rewolucji socjalistycznej rozwiąże kwestię narodową. PPS – niepodległość to warunek urzeczywistnienia socjalizmu w Polsce. Celem była Polska republikańska, demokratyczna. Chcieli jednoizbowego parlamentu, szerokich praw i wolności obywatelskich. Ruch ludowy- żądali ustroju republikańskiego i parlamentarnego, jednoizbowego sejmu, szerokiego katalogu praw i obowiązków obywatelskich. 24 Narodowa demokracja – Roman Dmowski, widział racje polskie w sferze wierności zasadom narodowym a nie państwowym. Idea pełnej niepodległości Polskiej pojawiła się dopiero po upadku caratu w 1917 roku. Obóz Piłsudczyków – elementem spajającym naród jest więź rasowa, naród może działać tylko przez państwo. Państwo to jedyna postać, w której naród przestaje być bezkształtną masą, a staje się przedmiotem twórczego działania. Chadecja – domagała się ochrony wyznania przez państwo, praw politycznych dla duchowieństwa, katolickiego systemu wychowania itp. idea Polski katolickiej. 55. Liberalizm –elementy charakterystyczne dla doktryn liberalnych. LIBERALIZM Podstawowe założenia przedstawiali John Locke, Monteskiusz i Adam Smith. Wszyscy niechętni byli absolutyzmowi i feudalizmowi. Później liberalizm stał się ideologią mieszczaństwa. Znaczenie dla jego powstania miały wielkie rewolucje: francuska, angielska i amerykańska. Wyrastał z liberalizmu gospodarczego. Typ integralny doktryny liberalnej - omówienie: Wiara w postęp – liberalizm jest nurtem optymistycznym, przyjmuje możliwość doskonalenia się warunków, w których żyją ludzie. Stosunek liberalizmu do zastanej rzeczywistości jest empiryczny i pragmatyczny, opiera się na doświadczeniu. Uwidacznia się w skłonności do eksperymentowania i poszukiwania coraz to nowych rozwiązań w nadziei, że każde następne może się okazać lepszym. Z uwagi na ową skłonność siły polityczne będące nośnikami nurtów liberalnych od początku XIX w nazywano „patiami ruchu”. Liberałowie mają aprobujący stosunek do zmian (w przeciwieństwie do konserwatystów). Jednak nie każdą z nich aprobują równie chętnie. W opozycji do monarchii początkowo zaakceptowali rewolucję, gdyż jej postulaty stanowiły dla nich wartość. Jednak współcześnie, gdy nie zachodzi już potrzeba takich gwałtownych zmian liberałowie zdecydowanie odrzucają rewolucję. Idea indywidualizmu – prymat jednostki nad społeczeństwem. Zajmuje ona miejsce pierwszoplanowe, jest autonomiczna, sama potrafi określić kierunek swojego postępowania. Jej pomyślność stanowi najwyższą wartość społeczną. Wszystkie inne struktury (łącznie z państwem) mają charakter pomocniczy, ich zadaniem jest zwielokrotnienie możliwości jednostki by uczynić jej życie łatwiejszym. Jednostka jest autonomiczna wobec wielkich struktur społecznych, takich jak państwo i kościół. Jest z natury dobra i rozumna i dlatego zasługuje na zaufanie. Gdy zostanie wyzwolona spod nadmiernej kontroli społecznych autorytetów potrafi z pomocą innych jednostek 25 zorganizować sobie harmonijne, szczęśliwe życie. Liberalizm doby klasycznej był filozofią jednostek ufnych we własną siłę i możliwości. Wówczas społeczeństwo było postrzegane jako atomistyczna suma jednostek egoistycznie realizujących swoje interesy – atomistyczna koncepcja społeczeństwa. Odzwierciedla to okres narodzin kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Dzisiejsza myśl liberalna odrzuciła jednak taką koncepcję i przyjęła zupełnie nową postać liberalizmu wspólnotowego. Zgodnie z nim człowiek nie jest już postrzegany egoistycznie, lecz jako istota społeczna (homo socjus), która posiada skłonność do łączenia się z innymi ludźmi w celu rozumnego, godnego pożycia i wspólnego działania. Rozwój jednostki odbywa się zatem w obrębie wspólnoty. Życie w niej stwarza szanse na korzystanie z praw, ale wymaga poczucia odpowiedzialności wobec wspólnoty. Dzisiejsza jednostka nie tylko realizuje swe własne cele, ale jawi się jako podmiot nacechowany odpowiedzialnością i poczuciem więzi ze społeczeństwem. Preferencja liberałów dla wolności – serce doktryny. Samorealizacja jednostki uwarunkowana jest uwolnieniem się od więzów krępujących jej inicjatywę. Liberalizm klasyczny zwrócił się przeciwko feudalizmowi, który swą strukturą krępował pomysły ówczesnych myślicieli na rozwój społeczny, organizację społeczeństwa i produkcji. W tym sensie był on nurtem wolnościowym. Chodziło o zapewnienie swobodnego rozwoju jednostek i umożliwienie im zrzeszania się w organizacje. Istniała potrzeba walki z absolutyzmem władzy świeckiej i kościelnej. Liberalizm zrodził się zatem jako filozofia polemiczna przedsiębiorczego mieszczaństwa. Isaac Berlin, wielki współczesny myśliciel liberalizmu wyróżnił dwa rodzaje wolności: negatywną i pozytywną. WOLNOŚĆ NEGATYWNA była charakterystyczna dla epoki klasycznej, w okresie walki liberalizmu z absolutyzmem. To wolność od przymusu ze strony państwa, kościoła i grup społecznych. Kierując się nią człowiek broni się przed ich „wścibstwem”. Postulat „wolności od” uzasadniał zerwanie ze skrępowaniami systemu feudalnego. Drugą jest WOLNOŚĆ POZYTYWNA, wolność czynna w sensie konstrukcyjnym. Była charakterystyczna dla ostatniego ćwierćwiecza XIX w. Pojawiły się wówczas postulaty wolności do. Wolność do godnego i bezpiecznego życia wyrażająca się w prawie do opieki zdrowotnej, do życia powyżej progu bezpieczeństwa socjalnego, prawie do elementarnej edukacji, wypoczynku itd. Na państwo nałożono obowiązek by dopomogło jednostce osiągnąć taką właśnie wolność. Taka wolność zmusza nas do przedsiębiorczości i zapobiegliwości. Początkowo liberałowie preferowali wolności cywilne związane z zagwarantowaniem statusu prywatnego jednostki w państwie, jak wolność sumienia, wyznania. Później sformułowano katalog wolności politycznych, które ułatwiają jednostkom wpływanie na rozwój państwa, np. wolność słowa, stowarzyszania się, druku, zgromadzeń... Wolności polityczne związane były z zagwarantowaniem statusu publicznoprawnego jednostki w państwie. W ostatnim etapie postulaty wolnościowe przeobrażają się w prawo udziału we władzy określane również jako „prawo do 26 rządzenia się swoimi prawami”. Wynika ono z zasady demokratyzmu. Na tym opiera się postulat decentralizacji władzy, czyli przesunięcia szczebla decydowania tak blisko obywatela, jak to tylko jest możliwe. Dziś jest to postulat bardzo popularny (np. dokumenty Unii Europejskiej). Gdy prawa wolnościowe obejmują coraz szersze kręgi liberalizm kojarzy się z demokracją i w jego obrębie wykształca się kierunek zwany demoliberalizmem. Uznanie własności prywatnej za podstawę wolnego społeczeństwa. W okresie kiełkowania liberalizmu uznanie prawa własności było uważane za realizację praw wolnościowych jednostki. Wolność była wówczas wolnością własności (swobodnego nią dysponowania). Współcześnie własność jest nie tylko prawem podmiotowym, lecz także instytucją społeczną. Ma ona być pomocna do właściwej organizacji społeczeństwa. W niektórych okolicznościach, więc własność może zostać ograniczona. Do jej naruszenia może dojść tam, gdzie prywatne władanie monopolem może być źródłem władzy nad drobniejszymi posiadaczami, gdzie np. własność monopolistyczna krępuje wolność wielu osób przez jedną wybitną jednostkę. Inicjatywa indywidualna jest dla liberałów głównym czynnikiem osiągania rozwoju społecznego. Jednostki przedsiębiorcze, zapobiegliwe są siłą napędową społeczeństwa. Własność jest zatem środkiem do wolności. Jest to postulat uznany również przez konserwatystów. Postulat ograniczenia funkcji państwa – zagwarantowanie koncepcji państwa minimum. Państwo minimum jest pomyślane jako przeciwwaga omnipotencji państwa. Jego celem jest dążenie do powstrzymywania wybujałego interwencjonizmu państwa w gospodarce i życiu społecznym. Liberałowie obawiają się zbyt szerokiego zasięgu interwencjonizmu by przez ową interwencję nie zniszczyć naturalnej zdolności społeczeństwa do samorozwoju. Państwo tej zdolności ma tylko dopomagać. Jednostka jest przecież z natury dobra i przedsiębiorcza. Liberałowie dążą do zachowania największej, jak to tylko możliwe, sfery wolnej od ingerencji państwa. Stało się to dogmatem myśli liberalnej. W okresie klasycznym opowiadano się za koncepcją „państwa – nocnego stróża”. Zgodnie z nią państwo działa tylko wówczas, gdy obywatele wyczerpią swoje możliwości i idą spać. Wtedy zachodzi potrzeba, żeby ktoś czuwał nad ich mieniem, pracowicie zdobytym przez cały dzień. W dzień obywatele mogą radzić sobie bez pomocy państwa. Niektórzy z tego wyciągnęli błędny wniosek, że liberałowie są za słabym państwem (zwłaszcza, gdy zestawiają to z konserwatystami, zwolennikami silnego państwa). Kto jednak powierzy złemu i słabemu stróżowi swój ciężko zapracowany majątek? Liberałowie, zatem zdają sobie sprawę, że państwo w pewnych sytuacjach musi interweniować i musi być silne, ale ma ono ograniczać swoją rozległość oddziaływania, by sfera jego interwencji utrzymana była na możliwie najwęższym poziomie. 27 Ewentualna interwencja musi spełniać 3 warunki: powinna być stosowana ostrożnie, w najmniejszym z możliwych wymiarów i następować najpóźniej jak to tylko możliwe. Postulat ograniczenia aparatu państwowego – koncepcja rządu ograniczonego. Postulat ma na celu pohamowanie arbitralności władzy państwowej. Scentralizowana i nieograniczona władza państwowa postrzegana jest jako główne zagrożenie autonomii jednostki. Aparat państwowy musi być skrępowany i poddany kontroli w taki sposób, by wykluczyć arbitralność aktów władzy. John Locke i Montesquieu zaproponowali podział władzy. Współcześnie stosowane są różne postacie podziału władzy. Stosuję się jej decentralizację. Istnieje np. podział władzy w państwie federacyjnym. Zostaje ona podzielona pomiędzy władzę szczebla federalnego i władze szczebla poszczególnych segmentów federacji (stanów w przypadku USA, kantonów w Szwajcarii, landów w Niemczech). Istnieje również podział władzy między władze państwowe a samorządowe. Jest wreszcie polityczny podział władzy, jaki funkcjonuje np. w Wielkiej Brytanii. Dokonuje się on pomiędzy partię rządzącą a opozycyjną. Te wszystkie sposoby są metodami zabezpieczenia się przed arbitralnością władzy. Według liberałów na władzę musi być nałożony pancerz lub gorset. W każdym cywilizowanym państwie rządy demokratyczne polegają na tym, że ci, którzy zdobyli większość i dzierżą władzę muszą się liczyć z poszanowaniem praw mniejszości. Drugim przejawem rządu ograniczonego są rządy odpowiedzialne. Odpowiedzialne przed suwerenem. Muszą być to rządy prawa (organy państwowe działają na podstawie prawa). ► Nie są to jedynie rządy prawa ustanowionego zgodnie z obowiązującymi procedurami, czyli rządy prawa w znaczeniu formalnym, (co postulował pozytywizm prawniczy), to także rządy prawa w znaczeniu praworządności materialnej, która interesuje się jakie to jest prawo, pyta o jego treść. Ma być to prawo sprawiedliwe, słuszne i odpowiadające aspiracjom społecznym. Ostatnim warunkiem rządu ograniczonego jest konstytucjonalizm. Jest to proces ograniczania aparatu państwowego poprzez dany zespół reguł, które obowiązują władzę państwową i nakładają na nią obowiązek postępowania zgodnie z przyjętymi procedurami demokratycznymi. Jest to gorset nałożony na władzę. Nie staje się ona przez to nieudolna. Zagwarantowany jest porządek konstytucyjny władzy oparty na konstytucji (pisanej lub niepisanej). 56. Liberalizm klasyczny- Benjamina Constanta. Beniamin Constant (1767-1830), francuski filozof. Jego poglądy wyłożone w dziełach: O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych, O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesnych oraz Wyjład polityki konstytucyjnej. Punktem wyjścia jego doktryny były założenia Karty Konstytucyjnej 1814 r. Jak wiadomo, Karta w niejednym wracała do urządzeń przedrewolucyjnych (m.in. przywracała instytucje szlachectwa, odrzucała ideę zwierzchnictwa ludu, 28 ustanawiała ponownie dziedziczność tronu), ale akceptowała kapitalistyczną wolność prywatną. Według Constanta wolność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa. Elementami poglądu charakterystycznymi dla tej doktryny było to, że legitymacją udziału władzy są własność i wykształcenie. To signum specificum nowoczesnego społeczeństwa, w którym „klasami średnimi” przeważającymi są burżuazja i inteligencja. Największą zdobyczą rewolucji było stworzenie nowego ładu stosunków własnościowych (ochrona interesów burżuazji). 57. Pojęcia „wolności negatywnej” i wolności pozytywnej” u Benjamina Constanta i u Isaiaha Berlina. U Constanta: Wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa. Wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia oraz prawo do wrażania opinii, wyboru zawodu i wykonywania go, wolność dysponowania swoim majątkiem, prawo do nietykalności osobistej, prawo do publikowania swych poglądów, do zrzeszania się. Nowożytna wolność to zwycięstwo jednostki-indywiduum nad władzą panstwową oraz zwycięstwo jednostki nad społeczeństwem, nad miastami, które chciałyby sprawować zwierzchność nad mniejszością. Wolność jest uprawnieniem indywidualnym, podlegającym jedynie ustawie. U Isaiaha Berlina: 58. Ustrój państwa według Benjamina Constanta: Constant odrzucał zasadę suwerenności ludu i teorię umowy społecznej. Suwerenność istnieje więc jako coś ograniczonego i względnego. Ustrój państwa miał opierać się na podziale władz. Teoria ta wykazywała znaczne odchylenie od znanego wzorca monteskiuszowskiego. Mówił on o sześciu władzach: a) reprezentacyjna trwała, b) reprezentacyjna opinii, c) królewska, d) wykonawcza, e) sądowa, f) municypalnej. Władzę reprezentacyjną sprawowały obie izby parlamentu (izba wyższa –dożywotnio mianowani arystokraci; izba niższa –posłowie wybierani w wyborach cenzusowych). Władza wykonawcza ma być kontrolowana przez ministrów i ograny samorządowe i nie może mieszać się do spraw samorządu. W 29 systemie władz najbardziej interesujące było uzasadnienie władzy monarszej. Sam fakt uznania monarchii świadczył o tendencjach do kompromisu z tradycją feudalną. Król miał być zwierzchnością neutralną i pośredniczącą; miał zachowywać pierwszeństwo między władzami, miał być reprezentantem jednostki moralnej społeczeństwa. Przywrócono dziedziczność tronu i uwolniono króla od odpowiedzialności przed parlamentem. Król miał: „panować, a nie rządzić”. 59. Utylitaryzm jako podstawa liberalizmu Jeremiego Benthama. Jeremy Bentham (1748-1832), angielski filozof i prawnik, utylitarysta, wróg monarchii, zwolennik burżuazyjnego państwa liberalno – demokratycznego. Odrzucał idee kompromisu z tradycją feudalną. Jego prace to: Fragment o rządzie, Wprowadzenie zasad moralności i prawodawstwa, Kodeks konstytucyjny. Był on przedstawicielem zapoczątkowanego przez Locke’a utylitaryzmu. W ujęciu Benthama utylitaryzm oznaczał pojęcie aksjomatu, ze człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, pożyteczne zaś jest to, co mu sprawia przyjemność. Był wyrazicielem swoistego hedonizmu etycznego. Przy pomocy rozumu należy potęgować przyjemne, szczęśliwe strony życia. Jednostka, jeżeli jej nikt, nie będzie przeszkadzał, może sobie zapewni szczęście. Rolę państwa porównuje do roli lekarza – po pierwsze nie szkodzić. Czyny ludzkie oceniane ze względu na pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu. Teoria atomizmu społecznego. Nie ma dobra społecznego, które byłoby niezależne od dobra poszczególnych jednostek. Podstawowe interes ludzi nie są ze sobą sprzeczne. Dążenie do osobistego szczęścia, działanie zgodne z własnym interesem przyczynia się do zwiększenia dobra ogółu i jego pomyślności. Prawo jest racjonalne wtedy, gdy jest użyteczne, gdy potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość i równość. W demokracji interesy rządzących i rządzonych są identyczne. Opowiadał się za wolną konkurencją. Bentham tworzył koncepcję burżuazyjnego państwa liberalno –demokratycznego. Jego indywidualizm uzasadniał rozwój kapitalistycznego przedsiębiorstwa. Jego teoria utylitaryzmu umożliwiała twierdzenie, iż bogactwo tego przedsiębiorstwa to droga do dobrobytu powszechnego. Państwo i prawo winny chronić interesy jednostek, ich nietykalność osobista i majątek. Liberalizm Benthama był jednym z najbardziej optymistycznych obrazów społeczeństwa i państwa XIX wieku. 60. Karl Wilhem von Humboldt jako przedstawiciel liberalizm niemieckiego I połowy XIX wieku. WILHELM VON HUMBOLDT Granice działalności państwa musza być ściśle zakreślone. Interwncjonizm może mieć tylko 2 powody: zapewnienie bezpieczeństwa i dobrobytu. Państwo nie może zapewnić dobrobytu, gdyż: instytucje państw. (i opieka) działają schematycznie i rutynowo, wywołując bierność społ., praca ma rozwijać czł. i 30 społ., a nie może tego zrobić, jeśli jedn. nie może wykonywać pewnych zadań, normy pr., mające zapewnić dobrobyt społ., w rzeczywistości prowadza do unifikacji osobowości, interwencjonizm państw. rozbudowuje aparat państw., który działa tylko dla formy; państwo zapewnia bezp. i dostawę żywności, a jedn. sama ma dawać z siebie wszystko, uzyskując odpowiednie ekwiwalenty. Kara skuteczna jest dostosowana do indywidualności sprawcy. Jest łagodna, gdyż musi spełniać rolę resocjalizacyjną. 61. Alexis de Tocqueville o wolności i demokracji. ALEXIS DE TOCQUEVILLE (1805-59) minister spraw zagr. w rządzie Ludwika Napoleona, pobyt w USA, „Demokr. w Ameryce”, „O reżimie polit. przedrewolcyjnym i rewolucji”. Duch demokracji. amerykańskiej to kombinacja wolności i równości. Niwelujące działanie demokracji prowadzi do społeczeństwa masowego, które wchłania jednostki (i izoluje). Demokracja musi być zakorzeniona w świadomości społeczeństwa w poczuciu określonego postępowania i przekonań prawnych zbiorowości . Rozwój demokracji trwa wtedy, przybierając różne postacie. System centralistyczny, wykształcony przez monarchię absolutystyczną, został rozszerzony i udoskonalony w państwie burżuazji. Rozwój demokracji pociąga za sobą rozwój systemu scentralizowanej władzy państwowej. Władza i interwencjonizm państwowy są nieuniknione. Na obronę praw obywatelskich mogą mieć wpływ: dążenie do decentralizacji aparatu państwowego, znaczna rola nowej elity rządowej i intelektualnej, postawienie wartości moralnych ponad polityczne. 62. John Stuart Mill o zasadach utylitatyzmu. John Stuart Mill (1806- 1873), angielski teoretyk demoliberalizmu, obrońca interesów warstw posiadających. Liberalizm sceptyczny inny niż u Benthama. Kładzie nacisk na wolność – do korzystania jej trzeba dojrzeć. Był działaczem politycznym. Założył w 1827r. Towarzystwo Utylitarystyczne, zasiadł w Izbie Gmin. Liberalizm Milla nie był już optymistyczną benthamowską wizją społeczeństwa i państwa –był sceptyczny i krytyczny. Mill podał rewizji jedną z podstawowych formuł etyki Benthama -skrajny hedonizm. Odrzucił tezę, że wszystkie przyjemności sa równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego i niższego rodzaju. Rozwinął własna teorię utylitaryzmu, związaną z egoizmem i altruizmem, jako dwoma czynnikami kierującymi ludzkim postępowaniem. Punktem wyjścia systemu Milla był indywidualizm. Posługuje się przykładem społeczeństw afrykańskich zamieszkałych w koloniach brytyjskich. Na państwie spoczywa pozytywny obowiązek kształcenia obywateli, aby byli dojrzali do wolności. Istnieje kolizja interesów, między społeczeństwem a jednostką. Musi ona być chroniona przed despotyzmem i tyranią większości. Wolność sumienia, opinii, słowa i druku. Społeczeństwo dzieli się na dwie grupy: pracujący i żyjący z owoców pracy. 31 Państwo to stróż interesów jednostek, może ingerować jedynie tam, gdzie dzieje się krzywda innych. Mill walczył o powszechne prawo wyborcze, domagał się zniesienia dyskryminacji kobiet. Droga do wolności prowadzi nieuniknienie od wolności sumienia i wolności opinii. Prawa do wolności sumienia i wolności głoszenia oglądów należą do praw tkwiących w naturze człowieka i nie można go ich pozbawić. 63. John Stuart Mill o „rządzie reprezentatywnym”. Uważał, że państwo i jego, rząd reprezentatywny, czyli ustrój liberalny to najlepsza ochrona interesów większości klas i większości jednostek. Człowiek wolny powinien ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym. Władza może ingerować tylko tam gdzie dzieje się krzywda innych. Pomoc socjalna sprzyja demoralizacji ludzi i nadmiernej populacji. Jakkolwiek kontynuował myśl swoich poprzedników, że wolność to rezultat samowiedzy dojrzałego społeczeństwa wybierającego rząd reprezentacyjny, rozumiał przecież, że w nowych okolicznościach państwo nie może być siłą bierną. Państwo musi być organizacja potężną i silną, a także bardziej niż dotąd aktywną w stosunku do obywateli. Domagał się od władzy państwowej przestrzegania, aby żaden człowiek nie krzywdził drugiego w jego interesach. 64. Stosunek J.S.Milla do powszechnego prawa wyborczego i demokracji. J.S. Mill pragnął wykształcić społeczeństwo demokratyczne, by nauczyć człowieka korzystać z wolności. Stworzył doktrynę nazywaną demoliberalizmem poprzez połączenie demokracji z myślą liberalną. Według Milla, człowiek w społeczeństwie demokratycznym powinien być wykształcony, świadomy swych praw i obowiązków oraz powinien cieszyć się pełnia wolności [w doktrynie Milla powracało zatem znane starożytności pojęcie cnoty politycznej]. Oznaczało to jednocześnie, że w demokracji człowiek nie tylko kształtuje instytucje polityczne, lecz przede wszystkim kształtuje własną indywidualność, moralność oraz odpowiedzialność. W proponowanej przez Milla koncepcji państwa demokratycznego wyróżnić należy także działania konieczne [zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego oraz usprawnienie funkcjonowania państwa [ emisja pieniądza, pobór podatków] i działania niekonieczne lub takie, które uzależnione sš od działania obywateli. W kwestii wyborów, Mill proponuje jawność, by zapobiec korupcji. Wprowadza do swojej teorii także ograniczenia w zakresie prawa wyborczego, które przysługiwać miało osobom wykształconym niezależnie od płci [Mill był zwolennikiem emancypacji kobiet]. Prawo wyborcze nie powinno według niego przysługiwać osobom nie posiadającym środków do życia, a więc bezradnym prywatnie, a co za tym idzie także politycznie. 65. Liberalizm socjalny: Leonard Trelawney Hobhouse. 32 Hobhouse uznawał, że w procesie historycznej ewolucji rodzi się wspólnota, a w ludziach powstaje świadomość jej funkcjonowania i istnienia. Uważał, że człowiek jako byt ponadindywidualny, społeczny, dostrzega korzyści płynące z życia społecznego, w wyniku czego przyznać mu można prawo do wolności i realizacji jego interesów. W doktrynie Hobhouse’a państwo miało regulować stosunki pracy i zatrudnienie, a także prowadzić kompleksową politykę socjalną. Mogło także być właścicielem różnych przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Istotnym elementem w koncepcji Hobhouse’a było także wykształcenie ludzi jako rzeczywistej szansy realizacji liberalnej zasady równości oraz przekazania władzy odpowiedzialnemu rządowi. 66. Rozwój doktryny „państwa dobrobytu”. Samo pojęcie rozumiane było jako bezpieczeństwo socjalne, które zapewnione miało być przez państwo. W tym celu państwo musiało zwiększyć swą aktywność jako podmiot ekonomiczny jednocześnie stymulując określone procesy gospodarcze. W USA, państwo dobrobytu [ „welfare state” ]było ideą powstałą w gronie myślicieli związanych z opcją liberalną. W Europie natomiast koncepcja „welfare state” stała się hasłem partii socjaldemokratycznych i realizowana była po dojściu tych partii do władzy jako polityka państwa. Z teorią państwa dobrobytu łączą się przede wszystkim trzy nazwiska: Keynes [John Maynard], Galbraith [John Kenneth] i Myrdal [Gunnar]. Związki miedzy koncepcjami tych ludzi polegały na ewolucyjnym przejściu od „welfare”[pomyślność] do „afflunece” [dostatek]. 67. John Maynard Keynes i teoretyczne uzasadnienie państwa dobrobytu. Keynes za główny cel stawiał sobie problem bezrobocia. Proponował więc roboty publiczne, dające zatrudnienie i pieniądze w wyniku czego miała się zwiększać ogólna skala popytu. Utrzymywanie bezrobocia na najniższym poziomie, czynił Keynes rolą państwa. Był też zwolennikiem gospodarki łączącej przedsiębiorczość prywatną i państwową [model gospodarki mieszanej]. Ogólnie przedstawiał on w swojej doktrynie rodzaj koncepcji polegającej na zwiększeniu roli państwa w gospodarce jako regulatora i stymulatora procesów ekonomicznych [keynesizm]. Teoria Keynes’a związana była z polityką zwaną „New Deal”, która skutecznie stosował Franklin Delano Roosvelt by wyprowadzić USA z kryzysu ekonomicznego lat 20. i 30. XX wieku. 68. Praktyka i doktrynerzy państwa socjalnego [państwa dobrobytu]. Reformy społeczne związane z doktryną państwa dobrobytu jako pierwsze wprowadziły Niemcy pod rządami kanclerza Bismarcka. Nasępnie Anglia w pierwszych latach XX wieku. Były to ograniczone reformy społeczne, które w latach trzydziestych wsparte zostały systemami myśli ekonomicznej. W 33 USA, państwo dobrobytu [ „welfare state” ]było ideą powstałą w gronie myślicieli związanych z opcją liberalną. W Europie natomiast koncepcja „welfare state” stała się hasłem partii socjaldemokratycznych i realizowana była po dojściu tych partii do władzy jako polityka państwa. Keynes za główny cel stawiał sobie problem bezrobocia. Proponował więc roboty publiczne, dające zatrudnienie i pieniądze w wyniku czego miała się zwiększać ogólna skala popytu. Utrzymywanie bezrobocia na najniższym poziomie, czynił Keynes rolą państwa. Był też zwolennikiem gospodarki łączącej przedsiębiorczość prywatną i państwową. Galbraith [młodszy od Keynes’a] szukał już drogi do równowagi w społeczeństwie obfitości [lata 50,60.]. Państwo według niego powinno dążyć do prowadzenia polityki równowagi pomiędzy sektorami gospodarki, a więc logicznie rzecz ujmując podtrzymywać sektory potrzebne, a niedochodowe [szpitale przykładowo]. Galbraith proponuje wprowadzenie podatku od sprzedaży, co miało by sfinansować określony deficytowy sektor usług. 69. Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa [1921 – 2002]. Doktrynę Rawlsa określa hasło „sprawiedliwość jako bezstronność”. Istotą koncepcji sprawiedliwości Rawlsa jest to, iż ludzie dokonujący klasyfikacji określonego stanu rzeczy jako sprawiedliwy, pozostają za „zasłoną niewiedzy”. Oznacza to, że nie wiedzą nic o społeczności, w której żyją, o psychice otaczających ich ludzi, a nawet nie wiedza nic o sobie samych. Możliwe jest jednak wybranie określonych zasad sprawiedliwości, gdyż ludzie ci posiadają pewien zakres wiedzy na temat ogólnych faktów dotyczących ludzkiej społeczności. Zatem jednostka wybierająca zasady sprawiedliwości powinna robić to tak, jakby miała wybierać powszechnie akceptowane formy sprawiedliwości przez wszystkich innych ludzi. Jednostka taka musiałaby jednak kierować się zasadą racjonalności i wystrzegać się zawiści. 70. Odrodzenie liberalizmu po II wojnie światowej w Europie i USA. W Europie powojennej w ramach idei liberalnych kładziono nacisk na kwestie filozoficzno-kulturowe [w przeciwieństwie do USA, gdzie skupiano się na kwestiach ekonomicznych]. Na starym kontynencie liberalizm często łączył się z analizą zjawiska totalitaryzmu, co znajdowało ujście w sowietologii [nurcie badań nad ZSRR]. Znanym przedstawicielem brytyjskiego liberalizmu był Isaiah Berlin. Koncentrował się na problematyce wolności stawianej w opozycji do determinizmu. Uważał, że wolność powinna być definiowana w oderwaniu od warunków społecznych, w jakich realizowana jest w praktyce. Berlin był także głęboko przekonany, iż więzi narodowe mają duże znaczenie jako odróżnienie od negatywnie ocenianego nacjonalizmu. Liberalizm francuski reprezentował Raymond Aron koncentrując się także na rozważaniach dotyczących wolności jednostki. Wolność łączył z ideą odpowiedzialności i z postulatem odrodzenia w powojennych społeczeństwach Zachodu cnót obywatelskich. Gwarancję wolności widział 34 natomiast w zaporach przeciw koncentracji władzy w rękach jednostki, przede wszystkim w zasadzie podziału władzy [wzorem liberalizmu Monteskiusza]. Ważnym elementem wizji Arona było nie ujmowanie jakichkolwiek zjawisk dogmatycznie. W USA przebywał natomiast Friedriech von Hayek, który wspólnie ze swoim nauczycielem, Misesem, uważał, iż planowanie rynku jest nieefektywne ekonomicznie, w związku z czym należy kierować spontanicznością w jego kontroli. Mieli na myśli absolutną wyższość wolnego rynku zarówno na tle gospodarczym, jak i społecznym oraz politycznym. [Hayek przeciwstawiał urządzaniu i odgórnemu kształtowaniu rynku spontaniczny proces kształtowania angielskiemu systemu prawa common law.]Hayek był także zwolennikiem indywidualizmu dając człowiekowi autonomię w zakresie tworzenia otaczającej go rzeczywistości. W USA zwolennicy radykalnej wersji liberalizmu nazywani są libertarianami [Hayek nie identyfikował się z tą grupą.] 71. Friedriech A. von Hayek o wolności i jej wartości. Hayek uważał, ze człowiek jest produktem cywilizacji, co oznacza, że nie tworzy jej sam, lecz jest przez nią kształtowany. Wolność w każdym wypadku, zdaniem teoretyka, „uwolni więcej sił dla dobra, niż dla zła”. Ostrożnie Hayek podchodził do demokracji, gdyż nie zachowuje ona określonej przez niego spontaniczności, co może nieść ograniczenia dla wolności jednostki. W demokracjach decyduje bowiem wola większości, a spontaniczny ład może zostać zakłócony przez działanie grup nacisku. Hayek hołdował więc indywidualizmowi ludzkiemu dając człowiekowi wolną rękę w kształtowaniu otaczającej go rzeczywistości. Był zwolennikiem równości ludzi nie chcąc stawiać jednych nad drugimi [co było jednym z powodów krytykowania przez niego wszelkich totalitaryzmów]. 72. Hayek o sprawiedliwości społecznej. Hayek uważał, iż sprawiedliwość społeczna to rodzaj mirażu – całkowitego nonsensu, gdyż sprawiedliwy może być, jego zdaniem, jedynie pojedynczy człowiek, a nie całe społeczeństwo czy wolny rynek. 73. Hayek o gospodarce planowej. Hayekowi obce były idee prowadzące do planowej gospodarki. Nie aprobował doktryn, które proponowały gotowe modele społeczeństw i drogi dojścia do nich. Opowiadał się za spontanicznym kształtowaniem się tego, co sam określał jako „porządek rynkowy”. Był zgodny z teorią Adama Smitha o koncepcji „niewidzialnej ręki rynku”. Sądził, iż to rynek tworzy więzi między ludźmi, a z obserwacji popytu i analiz cen możemy uzyskać najwięcej informacji na tematy potrzeb, preferencji i stylu życia konsumentów. Natomiast wszystko to zanika, gdy wprowadzony zostanie system planowania. 35 74. Milton Friedman i jego krytyka interwencjonalizmu gospodarczego. Friedman, podobnie jak Mises i Hayek, był przeciwny instytucjom państwa dobrobytu. Państwo według niego było konieczne tylko dla utrzymania bezpieczeństwa i porządku. Jego zadaniem powinna być także ochrona systemu monetarnego. Friedman był więc zwolennikiem wolnego rynku jako pośredniego zabezpieczenia wolności. Wykluczał koncepcje „trzeciej drogi”. Uważał, że zasady funkcjonowania wolnego rynku są najbardziej użyteczne, nie tylko w gospodarce – także w życiu społecznym i politycznym. 105. Faszyzm włoski. Faszyzm: termin ten wszedł do języka politycznego Europy i świata jako nazwa oznaczająca ruch polityczny, założony w 1919 r. przez Benito Mussoliniego (1883-1945), włoskiego dziennikarza, byłego socjalistę - Mussolini po zakończeniu I wojny światowej założył Fasci di Combattimento (Związki kombatanckie, słowo „fascio” znaczy związek, wiązka, dlatego też symbolem stał się pęk rózg liktorskich) - po przejęciu władzy przez działaczy związku terminu „faszyzm” używano dla określenia programu i ideologii tego ruchu, a także dla oznaczenia ustroju politycznego Włoch - przymiotnik „faszystowski” służył do oznaczania podobnych do włoskiego ruchów politycznych m.in. niemieckiego nazizmu Przyczyny faszyzmu włoskiego: - - - - kryzys wartości będących podstawą liberalnych państw XIX w., które gwarantował wolność jednostki, strzegły jej praw. Były to m. in. racjonalizm, parlamentaryzm, indywidualizm…Podporządkowano jednostkę państwu- jedn. nadrzędnej, sytuacja społeczno- gospodarcza. Po I wojnie światowej Włochy znajdowały się w kryzysie gospodarczym, nastąpiło pogorszenie warunków bytowych ludności, zdemobilizowana armia nie miała zatrudnienia, sytuacja polityczna: Włochy były rozczarowane nieotrzymaniem ziem, na które liczyły: Korsyki, Nicei…; W 1919r. Powstały związki kombatanckie z Mussolinim na czele, które to odwoływały się do tradycji Wielkiego Imperium Rzymskiego. Mussolini był dla kapitału «mniejszym złem» niż komuniści i tym samym zyskał poparcie. 36 106. Nazizm i jego treści ideologiczne i ich źródła. Przyczyny powstania nazizmu: gospodarczo społeczne: po przegranej wojnie obszar Niemiec zmniejszył się. Pojawiła się konieczność spłaty reparacji przy zniszczonym przemyśle. Armia zdemobilizowana nie mogła znaleźć zatrudnienia, - polityczne: postanowienia Traktatu Wersalskiego były wg Niemców krzywdzące. Nałożone reparacje, utrata kolonii, zmniejszone terytorium, itd. przyczyniły się do chęci odrodzenia potęgi Niemiec. Doszło do rewolucji w 1918r. Treści ideologiczne zostały zawarte w Mein Kampf (dziele Hitlera). Głównymi założeniami były: - rewizjonizm, zdobycie przestrzeni życiowej, ekspansja na inne narody, Niemcy narodem wybranym, głoszenie haseł: antysemickich, rasizmu, nacjonalizmu, szowinizmu, antykomunizmu… Ideologia nazizmu nie zawierała elementów nowatorskich. Łączono różne idee, należały do nich wszelkie koncepcje nacjonalizmu, rasizmu, darwinizmu społecznego spopularyzowane przez grupę zwolenników tzw. rewolucji konserwatywnej w Niemczech doby Republiki Weimarskiej, do których należeli np. Moeller van den Bruck, Ernst Jűnger, Edgar Jung i cały szereg krytyków liberalnodemokratycznej rzeczywistości, którym marzyła się rewolucja, „znosząca” rewolucję z 1789r. I jej skutki. Wykorzystano ponadto dekadencką filozofię Nietzschego- wulgaryzując ją, nawiązano do wielkich filozofów, np. Hegela. Powoływano się na rolę germańskiej demokracji dla kształtowania „niemieckiego” ducha. Nazizm był nastawiony na negację wszystkiego. Można zatem dostrzec, że był: - antyliberalny- jednostka nie jest wolna, nie ma żadnych praw; liberalizm był przedstawiany jako egoizm indywidualny; antymarksistowski- marksizm, to sprowadzenie ludzi do stanu zwierząt, antykomunistyczny 37 - antydemokratyczny- demokracja, to niezgodność z naturą; demokracja parlamentarna, to z kolei rząd miernot; antyindywidualistyczny- jednostka ludzka nie ma znaczenia hist., społ.; musi się podporządkować w imię wyższych wartości; jest niewiele warta; antyracjonalistyczny, antypacyfistyczny- pacyfizm, to wyraz słabości, skrajny antyegalizm- faszyści głosili pochwałę elit, a miernikiem ich wyróżniania miały być zasługi dla państwa i narodu Krytykowano humanitaryzm, który wg Hitlera był jak marcowy śnieg, który szybko topnieje. Główne hasła: a) nacjonalizm, rasizm, antysemityzm: - wspólnym elementem ideologii faszystowskich jest nacjonalizm, a więc ideologia głosząca wyższość własnego narodu nad pozostałymi (zasadą etyczną nacjonalizmu jest wszystko to, co jest dobre i moralne, jeżeli służy własnemu narodowi - w przypadku faszyzmu nacjonalizm przybierał najbardziej skrajną, szowinistyczną formę: połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami - charakteryzował się również ogromnym rasizmem i antysemityzmem (podstawy ideologiczne obu nurtów zostały zaczerpnięte od XIX-wiecznych twórców i propagatorów rasizmu; istotą faszystowskiego rasizmu było uznanie, że rasa „wyższa” ma moralne prawo do panowania nad niższymi rasami, gdyż z natury swej rasy ma monopol na prawdziwą kulturę, moralność, itd.; rasizm w ruchach faszystowskich występował z różnym nasileniem i natężeniem; często odwoływano się do tzw. więzów krwi całego narodu – na bazie tego budowano wspólnotę duchową narodu; skrajność faszystowskiego rasizmu przejawiała się przede wszystkim w chęci fizycznego zniszczenia „rasowych wrogów”) b) darwinizm społeczny i pochwała wojny: - darwinizm społeczny to nic innego niż przeniesienie na życie społeczne odkryć Darwina - zasady darwinizmu społecznego faszyści przywoływali dla usprawiedliwienia krytyki demokracji, egalitaryzmu, własnej zaborczości i dążeń do hegemonii nad innymi - faszyści głosili pochwałę wojny, kult tężyzny fizycznej i przemocy, gloryfikowali człowieka nad przeciętnego i odważnego (odwoływano się przy tym do „naukowych” uzasadnień) 38 - głosili również pochwałę „płodnej a dobroczynnej” nierówności ludzi, twierdząc, że równość to ideał dla ludzkich miernot c) program społeczny faszyzmu: - faszyści odwoływali się (co przyczyniło się do ich popularności) do haseł sprawiedliwości społecznej (np. krytyka liberalizmu ekonomicznego rodzącego nierówności ekonomiczne obywateli, głoszenie haseł zniesienia podziałów klasowych, wprowadzenie własności państwowej, rozwój pomocy społecznej, oświaty, likwidacja bezrobocia, wyzysku gospodarczego) - warto pamiętać, że faszyści nie czynili zamachów na własność prywatną (z wyjątkiem własności „rasowych wrogów”), jednakże faszystowskie państwo nie było „nocnym stróżem” - wiele z socjalnych postulatów faszyści nie zrealizowali, miały one raczej charakter deklaratoryjny i demagogiczny d) państwo, dyktator i prawo: - faszystowska koncepcja państwa była urzeczywistnieniem faszystowskich poglądów – państwo miało być totalne i wszechobecne, oznaczało to dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa - szczególną rolę w państwie, co oczywiste, miał mieć przywódca partii – wódz, który stał ponad państwem, narodem i prawem - postulowano monopartyjność i likwidację wszystkich organizacji politycznych przeciwnych faszyzmowi (likwidacja opozycji) - państwo faszystowskie jest państwem nieustannej kontroli światopoglądowej, zmierza do pełnego kontrolowania nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli (wychowanie obywateli, określenie kanonów estetycznych, moralnych, modelu rodziny, itp.) - prawo było pojęciem względnym – tworzono je w zależności od bieżących potrzeb wodza 107. Autorytaryzm: W okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne, bazujące jak pozostałe na kryzysie systemu parlamentarnodemokratycznym. - cechy charakterystyczne doktryn autorytarnych: głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki 39 - - przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, aczkolwiek unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo) przykłady państw autorytarnych: sanacyjna Polska, Austria za E. Dollfussa, Portugalia za Salazara, Turcja za K. Atatürka 108. Skrajna prawica w Polsce okresu międzywojennego i jej ideologia 1) Narodowa Demokracja (endecja): w okresie dwudziestolecia międzywojennego najbardziej zaciekły przeciwnik sanacji, głównym teoretykiem obozu był Roman Dmowski, który racje polskie widział w sferze wierności zasadom narodowym a nie państwowym, nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji narodu, często powoływał się na tezy rasistowskie (sprzeciwiał się mieszaniu Polaków z innymi nacjami). Podstawowe poglądy były równie nacjonalistyczne, co antydemokratyczne (lud u Dmowskiego był przedmiotem tylko opieki). Wg Dmowskiego naród, to rodzaj przedsiębiorstwa. Naród, to również fundament państwa. Odrodzenie narodowe, to wg niego doskonalenie polityki współpracy z caratem. Odrzucał kult powstania z 1863r., nie gloryfikował powstań. Za wroga uważał Prusy. Endecja zwłaszcza w latach trzydziestych XX wieku wykazywała tendencje skrajnie nacjonalistyczne, nie skrywała sympatii do faszyzmu. Program Endecji był szczególnie atrakcyjny dla bogatych elit i drobnomieszczaństwa. 2) chadecja: czyli chrześcijańska demokracja, stała na stanowisku Polski katolickiej, integrującej się z religią rzymskokatolicką, domagała się ochrony wyznania przez państwo, praw politycznych dla duchowieństwa, przestrzegania elementarnych zasad chrześcijaństwa, itd. Chadecy, w kwestiach społecznych, nawiązywali do poglądów Leona XIII, nawiązywali do encykliki Rerum Novarum. Potrafili umiejętnie kokietować zarówno przedstawicieli ugrupowań ludowych, jak i sanacyjnych i endeckich. W ich działaniach widać antykomunizm, zbliżał on Chadecję do Narodowej Demokracji, 40 ale i nie wykluczał współpracy z obozem rządowym. Głównym teoretykiem polskiej chadecji był Wojciech Korfanty (wzywał do walki z komunizmem na każdym kroku, twierdził, że właśnie ta walka jest pierwszym obowiązkiem). Inni przedstawiciele, to Wacław Bitner, ks. Stanisław Adamski. 3) tego ugrupowania nie znalazłam u nas w podręczniku, ale wiem, że istniało. Konserwatyści krakowscy, wileńscy (tzw. żubry wileńskie)- działacze: St. Cat- Mackiewicz, Marian Zdziechowski, St. Estreicher, Eustachy Sapiecha. Program monarchistyczny (żubry wileńskie- przywrócenie monarchii),ponadto aprobowali ścisły związek państwa z Kościołem, byli przeciwni reformie rolnej- godzili się tylko na dobrowolną parcelację gruntów prywatnych. 109. Pojęcie totalitaryzmu i cechy ustrojów totalitarnych. - - totalitaryzm przeciwstawiany był pluralizmowi, rządom demokratycznym, liberalizmowi termin został wprowadzony przez włoskich faszystów i dotyczył państwa totalnego, totalitarnego, „wszechobejmującego”, był uznawany za XX-wieczną dyktaturę, jak dotąd wcześniej nieznaną przymiotnik totalitarny odnoszono zarówno do państw faszystowskich, jak i do państw „realnego socjalizmu” (z jednej strony charakteryzowano państwo totalitarne jako państwo „ideologiczne”, dążące do kontroli nad całokształtem aktywności jednostki ludzkiej w imię określonej ideologii, z drugiej strony podkreślano fikcyjność ideologii i akcentowano określone struktury i mechanizmy sprawowania władzy) rozmaicie interpretowano przyczyny totalitaryzmu: ~ amerykański politolog, N. S. Timasheff, definiował go jako cechę państwa, polegającą na nieograniczonym rozszerzeniu funkcji państwa ~ niemiecki historyk, H. Buchheim, definiował go jako reżim chcący ukształtować człowieka na obraz własnej doktryny, zakładający i dążący do totalnej kontroli jego myśli ~ C. J. Friedrich i Z. Brzeziński definiowali społeczeństwo totalitarne, w którym: (CECHY) 1) istnieje oficjalna ideologia, składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty życiowe ludzkiej egzystencji (musi być ona biernie akceptowana przez ludzi) 2) istnieje jedna masowa partia, z liderem na czele 3) występuje kontrolny monopol takiej partii nad wszelkimi siłami zbrojnymi 4) wszelkie media są pod ścisłym nadzorem ze strony władzy 41 5) występuje system terrorystycznej kontroli policyjnej, skierowanej zarówno wobec „wrogów”, jak i ludności państwa 6) istnieje centralnie zarządzana gospodarka i kontrola nad nią 110. Geneza nazizmu wg Ericha Fromma: Dyskusja nad przyczynami faszyzmu zdominowała myśl polityczną w I poł. XX wieku. Liczni badacze odwoływali się do metod badawczych psychologii, a nawet psychoanalizy. Uważali, że główną przyczyną popularności nazizmu, faszyzmu jest to, że zaspokajały one potrzeby psychospołeczne ludzi o osobowości autorytarnej, czyli o osobowości podatnej na manipulację, niezdolnej do samodzielności i odpowiedzialności, skłonnej do ulegania autorytetom i mitom. Teorie taką sformułował właśnie m.in. Erich Fromm (autor Ucieczki od wolności, wybitny filozof Szkoły Frankfurdzkiej). Przyczyn faszyzmu, nazizmu doszukiwał się on w: stosunkach społeczno- ekonomicznych, zacofaniu gospodarczym Włoch, zaostrzeniu kryzysu gospodarczego w Niemczech, tradycji i całokształcie rozwoju historycznego Niemiec i Włoch, 111. Wyjaśnianie przyczyn totalitaryzmu przez: a) Hanna Arendt: (1906-1975), filozof, uczennica Karla Jaspersa, wielka moralistka XX wieku, urodzona w Hanowerze, autorka m.in.: „Korzeniu totalitaryzmu”, „O rewolucji”, „Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła”. poglądy Arendt: - określała totalitaryzm jako nową formę rządzenia, całkowicie odmienną od despotyzmu, tyranii czy dyktatury - twierdziła, że istotą totalitaryzmu jest całkowite odrzucenie prawa, zastąpionego przez dynamikę ruchu totalitarnego - terror jest irracjonalny – istnieje sam dla siebie - wg niej, źródeł totalitaryzmu należy szukać w antysemityzmie, w ideologii imperializmu, wreszcie – w powstaniu społeczeństwa i ruchów masowych, ruchów, które pozbawiają ludzi autentycznego poczucia uczestnictwa w życiu politycznym - niezrealizowanie wszystkich postulatów rewolucji burżuazyjnej, Arendt również zaliczyła do przyczyn totalitaryzmu 42 b) Karl Popper: (1902-1994), filozof związany z pozytywistyczną szkołą wiedeńską, autor głośnej pracy „Logika odkrycia naukowego”, a także „Społeczeństwa otwartego”, „Nędzy historyzmu”. poglądy Poppera: - krytycznie odniósł się do poglądów filozoficznych, społecznych i politycznych Platona, Arystotelesa, Hegla i Marksa (zarzucał im stworzenie systemów, opartych na założeniu, iż historia ma obiektywny sens, inaczej cel, który można poznać naukowo) - źródeł totalitaryzmu upatrywał w wierze w istnienie takiego sensu historii – „ci, którzy go znają, uzurpują sobie prawo do stworzenia totalitarnego społeczeństwa, kontroli nad całością życia społecznego - występował w obronie społeczeństwa otwartego, czyli takiego społeczeństwa, które uznaje różnice między faktami a wartościami, uznaje możliwość błędu w każdej teorii – społeczeństwo otwarte dopuszcza istnienie różnych zdań i poglądów (zgodnie z zasadą: „ja mogę się mylić, ty możesz mieć rację, i wspólnym wysiłkiem możemy zbliżyć się do prawdy”), jest ono oparte na ustroju demokratycznym - odrzucał wszelki profetyzm społeczny („prorokowanie społeczne”) – wg niego prowadzi on ludzi do zniewolenia w imię utopijnych wizji c) Raymond Aron: (1905-1983), francuski socjolog i politolog, jeden z wybitnych krytyków totalitaryzmu, autor m.in. „Etapów myśli socjologicznej”, „Opium intelektualistów”, „Demokracja i totalitaryzm”. poglądy Arona: - krytykował utopijny charakter marksizmu – „globalną inżynierię społeczną w imię utopijnych ideałów” - popierał ideę o konwergencji (zbieżności) społeczeństwa kapitalistycznego i jego przejściu do społeczeństwa industrialnego, konsumpcyjnego i wiązał z tym procesem nadzieję na zakończenie ery konfrontacji ideologicznej („wolność od biedy” jego zdaniem miała odciągnąć ludzi od ideologii utopijnych) - był zagorzałym zwolennikiem demokracji, wolności formalnych (słowa, prasy, osobistej, politycznej), twierdził, że problemem XX wieku jest deprecjonowanie owych wartości) 112.Nauczanie społeczne Kościoła katolickiego w I poł. XIX wieku. 43 Nowożytna myśl chrześcijańska rozwijała się od początku XIX w. w wielu nurtach. Najczęściej ich powstanie było niezależne od oficjalnej doktryny kościoła katolickiego. w Belgii zawiązała się współpraca katolików z burżuazyjnymi liberałami. Pisarze belgijscychrześcijanie popierali walkę o niepodległość, tym samym popierali ideę liberalizmu oraz demokratyczne metody tworzenia państwa, - we Francji tworzono ruch zwany socjalizmem chrześcijańskim. Jego ideologiem był ksiądz H. F. R. Lemennais , który głosił, że katolicyzm musi stanąć po stronie uciskanego ludu. Uważał, że należy poprzeć zasady z 1789r. Liberalizm ma słuszność, to wolność ocali świat. Oficjalna doktryna kościoła katolickiego była natomiast bardziej konserwatywna. Sam kościół długo - nie mógł poradzić sobie z nową sytuacją społeczno- polityczną. Był zatem przeciwnikiem kapitalizmu i ustroju liberalno- burżuazyjnego. Szczególnie uwidocznione jest to w pontyfikacie Grzegorza XVI, gdzie można odnaleźć m. in.: - wrogość kurii wobec postępu, potępienie powstania listopadowego w Polsce i walk o niepodległość w Belgii, odrzucenie koncepcji socjalizmu chrześcijańskiego Lamennaisa i liberalnego nurtu w katolicyzmie, encyklika z 1832r. Mirari Vos papież obrońcą legitymizmu, potępienie rewolucji francuskiej, zakaz wprowadzenia na terytorium państwa kościelnego kolei żelaznej i oświetlenia gazowego. 113. Pius IX i jego stosunek do współczesności i liberalizmu. - za jego pontyfikatu wyraźne są elementy profeudalne; aprobował stosunki feudalne we wszystkich dziedzinach życia, - popierał zasady legitymizmu, - potępiał i krytykował liberalne prądy polityczne i umysłowe swoich czasów, - w 1870r. Na soborze powszechnym w Watykanie przeprowadził ogłoszenie dogmatu o nieomylności papieża w sprawach wiary i kościoła, 44 - wystąpił przeciwko ograniczeniu przywilejów kościoła w Niemczech, zajął negatywne stanowisko wobec powstania 1863r. w Polsce, encyklika z 1864r. Quanta cura zawierała odrzucenie zasady wolności sumienia i prasy oraz zasady rozdziału kościoła dla państwa, dołączony do encykliki Syllabus formułował potępienie 80 tez. Tym samym uznając je za sprzeczne z nauką kościoła w Syllabusie wyraźnie ukazana jest obrona tradycyjnych autorytetów scholastyki przed nowożytną myślą racjonalistyczną, intelektualnym i społeczno- politycznym liberalizmem oraz laicką koncepcją wolności badań naukowych. 114. Znaczenie „Rerum novarum” dla magisterium Kościoła katolickiego. Leon XIII rozumiał potrzeby swoich czasów, wiedział zatem jak ważne jest uwspółcześnienie w kościele. W swoich encyklikach odszedł od tradycyjnej doktryny. Poruszał w nich kwestie społeczne, rozwijał zasadę boskości źródeł władzy państwowej, krytykował ruch socjalistyczny…Stąd też Leon XIII zwany był „papieżem robotniczym”. Encyklika „Rerum novarum” była skierowana do duchowieństwa, była programową wypowiedzią papieża w kwestii robotniczej. Leon XIII przeciwstawił się bezbożnemu socjalizmowi, który głosił walki klas i nierówność społeczną, jak i materialistycznemu liberalizmowi, utożsamianemu z kapitalizmem, który ograniczając się do sfery materialnej, nie brał pod uwagę godności osoby ludzkiej. Poruszył też kwestię własności prywatnej, która stanowi naturalne prawo osoby ludzkiej i jest podstawą jej wolności. Ale korzystanie z niej jest ograniczone i łączy się z obowiązkami wobec społeczeństwa. Zmiany płynące z nauk Leona XIII: zrozumienie, że dla realizacji społecznych reform niezbędna jest rewizja tradycyjnych poglądów kościoła na istotę i zadania państwa, za ideał organizacji społecznej została uznana demokracja chrześcijańska, wsparciem dla idei własności prywatnej i naturalnej nierówności miała być – przejęta z tomizmu- zasada marności życia ziemskiego, konieczność cierpień, solidaryzm klas społecznych, negacja walki klas. Idea katolickiego solidaryzmu wyrastać miała na gruncie wspólnoty religijnej, 45 solidaryzm oparty na jedności religijnej oraz na zasadzie prywatnej własności, może być skutecznie realizowany tylko dzięki wspólnym wysiłkom, nie samego kościoła, identyfikacja podział klas, jako naturalnego wytworu. Podział klas stanowi konsekwencję różnic w gatunku ludzkim. Zatem walka z podziałem klasowym, to walka z naturą bożą. uznano za zgodną z naturą społeczną nierówność i hierarchię, było to konsekwencją przyjęcia jako fundamentalnej zasady prywatnej własności, u podstaw katolickiej doktryny społecznej znajdowała się bowiem nauka o własności, filozofią kościoła pozostała nadal filozofia św. Tomasza z Akwinu. Została ona jednak nieco zmodyfikowana na potrzeby schyłku XIX w. – neotomizm: rozbudowanie zagadnień dot. osobowości, teoretyczna podstawa podstawowych tez koncepcji chrześcijańskiej demokracji, zwłaszcza: naturalnego charakteru prywatnej własności, idei solidaryzmu, politycznej zasady legitymizmu, itd. 119. Sobór Watykański II o problemach współczesnego świata. Vaticanum Secundum został zwołany przez Jana XXIII (1958-1963) i odbył się w latach 1963-65. Kościół starał się dostosować się swoją naukę do warunków współczesności – była to tendencja zwana „uwspółcześnieniem”. Kościół rozpoczął dialog dot. nowej organizacji świata także z niewierzącymi (ludźmi dobrej woli) – encyklika Jana XXIII: „Pacem In Terris” – pokój na ziemi. Ustalenia Soboru: - określono stosunek K-ła do innych wyznań, - wprowadzono liturgię w językach narodowych, - ustalono nowy podział ról między klerem a świeckimi w Kościele, - nakłonienie papieża do wydania nowego katechizmu (ogłoszony w 1992r.), - rezygnacja z przysięgi antymodernistycznej kleru. Przemiany w Kościele uwarunkowane były wielkimi przemianami na świecie. Trzeba było dostosować dotychczasową naukę do nowych realiów. Podstawą nauki K-ła stał się personalizm chrześcijański (od Mouniera i Maritaina). Był to protest przeciw poświęcaniu jednostki dla dobra klasy społecznej czy narodu. Chodzi o umożliwienie każdemu rozwijania swojej osobowości, której jednak nie można 46 posiąść bez zwrócenia się ku Bogu. Z jednej strony krytykowano totalitaryzm, z drugiej model wolnej konkurencji, gdzie zysk jest przedkładany ponad wszelkie wartości. Nauka społeczna K-ła znalazła odzwierciedlenie w licznych encyklikach: - Mater et Magistra (Matka i Nauczycielka) – Jan XXIII 1961r., - Pacem In Terris (Pokój na Ziemi) – Jan XIII, - Populorum Progressio (O popieraniu rozwoju ludów) – Paweł VI 1967r., - Laborem exercens (O pracy ludzkiej) - Jan Paweł II 1981r., - Gaudium et Spes (Radość i Nadzieja) – KONSTYTUCJA SOBORU 1965r. Bardzo ważne miejsce w nauce społecznej K-ła zajmowała własność. Własność to naturalne prawo człowieka, które obejmuje nie tylko własność dóbr produkcyjnych, ale także osobistych. Właściwie każdy z papieży na swój sposób odnosił się do prawa własności, ale nikt nie podważał zasady iż jest to naturalne prawo każdego człowieka. Kościół domagał się prawa do głoszenia wiary i świadectwa. 120. Jan Paweł II o pracy ludzkiej. Praca ludzka również zajmowała poczytne miejsce w nauce społecznej Kościoła. Uważano, że człowiek jest stworzony do pracy, a jego wysiłek powinien być należycie wynagradzany. Już w encyklice Jana XXIII Pacem In Terris na pierwszym miejscu wymienił papież zagadnienie pracy. Najobszerniej jednak o zagadnieniu pracy w swej encyklice wypowiedział się papież Jan Paweł II – Laborem exercens – o pracy ludzkiej 1981r.. Wg J P II praca jest powołaniem każdego człowieka. Papież krytykuje koncepcje liberalne (praca jako towar jak każdy inny). Godność i wolność człowieka decyduje o wartości pracy. „Pierwszeństwo pracy przed kapitałem” – kapitał jest tylko owocem pracy i powinien pracy służyć. Każdy człowiek ma prawo do pracy, które to prawo realizować powinien pracodawca pośredni, czyli państwo planujące życie społeczne tak, aby każdy chętny miał pracę oraz aby do minimum ograniczyc bezrobocie. Popierał także papież organizacje zawodowe i strajki, o ile prowadzą one do ochrony praw pracowniczych. Rozwinął także koncepcję swych poprzedników dotyczącą godziwej płacy. Otóż płaca pracownika powinna wystarczać na prowadzenie godnego życia (zakup podstawowych środków), ale także powinna stwarzać możliwości do odpoczynku, nauki i opieki zdrowotnej, nawet wówczas, gdy żona/matka nie pracuje. Pracodawca pośredni ma obowiązek stworzenia sytuacji, gdzie zachowana zostaje godność pracy, a pracodawca bezpośredni te założenia ustalenia ma możliwość zrealizować. Zag. płacy rodzinnej, czyli takiej, gdzie matka i żona nie muszą pracować podkreślono w wydanej w 1983r. „Watykańskiej Karcie Praw Rodziny”. 47 121. Jan Paweł II o stosunku Kościoła wobec demokracji i liberalizmu gospodarczego. Nauka społeczna Kościoła od samego początku domagała się udziału państwa w kreowaniu sprawiedliwego systemu społeczno-gospodarczego (liberalizm gospodarczy). Kościół dążył do realizacji postulatu zmniejszenia nierówności społecznych. Każda praca i każda własność powinny przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb człowieka. Kościół domagał się od państwa stworzenia warunków każdemu człowiekowi do prowadzenia godnego życia. Encyklika „Centesimus Annus” Jana Pawła II zawiera wskazówki dot. nowej syt. społeczno--gospodarczej po upadku komunizmu. Nauczanie Kościoła krytykuje takie modele społeczno-gospodarcze, które nie dążą do stworzenia sprawiedliwego systemu. J P II w jednej ze swych encyklik zwrócił szczególną uwagę na obowiązek narodów wysoko rozwiniętych do udzielenia pomocy krajom postkomunistycznym i krajom Trzeciego Świata. Kościół stanowczo odrzucał ideę suwerenności narodu rozumianej jako sytuację, gdzie to lud jest źródłem władzy. Owszem ludzie mają dość duży wpływ na kształtowanie się ustroju państwa, lecz to Bóg stworzył człowieka jako istotę społeczną, a samo istnienie społeczności wymaga istnienia władzy. Kościół wyraźnie opowiada się za modelem demokratycznym, który gwarantuje równość jednostek, a także ochronę praw człowieka. Jan XXIII uznał za zgodny z ludzką naturą system, gdzie współistnieją 3 rodzaje władz. Jan Paweł II wskazywał, że każda władza powinna być równoważona przez inne władze, które utrzymują ją we właściwych granicach. J P II bardzo wyraźnie wyraził swe poparcie dla demokracji: „Kościół docenia demokrację jako system (…)”. Władza musi jednak działać dla dobra wspólnego, a żadna władza nie ma prawa naruszać naturalnych praw człowieka, które są każdemu przydane przez Boga. W encyklice „Centesimus Annus” papież Jan Paweł II mówi, że demokracja bez wartości łatwo przemija i szybko przemienia się w jawny totalitaryzm. „Autentyczna demokracja możliwa jest tylko w Państwie prawnym i w oparciu o poprawna koncepcję osoby ludzkiej (…)”. 122. Pozytywizm prawniczy w XIX wieku. Pozytywizm prawniczy jest terminem wieloznacznym. Bardzo wiele problemu sprawiło teoretykom stworzenie jakiejkolwiek definicji tego terminu. Bardzo szeroka definicja Otta mówi, że pozytywizm prawniczy to teorie prawa, których twórcy unikali założeń metafizycznych, a definiowali prawo przez jego cechy dające się stwierdzić 48 empirycznie (te empiryczne cechy muszą być takie same). Bardzo różnie rozumieć można te empiryczne cechy (może to być rozkaz suwerena lub faktyczne zachowanie ludzi), dlatego też definicja ta ma bardzo szeroki zakres i jest niedostatecznie sprecyzowana. W ujęciu sensu stricto pozytywizm prawniczy oznaczał poszukiwanie odpowiedzi na pytanie co jest prawem. W tymże ujęciu pozytywizm domagał się ścisłych wnioskowań w obrębie prawoznawstwa. 123. John Austin i jego definicja prawa pozytywnego. Johna Austina uznaje się za ojca pozytywizmu. Był on angielskim prawnikiem, przez krótki czas nawet prof. na londyńskim uniwersytecie. Najważniejsze dzieło: „Wykłady o jurysprudencji” zostało wydane po śmierci w 1961r. i odbiło się szerokim echem w całej Europie. Austin chciał stworzyć ogólną naukę o prawie. Jego najważniejszą tezą była iż to prawo pozytywne, a nie jakiekolwiek inne jest przedmiotem nauki prawa. Prawo pozytywne wg niego to rozkaz suwerena poparty sankcją. Suwerenem uważał osobę, której oddaje się posłuch, a która nie ma nawyku posłuszeństwa wobec kogokolwiek. Austin nie dopuszczał możliwości dobrowolnego stanowienia prawa przez suwerena. Miał on być prawodawca racjonalnym i brać pod uwagę różnorakie kalkulacje oraz poglądy opinii publicznej. Koncepcja Austina prowadziła do wyeliminowania z nauk prawnych zdań oceniających. 124. Pozytywizm niemiecki – Rudolf von Ihering i Georg Jellinek. Najbardziej popularny w XIX wieku był pozytywizm prawniczy w węższym znaczeniu tego słowa. Za cechy empiryczne uznaje się: - iż prawo pochodzi od ludzi, - są to normy poch. od autorytetu społecznego (państwa), - różnią się od norm moralnych. Na przełomie XIX i XX wieku najbujniej rozwijał się w Niemczech. Przedstawiciele: Ihering, Jellinek, Laband, Berkel i Bergbohm. Każdy z tych autorów wypowiadał się na temat swojej koncepcji. Analizowano pojęcia prawne starając się przy tym ściśle i precyzyjnie formułować swoje wywody. Po raz pierwszy program pozytywizmu niemieckiego opracował Rudolf von Ihering. Porównywał on prawnika do chemika. Prawnik najpierw destyluje czyste pojęcia prawne, a dopiero później buduje z nich pewne uogólnienia. Ta analiza pojęć dokonywana jest na gruncie logiki. Tzw. jurysprudencja pojęciowa koncentruje się na: stosunku prawnym, podmiocie prawa i normie prawnej. 49 Pozytywiści niemieccy (tacy jak Bergbohm czy Berkel) byli skrajnymi pozytywistami pojęciowymi. Uważali oni, że jedynym źródłem prawa jest ustawa. Zawsze można sprawdzić czy dana norma obowiązuje czy też nie – w przeciwieństwie do norm prawa naturalnego. Wszystko co zostało poprawnie uchwalone jest prawem. Najważniejsza jest pewność prawa (czy norma obowiązuje czy nie). Wg pozytywistów termin prawo musi się odnosić tylko i wyłącznie do jednego znaczenia tego terminu – do prawa pozytywnego. Georg Jellinek uważał, że nie należy zastanawiać się nad tym jakie prawo jest obowiązujące, lecz przyjąć, że obowiązuje to co uchwalone jest przez państwo. Idee pozytywistów przyczyniły się do rozwoju nauk prawa państwowego i administracyjnego. Ihering był krytykiem tego prawniczego formalizmu. Chciał stworzyć prawoznawstwo na wzór takich nauk jak nauki przyrodnicze. Od 1861 r. wydawał anonimowe krytyki formalizmu prawniczego. Krytykował formalistów za ich ahistoryczne poglądy na prawo, za zwrócenie całej swej uwagi na pojęcia logiczne i na nich opieranie całej istoty prawa. W 1877r. w dziele pt.: „Cel prawa” ukazuje Ihering, że każda ustanowiona norma prawna jest wynikiem jakiejś społecznej potrzeby jej istnienia. Cel prawa jest ponadczasowy i uniwersalny oraz zmienia się zależnie od sytuacji społecznej. Każda zatem norma prawna jest wyrazem potrzeb społeczeństwa. W wykładzie wiedeńskim w 1872r. zaznacza Ihering, że prawo jest pojęciem dwoistym: z jednej strony obejmuje cel, a z drugiej środek do jego osiągnięcia. Domagał się realistycznego spojrzenia na prawo. Ihering przeszedł od pozytywizmu prawniczego sensu stricte do pozytywizmu uwzględniającego elementy socjologii i psychologii. Pozytywizm można krytykować za jego brak perspektyw badawczych. Pozytywnymi elementami pozytywizmu prawniczego było uznawanie państwa jako państwa prawnego z organami działającymi na podstawie prawa oraz możliwość sądowej kontroli administracji. Dużą zasługą było rozwinięcie przez pozytywizm logiki i analityki prawniczej oraz nowych dziedzin dogmatyki. 125. Normatywizm prawniczy – Hans Kelsen. Hans Kelsen urodził się w Pradze, a studiował w Austrii. Wykładał w Austrii, Szwajcarii i Niemczech. W 1941r. przeniósł się do USA. Kelsen chciał oddzielić naukę prawa od wszystkich innych nauk i wyeliminować z niej ideologię, metafizykę i politykę. Swój zespół twierdzeń opublikował w 1935r. w dziele pt.: „Czysta nauka prawa”. Wg Kelsena czysta teoria prawa zainteresowana jest wyłącznie skonstruowaniem dokładnej definicji 50 przedmiotu swoich badań. Chodzi o odpowiedź na pytanie czym prawo jest. Teoria powinna mieć zastosowanie uniwersalne (odnosić się do norm prawa jako takiego, a nie jakiegoś konkretnego), nie ma się zajmować treścią i celami norm, po trzecie nie miała się również interesować oceną norm. Przedmiotem nauki prawa jest system norm prawnych. Norma ma wg Kelsena charakter hipotetyczny: nakazuje czynić C w war. W. Związek między W i C ma char. czysto normatywny, polega na przypisaniu sankcji dla określonych zachowań w określonych okolicznościach. Normy miały dla Kelsena char. norm sankcjonujących, przypisywały określone sankcje wobec określonych zachowań. Kelsena interesował tylko system norm, normy są bowiem normami prawnymi tylko wówczas, gdy wchodzą do systemu prawnego. Zajmował się badaniem takich pojęć jak kompetencja, uprawnienie, obowiązek. Kelsen stworzył pojęcie normy podstawowej, czyli pierwszej normy kompetencyjnej jako podstawy do obowiązywania konstytucji i innych aktów prawnych. Norma podstawowa obowiązuje, bo domyślnie przyjmuje się zasadę jej obowiązywania. Kelsen był bardzo głośno krytykowany za swe poglądy. Krytykowano jego koncepcję normy podstawowej. Skoro, bowiem, norma ta nie ma sankcji, to jak na gruncie teorii Kelsena ma ona obowiązywać. Kelsen ripostował, że Grundnorm (norma podstawowa) nie należy do porządku prawnego, ale określana jest przez minimum efektywności danego porządku. Kolejnym przedmiotem krytyki był problem prawa międzynarodowego. Kelsen mówił, że normy prawa międzynarodowego obowiązują, a co więcej obowiązują ponad prawem narodowym. Trzecim zarzutem było pomijanie przez Kelsena celowości prawa (że normy są stanowione dla osiągnięcia jakiegoś celu). Uważano, że Kelsen zbyt szeroko rozumie pojęcie „sankcji”. Teoria Kelsena była bardziej „ćwiczeniem z logiki, a nie z życia”. Kelsen wypowiadał się także na temat form państwa. Uważał, że demokracja jest jedyną formą państwa, gdzie możliwy jest pluralizm przekonań. Sądził, że jako jedyna demokracja gwarantuje kompromis różnych racji w przeciwieństwie do faszyzmu czy komunizmu, które to ideologie zakładają, iż są w posiadaniu prawdy absolutnej. Kelsen ostro i stanowczo krytykował faszyzm i komunizm. 126. Solidaryzm prawniczy Leona Duguita. Leon Duguit był profesorem prawa na uniwersytecie w Bordeaux. Jego teoria była próbą przezwyciężenia formalizmu prawniczego. Chciał omawiać systemy prawne w oderwaniu od problematyki społecznej. Zajmował się prawem publicznym (konstytucyjnym, państwowym i administracyjnym). W swych badaniach odwoływał się do socjologii i teorii społeczeństwa. W 1901r. 51 opublikował słynne „Państwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne”. Krytykował Duguit abstrakcyjne pojęcia prawne takie jak: suwerenność, osoba prawna, własność i wolność jednostki. Wszystkie te pojęcia są fikcjami prawnymi. Realną rzeczywistością nie jest suwerenne państwo, lecz społeczeństwo. Org. społeczeństwa jest oparta na solidarności jednostek. Duguit protestował także przeciw prawu podmiotowemu, przeciw twierdzeniu, że jednostce przysługują jakieś prawa: „człowiek nie ma praw, nie ma ich tym bardziej zbiorowość”. Zajmował się rozważaniami na temat wolności jednostki. Obecnie wg Duguita wolność jest czymś innym „człowiek ma funkcję społeczną do spełnienia” a za jej pośrednictwem ma dążyć do rozwoju swojej osobowości fizycznej, intelektualnej i moralnej. Każda jednostka podlega pewnym regułom, ta reguła jest starsza od państwa i prawa i jest niezmienna. Jej treść może być zmienna i zależna od treści. Prawo natomiast jest sprecyzowanym przez rządzących w normach prawnych obowiązkiem solidarności. Duguit dążył do ograniczenia indywidualizmu. Wg niego to nie państwo tworzy prawo – państwo tylko technicznie ujmuje istniejące już zasady w normy prawne. Teoria Duguita była z jednej strony próbą ograniczenia suwerenności państwa (suwerenność państwa nie jest absolutna), z drugiej strony pozwalała rozwinąć interwencyjne funkcje państwa i słabo broniła jednostkę przed podporządkowaniem ogółowi. Z koncepcji solidaryzmu społecznego bardzo chętnie korzystali faszyści i komuniści. 127. Psychologizm prawniczy Leona Petrażyckiego. W XIXw. zaznacza się zjawisko wplatania elementów psychologii do rozważań nad istotą prawa. Prawo dla wielu badaczy wiązało się z przeżyciami i zjawiskami psychiki ludzkiej. Jednym z takich badaczy był Leon Petrażycki. Urodził się w 1867r. i studiował w Rosji oraz w Niemczech, a w wieku 30lat kierował już katedrą prawa na uniw. w Petersburgu. Od 1918r. działał na Uniw. Warszawskim. Był Petrażycki autorem bardzo wielu dzieł, z których większość opublikował jeszcze w Rosji: „O pobudkach występowania i o istocie moralności i prawa”, „Wstęp do nauki prawa i moralności”, „Teoria prawa i państwa”. Prawo w filozofii Petrażyckiego nie jest kojarzone z przymusem ani sankcją. Prawo to zjawisko realne, psychiczne. Do definicji prawa dochodził poprzez analizę i klasyfikację ludzkich przeżyć. Wyróżnił wśród nich nawet specjalną grupę przeżyć doznawczo-popędowych, czyli ogólnie – emocji. Dokonał także klasyfikacji na przeżycia moralne i prawne. Oba te typy emocji są dlatego istotne, że przeżywamy je jako wewnętrzne ograniczenie wolności, swoistą przeszkodę w swobodnym wyborze. W emocjach prawnych wyobrazić sobie możemy osobę, która domaga się od nas określonego postępowania. Ostateczną definicją prawa Petrażyckiego była: „prawo w znaczeniu odrębnej klasy zjawisk realnych to przeżycia etyczne, których emocje mają charakter atrybutywny”. Prawnicy wg Petrażyckiego mają zupełnie inny pogląd na prawo, jest to dla nich jedynie zbiór norm. 52 Nawet państwo było dla Petrażyckiego swego rodzaju przeżyciem psychicznym. Władza wg niego to przypisane pewnym osobom ogólne prawo do rozkazywania i innych oddziaływań na na podwładnych po to, by spełnić obowiązek troszczenia się o dobro ogólne. Władza nie może jednak wkraczać we wszystkie dziedziny istnienia i działania psychiki prawnej obywateli. Petrażycki starał się rozbudować naukę nad powstawaniem prawa w ludzkiej psychice. Zawarł w swej nauce wiele postulatów dot. efektywnego wpływania na kształtowanie się emocji prawnych. Petrażycki był twórcą nauki o polityce prawa. Polityka ta powinna dążyć do zniwelowania różnic między prawem intuicyjnym a stanowionym, a to prawo intuicyjne jest prawem naturalnym. 128. Funkcjonalizm prawniczy. Filozofia i teoria prawa w USA nie miały wiele wspólnego z teoriami europejskimi. Amerykańskie teorie prawa charakteryzował realizm, empiryzm, i socjologiczne do prawa podejście, dlatego też myśliciele amerykańscy z czasem zyskali w Europie popularność. Zawarta w ich teorii argumentacja była wykorzystywana w starciu ze zwolennikami pozytywizmu prawniczego. Ich realistycznoempiryczne podejście do prawa (w polskim prawoznawstwie określa się je mianem funkcjonalizmu) znalazło w Ameryce poparcie i uznanie. System prawny USA oparty był na koncepcjach common law, a szczególną w nim rolę spełniał Sąd Najwyższy, który w zasadzie decydował o tym, co jest obowiązującym prawem. Popularny był w USA kierunek filozoficzny zwany pragmatyzmem (James, Peirce). Stwierdzali działacze pragmatyzmu, że o prawdziwości jakiegokolwiek twierdzenia można mówić wtedy, kiedy sprawdza się ono w praktycznym działaniu. Istotne dla amerykańskiej teorii prawa znaczenie miał również behawioryzm – nie sposób dotrzeć do ludzkich intencji i przeżyć wewnętrznych. Ważny dla koncepcji socjologicznopragmatycznych był również dynamiczny rozwój amerykańskiego społeczeństwa. Funkcjonalizm wyróżniał się niechęcią do pozytywistycznej definicji prawa, unikaniem moralizowania, spojrzeniem na prawo jako na element niestateczny, giętki, zmienny. Prekursorem funkcjonalizmu był Oliver Wendell Holmes. Był on wybitnym praktykiem i sędzią Sądu Najwyższego w USA. Twierdził, że prawo to nic innego, jak twierdzenia (przewidywania) co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy. Aby wiedzieć co to jest prawo nie ma sensu studiować pojęcia prawne. Trzeba raczej na prawo patrzeć oczyma złego człowieka, którego interesuje jedynie to, czy i do czego zostanie zmuszony na podstawie decyzji sądu i nic więcej. Trzeba w nauce oddzielić prawo od moralności. Holmes uważał za prawo decyzje poszczególnych sądów czy osób urzędowych. Realiści i funkcjonaliści podkreślali, że badania nad funkcjonowaniem prawa prowadzone są po to, aby wzmocnić pewność prawa. Prawdziwy jest jednak zarzut, że skrajny funkcjonalizm, 53 eliminując racjonalność prawa i racjonalnego prawodawcę wspierać może prawny nihilizm i służyć nadmiernej władzy państwa. 129. Gustaw Radbruch o prawie. Radbruch był profesorem uniwersytetów w Kilonii i Heidelbergu. Był socjaldemokratą oraz w latach 1922-23 ministrem sprawiedliwości. Jego poglądy nie były możliwe do zaakceptowania przez nazistów. Był autorem Wprowadzenia do filozofii prawa. Zajmował się prawem karnym, był nawet autorem Kodeksu Karnego Republiki Weimarskiej. Uważał, że ludziom dana jest idea prawa (teorie Kanta) i, że ta idea prawa istnieje, a zatem istnieć mogą jedynie takie normy, które przynajmniej do tej idei prawa zmierzają. Prawo wg Radbrucha to rzeczywistość, która ma taki sens, żeby służyć wartości prawa, idei prawa. Prawem jest zatem to, co ma za istotę urzeczywistnić ideę prawa. Idea ta zawiera 3 elementy: 1. postulat sprawiedliwości – sprawiedliwość będzie zawierała żądanie, aby bardziej winnych karać bardziej surowo i odwrotnie, 2. idea dobra powszechnego – prawo ma służyć dobru powszechnemu, 3. pewność prawa – bezpieczeństwo prawne, Te 3 elementy tworzą wg Radbrucha triadę elementów połączonych dialektycznie. Mimo, że był Radbruch przeciwnikiem pozytywizmu, koncentrował się bardzo na postulowaniu pewności prawa. Pisał, że prawo obowiązuje (…), jeżeli zdoła zapewnić sobie posłuch, ponieważ tylko wtedy może zagwarantować pewność prawa. Wychodząc ze swego przekonania o relatywizmie wartości zauważył, że dają się z tego relatywizmu wywieść takie zasady, jak podział władzy, prawa człowieka, państwo prawne itd. Po doświadczeniach związanych z narodowym socjalizmem Radbruch skrytykował pozytywizm sprowadzający się do ustawowego bezprawia. Dla prawnika prawo nie może zawierać dowolnej treści. Istnieją zasady prawne, które są silniejsze od wszystkich przepisów prawnych (…). Zasady te określa się mianem prawa naturalnego. Wielowiekowy wysiłek doprowadził do stworzenia trwałego modelu prawa natury. Prawo ma służyć sprawiedliwości. Radbruch zapoczątkował jedną z dróg rozwoju współczesnego prawa natury. 130. Teoria prawa L.L. Fullera. Lon Luvois Fuller był profesorem prawa. Od 1940r. wykładał na uniwersytecie Harvarda, zdobył światową sławę jako teoretyk prawa. Jego opublikowana Moralność prawa była przedmiotem wielu recenzji i polemik. Fuller był krytykiem pozytywizmu prawniczego. Określał pozytywizm jako teorię, która zrównuje prawo z rozkazem wojskowym, pomijając fakt, że prawo powstaje w społeczeństwie, a 54 nie jest wyłącznie tworem suwerena. Wg Fullera prawo to próba podporządkowania ludzkich zachowań pewnym zasadom. Prawo, aby w ogóle zasługiwało na to miano, musi spełniać pewne określone warunki. Te warunki nazwał Fuller formalnym prawem natury. W Moralności prawa wymienia, czym są zasady moralności prawa. Prawo powinno: 1. być ogólne – jego zasady muszą być uniwersalne, 2. być ogłoszone – każdy może dotrzeć do jego treści, 3. dotyczyć jedynie zachowań przyszłych, 4. jasne – zrozumiałe w swoich sformułowaniach, 5. niesprzeczne, 6. możliwe do spełnienia, 7. stabilne – nie powinno się zbyt często zmieniać. Dodatkowo wszelkie działania urzędowe powinny być zgodne z ustanowionym prawem. Podane przez niego warunki uniemożliwiają realizowanie niesprawiedliwego prawa i mają znaczenie dla materialnego prawa natury. Trudno, wg niego, jest sobie wyobrazić złego i okrutnego władcę, który by skrupulatnie przestrzegał wewnętrznej moralności prawa (np. obowiązek oznaczania żydowskich sklepów w III Rzeszy nigdy nie był nakazany żadnym aktem prawnym). Zatem wewnętrzna moralność prawa jest warunkiem koniecznym istnienia porządku prawnego, jest prawem naturalnym, które trzeba spełnić. Dość łagodnie potraktował Fuller niektóre z postulatów, np. niedziałanie prawa wstecz, dopuszczając pewne określone wyjątki. Mimo, iż zasady prawa natury są niezmienne, to ich zastosowanie uzależnione jest od konkretnej sytuacji. Próby określenia definicji prawa naturalnego są bardzo generalne i dotyczą najczęściej pojęcia sprawiedliwości. Potrzeba jest zatem sprecyzować samo pojęcie sprawiedliwości. Tym jednak jako tako teoretycy prawa się nie zajmowali pozostawiając tu pole dla rozważań filozofów. 131. Koncepcje prawa natury po II wojnie światowej. Okres po II w.ś. sprzyjał poszukiwaniu innych niż pozytywistyczne koncepcji prawa. Proces ten trwa nieprzerwanie aż po dzień dzisiejszy. Sformułowano wówczas rozmaite konstrukcje prawno-naturalne. Już samo pojęcie prawa natury jest niejednoznaczne. Te koncepcje prawa natury można rozmaicie klasyfikować: np. religijne, racjonalistyczne, a-religijne. Twórcy koncepcji prawno-naturalnych zgadzają się na ogół, co do tego, że można poznać, co jest obiektywnie obowiązującym i istniejącym prawem naturalnym i odpowiedzieć zatem na pytanie jakie powinno być prawo pozytywne. Zakłada się, że prawo naturalne jest dobre, ponieważ jest naturalne. Renesans koncepcji prawa natury w XX wieku to odwołanie się do argumentów naukowych i racjonalnych. Ten renesans wynikał z kilku przyczyn: świadomość okrucieństw i ludobójstwa w państwach totalitarnych i fakt, że ich sprawcy powoływali się 55 wówczas na istniejące prawo. Wbrew pozorom, pozytywizm prawniczy, który mógł być narzędziem uzasadniającym nazistowskie prawo, nie był przez nazistów akceptowany. Powoływali się oni na swoiście rozumiane prawo naturalne, jako prawo chroniące interesy czystej rasy aryjskiej. Koncepcje prawno-naturalne były również popularne ze względu na ich odwoływanie się do prawa natury dla uzasadniania konstrukcji praw człowieka wydawanych chociażby przez ONZ, a także poszukiwania prawa nadrzędnego w stosunku do pozytywnego. Również w koncepcji marksistowsko-leninowskiej dopatrywać się można elementów koncepcji prawnonaturalnych, jak chociażby uzasadnianie prawa jako wyrazu interesów klasy pracującej. Rozwój koncepcji prawno-naturalnych przypadł w szczególnej mierze na Niemcy. Po wojnie rozgorzała tam dyskusja na temat winy i odpowiedzialności prawników i polityków. Żywe były również te dyskusje w USA. Wszystkie jednak koncepcje prawa natury w szczególności poszukują odpowiedzi na pytanie, jakie powinno być prawo, co to znaczy sprawiedliwość, oraz czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu. 56 57
