Zaburzenia emocjonalne dzieci w wieku przedszkolnym

ZABURZENIA EMOCJONALNE DZIECI W WIEKU
PRZEDSZKOLNYM
Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym staja się coraz powszechniejszym
zjawiskiem. Wzrasta liczba dzieci niepokojących nas różnymi nieprawidłowymi formami zachowań,
u których podłoża leżą zakłócenia rozwoju emocjonalnego. Dzieci te sprawiają trudności
wychowawcze zarówno rodzicom jak i nauczycielom. Często towarzyszy temu nasze poczucie
bezradności, niepewności w roli opiekuna, a czasem nasze małe poczucie wartości jako osoby
odpowiedzialnej za losy dziecka.
Emocje odgrywają ogromną rolę w życiu każdego człowieka niezależnie od jego wieku- od
najwcześniejszego dzieciństwa do późnej starości. Określamy je jako stosunek podmiotu do ludzi,
zjawisk, rzeczy i samego siebie. To wszystko, co dzieje się dookoła nas, a także nasze własne
postępowanie jest zabarwione określoną emocją. To samo zjawisko może u jednych wywoływać
uczucie przykrości, a u innych przyjemne. Emocje różnią się nie tylko swym zakresem-pozytywne
lub negatywne, ale także intensywnością.
Te, które charakteryzują się silnym natężeniem określamy jako „afekty”. Pojawiają się one szybko i
nagle, cechują się dużym natężeniem, przybierając postać gwałtownego wybuchu, gniewu czy
agresji. Afekty pojawiają się pod wpływem silnych i nagłych traumatyzujących przeżyć. Nagły
wybuch rozpaczy może wystąpić, gdy matka odchodzi zostawiając dziecko w obcym otoczeniu.
Wówczas protest dziecka może przyjąć postać bardzo gwałtowną: rzucanie się na podłogę, bicie
pięściami, kopanie.
Natomiast słabe natężenie uczuć cechujące się dłuższym okresem trwania określamy jako „nastrój’.
Może się on utrzymywać przez wiele godzin czy dni. Wahania nastroju zależą od wpływu czynników
zewnętrznych i wewnętrznych. Przewaga bodźców mających znaczenie pozytywne sprzyja
powstawaniu i utrzymywaniu się nastroju pogodnego. Powstawanie nastroju smutku jest wynikiem
niemiłych zdarzeń w otoczeniu. Oprócz zakresu i intensywności, emocje różnią się także pod względem treści. Wówczas wyróżniamy emocje gniewu, strachu, lęku, złości, zadowolenia, radości itp.
Rozwój emocjonalny dziecka w w.p. w stosunku do wcześniejszych faz rozwojowych: niemowlęcej i
po niemowlęcej cechuje się wzbogaceniami i zróżnicowaniem życia uczuciowego. Związane jest to
zarówno z dojrzewaniem układu nerwowego jak i z wpływem oddziaływań środowiskowych. I choć
już w okresach wcześniejszych można zaobserwować wyodrębnianie się pierwszych uczuć dziecka
to jednak ich prawdziwy rozkwit przypada na wiek przedszkolny. Wtedy dziecko przeżywa takie
uczucia jak: zazdrość, gniew, strach, przyjemność, sympatie, zmartwienie czy ciekawość.
Zaczynają także kształtować się uczucia społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne. Uczucia
dziecka kształtują się zarówno pod wpływem doświadczeń dziecka z otoczeniem jak i związane są z
cechami układu nerwowego, a nawet stanem zdrowia dziecka. Dzieci chorowite, słabe, szybciej
męczą się i wtedy łatwiej o wybuchy złości i agresji. Częściej niż u dzieci zdrowych stwierdza się u
nich brak równowagi emocjonalnej, okresowe napady złego humoru czy smutku. Również
zaburzenia fizycznego stanu zdrowia wpływają na przebieg procesów emocjonalnych, co może
spowodować zaburzenia somatyczne. U dzieci, u których występują stany napięcia emocjonalnego
można zaobserwować utratę apetytu, bóle brzucha, wymioty, nadmierne pocenie się, wzmożone
napięcie mięśniowe itp.
Jednak nie każde stany emocjonalne są objawem zaburzeń emocjonalnych. Przy ich określaniu
powinniśmy zwracać uwagę na:
1. trwałość występujących objawów(tylko te symptomy, które utrzymują się przez dłuższy czas),
2. intensywność objawów (duża liczba oraz siła natężenia),
3. częstość symptomów.
Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej ujawniają się w większości zaburzeń dziecięcych. Niekiedy
są one podstawowym czynnikiem decydującym o rozpoznawaniu określonego zaburzenia, czasem
stanowią tylko jeden z licznych przejawów nieprawidłowości funkcjonowania dziecka. Zab. emocj.
występują w nerwicach u dzieci nieprzystosowanych społecznie z różnych przyczyn, upośledzonych
w rozwoju umysłowym, u dzieci nadpobudliwych i zahamowanych, agresywnych lub wycofujących
się, u dzieci z chorobą sierocą i u dzieci wychowujących się w domu rodzinnym. Z tego względu
klasyfikacja zaburzeń nasuwa wiele trudności. W podejmowanych próbach uwzględnia się
przyczyny i (lub) skutki zaburzeń, ich objawy albo przyjmuje się oba kryteria łącznie. Według H.
Spionek zaburzenia rozwoju sfery emocjonalno-uczuciowej mogą wyrażać się w:
· zbyt słabym opanowaniu i regulowaniu przez dziecko zewnętrznych przejawów reakcji
emocjonalnych i braku podporządkowania ich wymaganiom otoczenia,
· w nieadekwatności reakcji emocjonalno- uczuciowych w stosunku do społecznych sytuacji, które
je wywołały,
· we wzroście liczby i siły negatywnych reakcji emocjonalno-uczuciowych i dominacji ich nad
reakcjami pozytywnymi,
· w zbyt małej liczbie i zbyt słabej sile reakcji pozytywnych, co w rezultacie może doprowadzić do
obojętności uczuciowej,
· w zbyt słabym rozwoju uczuć społecznych i braku ich dominacji nad prostymi reakcjami
emocjonalnymi.
Natomiast A.H. Chapman w proponowanym podziale uwzględnia nie objawy, ale syndromy
zaburzeń emocjonalnych, wśród których wymienia:
· reakcje nerwicowe cechujące się dużą różnorodnością zmieniających się objawów,
· zaburzenia w kształtowaniu się struktury osobowości wyrażające się zachowaniem agresywnym
bądź zachowaniem biernym, wycofującym się
· zaburzenia zachowania będące wyrazem agresji i mające charakter aspołeczny,
· zaburzenia psychopatyczne.
Uwzględniając przejawy, które szczególnie często występują w okresie przedszkolnym, stanowią
przyczynę poważnych niepokojów rodziców i wychowawców oraz są powodem cierpienia samego
dziecka należy wymienić 1. dz. o zaburzeniach nerwicowych, 2. dz. zahamowane i nadpobudliwe, 3.
dz. o zachowaniach agresywnych, 4. dz. zobojętniałe uczuciowo na przykładzie choroby sierocej.
I Dzieci nerwicowe
Schorzenia nerwicowe polegają na chorobliwie lękowej reakcji na stres. Stały niepokój i lęk
uniemożliwiają dziecku prawidłowe przystosowanie się do warunków i wymagań otoczenia i są
przyczyną zaburzeń zachowania. Określenie nerwicy jako czynnościowego zaburzenia przetrwało do
dziś wraz z towarzyszącym przekonaniem, że główną przyczyną powstawania nerwicy są urazy
psychiczne. Do czynników psychicznych mogących spowodować zaburzenia nerwicowe zalicza się;
1) ostre i nagłe sytuacje szokowe, 2) dłużej trwające traumatyzujące bodźce wywołujące
konfliktowe przeżycia, 3) przewlekłe lub często powtarzające się niekorzystne sytuacje w życiu
dziecka.
Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem jest LĘK. Jest on określany jako bardzo
silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, a jednocześnie bezradności,
niepokoju i bezsilności. Lęk jest emocją bezprzedmiotową, co oznacza, że nie uświadamiamy sobie
źródła wywołującego stan zagrożenia. Odmiennym stanem jest strach, który jest reakcją na
określone, obiektywne bodźce zagrażające, natomiast lęk powstaje w sytuacji zagrożenia
podstawowych wartości osobowości. W sytuacji, która wzbudza lęk organizm uruchamia cały szereg
mechanizmów tzw. obronnych, które są ochroną przed bezpośrednim przeżywaniem lęku. U
dziecka, które boi się pójść do p-la objawia się to bólami brzucha, wymiotami, bólami głowy itp.
Najczęstsze lęki występujące u dz. w wieku p-lnym to lęki przed ciemnością, pozostaniem samemu
w domu, zwierzętami lub groźnymi zjawiskami przyrody. Między 2, a 8 r. ż. u około 2-3% populacji
dziecięcej pojawiają się lęki nocne. Pojawiają się one w okresach trudnych dla dziecka przeżyć
spowodowanych na ogół sytuacją rodzinną, konfliktami między dzieckiem, a rodzicami, obiecaną
lub wymierzoną karą czy też niepokój związany pobytem w p-lu. Dzieci, u których obserwuje się
występowanie lęków nocnych są na ogół mało odporne na stres, nadwrażliwe, o małej zdolności
adaptacji do nowych warunków, skłonne do płaczu, bierne w sytuacjach wymagających społecznej
aktywności. Lęki nocne są jednym z objawów zaburzeń snu. Inne symptomy to trudności w
zasypianiu, niespokojny sen, częste budzenie się w nocy. U dzieci młodszych obserwujemy często
występowanie kilku tych symptomów. Dzieci te cechuje nieufność w stosunku do zjawisk i ludzi,
lękliwość, stały niepokój, unikanie kontaktów społecznych z dorosłymi i rówieśnikami. Dzieci te są
niepewne siebie, wrażliwe na ocenę innych, nieodporne w sytuacjach stresowych.
MOCZENIE MIMOWOLNE uznawane jest za najczęstszy rodzaj zaburzeń dziecięcych. Występuje u
15-25% populacji dziecięcej, przy czym w większości przypadków (75%) jest to moczenie
pierwotne tzn. trwające od urodzenia dziecka. Moczenie wtórne jest wówczas, gdy pojawiło się po
rocznej lub dłuższej przerwie, u dziecka, które już wcześniej ten nawyk opanowało. Naukowcy
uważają, że moczenie mimowolne można rozpoznać tylko wtedy, gdy występuje po 5 r. ż. Częściej
występuje ono jako jeden z wielu objawów zaburzeń zachowania niż jako symptom pojedynczy.
Najczęściej występuje ono z nadpobudliwością emocjonalną, płaczliwością, z zahamowaniem
emocjonalnym i nieśmiałością. U dzieci tych stwierdzono też reakcje lękowe, stany depresyjne,
zaburzenia snu, lęki nocne, brak łaknienia, obgryzanie paznokci.
Przyczyną powstawania tych zaburzeń są: 1)nie wykształcenie umiejętności kontroli wydzielania
moczu w wyniku nieprawidłowego treningu czystości (powinno się ono rozpocząć z chwilą
opanowania przez dziecko umiejętności chodzenia), 2) nieprawidłowość tkwiąca w środowisku
rodzinnym, zwłaszcza w przypadku występowania moczenia wtórnego. Dziecko zaczyna się moczyć,
gdy np. boi się utraty miłości rodziców spowodowanej pojawieniem się młodszego rodzeństwa lub
też następuje zmiana dotychczasowego trybu życia. Również w p-lu dz. moczące się przeżywają
wiele trudnych sytuacji, które dotyczą głównie kontaktów społecznych- wówczas należy zadbać,
aby dz. Nie czuło się winne, nabrało pewności siebie i zaufania we własne siły.
ZABURZENIE ŁAKNIENIA będące objawem emocjonalnych zaburzeń dziecięcych występuje bardzo
często. Jest ono protestem przeciwko dorosłym, którzy nie zwracają uwagi na niechęć dziecka do
określonych pokarmów, wmuszają je jako „zdrowe” i konieczne dla prawidłowego rozwoju czy też
reakcją na trudną sytuację domową dziecka. Niektóre dzieci reagują zaburzeniem łaknienia na
jakąś zmianę ocenianą przez nich jako niekorzystną lub trudną np. pójście do p-la, bądź jest to
sposób na zwrócenie na siebie uwagi i zapewnienie opieki.
Przy omawianiu zasad postępowania z dzieckiem odmawiającym jedzenia podkreśla się, że należy
zwracać uwagę na brak łaknienia, nie namawiać do spożywania pokarmów, nie zabawiać itp.
Pozorne ignorowanie tego symptomu przy jednoczesnej pracy z rodzicami jest zdaniem większości
naukowców najlepszą metodą postępowania.
JĄKANIE jest jednym z częściej występujących objawów zaburzeń mowy wieku dziecięcego. wiek plny jest uważany za etap rozwoju dziecka, w którym jąkanie pojawia się najczęściej. Według
psychologów pojawia się ono w okresie, gdy istnieje rozbieżność między wysokim już w wieku 3 lat
poziomem myślenia dziecka, a stosunkowo małą sprawnością aparatu mowy tzw. jąkanie
rozwojowe. Jąkanie pojawia się w sposób nagły pod wpływem urazu psychicznego lub w efekcie
długo trwających, nie sprzyjających dziecku sytuacji traumatyzujących. Jąkanie będące rezultatem
napięć emocjonalnych staje się przyczyną dalszego pogłębiania się zaburzeń życia emocjonalnego.
W leczeniu jąkania podkreśla się, iż należy pracować nie tylko z dzieckiem (obniżenie napięcia
emocjonalnego, podwyższenie wiary we własne siły), ale i z rodzicami (zapewnienie spokojnej i
życzl9iwej atmosfery domowej bez napięć i konfliktów). Oddziaływanie terapeutyczne powinno
obejmować także środowisko poza rodzinne- dziecko, które uczęszcza do przedszkola powinno być
otoczone szczególnie troskliwą opieką, tak, aby jego kontakty rówieśnicze nie stały się powodem
dalszego znerwicowania.
TIKI to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych nie podlegające
świadomej kontroli. Najczęściej spotykane postacie to mruganie oczami i grymasy twarzy. Według
niektórych autorów nie występują przed 6 r.ż., a ich podłoże to silne przeżycia urazowe wywołane
sytuacjami konfliktowymi. W ich etiologii podkreśla się też istnienie podłoża organicznego,
uszkodzenie cun. Tiki cechują się uporczywością i długotrwałością występowania. Ich leczenie
wymaga indywidualnego podejścia, a podstawą jest konieczność usunięcia wszelkich sytuacji
stresowych wywołujących napięcie emocjonalne. Z dziećmi wskazana jest terapia zajęciowa
wzbudzająca ich zainteresowanie i zaangażowanie w wykonywaną pracę.
II Dzieci zahamowane psychoruchowo
Tym mianem określa się dzieci lękowe, u których obserwuje się trudności w kontaktach
społecznych i obniżoną aktywność. Wyodrębnia się 4 grupy tych dzieci:
1. dzieci tzw. „zmotywowane-napięte”- charakteryzuje je ogromna skrupulatność i przesadna
staranność w wykonywaniu zadań. Niepewne swoich umiejętności bardzo mocno przeżywają
sytuacje, których nie są w stanie wykonać. Na ogół bardzo mocno związane z matką, słabe
kontakty z rówieśnikami, ciche, lękliwe i wycofujące się. To samo dziecko, które w grupie jest
zalęknione w domu potrafi być ożywione i ruchliwe.
2. dzieci tzw. „podporządkowane-uległe”- małomówne, grzeczne, posłuszne, oceniane jako
koleżeńskie i uczynne. Ich nieśmiałość występuje głównie w konfliktach z dorosłymi. Słaba więź
emocjonalna z matką powoduje nieufność w stosunku do dorosłych i nauczyciela.
3. dzieci „z obniżoną samooceną- zrezygnowane”- bierne zarówno w domu jak i w szkole, małe
poczucie własnej wartości, apatyczne, powolne, przygnębione. Wrażliwe na drobne przejawy
dezaprobaty; jeśli
napotkają na jakąś trudność szybko rezygnują, często płaczą, wolą prosić o pomoc niż same
próbować. Ich rodzice są w stosunku do nich niezmiernie krytyczni, odrzucający ich, prezentujący
pełną postawę dezaprobaty.
4. dzieci „nadwrażliwe-asteniczne”- skryte, powściągliwe, nie ujawniające swoich przeżyć,
samotnicy, męczy je hałas i obecność rówieśników. Pochodzą na ogół z rodzin rozbitych. Matki
przejawiają cechy lękowe obarczając dziecko bagażem swoich przeżyć.
Dzieci zahamowane nie sprawiają zazwyczaj kłopotów wychowawczych, a ich cierpienie często jest
nie dostrzegane przez dorosłych. Często są pozostawione same sobie. Należy na nie zwrócić
szczególną uwagę- dostosowywać zadania do ich możliwości, zapewnić poczucie bezpieczeństwa
poprzez akceptację dziecka takim, jakim jest- bez porównywania z innymi czy zawstydzania w
przypadku wycofywania się z aktywności.
III Dzieci obojętne uczuciowo
Są to dzieci, które nie potrafią nawiązać kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami. Nie
potrafią współodczuwać radości i smutków innych osób. Mimika twarzy takiego dziecka jest mało
ekspresywna i smutna. Unikają kontaktu wzrokowego, odtrącają przyjaźń innych, czasem złośliwe i
wrogie w stosunku do otoczenia, sprawiające wrażenie jakby nie zależało im na uczuciach innych.
Najczęściej dzieci z tymi objawami możemy spotkać w domach dziecka. Po okresie protestu i
rozpaczy następuje okres obojętności, w którym dz. broni się przed nawiązaniem więzi
emocjonalnych- staje się apatyczne, egoistyczne i niezdolne do okazywania uczuć. Odejście osoby,
do której dz. przed chwilą się przytulało przyjmuje obojętnie zwracając się do innej dorosłej osoby
znajdującej się aktualnie w otoczeniu. Badania wykazały, że dz., które czterokrotnie przeżywały
uczucie odrzucenia i osamotnienia nie są w stanie nawiązać kontaktów uczuciowych. Metody
terapeutyczne stosowane w przypadku tych dzieci polegają na stworzeniu dziecku możliwości
kontaktu uczuciowego z jedna i ta sama osobą np. terapeutą.
IV Dzieci nadpobudliwe
Zachowanie tych dzieci nastręcza wiele kłopotów zarówno n-lom jak i rodzicom. Często one
wybuchają złością, krzykiem i płaczem w sytuacjach, które u innych dzieci nie wywołują tak
gwałtownych reakcji. Trudności występujące podczas wykonywania jakiegoś zadania np. podczas
budowania z klocków mogą być przyczyną rezygnacji połączonej ze złością.
Badania potwierdzają, iż dz. z nadpobudliwością charakteryzują się słabym układem nerwowym,
szybko się nudzą i są niewytrwałe w działaniu. Na postawę dziecka ma wpływ postępowanie
rodziców- pobłażliwość matki i rygorystyczność ojca.
W p-lu dz. okazują emocje bardzo żywo: skaczą, krzyczą, rupią. Sprawia to, iż kontakty tych dzieci
z dorosłymi są nieprawidłowe: krzyk, zniecierpliwienie i groźba ze strony dorosłych powoduje
upór i niegrzeczność. Również nieprawidłowe są kontakty z rówieśnikami. Częste są
nieporozumienia, kłótnie i poważniejsze konflikty. Wzmożonej pobudliwości emocjonalnej
towarzyszy często wzmożona aktywność ruchowa- biegi i szalone wyczyny. Na tzw. niegrzeczne
zachowanie dorośli nie powinni odpowiadać ostro i niecierpliwie, bo to wzmaga siłę reakcji dziecka.
Reakcje dorosłych powinny cechować się spokojem i cierpliwością. Schemat dnia powinien być
zaplanowany i zorganizowany; powinno się przestrzegać stale tych samych godzin zabaw, posiłków
i odpoczynku.
Dobrze zorganizowany dzień, a przede wszystkim spokój i cierpliwość opiekunów, tonowanie
konfliktów, konsekwencja w działaniu i postępowaniu z dz. stanowią podstawowy warunek na
wyrównywanie istniejącej nadpobudliwości i niedopuszczenie do jej dalszego rozwoju.
V Dzieci agresywne
Za agresywne uznaje się dziecko, które wywołuje konflikty, bije inne dzieci, przezywa, przedrzeźnia
lub wyśmiewa, męczy zwierzęta itp. Dz. zachowuje się agresywnie, jeśli jest aroganckie w stosunku
do dorosłych lub rówieśników, brutalnie narzuca kolegom swoje zdanie, w zachowaniu prezentuje
wrogość, niewierność do ludzi, zjawisk i przedmiotów. W każdym ujęciu czynności agresywne
polegają na szkodzeniu, czynieniu krzywdy, powodowaniu bólu, czyli na postępowaniu niezgodnie z
normami i zasadami współżycia społecznego.
Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej (bezpośrednie zadawanie
bólu) lub werbalnej (wyśmiewanie, przezywanie). H. Nartowska przytacza wyniki badań, z których
wynika, iż dzieci agresywne wywodzą się ze środowisk, w których niekorzystna atmosfera w
rodzinie wynika z impulsywności i nerwowości członków rodziny, występuje znaczna liczba osób
wychowujących dziecko i ich niekonsekwentne metody wychowawcze oraz przeważa stosowanie
kar przy niedostatku wzmocnień pozytywnych. Agresja może być także wynikiem modelowania
zachowań zgodnie z oglądanym wzorcem np. postępowanie rodziców czy n-la. Rozpatruje się ją
także jako zachowanie instrumentalne, gdy dziecko stara się przez czynności agresywne
zrealizować stawiany przed sobą cel np. wymuszenie kupienia zabawki. Zdarza się, że celem
zachowań agresywnych jest chęć zwrócenia na siebie uwagi czy wzbudzenie zainteresowania swoją
osobą.
Pierwszym etapem pracy z takim dz. jest poznanie przyczyn wywołujących jego zachowania
agresywne oraz sytuacji, które odbiera jako trudne i konfliktowe. Potem należy dążyć do
wygaszania reakcji agresywnych poprzez nie wzmacnianie ich, nagradzanie zachowań pro
społecznych, dostarczanie wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia
poczucia własnej wartości i poczucia bezpieczeństwa.
Powyższe omówienie nie przedstawia wszystkich istniejących zaburzeń emocjonalnych i nie ukazuje
pełnego rejestru przyczyn ich występowania czy możliwości oddziaływań terapeutycznych. Przybliża
jednak najczęściej występujących nieprawidłowości w zachowaniu dzieci i skłania do własnych
refleksji, szukania dróg poznania dziecka oraz stopniowego wyrabiania w sobie umiejętności
spojrzenia na świat ludzi dorosłych oczyma dziecka.