PR13509 - corrpol
advertisement
NORMA EUROPEJSKA EN 13509 _________________________________________________ Metody pomiarowe w ochronie katodowej Przedmowa krajowa Niniejsza norma została opracowana przez KT nr 290 ds. Technik Specjalnych i ustanowiona przez Polski Komitet Normalizacyjny dzień, miesiąc, rok (Uchwała nr / - o). Norma jest przekładem – bez jakichkolwiek zmian – angielskiej wersji normy europejskiej EN 13509:2003. Norma zawiera krajowy załącznik informacyjny NA, którego zawartością jest wykaz norm i dokumentów przywołanych w jej treści oraz ich odpowiedników krajowych. Załącznik krajowy NA (informacyjny) Odpowiedniki krajowe norm i dokumentów powołanych Uwaga. Oryginały norm powołanych są dostępne w Ośrodku Informacji Normalizacyjnej PKN. Normy i dokumenty powołane w EN Odpowiedniki krajowe EN 12954:2001 PN-EN 12954. Ochrona katodowa konstrukcji metalowych w gruntach lub w wodach. Zasady ogólne i zastosowania dotyczące rurociągów EN ISO 8044:1999 PN-EN ISO 8044:2002. Korozja metali i stopów. Podstawowe terminy i definicje 2 NORMA EUROPEJSKA EN 13509 EUROPEAN STANDARD Maj 2003 NORME EUROPÉENNE EUROPÄISCHE NORM __________________________________________________________________________________________ ICS 25.220.40; 77.060 Wersja polska Metody pomiarowe w ochronie katodowej Cathodic protection measurement techniques Techniques de mesures applicables en protection cathodique Messverfahren für den kathodischen Korrosionsschutz Niniejsza norma jest polską wersją normy europejskiej EN 13509:2003. Norma ta została przełożona przez Polski Komitet Normalizacyjny i ma ten sam status, co wersje oficjalne. Niniejsza norma europejska została przyjęta przez CEN. Zgodnie z przepisami wewnętrznymi CEN/CENELEC członkowie CEN i CENELEC są zobowiązani do nadania tej normie europejskiej statusu normy krajowej bez wprowadzania jakichkolwiek zmian. Aktualne wykazy norm krajowych, łącznie z ich danymi bibliograficznymi, można otrzymać w Centrum Zarządzania lub w krajowych jednostkach normalizacyjnych będących członkami CEN/CENELEC. Niniejsza norma europejska została opracowana w trzech oficjalnych wersjach językowych (angielskiej, francuskiej i niemieckiej). Wersja w każdym innym języku, przełożona na odpowiedzialność danego członka CEN i notyfikowana w Centrum Zarządzania CEN, ma ten sam status, co wersje oficjalne. Członkami CEN są krajowe jednostki normalizacyjne następujących państw: Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Islandii, Luksemburga, Malta, Niemiec, Norwegii, Portugalii, Republiki Czeskiej, Słowacji, Szwajcarii, Szwecji, Włoch, Węgier i Zjednoczonego Królestwa. CEN Europejski Komitet Normalizacyjny European Committee for Standardization Comité Européen de Normalisation Europäisches Komitee für Normung Centrum Zarządzania: rue de Stassart 36, B-1050 Brussels __________________________________________________________________________________________ © 2003 CEN All rights of exploitation in any form and by any means reserved worldwide for CEN national Members 3 nr ref. EN 13509:2003 Spis treści Przedmowa krajowa Załącznik krajowy NA (informacyjny) Spis treści Przedmowa Wprowadzenie 1 Zakres normy 2 Normy powołane 3 Nazwy, definicje i symbole 3.1 Nazwy i definicje 3.2 Symbole 4 Potencjał konstrukcji w gruncie 4.1 Wyposażenie elektryczne 4.2 Pomiary potencjału 4.3 Czynniki wpływające na pomiar potencjału 4.4 Metody pomiaru potencjału 4.4.1 Metoda pomiarowa zawierająca spadki napięcia IR (pomiar potencjału załączeniowego) 4.4.2 Metody pomiarowe do wyznaczania potencjału (EIrfree) bez spadków napięcia IR 5 Potencjał konstrukcja w wodzie/elektrolit 5.1 Wyposażenie elektryczne 5.2 Pomiary potencjału 5.2.1 Bezpośredni pomiar potencjału 5.2.2 Pośredni pomiar potencjału 6 Inne pomiary 6.1 Pomiary prądu stałego 6.2 Złącze izolujące 6.3 Obce konstrukcje 6.4 Powłoka Załącznik A (informacyjny). Tabl. 1; Elektrody do pomiaru potencjału w gruncie i/lub w mediach wodnych Załącznik B (informacyjny). Metoda redukcji prądu Załącznik C (informacyjny). Pomiary potencjału rura/grunt wzdłuż rurociągu ułożonego w gruncie, wykonywane na powierzchni ziemi Załącznik D (informacyjny). Ocena stanu powłoki i lokalizacja defektów, wykonywana na powierzchni ziemi Załącznik E (informacyjny). Specjalny rodzaj pomiaru potencjału wyłączeniowego w rejonach oddziaływania prądów błądzących Załącznik F (informacyjny). Stosowanie metody pomiarów intensywnych i obliczanie potencjału EIrfree bez spadku napięcia IR Załącznik G (informacyjny). Sondy. Typowe przykłady zastosowania na rurociągu Załącznik H (normatywny). Dokładność przyrządów do pomiaru potencjału Załącznik I (informacyjny). Dokładność pomiarów prądu Załącznik J (informacyjny). Pomiar rezystancji złącz izolujących Załącznik K (informacyjny). Kontrola złącz izolujących za pomocą prądu zewnętrznego Bibliografia 4 Przedmowa Ten dokument został opracowany przez Komitet Techniczny CEN/TC 219 „Ochrona katodowa”, którego sekretariat prowadzi BSI. Niniejsza norma europejska powinna uzyskać status normy krajowej przez opublikowanie identycznego tekstu lub przez uznanie, najpóźniej do listopada 2003, a normy krajowe z nią sprzeczne powinny być wycofane do listopada 2003. Tę normę europejską należy traktować jako dokument podstawowy, przedstawiający ogólne metody pomiarowe, stosowane w ochronie konstrukcji metalowych w gruntach lub w wodach. Załączniki A, B, C, D, E, F, G, I, J, i K mają charakter informacyjny. Załącznik H ma charakter normatywny. Niniejszy dokument zawiera bibliografię. Zgodnie z wewnętrznymi przepisami CEN/CENELEC do wprowadzenia tej Normy Europejskiej zobowiązane są krajowe organizacje normalizacyjne Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Islandii, Luksemburga, Malty, Niemiec, Norwegii, Portugalii, Rep. Czeskiej, Słowacji, Szwajcarii, Szwecji, Węgier, Włoch i Zjednoczonego Królestwa. 5 Wprowadzenie Niniejsza norma europejska opisuje zasady różnych metod pomiarowych pomocnych przy projektowaniu systemów ochrony katodowej konstrukcji metalowych w gruntach lub w wodach, przy sprawdzaniu skuteczności ochrony, a także przy doborze optymalnych warunków działania ochrony. W szczególności norma zajmuje się pomiarem potencjału konstrukcji, który świadczy o tym, czy kryterium ochrony katodowej konstrukcji jest spełnione, czy nie. Poza wyszczególnieniem czynników, które mogą mieć wpływ na pomiar potencjału, ta norma europejska opisuje różne metody pomiarowe oraz ich zastosowanie w różnych warunkach. Ponad to norma podaje, jakie parametry należy kontrolować, i jakie pomiary (potencjału, gradientu potencjału, prądu i rezystancji) należy wykonywać w celu zapewnienia prawidłowego działanie i skuteczności systemu ochrony katodowej całej konstrukcji. Niektóre z metod pomiarowych, opisane ogólnie w zasadniczej części normy, są szczegółowo objaśnione w załącznikach. Metody te różnią się między sobą w zależności od rodzaju i stanu konstrukcji, warunków miejscowych i wymaganej dokładności. Pomiary na niedostępnych, ułożonych w gruncie konstrukcjach, np. na sieciach rurociągów w terenach zabudowanych, są trudne do wykonania i interpretacji. Prowadzenie pomiarów bez głębokiej znajomości problematyki zastosowanej metody pomiarowej utrudnia interpretację wyników i prowadzi do niewłaściwych decyzji. Dlatego w jednym z rozdziałów tej normy europejskiej przedstawiono trudności, jakie występują przy pomiarach mierząc potencjału konstrukcji, i wskazano szereg metod pomiarowych, które te trudności uwzględniają lub pozwalają ich uniknąć. Przy odpowiedniej znajomości przedmiotu i doświadczeniu można wybrać opisaną w tej normie najodpowiedniejszą metodę pomiarową. Aby ochrona katodowa działała skutecznie i sprawnie, pomiary powinien wykonywać personel wyszkolony, doświadczony i odpowiedzialny. Sprzęt pomiarowy należy utrzymany w dobrym stanie, należy go poddawać okresowej kalibracji i kontroli ze względu na bezpieczeństwo pracy. 6 1 Zakres normy Przedmiotem tej normy europejskiej jest ochrona katodowa przed korozją konstrukcji metalowych w gruntach lub w wodach. Norma opisuje metody pomiarowe służące do oceny skuteczności ochrony katodowej, a także pomiary i środki służące do kontroli ochrony katodowej w eksploatacji. W całym tekście opisuje się metody pomiarowe w odniesieniu głównie do rurociągów. Są one jednak na tyle ogólne, że można je stosować do innych konstrukcji w gruntach lub w wodzie (z wyjątkiem konstrukcji w morzu). Ogólne zasady ochrony katodowej przed korozją zawiera norma EN 12954. Inne metody pomiarowe, dotyczące szczególnych warunków, są opisane w innych normach europejskich, np. prEN 50162. 2 Normy powołane Niniejsza norma europejska zawiera postanowienia z innych publikacji w postaci powołań datowanych lub nie datowanych. Te normy są cytowane w odpowiednich miejscach tekstu, a ich listę podano poniżej. W razie powołań datowanych późniejsze zmiany lub nowelizacje odnoszą się do niniejszej normy europejskiej tylko wtedy, jeśli zostały do niej wprowadzone przez zmianę lub nowelizację. W przypadku powołań nie datowanych ważne jest ostatnie wydanie powołanej publikacji (łącznie ze zmianami). EN 12954:2001. Cathodic protection of buried or immersed metallic structures. General principles and application for pipelines EN ISO 8044:1999. Corrosion of metals and alloys. Basic terms and definitions 3 Nazwy, definicje i symbole 3.1 Nazwy i definicje Poniższe terminy i definicje odnoszą się do niniejszej normy europejskiej. Inne terminy i definicje dotyczące korozji zawiera EN ISO 8044:1999, a odnoszące się do ochrony przed korozją zawiera norma EN 12954:2001. 3.1.1 zasypka anodowa materiał o niskiej rezystywności, utrzymujący wilgoć, bezpośrednio otaczający anodę w gruncie, stosowany w celu zmniejszenia efektywnej rezystancji anody względem elektrolitu anode backfill Anodenbettungsmasse 7 3.1.2 zasypka zob. zasypka anodowa backfill Bettungsmasse 3.1.3 łącznik metalowy przewód, zwykle miedziany, łączące dwa punkty tej samej lub różnych konstrukcji, zwykle w celu wyrównania potencjałów bond Potentialverbindung 3.1.4 konstrukcja w gruncie dowolna konstrukcja metalowa, wykonana lub ułożona poniżej poziomu ziemi albo zbudowana na powierzchni ziemi i następnie przykryta warstwą gruntu buried structure Anlage in Böden 3.1.5 kalomelowa elektroda odniesienia elektroda odniesienia składająca się z rtęci i chlorku rtęci w roztworze chlorku potasu calomel reference electrode Kalomel-Bezugselektrode 3.1.6 system ochrony katodowej całość instalacji ochrony katodowej, obejmująca wszystkie elementy aktywne i pasywne cathodic protection system Kathodisches Korrosionsschutzsystem 3.1.7 prąd ogniwa prąd płynący w ogniwie korozyjnym cell current Zellstrom 3.1.8 defekt powłoki miejscowy ubytek powłoki ochronnej (np. dziury, porowatość) coating defect Umhüllungsschaden 3.1.9 rezystancja powłoki lub rezystancja konstrukcja – grunt (Rco) rezystancja między metalem pokrytym powłoką a elektrolitem, wyrażona w omach. Określa ją przede wszystkim wielkość i liczba defektów powłok i porów w powłoce oraz rezystywność elektrolitu coating resistance or structure to soil resisitance (Rco) Umhüllungswiderstand oder Anlage/Boden-Widerstand (Rco) 3.1.10 siarczano-miedziowa elektroda odniesienia miedziana elektroda odniesienia w nasyconym roztworze siarczanu miedzi copper/saturated copper sulphate reference electrode Kupfer/gesättigtes Kupfersuphat-Bezugselektrode 8 3.1.11 elektroda symulująca (próbka) reprezentatywna próbka metalu, używana do ilościowej oceny postępu korozji lub skuteczności zastosowanej ochrony katodowej coupon Probeblech 3.1.12 system trakcji prądu stałego system trakcji elektrycznej zasilany prądem stałym. d.c. traction system Gleichstrom-Bahnanlage UWAGA Jeżeli obwód powrotny jest uziemiony w więcej niż jednym miejscu lub jeżeli nie jest on całkowicie izolowany, system ten może generować prądy błądzące i może stać się w ten sposób przyczyną uszkodzeń korozyjnych. 3.1.13 instalacja przemysłowa prądu stałego zasilany prądem stałym system elektryczny inny niż trakcyjny d.c. industrial plant Gleichstrom-Industrieanlage UWAGA Jeżeli takie systemy wykorzystują ziemię jako część obwodu powrotnego, to mogą generować prądy błądzące i być w ten sposób przyczyną uszkodzeń korozyjnych. W systemach ochrony katodowej ziemia jest częścią obwodu elektrycznego. 3.1.14 elektrolit ciecz lub ciekły składnik medium, np. ziemi, w którym przepływ prądu elektrycznego ma charakter ruchu jonów electrolyte Elektrolytlösung 3.1.15 rezystywność (ρ) elektrolitu rezystancja właściwa w założeniu, że elektrolit jest jednorodny electrolyte resistivity (ρ) Elektrolytlösungswiderstand (ρ) UWAGA Zwykle jest wyrażana w (Ω.m). 3.1.16 prądy wyrównawcze prądy, które po wyłączeniu prądu ochrony płyną między obszarami o różnej polaryzacji. Prądy wyrównawcze mogą być przyczyną błędów w pomiarach potencjału bez spadku napięcia IR. equalising currents Ausgleichsströme 3.1.17 sonda układ złożony z elektrody symulującej i związanej z nią elektrody odniesienia, wykorzystywany do pomiarów potencjału konstrukcji w celu uniknięcia błędów pomiarowych powodowanych omowym spadkiem napięcia external potential test probe externe Potentialmeßprobe 3.1.18 obca anoda patrz obca elektroda foreign anode Fremdanode 9 3.1.19 obca katoda patrz obca elektroda foreign cathode Fremdkathode 3.1.20 obca elektroda obcą elektrodą jest albo obca anoda albo obca katoda. Obca anoda jest to metal albo inny materiał przewodzący w styczności elektrycznej z rozpatrywaną konstrukcją, którego potencjał jest bardziej ujemny niż potencjał tej konstrukcji, a obca katoda jest to metal albo materiał przewodzący w styczności elektrycznej z rozpatrywaną konstrukcją, którego potencjał jest bardziej dodatni niż potencjał tej konstrukcji foreign electrode Fremdelektrode 3.1.21 obca konstrukcja każda konstrukcja sąsiadująca z konstrukcją rozważaną foreign structure Fremdanlage 3.1.22 anoda galwaniczna elektroda, która dostarcza prąd ochrony katodowej wskutek reakcji galwanicznej galvanic electrode galvanische Anode 3.1.23 uszkodzenie powłoki nieszczelność powłoki ochronnej, w której odsłonięty metal styka się ze środowiskiem holiday Fehlstelle 3.1.24 konstrukcja w wodzie każda konstrukcja metalowa - lub ich części - znajdująca się w środowisku ciekłym, np. w wodzie słodkiej (rzeki, jeziora), wodzie słonawej (ujścia rzek) lub w wodzie morskiej immersed structure Anlagen in Wässern 3.1.25 izolujące połączenie kołnierzowe złącze kołnierzowe między sąsiednimi odcinkami rurociągu, w którym nakrętki i śruby są elektrycznie izolowane od jednego lub obu kołnierzy, a uszczelka jest nie przewodząca, przez co w tym miejscu rurociągu ciągłość elektryczna jest przerwana insulated flange Isolierflansch 3.1.26 interferencja (oddziaływanie) zmiana potencjału konstrukcji spowodowana przez obce źródła prądu elektrycznego interference Beeinflussung 10 3.1.27 spadek napięcia IR (omowy spadek napięcia) napięcie w elektrolicie, np. w gruncie, pomiędzy elektrodą odniesienia, a metalem konstrukcji, wywołane przepływem dowolnego prądu, zgodnie z prawem Ohma (U = I * R) IR drop IR-Spannungsabfall 3.1.28 potencjał bez składowej IR (EIRfree) potencjał konstrukcji, nie zawierający błędu wynikającego ze spadku napięcia IR, wywołanego przez prąd ochrony lub jakiś inny prąd IR free potential (EIrfree) 3.1.29 złącze izolujące elektrycznie nie przewodzące złącze, zastosowane dla uzyskania galwanicznej separacji między dwoma odcinkami rurociągu, np. monoblok izolujący lub izolujące połączenie kołnierzowe isolating point Isolierstück 3.1.30 elektroda pomiarowa elektroda o stabilnym w danym elektrolicie potencjale, służąca do pomiaru potencjałów konstrukcji w tym elektrolicie. Potencjał elektrody pomiarowej w danym elektrolicie należy wyznaczyć w stosunku do elektrody odniesienia measuring electrode Messelektrode 3.1.31 miejsce pomiaru miejsce, w którym rzeczywiście odbywa się pomiar. W przypadku pomiaru potencjału konstrukcji miejscem pomiaru jest punkt, w którym ustawiona jest elektroda odniesienia measuring point Messpunkt 3.1.32 potencjał wyłączeniowy (Eoff) potencjał konstrukcji zmierzony natychmiast po synchronicznym wyłączeniu wszystkich źródeł prądu ochrony katodowej off potential (E off) Ausschaltpotential (E off) 3.1.33 potencjał załączeniowy (Eon) potencjał konstrukcja zmierzony, gdy płynie prąd ochrony katodowej on potential (Eon) Einschaltpotential (Eon) 3.1.34 stała elektroda odniesienia elektroda odniesienia, umieszczona na stałe w gruncie lub w wodzie w pobliżu konstrukcji, przeznaczona do długotrwałej eksploatacji permanent reference electrode Dauerbezugselektrode 3.1.35 polaryzacja zmiana potencjału elektrody wskutek przepływu prądu do tej elektrody lub od niej polarization Polarisation 11 3.1.36 gradient potencjału różnica potencjałów między dwoma różnymi punktami w tym samym polu elektrycznym potential gradient Potentialgradient 3.1.37 sonda pomiarowa patrz sonda potential test probe Potentialprüfsonde 3.1.38 konstrukcja chroniona konstrukcja chroniona katodowo w sposób efektywny protected structure geschützte Anlage 3.1.39 prąd ochrony (Ip) prąd płynący do konstrukcji metalowej z otaczającego ją środowiska elektrolitycznego w celu zapewnienia ochrony katodowej tej konstrukcji protection current (Ip) Schutzstrom (Ip) 3.1.40 potencjał ochrony potencjał konstrukcji, przy którym postęp korozji można zaakceptować protection potential Schutzpotential 3.1.41 elektroda srebro/chlorek srebra elektroda pomiarowa ze srebra, pokryta chlorkiem srebra, w elektrolicie zawierającym jony chlorku silver/silver chloride electrode Silber/Silberchlorid-Elektrode 3.1.42 elektroda odniesienia srebro/chlorek srebra elektroda odniesienia ze srebra, pokryta chlorkiem srebra, w elektrolicie o określonym stężeniu jonów chlorku silver/silver chloride reference electrode Silber/Silberchlorid-Bezugselektrode 3.1.43 standardowa elektroda wodorowa elektroda stosowana w laboratoriach jako wzorzec, złożona z metalu obojętnego, np. platyny, i elektrolitu zawierającego jony wodoru o aktywności jednostkowej, nasyconego wodorem gazowym przy ciśnieniu jednej atmosfery fizycznej standard hydrogen electrode Normal-Wasserstoff-Elektrode 3.1.44 konstrukcja obiekt metalowy, z powłoką lub bez, stykający się z elektrolitem (np. z gruntem, z wodą) structure Anlage UWAGA Konstrukcje mogą być długie np. rurociągi, sieci rurociągów, podziemne kable elektryczne lub rury okładzinowe w otworach wiertniczych albo krótsze, np. pale fundamentowe, ściany palowe, zbiorniki lub inne konstrukcje podziemne. 12 3.1.45 potencjał konstrukcji (zwany też potencjałem elektrody) różnica potencjałów między konstrukcją, a określoną elektrodą odniesienia, która znajduje się w elektrolicie wystarczająco blisko konstrukcji, ale nie styka się z nią structure to electrolyte potential (electrode potential) Anlage/Elektrolyt-Potential (Elektrodenpotential) 3.1.46 zewnętrzna sonda pomiarowa patrz sonda test probe Prüfsonde 3.1.47 stacja pomiarowa instalacja umożliwiająca pomiary i badanie konstrukcji umieszczonej w gruncie, zawierająca również kable i przyłącza do konstrukcji test station Messtelle 3.1.48 elektroda cynkowa elektroda pomiarowa wykonana z czystego cynku zinc electrode Zinkelektrode 3.2 I E R J U a a.c. d.c. EAg ECu EIR free EKCl En Eoff Eon Ep EHg EH EZn Ip Is Rco T t ρ Symbole prąd potencjał rezystancja gęstość prądu napięcie rok prąd przemienny prąd stały potencjał metal/elektrolit względem elektrody srebro/chlorek srebra potencjał metal/elektrolit względem elektrody odniesienia miedź/nasycony siarczan miedzi potencjał bez spadku napięcia IR potencjał metal/elektrolit względem elektrody odniesienia srebro/chlorek srebra/nasycony chlorek potasu potencjał spoczynkowy potencjał wyłączeniowy potencjał załączeniowy potencjał ochrony potencjał metal/elektrolit względem elektrody odniesienia rtęć/kalomel/nasycony chlorek potasu potencjał metal/elektrolit względem standardowej wodorowej elektrody odniesienia potencjał metal/elektrolit względem elektrody cynkowej prąd ochrony prąd błądzący rezystancja powłoki (Ω) temperatura czas rezystywność (Ω.m) 13 4 Potencjał konstrukcji w gruncie Kryteria ochrony katodowej związane są, ogólnie biorąc, z wartością potencjału konstrukcja/elektrolit. Dlatego dla oceny skuteczności ochrony katodowej konieczny jest pomiar potencjału. W tym rozdziale przestawiono różne metody wyznaczania potencjału. 4.1 Wyposażenie elektryczne Rodzaj przyrządu pomiarowego i jego zastosowanie powinny być dostosowane do miejscowych warunków elektrycznych i środowiskowych (patrz załącznik H). Przyrządy używane do pomiarów należy utrzymywać w dobrym stanie i poddawać okresowej kalibracji oraz kontroli ze względu na bezpieczeństwo pracy. 4.2 Pomiar potencjału Korozja zagraża przede wszystkim metalowi gołemu (np. w dziurach powłoki), zatem pomiary wskazujące, czy został osiągnięty potencjał ochrony Ep, należałoby wykonywać na samej granicy faz metal/elektrolit, np. na granicy metal/grunt (patrz EN 12954). Nie jest to jednak technicznie możliwe i dlatego w ocenie skuteczności ochrony katodowej stosuje się inne metody. Należy dobrać najodpowiedniejszą dla warunków miejscowych w terenie, np. ze względu na rodzaj i jakość powłoki, rezystywność gruntu i obecność prądów błądzących. Na ogół potencjały konstrukcja/elektrolit mierzy się używając elektrody odniesienia umieszczonej na powierzchni ziemi (patrz rys. 1). W załączniku A wyszczególnione są wartości potencjału różnych zazwyczaj stosowanych elektrod odniesienia i pomiarowych w stosunku do standardowej wodorowej elektrody odniesienia. W gruncie i w wodzie nie należy używać nasyconej elektrody kalomelowej, m. in. ze względu na niebezpieczeństwo wycieku rtęci z elektrod. W miejscach, gdzie nastąpiło odspojenie powłoki, zmierzone wartości mogą nie być miarodajne1. 4.3 Czynniki wpływające na pomiar potencjału Na rys. 1 pokazano miejsca ustawienia elektrod odniesienia w pomiarach potencjału konstrukcja/elektrolit. . Rys. 1. Możliwe miejsca ustawienia elektrod odniesienia podczas pomiaru potencjałów konstrukcja /elektrolit 1 i 2 – miejsca ustawienia elektrod odniesienia, 3 – grunt, 4 – rura Kiedy między luźną powłoką, a powierzchnią konstrukcji przepływa woda, zmierzony potencjał nie charakteryzuje zjawisk elektrochemicznych zachodzących pod odspojoną powłoką. 1 14 Potencjał na granicy faz – jeśli nie liczyć drobnych błędów, które w praktyce można pominąć – jest to różnica potencjałów między konstrukcją i elektrodą odniesienia (1), ustawioną w bezpośrednim sąsiedztwie gołego metalu konstrukcji (t.zn. w miejscu defektu powłoki). Ponieważ w większości przypadków elektrody odniesienia nie można praktycznie umieścić tak blisko metalu konstrukcji, potencjał konstrukcja/elektrolit mierzy się jako różnicę potencjałów między tą konstrukcją, a elektrodą odniesienia ustawioną w punkcie (2). Gdy jednak między punktami (1) i (2) w gruncie płyną prądy, a elektroda odniesienia jest umieszczona w punkcie (2), wówczas pomiar jest obarczony błędem. Zmierzona w ten sposób wartość różni się od teoretycznej wartości zmierzonej w stosunku do elektrody ustawionej w punkcie (1). Różnica między tymi dwiema wartościami potencjału równa się algebraicznej sumie wszystkich spadków napięcia IR wywołanych przez prądy płynące w gruncie między punktami (1) i (2): E(2) – E(1) = ΣIR Przyczyną tych spadków napięcia IR są różnego rodzaju prądy wymienione w tabl. 1. Kiedy prądy ochrony pochodzą od własnych systemów ochrony katodowej konstrukcji, potencjały zmierzone w punkcie (2) są na ogół bardziej ujemne niż potencjał zmierzony w punkcie (1). W gruntach o niskiej rezystywności spadek napięcia IR wywołany przez te prądy może sięgać kilkudziesięciu miliwoltów, a w gruntach o wysokiej rezystywności kilku woltów. W przypadku prądów wyrównawczych, prądów ogniw i prądów błądzących, potencjały zmierzone w punkcie (2) mogą albo być bardziej ujemne, albo bardziej dodatnie od potencjału w punkcie (1). Spadki napięcia IR, wywoływane przez prądy wyrównawcze i prądy ogniw w gruncie, mogą sięgać kilkudziesięciu miliwoltów, a prądy błądzące pochodzące od systemów trakcji elektrycznej prądu stałego mogą powodować spadki napięcia IR sięgające kilkudziesięciu woltów. Wszelkie prądy z obcych źródeł należy rozróżniać w zależności od tego, czy gradient potencjału przez nie wywołany – w pobliżu konstrukcji, która ma być chroniona – jest w przybliżeniu stały w funkcji odległości (źródło odległe), czy nie (źródło bliskie). Ponadto należy rozróżniać prądy zmieniające się w czasie bardzo prędko, od tych prądów, które pozostają stałe. Należy przy tym zwrócić uwagę, że spadek napięcia IR zależy również od głębokości ułożenia konstrukcji w gruncie. 15 Tablica 1. Prądy wywołujące spadki napięcia IR między konstrukcją chronioną, a elektrodą odniesienia w punkcie (2) na rys. 1 i przykłady możliwych metod pomiaru potencjału bez składowej IR dla każdego rodzaju prądu Poz. Rodzaj prądu 1. Prądy charakterystyczne dla systemu 1.1 Prąd ochrony 1.2 Prąd wyrównawczy 1.3 Prąd ogniwa (odległe obce elektrody) 2. Prądy z odległych obcych źródeł Prądy nie zmieniające się w czasie, np. prądy ochrony katodowej, wyrównawcze albo prądy ogniw Prądy zmieniające się w czasie, np. prądy od systemów trakcji elektrycznej prądu stałego, prądy od obiektów przemysłowych prądu stałego, prądy telluryczne Prądy z pobliskich obcych źródeł Prądy nie zmieniające się w czasie, np. prądy ochrony, wyrównawcze albo prądy ogniw Prądy zmieniające się w czasie, np. od systemów trakcji elektrycznej prądu stałego, prądy od obiektów przemysłowych prądu stałego 2.1 2.2 3. 3.1 3.2 Stosowane metody pomiarowe, np. Podrozdział Pomiar potencjału wyłączeniowego Sonda 4.4.2.1 Metoda pomiarów intensywnych Sonda Metoda pomiarów intensywnych Sonda 4.4.2.3 Metoda pomiarów intensywnych Sonda 4.4.2.3 Szczególna metoda pomiaru potencjału wyłączeniowego Metoda pomiarów intensywnych Sonda 4.4.2.2 Sonda 4.4.2.4 Szczególna metoda pomiaru potencjału wyłączeniowego Sondy 4.4.2.2 4.4.2.4 4.4.2.4 4.4.2.3 4.4.2.4 4.4.2.4 4.4.2.3 4.4.2.4. 4.4.2.4 4.4 Metody pomiaru potencjału 4.4.1 Metoda pomiaru zawierającego spadek napięcia IR (pomiar potencjału załączeniowego) Pomiary potencjału, gdy prąd ochrony jest załączony, nazywa się dalej pomiarami potencjału załączeniowego. Otrzymane wartości (potencjały załączeniowe Eon) zawierają różne nieznane spadki napięcia IR (patrz 4.2), które mogą zmieniać się z upływem czasu i ze zmianą usytuowania elektrody odniesienia. Otrzymane wyniki nie odwzorowują potencjału na granicy faz. Pomiary potencjału załączeniowego najczęściej stosuje się w celu kontroli ochrony katodowej, szczególnie tam, gdzie występują prądy błądzące pochodzące od trakcji elektrycznej d.c. W takim przypadku dla uzyskania miarodajnych wartości potencjały załączeniowe należy rejestrować przez pewien czas, uwzględniając poziom interferencji i zmiany w czasie (patrz prEN 50162). 16 4.4.2 Metody pomiarowe do wyznaczania potencjałów (EIR free) bez spadków napięcia IR W poniższych podrozdziałach podano metody, które można stosować w ocenie potencjału nie zawierającego spadku napięcia IR. Metody te rozróżnia się według rodzaju prądu powodującego spadek napięcia IR (tablica 1). 4.4.2.1 Pomiary potencjału wyłączeniowego (metoda wyłączeniowa) Metodę wyłączania potencjału można stosować w celu wyeliminowania spadków napięcia IR spowodowanych przez prąd ochrony (tablica 1, poz. 1.1), gdy nie występują ani prądy wyrównawcze, ani prądy ogniw od obcych anod lub obcych katod, ani prądy błądzące. Otrzymane wartości są dalej nazywane potencjałami wyłączeniowymi Eoff. W układzie stal/grunt wartość potencjał w stosunku do elektrody odniesienia w punkcie (2) na rys. 2, zmierzona w ciągu jednej sekundy po wyłączeniu prądu ochrony, jest zazwyczaj wystarczająco dokładna. Depolaryzacja następuje stosunkowo prędko w niektórych układach metal/elektrolit, np. ołów/grunt, a również w konstrukcjach stalowych, których świeżo zastosowano ochronę katodową, albo wreszcie, gdy są one gołe. W takich przypadkach można zastosować metodę redukcji prądu opisaną w załączniku B. Stosunek czasu załączenia do czasu wyłączenia należy dobrać w taki sposób, aby uniknąć znaczącej depolaryzacji. Im dłużej trwa sesja pomiarowa (np. 24-godziny), tym wyższy powinien być stosunek okresów „zał” do okresów „wył”. Metoda małych kroków pomiarowych (CIPS), opisana w załączniku C, polega na pomiarze potencjałów „zał/wył” rura/grunt wzdłuż rurociągu w stałych odstępach. 4.4.2.2 Szczególna metoda pomiaru potencjału wyłączeniowego W rejonach występowania prądów błądzących pochodzenia trakcyjnego (tablica 1, poz. 2.2 i 3.2), metodę pomiaru potencjału wyłączeniowego można również stosować w okresach, w których zasilanie sieci trakcyjnej jest wyłączone. W załączniku E podano szczególną metodę pomiaru potencjału wyłączeniowego, która ułatwia ocenę skuteczności ochrony katodowej w rejonach występowania prądów błądzących. 4.4.2.3 Metoda pomiarów intensywnych Metodę pomiarów intensywnych można stosować w celu uwzględnienia spadków napięcia IR spowodowanych prądami wymienionymi w tablicy 1, poz. 1.2 do 2.2 (prądy wyrównawcze, prądy ogniw i zmieniające się albo nie zmieniające się prądy z odległych obcych źródeł). W metodzie pomiarów intensywnych mierzy się jednocześnie potencjały rura/grunt i związane z nimi przeciwnie skierowane poziome gradienty potencjałów. W ten sposób wykrywa się defekty powłoki. Ta metoda umożliwia także obliczenie potencjałów bez spadków napięcia IR w tych defektach. Tę metodę można stosować tylko wtedy, gdy konstrukcja znajduje się w strefie liniowej gradientu potencjału pochodzącego od obcego (oddalonego) źródła prądu, np. tam, gdzie gradienty potencjału są stałe w funkcji odległości. Pomiary intensywne wykonuje się w celu wyznaczenia potencjału EIR free bez spadków napięcia IR w dziurach powłoki, wykrytych różnymi metodami (patrz załącznik F). Mierzy się potencjały Eon i Eoff rura/elektrolit między rurą i elektrodą odniesienia w punkcie (2) na rys. 2, jak również gradienty potencjału ΔEon i ΔEoff jako różnice potencjałów między elektrodami odniesienia w punktach (2) i (3). Rekordy uzyskane w odpowiednich odstępach wzdłuż trasy rurociągu umożliwiają wyznaczenia potencjału bez spadku napięcia IR zgodnie z załącznikiem F. Jeżeli w największych dziurach powłoki potencjał ochrony Ep, jest zachowany, to na ogół można przyjąć, że wszystkie inne dziury w pobliżu są chronione katodowo. 17 UWAGA Punkt 3’ stosuje się w celu sprawdzenia, czy przypadkiem gradienty potencjału dokoła rury nie są asymetryczne, co mogłoby wskazywać na obecność obcych źródeł prądu (określonych w tablicy 1, poz. 2.2) i/lub na niejednorodność gruntu. Rys. 2. Usytuowanie elektrod odniesienia w punktach (1), (2), (3) i (3’) przy pomiarze potencjałów konstrukcja/elektrolit i gradientów potencjałów, np. na rurociągu ułożonym w gruncie, metodą pomiarów intensywnych 1 i 2 – miejsce ustawienia elektrod odniesienia (pomiar potencjału), 3 i 3’ – miejsca ustawienia elektrod odniesienia (pomiar gradientów potencjału), 4 – grunt, 5 – rura Odległość l między elektrodami w punktach (2) i (3) należy tak dobrać, by objęty był cały gradient. 4.4.2.4 Pomiary potencjału rurociągów za pomocą sond Pomiar potencjału sondą można stosować w celu uwzględnienia spadków napięcia IR powodowanych przez wszelkie prądy wymienione w tablicy 1 (prądy ochrony, prądy wyrównawcze, prądy ogniw oraz zmieniające się lub nie zmieniające prądy z odległych lub pobliskich obcych źródeł). Sondy dostarczają informacji o potencjale bez spadku napięcia IR nawet w tych przypadkach, gdy wskutek warunków miejscowych nie można zastosować ani metody pomiaru potencjału załączeniowego, ani metody potencjału wyłączeniowego, ani metody pomiarów intensywnych (np. gdy grunt jest przykryty warstwą nie przewodzącą, gdy głębokość ułożenia rury w gruncie zmienia się w szerokich granicach, gdy nowe rurociągi nie zawierają dziur, gdy prądy zmieniają się jak w tablicy 1, poz. 2.2, gdy występują nieuniknione styczności z obcymi konstrukcjami itd., gdy nie można wykonać synchronicznych pomiarów zmiennych parametrów zgodnie z metodą pomiarów intensywnych). W tej metodzie uzyskuje się potencjał bez spadku napięcia IR za pomocą pomiaru potencjału wyłączeniowego z użyciem sondy. Przykłady typowych sond pokazano w załączniku G. Odległość między elektrodą odniesienia i elektrodą symulującą powinna być jak najmniejsza, aby pomiar potencjału elektroda symulująca/elektrolit był dokładniejszy, niż gdy elektroda odniesienia jest usytuowana na powierzchni ziemi. Wówczas na wynik pomiaru mniej wpływają prądy błądzące, które są przyczyną spadków napięcia IR. 18 Ta metoda jest szczególnie użyteczna, gdy konstrukcja leży w nieliniowej strefie gradientu potencjału wywołanego przez (pobliskie) obce źródło prądu (tam, gdzie gradienty potencjału nie są stałe w funkcji odległości). Usytuowanie sondy należy ustalić po szczegółowym rozpoznaniu źródła prądu stałego i jednorodności gruntu. Najlepiej umieszczać sondę w gruncie blisko konstrukcji, aby uniknąć błędów pomiarowych powodowanych przez niejednorodność gruntu, a więc np. w tej samej zasypce, co konstrukcja. Aby zoptymalizować dokładność pomiaru należy nie dopuścić do wymiany prądu między elektrodą symulującą i rurą, a ściślej, między elektrodą symulującą, a sąsiednim defektem powłoki, ani do przeciwnego oddziaływania gradientów potencjału, gdy elektroda symulująca jest odłączona od rury. Sondę przyłącza się do rurociągu przez stację pomiarową. W gruntach jednorodnych rurociąg można uważać za chroniony katodowo na krótką odległość od sondy, jeśli ta sonda osiąga potencjał ochrony Ep. Wartości potencjału otrzymane za pomocą sondy dotyczą tylko tych uszkodzeń powłoki rurociągu, które nie są większe od odsłoniętej powierzchni elektrody symulującej. Za pomocą sondy można też sprawdzić, czy prąd płynie do, czy od konstrukcji. Potencjał konstrukcja w wodzie/elektrolit 5 Chociaż zasady pomiaru potencjału konstrukcji w wodach są dokładnie takie jak zasady stosowane w pomiarach potencjału konstrukcji w gruncie, to jednak w przypadku mediów wodnych (świeżej wody, wody słonawej lub morskiej) występują różnego rodzaju problemy, zarówno jeśli chodzi o stosowany sprzęt pomiarowy jak i o lokalizację i możliwość dotarcia do powierzchni badanych. Wyposażenie elektryczne 5.1 Użyte wyposażenie pomiarowe powinno mieć te same właściwości jak w pomiarach konstrukcji w gruncie. Przy pomiarze gradientów potencjału w wodach o niskiej rezystywności może być potrzebny zakres pomiarowy rzędu około 10 mV. Elektrody stosowane do pomiarów potencjału w mediach wodnych wymieniono w załączniku A. Pomiary potencjału 5.2 Dla wykonania pomiarów potencjału części konstrukcji w wodzie konieczna jest przynajmniej jedna stacja pomiarowa. 5.2.1 Bezpośredni pomiar potencjału Bezpośredni pomiar potencjału można wykonać jednym z poniższych sposobów: - Za pomocą jednej stacji pomiarowej umieszczonej na części konstrukcji powyżej poziomu wody lub za pomocą kilku oddzielnych stacji pomiarowych zainstalowanych pod wodą. Elektroda pomiarowa może być zainstalowana na stałe albo opuszczana ze statku lub też zainstalowana przez nurka w odpowiednim położeniu w stosunku do konstrukcji. - Przez połączenie tymczasowe wykonane przez technika pomiarowego, np. przez nurka, który zapewnia styczność elektryczną z konstrukcją i przeprowadza pomiary. Tę metodę można stosować dla konstrukcji nie wyposażonych w stałe stacje pomiarowe. W tych przypadkach można stosować te same zasady i podobne metody jak dla konstrukcji w gruncie (rozdz. 4). 19 5.2.2 Pośredni pomiar potencjału Tę metodę stosuje się, gdy pożądana jest ciągła kontrola potencjału konstrukcja/elektrolit. W tym celu należy wykonać bezpośredni pomiar potencjału również zgodnie z rozdz. 5.2.1. Potencjały miejscowe można następnie wyznaczać dodając do siebie gradienty potencjałów zmierzone między dwiema elektrodami odniesienia, przesuwanymi nad zanurzoną w wodzie częścią konstrukcji (patrz Bibliografia, poz. 2 i 4). 6 Inne pomiary 6.1 Pomiary prądu stałego Prąd można mierzyć lub wyznaczyć w następujący sposób: 1) Za pomocą amperomierza, np. w zasilaczach lub na złączach izolujących z łącznikami równoległymi 2) (W przypadku rurociągów) przez określenie spadku napięcia między dwiema stacjami pomiarowymi znajdującymi się w odpowiedniej odległości między sobą, i rezystancji rurociągu między przyłączami obu tych stacji pomiarowych (patrz załącznik I, rys. 2). Inny wariant tej metody polega na pomiarze prądu, potrzebnego aby zredukować do zera spadek napięcia między stacjami pomiarowymi 3) Przez wyznaczenie spadku napięcia na boczniku 4) Za pomocą amperomierza cęgowego. Rodzaj i sposób stosowania przyrządów pomiarowych powinien być odpowiadać warunkom elektrycznym i środowiskowym (patrz załącznik I). 6.2 Złącza izolujące Nieskuteczność złącza izolującego może wynikać z różnych przyczyn takich jak: uszkodzenie samego złącza, styczność chronionej części konstrukcji z jakąś instalacją połączoną galwanicznie z niechronioną częścią konstrukcji, i – w przypadku rurociągów wiodących roztwory elektrolityczne – z degradacją wykładziny wewnętrznej. Kontrolę skuteczności złączy izolujących można wykonywać różnymi metodami: - Pomiary potencjału konstrukcja/elektrolit: Potencjały konstrukcja/elektrolit mierzy się po obu stronach złącza izolującego. Jeżeli potencjały po obu stronach się różnią, to złącze izolujące może być sprawne. Jednakże w ten sposób można nie wykryć złącza uszkodzonego tylko w pewnym stopniu, ponieważ w tej sytuacji potencjały po obu stronach złącza mogą być różne. - Pomiary rezystancji: Te pomiary należy wykonywać miernikiem rezystancji na prąd przemienny. Mierniki rezystancji na prąd stały dają, wskutek polaryzacji, błędne wyniki. Interpretacja pomiarów rezystancji na złączach izolujących zainstalowanych w rurociągu jest trudna, ponieważ w obwodzie pomiarowym rezystancja konstrukcji w stosunku do ziemi – a w przypadku rurociągów wiodących roztwory elektrolityczne – wewnętrzna rezystancja rurociąg/elektrolit jest równoległa do rezystancji złącza izolującego. Tak więc niska rezystancja nie zawsze świadczy o tym, że złącze jest uszkodzone (patrz załącznik J). 20 - - Próba prądem zewnętrznym: Metoda 1: W celu sprawdzenia działania złącza izolującego doprowadza się do konstrukcji po jednej stronie złącza izolującego prąd zewnętrzny, o ile możności przez odłącznik. Jeżeli potencjał po drugiej stronie złącza nie zmienia się lub jeśli zmienia się w przeciwnym kierunku (zjawisko interferencji), to złącze izolujące działa skutecznie. Metoda 2: Mierzy się prąd płynący przez łącznik równoległy do złącza izolującego. Jeśli prąd nie płynie, to złącze izolujące jest uszkodzone. Można jednak nie wykryć złącza częściowo uszkodzonego, ponieważ w tym przypadku prąd płynący przez łącznik może nie być równy zeru (patrz załącznik K). Pomiary generatorem częstotliwości akustycznej: Te pomiary wykonuje się wprowadzając z jednej strony złącza izolującego sygnał odpowiedniej częstotliwości akustycznej, np. za pomocą konwencjonalnego lokalizatora rur, i następnie śledząc ten sygnał. W razie wątpliwości pewniejsze wyniki można uzyskać przez kombinację dwóch lub więcej spośród wymienionych metod. 6.3 Obce konstrukcje Styczność między konstrukcją chronioną (rurociągiem), a innymi konstrukcjami metalowymi, takimi jak rury osłonowe, rury okładzinowe i ścianki uszczelniające, można wykryć mierząc potencjał konstrukcja/elektrolit obu konstrukcji. Dla ułatwienia pomiarów instaluje się stacje pomiarowe. Separację elektryczną między dwiema konstrukcjami można skontrolować za pomocą dodatkowych pomiarów potencjału konstrukcja/elektrolit i/lub pomiarów rezystancji i/lub próby prądem zewnętrznym. Można użyć w tym celu metod pomiarowych, opisanych w 6.2 (patrz również załącznik K). 6.4 Powłoka Stan powłoki zależy od liczby i wielkości defektów powłoki. Niektóre metody wykrywania tych defektów powłoki podano w załączniku D. Średni stan powłoki można określić różnymi metodami mierząc potencjały i prądy oraz wykonując obliczenia. Niektóre wzory są powszechnie używane, ich wybór jest dowolny (jeden wzór można znaleźć w poz. 4 Bibliografii). 21 Załącznik A (informacyjny) Tablica A.1: Elektrody do pomiaru potencjału w gruncie i/lub w mediach wodnych Elektroda Skład fazy Symbole ogólnie EH** Zwykłe używane w zastosowanie pomiarach (V) potencjału ELEKTRODA ODNIESIENIA Nasycona elektroda kalomelowa Hg/HgCl/ /KCl Nasycona EHg* Elektroda nasycona srebro/chlorek srebra Elektroda miedź/nasycony siarczan miedzi Ag/AgCl/ /KCl Nasycona EKCl* Cu/CuSO4 Nasycona ECu* + 0.25 Laboratorium + 0.20 Woda Laboratoryjna +0.32 Grunt ESCE ESSE Uwagi w gruncie i w wodzie, dla specjalnych zastosowań w gruncie, dla specjalnych zastosowań Woda, tylko na krótko ECSE ELEKTRODA POMIAROWA Elektroda Srebro/chlorek srebra Elektroda Cynk/woda morska * ** *** Ag/Ag/Cl/ /woda morska Zn/woda morska EAg* +0.25 EZn* -0.78 Woda morska Woda morska Można używać w wodach zasolonych przy zmianach potencjału od +0.25 (woda morska) do +0.35*** (woda świeża) Należy okresowo Sprawdzać 2 dni po zainstalowaniu Tych symboli używa się w normach europejskich EH jest potencjałem elektrody odniesienia lub pomiarowej w stosunku do standardowej elektrody wodorowej Przykład: Potencjał ochrony stali węglowej: Ep,H = -0.53V; Ep,Cu = -0.85V Te potencjały zmieniają się wraz ze stężeniem jonów chlorkowych; zmiana wynosi około 60mV przy każdej 10-krotnej zmianie stężenia Należy uwzględnić wpływ rtęci (w elektrodzie kalomelowej) na środowisko zgodnie z przepisami krajowymi. 22 Załącznik B (informacyjny) Metoda redukcji prądu Metodę redukcji prądu stosuje się w celu wyznaczenia potencjału konstrukcja/elektrolit, kiedy z powodu gwałtownej depolaryzacji konstrukcji trudno wykonać pomiar metodą potencjału wyłączeniowego opisaną w 4.4.2.1. W tej metodzie nie wyłącza się prądu ochrony Ip, lecz tylko redukuje się go do wartości Ired tak dobranej, by depolaryzacja konstrukcji nie przebiegała zbyt szybko. Zgodnie z wartością prądu powinien się zmienić tylko spadek napięcia IR w elektrolicie. Stosunek prądów wynosi x= I I red , gdzie 0 < x < 1 B.1 p Potencjał załączeniowy odpowiadający Ip oznacza się Eon. Wartość chwilowa potencjału odpowiadająca Ired oznaczona jest Ered. W tych warunkach potencjał E konstrukcja/elektrolit – przez ekstrapolację – jest: E IRfree E red x E on B.2 1 x Można udowodnić, że dla x = 0 równanie B.2 zawiera potencjał wyłączeniowy. W celu wyznaczenia współczynnika x w równaniu B.2 należy przeprowadzić pomiary prądu, co nie zawsze da się zrobić. Można jednak zauważyć, że wartość x można również wyznaczyć jako stosunek dwóch gradientów poprzecznych: x= gdzie: I I red p E red B.3 E on ΔEred = Ered – EIR free ΔEon = Eon – EIR free Gradienty ΔEon i ΔEred mierzy się na powierzchni ziemi ponad konstrukcją, jednocześnie z pomiarami potencjału (Eon i Ered). W tych warunkach potencjał konstrukcja/elektrolit oblicza się według wzoru E IRfree E red E E on E red E red on E red B.4 Stosując wzór B.4 nie potrzeba mierzyć prądu dla wyznaczenia potencjału konstrukcji. Metody tej nie można stosować, gdy występują prądy błądzące. 23 Załącznik C (informacyjny) Pomiary potencjału rura/grunt wzdłuż rurociągu ułożonego w gruncie, wykonywane na powierzchni ziemi Metoda małych kroków (CIPS)* Pomiar potencjałów rura/grunt jest najpewniejszą metodą oceny skuteczności ochrony katodowej. Wprawdzie wzdłuż trasy rurociągu są rozmieszczone stacje pomiarowe, ale w jakimś miejscu pomiędzy nimi. ochrona katodowa może nie być skuteczna. Metodą małych kroków (CIPS) wykonuje się pomiary potencjału rura/grunt w odstępach co około 1 do 2 metrów. Pomiar jest zawsze określony w czasie i co do położenia, więc można zawsze odtworzyć miejsce pomiaru. W tym celu wykonujący pomiar rozwija za sobą na dużej długości bardzo cienki przewód (może być to przewód jednorazowego użycia) przyłączony do rurociągu przez stację pomiarową. Aby uzyskać rzeczywistą wartość potencjału rura/grunt należy zredukować spadek napięcia IR do wartości pomijalnej. W tym celu należy synchronicznie przerywać zasilanie rurociągu od strony wszystkich źródeł prądu stałego, mających wpływ na potencjał rurociągu w punktach pomiaru. Synchroniczne przerywanie można osiągnąć za pomocą zsynchronizowanych przerywaczy taktujących. Metody tej nie można stosować, gdy występują prądy błądzące. Istnieje wiele przyrządów o różnych klasach dokładności do pomiaru potencjału rura/ziemia metodą małych kroków. Wybrany przyrząd powinien nadawać się do synchronizacji z przerywaczami albo umożliwiać dokładne wybieranie chwil odczytu. Dane są zazwyczaj przedstawiane jako wykres potencjałów załączeniowych i wyłączeniowych w funkcji odległości. CIPS – Close Interval Potential Survey * 24 Załącznik D (informacyjny) Ocena stanu powłoki i lokalizacja defektów, wykonywana na powierzchni ziemi Defekty powłoki można zlokalizować albo przez pomiar sygnałów prądu przemiennego (a.c.), albo prądu stałego (d.c.). Najbardziej znane są przedstawione niżej: metoda Pearsona (a.c.) i metoda DCVG (d.c.). UWAGA Jeżeli styczność elektryczna rurociągu z gruntem nie jest wystarczająca wyniki mogą być błędne. Metoda Pearsona Metoda Pearsona polega na wprowadzeniu do ułożonego w gruncie rurociągu sygnału napięcia przemiennego, który jest wykrywany przez naziemny układ detekcji, specjalnie dostosowany do odbioru sygnałów o wprowadzonej częstotliwości. Dobór częstotliwości zależy od rodzaju powłoki rurociągu. Układ pomiarowy odbiera sygnały emitowane przez konstrukcję ułożoną w gruncie. Moc emitowanego sygnału zmienia się w zależności od umiejscowienia i wielkości defektów powłoki. Nadajnik jest zazwyczaj przyłączony do rurociągu poprzez istniejącą stację pomiarową. W pewnych przypadkach sygnał nadajnika można wprowadzić bezpośrednio do rury, dzięki czemu unika się przyłączenia przez stację pomiarową. Pomiar wykonują dwaj pracownicy, którzy posuwają się, jeden za drugim, wzdłuż trasy rurociągu. Odległość między nimi zależy od średnicy rurociągu i może wynosić 6 do 12 metrów. Gdy pierwszy pracownik zbliża się do defektu powłoki, sygnał stopniowo rośnie i osiąga maksimum, gdy przechodzi on nad defektem. Następnie sygnał stopniowo maleje do zera, gdy defekt znajdzie się dokładnie w połowie odległości między oboma pracownikami. Metoda gradientów napięcia stałego (DCVG)* Przeglądy metodą DCVG wykonuje się na rurociągach w gruncie w celu umiejscowienia defektów powłoki i oceny zagrożenia. Metoda polega na cyklicznym załączaniu i wyłączaniu prądu stałego płynącego do rurociągu i pomiarze wartości oraz kierunku gradientów napięcia w gruncie. Korzysta się albo z prądu płynącego w rurociągu albo z tymczasowo dołączonego zewnętrznego źródła prądu. Zasilanie prądem stałym jest cyklicznie przerywane, zwykle na 0.66s i załączane na 0.33s. To zapewnia szybkie pulsowanie źródła napięcia stałego, które daje się łatwo zidentyfikować za pomocą miliwoltomierza analogowego. Potrzebne są specjalne przyrządy pomiarowe, reagujące na szybkie zmiany napięcia. Skala przyrządu analogowego powinna mieć zero pośrodku, aby można było wyznaczać kierunek i wartość pulsującego napięcia stałego. Gradienty napięcia stałego mierzy się stawiając elektrody odniesienia na powierzchni ziemi w odległości około 1 do 1.5m od siebie. Wykonawca pomiaru zazwyczaj porusza się nad rurociągiem, stawiając elektrody odniesienia na ziemi w odstępach co około 2m i obserwując wskazania przyrządu analogowego. * DCVG – Direct Current Voltage Gradient 25 Gdy prąd stały płynie w kierunku defektu powłoki, gradient potencjału w gruncie będzie się zmieniał, rosnąc w miarę zbliżania do defektu, i malejąc do zera, gdy środek defektu powłoki znajdzie się w połowie odstępu między obiema elektrodami odniesienia. W praktyce stosuje się wiele wariantów tej metody, przy czym poprawna interpretacja danych pomiarowych zależy od kompetencji wykonawcy pomiarów. Uwaga ogólna W zależności od warunków miejscowych i od samej konstrukcji można stosować: - Zmodyfikowane metody Pearsona i DCVG - Inne zasady, jak np. indukowanie lub tłumienie sygnału o zmiennej częstotliwości. 26 Załącznik E (informacyjny) Specjalny rodzaj pomiaru potencjału wyłączeniowego w rejonach oddziaływania prądów błądzących W rejonie występowania prądów błądzących pomiary potencjału wyłączeniowego dla wyznaczenia potencjału bez spadku napięcia IR można wykonywać przez odpowiedni okres czasu tylko, gdy nie ma ruchu pociągów (np. w nocy). Wpływ prądów wyrównawczych i/lub prądów ogniw należy uwzględnić przy ustalaniu wartości bazowej. Przedstawiona niżej metoda umożliwia, z zastosowaniem pomiarów potencjału załączeniowego i wyłączeniowego, ocenę skuteczności ochrony katodowej w rejonach oddziaływania prądów błądzących. Pomiary potencjału należy wykonywać w sposób następujący: - potencjał załączeniowy należy rejestrować przez czas odpowiadający okresowi interferencji (np. 24 godziny) w tych miejscach pomiaru, które są krytyczne dla ochrony katodowej. - potencjał wyłączeniowy należy mierzyć w tych samych miejscach pomiaru, gdy nie ma ruchu pociągów. Otrzymane wartości potencjału wyłączeniowego należy przyjąć jako bazowe. System ochrony katodowej powinien utrzymywać w tych miejscach pomiaru potencjały bardziej ujemne od potencjału ochrony Ep (patrz EN 12954). Odpowiednio do wartości potencjału załączeniowego powinny być spełnione następujące wymagania: Wartości potencjału załączeniowego zarejestrowane w okresie zgodnym z okresem wybranym (24 godziny) powinny zawsze, nawet w obecności prądów błądzących, być bardziej ujemne od wartości potencjału załączeniowego, mierzonych gdy nie ma ruchu pociągów. Przez cały okres eksploatacji konstrukcji należy co jakiś czas kontrolować potencjał w najbardziej krytycznych miejscach pomiaru. 27 Załącznik F (informacyjny) Wyjaśnienia dotyczące stosowania metody pomiarów intensywnych i obliczania potencjału EIR free bez spadku napięcia IR Metoda pomiarów intensywnych polega na jednoczesnych pomiarach potencjału przy użyciu dwóch lub trzech elektrod, jednej nad konstrukcją i jednej lub dwóch w pewnej od niej odległości. Metoda ta umożliwia lokalizację defektów powłoki i pomiar potencjału bez spadku napięcia IR. Rys. F.1 Usytuowanie elektrod odniesienia w punktach (1), (2), (3) i (3’) podczas pomiaru metodą intensywną potencjałów konstrukcja/elektrolit i gradientów potencjału na przykładzie rurociągu ułożonego w gruncie 1, 2, 3, 3’ – elektrody odniesienia, 4 – grunt, 5 – rura Wykrywanie uszkodzeń powłoki Tą metodą wykrywa się uszkodzenia powłoki tam, gdzie na trasie rurociągu zostaną zmierzone szczytowe wartości ΔEon – ΔEoff . Bezwzględna wartość ΔEon – ΔEoff zależy od wielu czynników, ale w tych samych warunkach jest proporcjonalna do wielkości uszkodzenia powłoki. Zazwyczaj wykonuje się te pomiary wzdłuż rury w odstępach w przybliżeniu co 5m. 28 Obliczenie potencjału bez spadku napięcia IR: Przy ΔEon > ok. 20mV zmierzone wartości na ogół umożliwiają obliczenie spadku napięcia IR w gruncie między punktami (1) i (2) na rys. F.1. Stąd wzór dla wyznaczenia potencjału bez spadku napięcia IR jest: E IRfree E off - E off E on E off E E on off F.1 W obecności prądów wyrównawczych (poz. 1.2 w tablicy 1) i prądów ogniw pochodzących od odległych obcych elektrod, według definicji w tablicy 1, poz. 1.3 (patrz 4.3): Gradienty potencjału będą w przybliżeniu symetryczne w stosunku do rurociągu. Dla wyznaczenia wartości ΔE wystarczy określić różnicę potencjałów między elektrodami odniesienia w punktach (2) i (3) lub (2) i (3’). - W obecności prądów z odległych obcych źródeł, zmieniających się i nie zmieniających się w czasie, według definicji podanej w tablicy 1, poz. 2 (patrz 4.3): Gradienty potencjałów nie są już symetryczne. Gradienty potencjału powodowane przez uszkodzenia powłoki będą teraz wartościami średnimi potencjałów elektrod odniesienia w punktach (2) i (3) i elektrod odniesienia w punktach (2) i (3’), symetrycznie usytuowanych w jednakowej odległości z obu stron rurociągu, przy czym odległość l na rys. F.1 jest taka sama. E - 1 E 3 / 2 E 3'/ 2 2 F.2 W obecności zmieniających się w czasie prądów z odległych obcych źródeł, np. pochodzących z układów trakcji elektrycznej i przemysłowych albo prądów tellurycznych, według definicji w tablicy 1, poz. 2.2: Wartości E i ΔE należy odczytywać jednocześnie, przy załączonym i wyłączonym prądzie ochrony. Stosując równanie (F.1) należy zwrócić uwagę, że odchylenia potencjałów elektrod odniesienia mogą doprowadzić do ustalenie nieprawidłowych wartości potencjałów bez składowej IR. 29 Załącznik G (informacyjny) Przykłady typowych elektrod symulujących i sond dla rurociągów Rys.G.1. Sondy. Typowe przykłady zastosowań z rurociągiem 1 – stacja pomiarowa, 2 – elektroda odniesienia, 3 – grunt, 4 – elektroda symulująca, 5 – rura, 6 – osłona, 7 – elektroda symulująca z elektrodą odniesienia na powierzchni 8 – elektroda symulująca ze stałą elektrodą odniesienia, 9 – sonda, 10 – elektroda symulująca z odejmowaną elektrodą odniesienia 30 Załącznik H (normatywny) Dokładność przyrządów do pomiaru potencjału Podstawowym wymaganiem w stosunku do każdego przyrządu pomiarowego jest warunek, że nie może on powodować niedopuszczalnych zmian w obwodzie pomiarowym. Przyrząd powinien być dobrze dobrany do obwodu, w którym ma odbywać się pomiar. Każdy pomiar wykonywany przyrządem pomiarowym kryje w sobie możliwość błędów, które należy ocenić. Mogą to być: - Błędy pochodzące od wewnętrznej rezystancji przyrządu - Błędy odczytu przyrządów analogowych - Błędy samego przyrządu, podawane przez producenta przyrządu - Błędy wynikające z warunków środowiskowych (temperatura, wilgotność, obecność pól magnetycznych). WOLTOMIERZE Są dwa rodzaje woltomierzy prądu stałego, analogowe i cyfrowe. Obu można używać do pomiarów potencjału konstrukcji w terenie. Jednak tam, gdzie w gruncie występują i mają wpływ na konstrukcję zmieniające się prądy błądzące, korzystniejsze może być użycie woltomierza analogowego, bo w ten sposób można śledzić wahania potencjału lub – jeśli trzeba – rejestrować je za pomocą rejestratora analogowego lub cyfrowego. Tam, gdzie na rurociąg oddziaływa prąd przemienny, np. wskutek sąsiedztwa linii wysokiego napięcia, można mierzyć zmieniające się lub oscylujące wartości za pomocą analogowych woltomierzy prądu przemiennego albo za pomocą przyrządów cyfrowych mierzyć wartości przypadkowe. Aby uniknąć tej niedogodności zaleca się stosowanie woltomierzy cyfrowych na prąd stały z tłumieniem napięcia przemiennego częstotliwości 16Hz i 50Hz, równym co najmniej 60dB. Wewnętrzny błąd przyrządu jest to maksymalny gwarantowany błąd pomiarowy. Może on być, w zależności od rodzaju przyrządu, wyrażony dwojako: - błąd przyrządów analogowych jest wyrażany w procentach pełnej skali (w klasie przyrządu 1.5 maksymalny błąd na skali 10V wynosi 150mV); - błąd przyrządów cyfrowych jest wyrażany w procentach wskazania plus jedna cyfra (dla przyrządu o dokładności 1% maksymalny błąd odczytu 1.000V jest 11V). Dokładność pomiaru potencjału zależy również od rezystancji/impedancji wejściowej przyrządu. W pomiarach potencjału konstrukcji podziemnych wartość tej rezystancji powinna wynosić przynajmniej 1MΩ. W pomiarach potencjału konstrukcji w mediach o mniejszej rezystywności (np. w wodzie słonawej lub morskiej) dopuszcza się niższą wartość. - W woltomierzach analogowych prądu stałego rezystancja wejściowa (lub wewnętrzna) na ogół zmienia się w zależności od wybranej skali. W nowoczesnych przyrządach ta rezystancja, wyrażona w omach/wolt, może sięgać 250000Ω/V przy pełnej skali. Jeden ze sposobów sprawdzania dokładności woltomierza analogowego polega na wykonaniu pomiaru dwukrotnie, na różnych skalach. Otrzymane wartości powinny być identyczne. - W woltomierzach cyfrowych prądu stałego impedancja wejściowa, podawana w omach, jest stała. Dlatego dokładność pomiaru nie zależy od wybranej skali. W nowoczesnych przyrządach impedancja wejściowa często przekracza 10MΩ. 31 Woltomierze cyfrowe umożliwiają wykonanie wielu odczytów w ciągu jednej sekundy (na ogół czterech). Z tego powodu przy pomiarze zmieniającego się potencjału istnieje ryzyko odczytania wartości niepewnej (maksymalnych napięć załączeniowych, potencjału wyłączeniowego przy przerywaniu prądu ochrony, prądów błądzących...). W tym przypadku zaleca się powtórzyć pomiar w celu wykrycia możliwego błędu pomiaru. Aby zmierzyć wartość potencjału wyłączeniowego (jak w 4.4.2.1) przyrząd powinien móc wykonywać więcej niż jeden pomiar na sekundę. Przyrząd używany do pomiaru potencjału powinien mieć dokładność: - przyrząd cyfrowy – lepszą niż 1% wskazań, - przyrząd analogowy – lepszą niż 2% wychylenia pełnej skali. ELEKTRODY ODNIESIENIA I POMIAROWE Elektrody odniesienia i pomiarowe należy dobierać zgodnie z załącznikiem A. Elektrody powinny być zbudowane w taki sposób, aby pomiary napięcia nie miały wpływu na ich potencjał. Elektrody odniesienia i pomiarowe należy regularnie kontrolować porównując je z elektrodami odniesienia specjalnie do tego przeznaczonymi. 32 Załącznik I (informacyjny) Dokładność pomiarów prądu Pomiary prądu wykonuje się bezpośrednio przy pomocy bocznika albo za pomocą amperomierza cęgowego. Spadek napięcia nie powinien przekraczać 10mV, zarówno przy pomiarze bezpośrednim jak i przez bocznik zewnętrzny. UWAGA Przy wyborze bocznika przyrządu pomiarowego, zarówno wewnętrznego jak i zewnętrznego, należy uwzględnić skutek włączenia jego rezystancji w obwód pomiarowy. Dokładność pomiaru powinna być lepsza niż 2.5%. Amperomierze cęgowe należy tak dobierać i używać, aby uzyskać wymaganą dokładność. Uwagi dotyczące woltomierzy, przedstawione w załączniku H, należy uwzględniać również przy pomiarach spadków napięcia na boczniku. W szczególnych okolicznościach, gdy mierzy się małe prądy w obwodach niskiego napięcia, a prądy błądzące nie występują, można stosować metody i schematy podane na rys. I.1 i I.2. Alternatywnie można użyć amperomierza o zerowej rezystancji. Rys. I.1. Metoda wyznaczania rzeczywistej wartości prądu w obwodach bardzo niskiego napięcia 1 – połączenie, 2 – poziom ziemi, 3 – stacja pomiarowa, 4 – grunt, 5 – konstrukcja (rurociąg), 6 – inna konstrukcja (anoda galwaniczna) Sposób postępowania 1. Zdjąć połączenie między zaciskami A i B 2. Miliwoltomierzem (U1) o wysokiej impedancji zmierzyć napięcie na zaciskach A i B 3. Między zaciski A i B włączyć amperomierz i zmierzyć prąd (I). 4. Przy nadal włączonym amperomierzu zmierzyć napięcie (U2) na zaciskach A i B. 33 Prąd rzeczywisty = I U U U 1 1 I.1 2 Rys.I.2. Obwód pomiarowy do wyznaczania prądu w rurociągu oraz rezystancji wzdłużnej rurociągu Ib – prąd zewnętrzny (z baterii) Wyznaczanie prądu w rurociągu Jeżeli prąd Ib został tak dobrany, że mikrowoltomierz się nie wychyla, to Ib = I. Wyznaczanie rezystancji wzdłużnej rurociągu Punkty przyłączenia do rury kabli A i B oraz C i D powinny być umieszczone co najmniej w odległości 10cm od siebie parami. Zwykle dobiera się te odległości w granicach od dwóch do pięciu średnic rurociągu. Odległość między punktami B i C może wynosić do 100m. Prąd (Ib) wprowadza się przy użyciu źródła (baterii) do odcinka rurociągu między punktami A i D, po czym mierzy się napięcie (U) między punktami B i C. Aby wyeliminować zakłócenia powodowane przez inne prądy płynące w rurociągu jak również przez napięcia kontaktowe, źródło napięcia należy załączać i wyłączać, a do obliczeń wykorzystać napięcie (ΔU) i prąd (ΔIb). Rezystancję wzdłużną między B i C wyznacza się według następującego wzoru: R BC U I.2 Ib 34 Załącznik J (informacyjny) Pomiar rezystancji złącz izolujących W pomiarze rezystancji zainstalowanych złączy izolujących, w obwodzie pomiarowym występują również rezystancje/impedancje konstrukcji w stosunku do gruntu. Niska rezystancja nie zawsze świadczy o tym, że złącze izolujące jest uszkodzone. Mierzy się następującą rezystancję wypadkową Rr: 1 R gdzie: r 1 R iso R 1 Rco 2 co1 J.1 Rr – wypadkowa rezystancja/impedancja Riso – rezystancja złącza izolującego Rco1 – rezystancja konstrukcja/grunt po jednej stronie złącza izolującego Rco2 – rezystancja konstrukcja/grunt po drugiej stronie złącza izolującego Rezystancję złącza izolującego Riso oblicza się ze wzoru J.1. W razie użycia prądu stałego rezystancja konstrukcje/grunt będzie ulegać zmianie, ponieważ konstrukcje się polaryzują. Aby tego uniknąć stosuje się prąd przemienny. Jeżeli stosuje się pomiar przy użyciu dwóch przewodów pomiarowych, to wartość zmierzona zawiera rezystancję przewodów pomiarowych. Aby wyeliminować rezystancję przewodów pomiarowych należy stosować metodę pokazaną na rys. J.1. 35 Rys. J.1. Pomiar rezystancji złącza izolującego omomierzem prądu przemiennego z czterema zaciskami 1 – omomierz prądu przemiennego z czterema zaciskami 2 – złącze izolujące 36 Załącznik K (informacyjny) Kontrola złącz izolujących przy użyciu prądu zewnętrznego Aby odróżnić uszkodzenie złącza izolującego od zwarcia spowodowanego przez niezidentyfikowane metaliczne połączenia przewodzące, można po odkopaniu rurociągu wykonać pomiary według rys. K.1 i K.2. Jeżeli złącze izolujące działa prawidłowo, to prąd: I 0 1 U 1 0 Gdy prąd I płynie, a ΔU1 = 0, to istnieje jakieś zewnętrzne połączenie metaliczne (rys.K.1). Aby dowieść, że złącze izolujące działa prawidłowo można wykonać pomiar kontrolny według schematu podanego na rys. K.2. Prąd I2 U 2 K.1 ' RL powinien odpowiadać prądowi zewnętrznemu I. W takim przypadku należy zidentyfikować metaliczne połączenie konstrukcji chronionej z konstrukcją obcą. W równaniu (K.1) R’ odpowiada rezystancji wzdłużnej rurociągu na metr. Tę metodę można stosować sprawdzając separację elektrycznej między konstrukcjami metalowymi. Rys. K.1. Schemat do kontroli odkrytego złącza izolującego (obwód wewnętrzny) 1 – konstrukcja obca, 2 – niezidentyfikowane połączenie elektryczne (kanał przewodzący lub grunt), 3 – konstrukcja obca, 4 – połączenie metaliczne, 5 – grunt, 6 – złącze izolujące 37 Rys. K.2. Schemat do kontroli odkrytego złącza izolującego (obwód zewnętrzny) 1 – konstrukcja obca, 2 – niezidentyfikowane połączenie elektryczne (kanał przewodzący lub grunt), 3 – konstrukcja obca, 4 – połączenie metaliczne, 5 – grunt, 6 – złącze izolujące 38 Bibliografia prEN 50162. Protection against corrosion by stray current from DC systems. EN 12696.Cathodic protection of steel in concrete. Poniżej podano niekompletne zestawienie różnych podstawowych dokumentów europejskich, znanych i uznanych za dobre podręczniki ochrony katodowej. [1] Practical guide for cathodic protection Autor: CEOCOR Wydany w 1991 r. przez expert verlag, 71139 Ehningen bei Böblingen, Niemcy. Tytuł: Praktischer Leitfaden für den kathodischen Korrosionsschutz. Wydany w 1991 r. przez AGHTM, 83 Avenue Foch, 75761 Paris Cedex 16, France Tytuł: Guide practique de la protection cathodique. [2] Guide of the measuring techniques in cathodic protection Autor: CEOCOR Wydany w 1994 r. przez ÖVGW, A 1015 Vienna, Schubertring 14, Austria. Tytuł: Leitfaden der Messtechnik für den kathodischen Korrosionsschutz. Wydany w 1994 r. przez AGHTM, 83 Avenue Foch, 75761 Paris Cedex 16, Francja. Tytuł: Guide des techniques des mesures en protection cathodique. [3] Water and gas mains. Corrosion, degradation and protection Autor: Association Générale des Hygiénistes et Techniciens Municipaux (A.G.H.T.M.) Wydany w 1987 r. przez LAVOISIER, 11 rue Lavoisier, 75384 Paris Cedex 08, Francja. Tytuł: Les canalisations d’eau et de gaz – Corrosion, dégradation et protection. Wydany w 1992 r. przez ELLIS HORWOOD, Market Cross House, Cooper Street, P.O.Box 19, Chichester, West Sussex 1 EB UK. Tytuł: Water and gas mains – Corrosion, degradation and protection [4] Handbook of cathodic protection Autorzy: W.v. Baeckmann, W. Schwenk, W. Prinz Wydany w 1989 r. przez VCH Verlagsgesellschaft mbH, 69469 Wienheim, Niemcy. Tytuł: Handbuch des kathodiscen Korrosionsschutzes. Wydany w 1995 r. przez Gulf Publishing Company, Houston, Texas 77019-1896, USA. Tytuł: Handbook of cathodic protection. [5] Cathodic protection Autorzy: L. Lazzari, P. Pedeferri Wydany w 1982 przez CLUP, Politecnico di Milano. Tytuł: Protezione catodica. 39 [6] Corrosion and protection of metals Autorzy: G. Bianchi, F. Mazza Wydany w 1980 r. przez MASSON ITALIA EDITOR, via G. Pascoli 55, 20133 Milan, Włochy. Tytuł: Corrosione e protezione dei metalli. 40
