Dobra publiczne i efekty zewnętrzne

1
Witam Państwa na wykładzie z PODSTAW
POLITYKI GOSPODARCZEJ, :)…
2
Bogusław Czarny
KSAP –NBP 2012
POLITYKA GOS PODARCZA
I. PLAN ZAJĘĆ
1. Cele państwa w gospodarce (efektywność i sprawiedliwość).
2. Ochrona konkurencji.
3. Ochrona konkurencji/Kontrola efektów zewnętrznych.
4. Kontrola efektów zewnętrznych.
5. Dobra publiczne i kłopoty z informacją.
6. Produkt Krajowy Brutto a inne mierniki poziomu życia I.
7. Produkt Krajowy Brutto a inne mierniki poziomu życia II.
8. Model AD-AS i analiza polityki makroekonomicznej państwa.
9. Spory o politykę makroekonomiczną.
10. Państwo a ład instytucjonalny w gospodarce (przykład zmiany ustroju
gospodarczego w Polsce u schyłku XX wieku).
II. SPOSÓB PROWADZENIA ZAJĘĆ
Zajęcia mają charakter konwersatorium. Przed zajęciami słuchacze powinni zapoznać się z literaturą.
Warszawa, 11 maja 2012 r.
Bogusław Czarny
3
DOBRA PUBLICZNE
I
KŁOPOTY Z INFORMACJĄ
4
I. DOBRA PUBLICZNE I PODOBNE
PROBLEMY
5
W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega
MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE,
wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPOTY Z INFORMACJĄ trapiące sprzedawców i nabywców.
6
Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska
Są przedmiotem
rywalizacji
Nie są przedmiotem
rywalizacji
Dają się zastrzec
Dobra prywatne (np.
kanapka z szynką)
Dobra klubowe (np.
nie zatłoczony basen
„na Warszawiance”
Nie dają się zastrzec
Tragedia wspólnego
pastwiska (np.
zatłoczona plaża)
Dobra publiczne (np.
obrona narodowa)
DOBRA
7
Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska
DOBRA
Są przedmiotem
rywalizacji
Nie są przedmiotem
rywalizacji
Dają się zastrzec
Dobra prywatne (np.
kanapka z szynką)
Dobra klubowe (np.
nie zatłoczony basen
„na Warszawiance”
Nie dają się zastrzec
Tragedia wspólnego
pastwiska (np.
zatłoczona plaża)
Dobra publiczne (np.
obrona narodowa)
Z udziału w korzystaniu z dóbr publicznych nie sposób
nikogo wykluczyć, a to że ktoś korzysta z takiego dobra –
do pewnej liczebności zbioru korzystających - nie przeszkadza innym.
DÓBR PUBLICZNYCH (ang. public goods) dotyczy EFEKT GAPOWICZA (ang. free riding): niemożność wykluczenia z udziału w
konsumpcji (używania) dobra powoduje, że z dobra można
korzystać, nie ponosząc kosztów jego wytworzenia.
Oto przykłady DÓBR PUBLICZNYCH:
prawo,
obrona narodowa,
odśnieżanie,
bezpieczeństwo na ulicach,
polityka gospodarcza,
pokaz sztucznych ogni,
drogi i zieleńce miejskie,
ogólnie dostępne kąpieliska,
światło latarni morskiej,
pomnik na Placu Niepodległości,
publiczne radio i telewizja.
8
9
Prywatne firmy zwykle nie produkują wystarczającej ilości dóbr
publicznych. Przecież nie są organizacjami charytatywnymi i muszą dostać zapłatę za swój produkt. Tymczasem dobra publiczne
padają ofiarą gapowiczów.
10
Strata efektywności spowodowana istnieniem dobra publicznego
E
F
G
D1 popyt 1. obywatela na dobro publiczne.
D2 popyt 2. obywatela na dobro publiczne.
D1+2 popyt całego społeczeństwa na dobro publiczne.
11
Strata efektywności spowodowana istnieniem dobra publicznego
Powiedzmy, że 1. obywatel zapłaci za produkcję optymalnej (dla
siebie!) ilości dobra publicznego (Q1) [zauważ, że dla tej ilości dobra skłoność do płacenia (wartość dobra) zrównuje się z krańcowym kosztem produkcji dobra].
12
Strata efektywności spowodowana istnieniem dobra publicznego
Pole ABC to powstająca w tej sytuacji STRATA EFEKTYWNOŚCI. Wszak dla niewytwarzanych jednostek dobra z przedziału
Q1Q* wartość dobra dla społeczeństwa jest większa od kosztu produkcji.
13
Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzyszącej zjawisku dóbr publicznych?
Oto rozwiązania:
1. Państwo może samo wytwarzać te dobra (np. obrona narodowa).
14
Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzyszącej zjawisku dóbr publicznych?
Oto rozwiązania:
2. Państwo może zamówić produkcję tych dóbr u prywatnych producentów (np. sprzątanie ulic).
Zauważ: państwo wytwarza te dobra publiczne, w przypadku których przekazanie produkcji prywatnym producentom zagroziloby
interesowi publicznemu (m. in. bezpieczeństwo publiczne, obrona
narodowa).
15
Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzyszącej zjawisku dóbr publicznych?
Oto rozwiązania:
3. Państwo może stworzyć możliwość wykluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji (użytkowaniu) tych dóbr (np. opłaty za przejazd autostradą, systemy patentowe, prawa autorskie).
16
Długa dygresja o ANALIZIE KOSZTÓW I KORZYŚCI (ang. cost
-benefit analysis)
17
ANALIZA KOSZTÓW I KORZYŚCI (ang. cost-benefit analysis)
Aby odpowiedzieć na pytania w rodzaju: „Czy należy wytwarzać to
dobro publiczne?”, „Ile dokładnie tego dobra publicznego wyprodukować?”, państwo stosuje ANALIZĘ KOSZTÓW I KORZYŚCI.
Często wymaga ona dokonania wyceny efektów zewnętrznych.
ANALIZA KOSZTÓW I KORZYŚCI polega zwykle na
porównaniu krańcowych kosztów i korzyści. Np. – zgodnie z teorią liczbę policjantów w mieście należy zwiększać, aż rosnący koszt
krańcowy nie zrówna się z malejącą korzyścią krańcową. Oczywiście, pomiar korzyści, o których mowa, jest bardzo trudny
(niemożliwy?). Np. jak ustalić, ile jest wart spadek liczby zabójstw
we Wrocławiu o 1,5% rocznie?
Jeśli, szukając odpowiedzi, spytamy mieszkańców, ile pieniędzy przeznaczyliby na dodatkowe etaty w policji, ankietowani zawyżą (np. kiedy żyją w niebezpiecznej dzielnicy) lub zaniżą (np. kiedy okolica, w której stoi ich dom, jest bezpieczna) swoją skłonność
do płacenia. CDN.
ANALIZA KOSZTÓW I KORZYŚCI (ang. cost-benefit analysis)
18
W praktyce ANALIZA KOSZTÓW I KORZYŚCI często
dotyczy inwestycji publicznych, których realizacja wymaga poniesienia dużych kosztów początkowych (np. budowa portu, lotniska,
tamy, tunelu). Korzyści z ich dokonania trwają wiele lat. Taka
struktura czasowa kosztów i korzyści wymaga zastosowania przy
ocenie projektu DYSKONTOWANIA. Wynik obliczeń zaktualizowanej wartości przyszłych kwot pieniądza zależy wtedy od poziomu
stopy dyskontowej. Najprostszym rozwiązaniem jest posłużenie się
rynkową stopą procentową.
ZADANIE
19
Oszacowano popyt na usługi promu, mającego ułatwić komunikację
w mieście (zob. tabela).
Cena biletu (w gb)
0
1
2
3
4
Liczba przewozów
tys. osób/rok
4
3
2
1
0
Otwarcie czynnej 2 lata przeprawy kosztuje 10 999 gb. Po roku
eksploatacji pojawiają się pozytywne efekty zewnętrzne warte 3000
gb, a po dwóch latach negatywne efekty zewnętrzne warte 6790 gb.
Nie można pobierać opłat za przeprawę przez zatokę, więc otwarcie
prywatnego promu jest wykluczone. a) Oblicz nadwyżkę konsumenta powstającą dzięki uruchomieniu darmowej przeprawy (załóż, że dobro jest doskonale podzielne).
ZADANIE
20
Oszacowano popyt na usługi promu, mającego ułatwić komunikację
w mieście (zob. tabela).
Cena biletu (w gb)
0
1
2
3
4
Liczba przewozów
tys. osób/rok
4
3
2
1
0
Otwarcie czynnej 2 lata przeprawy kosztuje 10 999 gb. Po roku
eksploatacji pojawiają się pozytywne efekty zewnętrzne warte 3000
gb, a po dwóch latach negatywne efekty zewnętrzne warte 6790 gb.
Nie można pobierać opłat za przeprawę przez zatokę, więc otwarcie
prywatnego promu jest wykluczone. a) Oblicz nadwyżkę konsumenta powstającą dzięki uruchomieniu darmowej przeprawy (załóż, że dobro jest doskonale podzielne).
P
8000 gb.
4
4
Q
b) Stopa dyskontowa równa się 10% (nie ma innych projektów,
nadwyżka konsumenta powstaje jednorazowo na koniec roku, nie
ma ryzyka i inflacji). Czy mając odpowiednie środki, władze powinny uruchomić darmową przeprawę?
ZADANIE
21
Oszacowano popyt na usługi promu, mającego ułatwić komunikację
w mieście (zob. tabela).
Cena biletu (w gb)
0
1
2
3
4
Liczba przewozów
tys. osób/rok
4
3
2
1
0
Otwarcie czynnej 2 lata przeprawy kosztuje 10 999 gb. Po roku
eksploatacji pojawiają się pozytywne efekty zewnętrzne warte 3000
gb, a po dwóch latach negatywne efekty zewnętrzne warte 6790 gb.
Nie można pobierać opłat za przeprawę przez zatokę, więc otwarcie
prywatnego promu jest wykluczone. a) Oblicz nadwyżkę konsumenta powstającą dzięki uruchomieniu darmowej przeprawy (załóż, że dobro jest doskonale podzielne).
8000 gb
b) Stopa dyskontowa równa się 10% (nie ma innych projektów,
nadwyżka konsumenta powstaje jednorazowo na koniec roku, nie
ma ryzyka i inflacji). Czy mając odpowiednie środki, władze powinny uruchomić darmową przeprawę?
Tak.
c) Dlaczego?
c) 8000/(1+0,1)+8000/(1+0,1)2+3000/(1+0,1)-6790/(1+0,1)2=11 000 gb.
11 000 gb > 10 999 gb.
d) A jeśliby stopa dyskontowa była wyższa od 10%? (Wskazówka:
porównaj zaktualizowaną wartość nakładów i efektów tego przedsięwzięcia).
Nie. W takiej sytuacji zaktualizowana wartość korzyści z uruchomienia przeprawy promowej jest (zapewne) niższa od zaktualizowanej wartość poniesionych nakładów.
ILE KOSZTUJE KOWALSKI?
22
Problemem, z którym stykają się autorzy ANALIZ KOSZTÓW I
KORZYŚCI, jest wycena wartości życia ludzkiego. Wyobraźmy sobie np., że rozważamy decyzję o przebudowie niebezpiecznego odcinka autostrady. Jej koszt wynosi 400 000 000 zł, a dane z innych
okolic wskazują, że taka przebudowa obniża prawdopodobieństwo
śmiertelnego wypadku z 0,0002% do 0,00015%. Czy należy przeznaczyć pieniądze na przebudowę drogi?
Wielu sądzi, że odpowiedź jest oczywista: ludzkie życie jest
bezcenne i należy je chronić bez względu na koszty. Jednak rzeczywistość jest brutalna i podejmujący decyzje potrzebują rozsądnych
kryteriów wyboru najlepszego z projektów rywalizujących o skąpe
środki państwa, w tym – działań ratujących ludzkie życie. Aby takie
kryteria stworzyć, należy oszacować wartość ludzkiego życia.
CDN
ILE KOSZTUJE KOWALSKI? CD.
23
Np. sądy przyznające odszkodowania bliskim osób, które –
z czyjejś winy – uległy śmiertelnemu wypadkowi, stosują m. in. kryterium wysokości zarobków utraconych przez ofiarę. Powoduje to
jednak, że odszkodowanie jest tym mniejsze, im starsza była ofiara
wypadku, co jest oczywistą wadą tego rozwiązania. W szczególności
suma zarobków utraconych przez emeryta wynosi zero…
CDN
ILE KOSZTUJE KOWALSKI? CD
24
Alternatywa jest np. analiza decyzji ludzi podejmujących
niebezpieczną, lecz dobrze płatną pracę. Np., jeśli ktoś dobrowolnie
wystawia się na ryzyko śmiertelnego wypadku, którego prawdopodobieństwo wynosi 1%, podejmując pracę na wysokości za dodatkowy zarobek wynoszący 20 tys. zł, oznacza to, iż ocenia on wartość
swego życia na 2 mln zł (100•20 tys. zł)... (Szacunki oparte na takiej
metodzie wskazują, że w Stanach ludzie oceniają wartość życia na
mniej niż 10 mln dolarów).
Czy jednak ludzie rzeczywiście tak samo wyceniają wzrost
prawdopodobieństwa własnej śmierci np. z 1% do 2%, z 49% do
50% oraz z 99% do 100%?
25
Koniec długiej dygresji o ANALIZIE KOSZTÓW I KORZYŚCI
(ang. cost-benefit analysis)
26
Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska
DOBRA
Są przedmiotem
rywalizacji
Nie są przedmiotem
rywalizacji
Dają się zastrzec
Dobra prywatne (np.
kanapka z szynką)
Dobra klubowe (np.
nie zatłoczony basen
„na Warszawiance”
Nie dają się zastrzec
Tragedia wspólnego
pastwiska (np.
zatłoczona plaża)
Dobra publiczne (np.
obrona narodowa)
Także DOBRA, KTÓRYCH DOTYCZY TRAGEDIA WSPÓLNEGO PASTWISKA (ang. tragedy of commons) wymagają interwencji
państwa.
Do tragedii wspólnego pastwiska dochodzi, gdy ktoś, korzystając z dobra, zmniejsza zadowolenie innych korzystających, a wszyscy mogą uczestniczyć w konsumpcji.
W takiej sytuacji zwykle pojawiają się SZKODLIWE SKUTKI
UBOCZNE w postaci uniemożliwienia konsumpcji innym, a nawet
zniszczenia dobra („rabunkowa konsumpcja”).
Oto przykłady dóbr, którym zagraża TRAGEDIA WSPÓLNEGO
PASTWISKA:
przetrzebione łowiska na otwartym oceanie,
zatłoczone parki,
rzeki, w których już nie ma ryb,
„zakorkowane” autostrady,
brudne toalety podczas rockowego koncertu,
zaśmiecone plaże publiczne, śmieci w lesie.
27
28
Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzyszącej TRAGEDII WSPÓLNEGO PASTWISKA?
Oto rozwiązania:
1. Państwo może wprowadzić opłaty za korzystanie z dobra (np.
bilety wstępu na plażę).
2. Państwo może innymi sposobami ograniczyć możliwość korzystania z dobra (np. limity połowów).
3. Państwo może zwiększyć oferowaną ilość dobra (np. zbudować
nową autostradę obok starej, na której powstają korki).
29
ZADANIE
Kutry z 5 państw łowią ryby na tym łowisku (obowiązuje reguła:
jedno państwo – jeden kuter). Fantazja przysłała 2. kuter! Ławica
odradza się wolno, więc wszystkie kutry, zamiast po 50 ton dorsza,
łowią teraz po 40 ton dziennie. Kiedy kolejne państwo naśladuje
Fantazję, dzienny połów kutra znowu maleje o 10 ton. Itd. a) Jak
zmienia się ilość ryb: (i) łowionych przez jeden kuter; (ii) łowionych
przez wszystkie kutry, w miarę trwania tego procesu (wypełnij tabelę)?
Liczba kutrów na (i) Połów jednego
(ii) Połów
tych wodach
kutra
wszystkich kutrów
5
50
250
6
40
240
7
30
210
8
20
160
9
10
90
Zob. tabela.
b) Które z państw (Fantazja? Pierwsze z naśladujących ją państw?
Drugie z ... ? Itd.) pierwsze odkryje nieopłacalność takiego postępowania?
Trzecie naśladujące Fantazję. Wszak mimo wysłania na łowisko 2.
kutra, oba kutry tego państwa łącznie łowią tyle (10 ton+10 ton), ile
łowił jeden kuter (20 ton).
c) Jak się nazywa powodowana efektami zewnętrznymi forma zawodności rynku, z którą mamy tu do czynienia? Co powinno zrobić
państwo?
To jest “tragedia wspólnego pastwiska”. Np.: należy uzgodnić limity połowów.
30
UWAGA NA ZAKOŃCZENIE:
PROBLEM DÓBR PUBLICZNYCH jest odmianą PROBLEMU
EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH. Przecież w przypadku tych dóbr
ubocznym skutkiem korzystania z nich przez jedną osobę jest to, że
korzystają z nich również inni, co oznacza właśnie występowanie
pozytywnego efektu zewnętrznego.
Podobnie, kiedy mamy do czynienia z TRAGEDIĄ
WSPÓLNEGO PASTWISKA, ubocznym skutkiem (efektem zewnętrznym) konsumowania dobra przez jedną osobę jest utrudnienie
dostępu do tego dobra innym.
Jednak z uwagi na swoje praktyczne znaczenie zjawisko
dóbr publicznych zasługuje na osobne omówienie, którego dokonaliśmy, .
ZRÓB TO SAM!
TAK CZY NIE?
Czy te opinie są prawdziwe, czy fałszywe? Odpowiedzi uzasadnij.
31
1. Oto efekt gapowicza: Po seansie Jaś ukrył się w WC i jeszcze raz za darmo - obejrzał Terminatora.
Nie. W tej sytuacji nie mamy do czynienia z efektem gapowicza.
Wszak mechanizm wykluczenia osob niepożądanych z udziału w
konsumpcji dobra w tym kinie działa skutecznie, a opisany przypadek jest wyjątkiem...
2. W Polsce państwowe szkoły podstawowe wytwarzają dobro publiczne.
Tak. Każde dziecko w stosownym wieku może (a nawet powinno!)
korzystać z usług publicznej szkoły podstawowej.
3.
Państwowe szpitale w Polsce wytwarzają dobro publiczne.
Tak. Część usług tych szpitali jest dostępna dla wszystkich. Te usługi
nie są także rywalizacyjne. (Na przykład, pomoc w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia).
4.
Państwowa telewizja w Polsce wytwarza dobro publiczne.
Tak. W praktyce w Polsce wielu nie płaci opłaty za korzystanie z
usług publicznej telewizji (tzw. abonament) i – ogląda jej program.
To, że ktoś ogląda publiczną telewizję, nie przeszkadza innym, robić
to samo.
5.
To oczywiste. Państwo powinno wytwarzać dobra publiczne, a firmy prywatne – dobra prywatne
Nie. Bywa, że prywatne firmy produkują dobra publiczne na
zlecenie państwa, co sprzyja efektywności (np. sprzątanie ulic w
Warszawie).
32
ZADANIA
1. Poklasyfikuj dobra na prywatne, klubowe, publiczne i takie, których dotyczy tragedia wspólnego pastwiska: a) Most Łazienkowski.
b) Usługi poczty. c) Izba wytrzeźwień. d) Program WORD 2000. e)
Usługi więzienia w Rawiczu. f) Wiadomości telewizji „Canal+”. g)
Bezpieczeństwo na Bałutach. h) Usługi cmentarza na Powązkach.
a) Niezatłoczony most nie jest przedmiotem rywalizacji i nie można
go zastrzec, a więc jest dobrem publicznym. Gdyby był „zakorkowany”, dotyczyłaby go „tragedia wspólnego pastwiska”.
b) Usługi poczty nie są przedmiotem rywalizacji i można je zastrzec,
więc mamy tu do czynienia z dobrem klubowym. Zauważ, że na
rynku tych usług działają prywatne przedsiębiorstwa oferujące np.
usługi kurierskie. Nie ma, by sprywatyzować firmę Poczta Polska.
c) Usługi izby wytrzeźwień są dobrem publicznym. Nie są przedmiotem rywalizacji (jest tam dość miejsca dla pijanych zakłócających spokój wszystkich obywateli) i nie można ich zastrzec (pijani
trafiają tam bez względu na to, czyj spokój zakłócają).
d) WORD 2000 nie jest przedmiotem rywalizacji, lecz można go
zastrzec wtedy, gdy są przestrzegane prawa autorskie, co w Polsce
jest rzadkością. Przypomina on zatem dobro publiczne. (W praworządnych społeczeństwach stanowi ono dobro klubowe).
e) Usługi więzienia zaspakajają potrzebę bezpieczeństwa obywateli.
Nie są przedmiotem rywalizacji (tam jest dość miejsca dla przestępców!) i nie można ich zastrzec (do więzienia przestępcy trafiają bez
względu na to, kto jest ich ofiarą). Więzienie to public good.
f) Wiadomości telewizji „Canal+” są kodowane, co stwarza możliwość wykluczenia niepowołanych z udziału w konsumpcji. Nie są
one przedmiotem rywalizacji. Chodzi o dobro klubowe.
g) Bezpieczeństwo na Bałutach stanowi przykład dobra publicznego
(nie podlega rywalizacji i nie sposób go zastrzec).
h) „Prestiżowy” cmentarz na Powązkach w Warszawie podlega
rywalizacji, bo brakuje na nim miejsca. W dodatku jego usługi są
łatwe do zastrzeżenia. A zatem, jest to dobro prywatne.
33
2.
Rozwiązując poprzednie zadanie, za dobro publiczne uznałeś: a)
Most Łazienkowski. b) Usługi izby wytrzeźwień. c) Usługi więzienia
w Rawiczu. d) Bezpieczeństwo na Bałutach. Co zrobiło państwo, by
powstały te dobra publiczne? Czy był inny sposób rozwiązania problemu?
a)
Most Łazienkowski zbudowały przedsiębiorstwa działające na zlecenie państwa. Mosty w wielkich miastach - chyba - powinny pozostać własnością państwa. Przekazanie kontroli nad bardzo ważną
częścią miejskiej sieci transportowej prywatnej firmie mogłoby zagrozić interesom społeczeństwa.
b)
Izba wytrzeźwień stanowi instytucję państwową. Być może jednak
na zlecenie państwa podobne usługi mogłyby świadczyć firmy prywatne.
c)
Więzienie w Rawiczu jest instytucją państwową. Jednak np. w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Australii istnieją prywatne
więzienia, które świadczą usługi zamówione przez państwo (na początku 2009 r. na całym swiecie istniało ponad 230 prywatnych więzień!)
d)
Państwo samo zajmuje się produkcją bezpieczeństwa na łódzkich
Bałutach. To samo mogłyby robić działające na zlecenie prywatne
firmy ochroniarskie. Jednak chcąc zapewnić obywatelom równy dostęp do tego dobra, państwo nie rezygnuje z produkcji bezpieczeństwa publicznego.
TEST
Plusami i minusami oznacz prawdziwe i fałszywe warianty
odpowiedzi.
1.
Dobra publiczne:
A. Nie dadzą się zastrzec.
B. Są przedmiotem rywalizacji.
C. Nie są wytwarzane przez prywatne przedsiębiorstwa.
D. Bywają wytwarzane przez państwo.
A. Tak
B. Nie.
C. Nie.
D. Tak.
34
2.
Aby udostępnić społeczeństwu dobra publiczne, państwo może:
A. Samo wyprodukować te dobra.
B. Zlecić wyprodukowanie tych dóbr prywatnym firmom.
C. Stworzyć możliwość zastrzegania tych dóbr.
D. Sprawić, że dobra te staną się przedmiotem rywalizacji.
A. Tak.
B. Tak.
C. Tak.
D. Nie.
35
3.
Aby zapobiec „tragedii wspólnego pastwiska”, państwo m. in.:
A. Wprowadza opłaty za użytkowanie dobra.
B. Ogranicza możliwość korzystania z dóbr za pomocą limitów.
C. Tworzy możliwość zastrzegania tych dóbr.
D. Chroni konkurencję w gospodarce.
A. Tak.
B. Tak.
C. Tak.
D. Nie.
36
4. Na rysunku obok:
A. Pole ABC oznacza stratę nadwyżki
całkowitej spowodowaną istnieniem dobra publicznego.
B. Linia D1 ilustruje popyt społeczeństwa na dobro publiczne.
C. Społecznie optymalna ilość dobra publicznego wynosi Q1
D. Społeczna wartość Q*–ej jednostki
tego dobra wynosi Q1B.
A. Tak.
B. Nie.
C. Nie.
D. Nie.
37
38
II. KŁOPOTY Z INFORMACJĄ
39
W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega
MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE,
wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPOTY Z INFORMACJĄ trapiące sprzedawców i nabywców.
40
KŁOPOTY Z INFORMACJĄ
Kłopoty z informacją przyjmują m. in. dwie formy:
ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric
information) (np. między sprzedawców i nabywców).
DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang.
merit bads) (SPOŁECZNIE).
41
1.
ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric
information) (np. między sprzedawców i nabywców).
 Chodzi o sytuacje, w których gorsze poinformowanie
jednej ze stron transakcji o ważnych cechach dobra lub
samej transakcji może skłonić państwo do obrony „słabszego”.
42
ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI przyjmuje m. in.
następujące formy:
1. UKRYTE CECHY (ang. hidden charakteristics).
2. UKRYTE DZIAŁANIA (ang. hidden actions).
3. UKRYTE ZAMIARY (ang. hidden intentions).
43
A. ASYMETRIA INFORMACJI: UKRYTE CECHY (ang. hidden
charakteristics)
Oto typowe przykłady asymetrycznego rozkładu infomacji o cechach (dobra, transakcji, partnera):
- praca przy azbeście,
- lek o nieznanych skutkach ubocznych,
- pożyczka, której prawdziwy koszt Twój Bank zamaskował finansowym żargonem,
- sfałszowana kiełbasa „Krakowska”,
- marihuana sprzedawana w szkołach podstawowych,
- płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z
Mławy,
- pistolet-zabawka, którym przy odrobinie wysiłku można wybić
oko siostrze,
- niekorzystne klauzule w podpisywanej z developerem umowie.
44
Z problemem asymetrycznego rozkładu infomacji o cechach (dobra, transakcji, partnera) mamy do czynienia m. in. w przypadku:
DÓBR DOŚWIADCZALNYCH (ang. experience goods)
DÓBR ZAUFANIA (ang. confidence goods)
DOBRA DOŚWIADCZALNE (ang. experience goods)
45
Np.: tuńczyk w puszkach, który może zawierać rtęć, studia podyplomowe.
Jakość tych dóbr jest znana dopiero PO ICH KUPNIE
(inaczej niż np. jakość kupowanych bananów). (Wcześniejsze
zdobycie informacji o jakości jest zbyt kosztowne).
W przypadku dóbr doświadczalnych na rynku może pojawić się NEGATYWNA SELEKCJA (ang. adverse selection).
46
W przypadku DÓBR DOŚWIADCZALNYCH na rynku może
pojawić się NEGATYWNA SELEKCJA (ang. adverse selection).
Nabywca będzie chciał płacić CENĘ PRZECIĘTNĄ DOBREJ I
ZŁEJ ODMIANY TOWARU, bo to, jakiej jakości produkt dostanie, zależy m. in. od przypadku. Producenci przestają zatem
oferować dobre jakościowo i drogie odmiany produktu. I tak dalej.
W efekcie „ZŁA JAKOŚĆ WYPIERA DOBRĄ JA-
KOŚĆ”.
47
ZADANIE
Oferowane są używane samochody dobrej i złej jakości. Tylko
sprzedawcy znają ich jakość. Ostrożni nabywcy nie chcą płacić
więcej, niż wynosi WARTOŚĆ OCZEKIWANA kupowanego auta
(wartość dobrego auta razy prawdopodobieństwo natrafienia na
nie plus wartość kiepskiego auta razy prawdopodobieństwo natrafienia na nie). a) Czy na takim rynku łatwo jest sprzedać używany
dobry samochód? Dlaczego?
Nie. Asymetria informacji powoduje, że nabywcy nie chcą zapłacić
odpowiedniej ceny za dobry samochod. Hamuje to handel.
b) Co powiesz o wielkości obrotów takimi samochodami?
Asymetria informacji hamuje handel dobrymi samochodami.
c) Jak taka zmiana skali handlu dobrymi samochodami wpłynie na
cenę na tym rynku?
Skoro jest handlowane raczej złymi niż dobrymi samochodami, to
rośnie prawdopodobieństwo natrafienia w trakcie transakcji na
kiepski samochód. W efekcie maleje wartość oczekiwana kupowanego auta, a zatem również jego cena.
d) Do czego doprowadzi ten proces?
Do wyparcia towaru dobrej jakości (w żargonie ekonomistów informacji: „plums”; pol. sliwki) przez towar złej jakości (w żargonie
ekonomistów: „lemons”; pol. cytryny).
e) Wskaż 2 sposoby („prywatny” i „publiczny”) rozwiązania problemu.
Wystawianie certyfikatów jakości przez instytucje prywatne i państwowe.
DYGRESJA
48
Podobnie bywa na rynku kredytu i usług ubezpieczeniowych.
Kredytodawcy i ubezpieczyciele żądają ceny pośredniej
między ceną właściwą dla klientów z grupy „dobrego ryzyka” i z
grupy „złego ryzyka”. To sprawia, że klienci z grupy „dobrego
ryzyka” względnie często rezygnują z transakcji. To powoduje konieczność podwyższenia ceny, ponieważ wśród klientow wzrasta odsetek tych z grupy „złego ryzyka”. To dodatkowo zniechęca klientów z grupy „dobrego ryzyka”… Itd.
Znowu „ZŁA JAKOŚĆ WYPIERA DOBRĄ JAKOŚĆ”.
Tym razem źli klienci (a nie - zły towar) wypierają dobrych klientów. (a nie – dobry towar). W efekcie wiele osób z grupy „dobrego
ryzyka” nie jest się w stanie ubezpieczyć i zaciągnąć kredytu.
KONIEC DYGRESJI
DOBRA ZAUFANIA (ang. confidence goods)
49
ICH JAKOŚĆ NIE JEST ZNANA NAWET PO ICH KUPNIE!
[Np. niektóre rodzaje usług z zakresu służby zdrowia, niektóre leki,
niektóre usługi edukacyjne (studia Master of Business Administration)].
W przypadku takich dóbr na rynku może dochodzić do
skrajnie asymetrycznego rozkładu informacji, co - znowu – zniechęca do zawierania transakcji.
50
Ogólnie, asymetryczny rozkład infomacji o cechach (dobra, transakcji, partnera) sprawia, że produkowana jest NIEWŁAŚCIWA
ILOŚĆ DÓBR, KTÓRE ŹLE ODPOWIADAJĄ POTRZEBOM
NABYWCÓW.
Asymetryczny rozkład infomacji o cechach (dobra, transakcji, partnera) bywa także przyczyną negatywnej selekcji, która
powoduje, że NIE DOCHODZI DO ZAWARCIA CZĘŚCI POTENCJALNIE KORZYSTNYCH DLA STRON TRANSAKCJI,
(POJAWIA SIĘ UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ).
51
B. ASYMETRIA INFORMACJI: UKRYTE DZIAŁANIA (ang.
hidden actions).
Jedna ze stron transakcji po zawarciu umowy zmienia swoje
zachowanie w sposób niekorzystny dla partnera. Druga strona nie
jest zaś w stanie tego ustalić (wykazać). To się nazywa POKUSA
NADUŻYCIA (ang. moral hazard).
52
POKUSA NADUŻYCIA (ang. moral hazard), przykłady:
-Ubezpieczenie samochodu przed kradzieżą (ubezpieczywszy się,
ludzie przestają dbać o swoją własność*).
-Wymuszanie niepotrzebnych świadczeń przez lekarzy (np. drogich dodatkowych badań).
53
Efektem jest znowu negatywna selekcja i – nieefektywność. (Na
przykład, ubezpieczyciele bronią się przed skutkami pokusy nadużycia, podnosząc ceny polis. Z kupna polisy rezygnują wtedy
rzetelni klienci). NIE DOCHODZI DO ZAWARCIA CZĘŚCI
POTENCJALNIE KORZYSTNYCH DLA STRON TRANSAKCJI., CZYLI – POJAWIA SIĘ UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ.
-----------------------------------------------------------------------------------* Oto żart z pewnego niemieckiego podręcznika: Spotykają się
dwaj chłopi i jeden mówi do drugiego: „Ubezpieczyłem się od ognia i od gradu”. Po chwili zastanowienia drugi pyta: „Z ogniem
to wiem, ale skąd bierzesz grad?” .
54
C. ASYMETRIA INFORMACJI - UKRYTE ZAMIARY (ang.
hidden intentions) [„PROBLEM NAPADU RABUNKOWEGO”
(ang. hold up problem)].
Jedna ze stron zmienia interpretację umowy w sposób niekorzystny dla drugiej strony. (Pojawieniu się takiego problemu sprzyja
pewna swoboda zachowań stron umowy, wynikająca z niemożności przewidzenia i umownego uregulowania wszystkich szczegółów
transakcji).
Ten problem dotyczy zwłaszcza sytuacji, kiedy umowa stron obowiązuje przez pewien, względnie długi, okres, a jedna ze stron ponosi niemożliwe do odzyskania KOSZTY UTOPIONE (ang. sunk
costs).
55
PRZYKŁADY:
- Np. ponosząc wysokie koszty, pracownik inwestuje w swój kapitał
ludzki (specyficzny, a nie uniwersalny), a potem – wbrew obietnicom - nie dostaje podwyżki wynagrodzenia.
- Np. nieoczekiwana podwyżka czynszu po wprowadzeniu się lokatora do wynajętego mieszkania i po jego zagospodarowaniu.
ZAUWAŻ: inaczej niż w przypadku ukrytych działań i
pokusy nadużycia niepożądane zachowanie partnera można łatwo
zaobserwować. Poszkodowany nie jest jednak w stanie wymusić na
partnerze lojalnosci.
NIE DOCHODZI DO, KORZYSTNYCH DLA WSZYSTKICH, INWESTYCJI. NIE DOCHODZI DO ZAWARCIA CZĘŚCI POTENCJALNIE KORZYSTNYCH DLA STRON TRANSAKCJI., CZYLI – POJAWIA SIĘ UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ.
56
PRYWATNE ROZWIĄZANIA PROBLEMU ASYMETRYCZNEJ
INFORMACJI:
SCREENING (pol. badanie)
Np. badanie w stacji diagnostycznej kupowanego używanego auta,
badanie ubezpieczającego się na życie klienta, badanie kariery zawodowej kandydata na pracownika).
SIGNALLING (pol. sygnalizacja)
Np. zbudowanie reputacji (m. in. przez szkołę, warsztat samochodowy, restaurację); udzielanie gwarancji; zgoda na udział własny w
kosztach; zwrot części ceny lub rabat przy kolejnych zakupach pod
warunkiem niewystąpienia szkody).
Signalling jest skuteczny zwłaszcza w przypadku powtarzalnych zakupów dóbr doświadczalnych.
UZGADNIANIE INTERESÓW STRON
Np. honorarium adwokata (lekarza) uzależnione od skuteczności
usługi i wypłacane tylko w przypadku sukcesu. Podobnie jest w
przypadku menedżerów, wynagradzanych udziałem w zysku kierowanej przez nich firmy.
57
FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA:
- Udostępnianie informacji.
-Ustawy o gwarancjach.
- Ustawy o rekompensowaniu szkód powodowanych cechami
produktu.
- Przymus ubezpieczania się.
- Ustawy o bezpieczeństwie pracy.
- Ustawy o uczciwym handlu.
-Ograniczanie dostępu dóbr do rynku.
- Ograniczanie dostępu producentów do rynku.
58
2.
DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang.
merit bads) (SPOŁECZNIE).
Chodzi o sytuacje, w których jednostka - nie biorąc
pod uwagę efektów zewnętrznych swojego działania, a
także norm kulturowych - podejmuje (RZEKOMO!)
niewłaściwe decyzje o ilości nabywanych (konsumowa
nych) dóbr.
Nawet jeśli informacja jest symetryczna, ludzie (rzekomo!) źle oceniają użyteczność pewnych dóbr...
59
Przykłady DÓBR POŻĄDANYCH I NIEPOŻĄDANCYH SPOŁECZNIE:
Szczepienia ochronne,
alkohol,
wyroby tytoniowe,
hazard,
handel częściami ludzkiego ciała,
„wysoka” kultura,
aborcja,
edukacja,
niektóre rodzaje ubezpieczeń (OC, ubezpieczenie emerytalne),
pornografia,
prostytucja,
transmisja z meczu Reprezentacji Narodowej,
samochodowe pasy bezpieczeństwa,
eutanazja.
60
Asymetryczna informacja, dobra pożądane i niepożądane a efektywność
Asymetria informacji oraz dobra pożądane i niepożądane społecznie są
przyczyną straty efektywności. Odpowiada jej obszar AE1E lub obszar
BE2E.
61
FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA:
Nakazy i zakazy.
Podatki i subsydia.
Propaganda „społeczna”.
ZRÓB TO SAM!
62
TAK CZY NIE?
Czy te opinie są prawdziwe, czy fałszywe? Odpowiedzi uzasadnij.
1.
Zakaz sprzedaży alkoholu młodziezy poniżej 18. roku życia wprowadzono w celu usunięcia asymetrii informacji.
Nie. Nawet jeśli niektórzy młodzi ludzie nie wiedzą, jakie są skutki
picia alkoholu, sam zakaz nie zmienia tego stanu.
63
2.
Montowany w nowych samochodach osobowych sprzedawanych w
Polsce katalizator jest przykładem dobra pożądanego społecznie.
Tak. Kupując nowy samochód, dobrowolnie Polacy często nie
decydowaliby się na dodatkowy zakup oczyszczającego spaliny
katalizatora. Państwo zmusza ich do tego za pomocą stosownych
przepisów prawa.
64
3.
Przyczyną istnienia dóbr pożądanych społecznie (ang. merit goods)
i dóbr niepożądanych społecznie (ang. merit bads) są efekty zewnętrzne i (lub) normy społeczne.
Tak.
65
4.
Dobrami pożądanymi społecznie nazywamy dobra, których cena
jest wysoka, co sprawia, że niewielu może sobie na nie pozwolić
(np. samochód mercedes).
Nie. Definicja tych dóbr jest inna.
66
ZADANIA
1.
Wyjaśnij, dlaczego przyczyną asymetrii informacji mogą być: a)
Reklama myląca. b) Stosowanie przez sprzedawców niekorzystnych dla nabywców klauzul we wzorach umów. c) Podaj stosowne
przykłady takich sytuacji (np. fikcyjne).
a)
Na przykład, taka reklama może przekazywać nieprawdziwe informacje o towarze.
b)
Na przykład, zniechęceni długością umowy i drobnym drukiem
beztroscy nabywcy mogą przed podpisaniem umowy nie zapoznać
się z treścią takiej klauzuli. W efekcie mogą zaakceptować warunki, na które świadomie nie byliby skłonni się zgodzić.
c a)
Po obejrzeniu reklamy, zgodnie z którą to piwo jest „najlepsze na
świecie”, Karol zaczął je o wiele częściej kupować.
c b)
Karol ubezpieczył samochód u nowego ubezpieczyciela i – nieświadom niebezpieczeństwa - nie zawiadomil o tym swojego dotychczasowego ubezpieczyciela. Wykorzystując obowiązujące przepisy,
„stary” ubezpieczyciel po trzech miesiącach zmusił Karola do wykupienia polisy OC (800 zł!) także u siebie.
67
2. a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra
społecznie pożądane/niepożądane?
W przypadku dóbr społecznie pożądanych/niepożądanych informacja jest dostępna, lecz mimo to – zdaniem wielu ekonomistów ludzie niewłaściwie oceniają użyteczność dobra.
b) Które z tych dóbr są społecznie pożądane/niepożądane, a których dotyczy asymetria informacji (za każdym razem wskaż, co w
takiej sytuacji robi państwo): (i) Heroina?
To zależy od odbiorcy. Tak czy owak, państwo stara się ograniczyć
konsumpcję heroiny.
(ii) Wiersze Miłosza?
Dobro pożądane społecznie (?). Państwo może dotować te książki.
(iii) Album The Best of Beatles grupy Anaconda z Mławy.
Asymetria informacji. Państwo zwykle wymusza udostępnianie nabywcom rzetelnej informacji o cechach oferowanego dobra.
(iv) Ubezpieczenie kierowców od odpowiedzialności cywilnej (OC)?
Dobro pożądane społecznie. Dzięki ubezpieczeniu OC sprawcy wypadków płacą za ich skutki.
(v) Eutanazja?
W wielu krajach, za sprawą lokalnych norm kulturowych, dobro
niepożądane społecznie.
(vi) 1397 odcinek brazylijskiej telenoweli Serce Diany?
Ludzie różnią się poglądami na temat tego rodzaju dóbr.
(vii) Pistolet-zabawka, którym – przy odrobinie wysiłku – można
wybić oko młodszej siostrze?
Asymetria informacji. Państwo kontroluje dobra będące przedmiotem handlu.
(viii) Kredyt, którego cenę Twój Bank ukrył, stosując finansowy
żargon?
Asymetria informacji. Państwo zmusza do podawania pełnej i
przejrzystej informacji o cenie kredytu.
68
3.
W Hipotecji działa wiele płatnych prywatnych stacji telewizyjnych.
Czy bezpłatna telewizja państwowa powinna nadać te programy?
Dlaczego? a) „Za kierownicą” (poradnik dla kierowców); „Dobra
publiczne i efekty zewnętrzne” (wykład z ekonomii Telewizyjnego
Uniwersytetu Otwartego). b) „Na sklepowej półce” (program informacyjny dla konsumentów); „To ci się należy! (poradnik prawny
dla pracowników). c) „Hamlet” (spektakl teatru telewizji); „Dama
z łasiczką” (program z cyklu Telewizyjna galeria). d) „Terminator
9” (film sensacyjny); Manchester United – Barcelona (transmisja
meczu piłkarskiego).
3. a)
Tak. Chodzi o próbę wywołania pozytywnych efektów zewnętrznych (bezpieczna jazda i mniej wypadkow drogowych; lepsze wykształcenie obywateli).
b)
Tak. Chodzi o próbę zwalczania asymetrii informacji.
c)
Tak. Chodzi o próbę wspierania konsumpcji dóbr uznanych za pożądane społecznie.
d)
Nie. Chodzi o dobra prywatne; zawodność rynku nie występuje.
69
TEST
Plusami i minusami oznacz prawdziwe i fałszywe warianty odpowiedzi.
1.
Dobro pożądane społecznie:
A. To np. obowiązkowe szczepienia przeciwko gruźlicy.
B. Państwo upowszechnia m. in. ze względu na efekty zewnętrzne.
C. Pojawia się w wyniku korzystnej dla sprzedawców asymetrii informacji.
D. Często jest usługą, a skutki korzystania z niego ujawniają się ze
znacznym odroczeniem.
A. TAK.
B. TAK.
C. NIE.
D. TAK.
70
2. Na rysunku obok linia D jest linią popytu na rynku, na którym
nie występują kłopoty z informacją. Na tym samym rysunku:
A. Linia popytu D1 może odnosić się do dóbr niepożądanych
społecznie.
B. Obszar ABE jest miarą społecznej nieefektywności, gdy nabywcy nie znają pewnych wad dobra.
C. Linia popytu D2 może odnosić się do dóbr, których dotyczy asymetria informacji.
D. Obszar CEF jest miarą społecznej nieefektywności np. w sytuacji, gdy dobro jest pożądane społecznie.
P
D
S
A
A. NIE.
B. NIE.
C. TAK.
D. TAK.
B
E
C
F
D2
D1
Q
71
3.
Państwo sfinansowało remont Stadionu Śląskiego w Chorzowie, ponieważ:
A. Chciało przeciwdziałać negatywnym efektom zewnętrznym.
B. Chciało udostępnić ludziom atrakcyjne dobro klubowe.
C. Chciało przeciwdziałać asymetrii informacji.
D. Uznało sport za dobro pożądane społecznie.
A. TAK (?).
B. TAK.
C. NIE.
D. TAK.
72
4.
Dofinansowywane z budżetu państwa tanie kredyty dla studentów:
A. Są przyczyną pozytywnych efektów zewnętrznych.
B. Stanowią dobro publiczne.
C. Pozwalają usunąć skutki asymetrii informacji.
D. Wspierają konsumpcję dobra pożądanego społecznie.
A. TAK.
B. NIE.
C. NIE.
D. TAK.