materiały do wykładów z psychologii poznawczej 2006/2007
advertisement
Marek Kowalczyk Instytut Psychologii UAM MATERIAŁY DO WYKŁADÓW Z PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ 2006/2007 TEORIE SCHEMATÓW POZNAWCZYCH PODSTAWOWE ZAŁOśENIA POTENCJAŁ EKSPLANACYJNY SCHEMAT POZNAWCZY jednostka wiedzy podmiotu odnosząca się do pewnego wycinka rzeczywistości semantyczna reprezentacja określonego rodzaju treści (Wojciszke, 1986, s. 16)1 moduł systemu poznawczego, słuŜący do budowania percepcyjnych i pamięciowych reprezentacji pewnej klasy obiektów lub zdarzeń (zawiera) „rdzeń” + zmienne informację o typowych wartościach zmiennych (wartościach domyślnych) procedury dobierania wartości domyślnych przy załoŜeniu (stwierdzeniu) pewnych wartości zmiennych (Najder, 1997, s. 43)2 1 2 Wojciszke, B. (1986). Teoria schematów społecznych. Wrocław: Ossolineum. Najder, K. (1997). Schematy poznawcze. W: M. Materska i T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie (s. 38-60). Warszawa: Wyd. Nauk. PWN. 2 Początek kariery „schematów” w psychologii: Frederic Bartlett (1932): Remembering Ludzie zapamiętują nowy materiał odnosząc go do swoich struktur wiedzy – schematów, przejawiając dąŜenie do zrozumienia. Kiedy materiał nie pasuje do schematów – pojawiają się zniekształcenia. Teorie „schematowe”: Minsky (1975) - teoria ram Schank i Abelson (1977) - teoria skryptów Schank (1982) - teoria pamięci dynamicznej grupa LNR (Lindsay, Norman, Rumelhart) - teoria schematów róŜnice w terminologii i w rozwiązaniach szczegółowych, ale podobne zasadnicze idee: schematy mają zmienne; mogą być wzajemnie zagnieŜdŜone; reprezentują wiedzę na róŜnych poziomach abstrakcji; reprezentują wiedzę o świecie i doświadczenie, a nie abstrakcyjne definicje; są aktywnymi narzędziami rozpoznawania prace integrujące dorobek psychologii pamięci, sztucznej inteligencji i psycholingwistyki 3 SCHEMATY POZNAWCZE3 dotyczą róŜnych dziedzin ludzkiego doświadczenia (schematy przedmiotów, ludzi, zdarzeń, cech, czynności) reprezentują wiedzę na róŜnych poziomach abstrakcji (np. schemat przyjęcia rodzinnego, imienin, imienin cioci Krysi) reprezentują mniejsze bądź większe jednostki w świecie podmiotu (wręczania kwiatów, składania Ŝyczeń, imienin) zawierają informację deskryptywną (co to jest, jakie to jest) afektywną (jakie jest moje emocjonalne ustosunkowanie do tego) proceduralną (co się robi w związku z tym czymś) (np.: co to są „imieniny”, czy lubię takie imprezy, jak się całuje solenizantkę) SCHEMATY POZNAWCZE tworzą HIERARCHIE na zasadzie: uogólnianie – róŜnicowanie (schemat bardziej ogólny → schemat mniej ogólny) pies → jamnik → jamnik szorstkowłosy składanie – rozkładanie (schemat całości → schemat części tej całości) jamnik → jego głowa → jego uszy 3 Materiał na s. 3-4 za: Wojciszke (1986). 4 AKTYWIZACJA (WZBUDZENIE) SCHEMATU brak schemat „uśpiony”, niewzbudzony, nieaktywny wstępna (preaktywacja, torowanie, priming) schemat przygotowany do interpretowania danych pełna (aktywizacja bieŜąca) schemat aktualnie wykorzystywany do interpretowania danych Wyznaczniki aktywizacji wstępnej: oczekiwania, cele, świeŜość, częstość uprzednich aktywizacji, aktywizacja informacji skojarzonej ze schematem Wyznaczniki aktywizacji bieŜącej: stopień typowości egzemplarza, percepcyjna wyrazistość egzemplarza, kontekstowe sygnały wywoławcze schematu 5 CZĘSTOŚĆ versus ŚWIEśOŚĆ (schemat wzbudzony ostatnio versus schemat wzbudzany często) aktywacja schematu wzbudzanego częściej wygasa wolniej niŜ aktywacja schematu wzbudzanego rzadziej zatem bezpośrednio po wzbudzeniu schemat świeŜo wzbudzony dominuje nad schematem wzbudzanym częściej z upływem czasu przewagę zyskuje schemat wzbudzany częściej DROGI AKTYWIZACJI SCHEMATU “od góry” wzbudzenie schematu całości aktywizuje schemat części łazienka ⇒ wanna palec ⇒ paznokieć “od dołu” wzbudzenie schematu części aktywizuje schemat całości wanna ⇒ łazienka paznokieć ⇒ palec „z boku” wzbudzenie schematu aktywizuje inny schemat przedpokój ⇒ łazienka ręka ⇒ noga 6 FUNKCJE SYSTEMU SCHEMATÓW konstruowanie reprezentacji percepcyjnych i pamięciowych umoŜliwianie sprawnej i szybkiej orientacji w otoczeniu sprawnej i szybkiej selekcji działań poprzez ograniczanie liczby hipotez percepcyjnych ograniczanie liczby opcji działania upraszczanie procesu oceniania umoŜliwianie wykorzystywania tylko części dostępnej informacji uzupełnianie luk w dostępnej informacji ujednoznacznianie informacji wieloznacznej organizowanie informacji kodowanej w pamięci „rekonstruowanie” całości na podstawie wydobytych fragmentów w odtworzeniach pamięciowych Norman i Shallice (1986) – „schematowa” teoria mechanizmów automatycznej regulacji działania [zob. dalej] 7 EFEKTY ZWIĄZANE Z PRZETWARZANIEM „GÓRA-DÓŁ” identyfikacja wyrazów na podstawie krótkich początkowych fragmentów zjawisko przywracania fonemu efekty wyŜszości konfiguralnej, wyŜszości przedmiotu, wyŜszości słowa (Reichera-Wheelera), wyŜszości pseudosłowa, wyŜszości zdania Grosjean (1980) osoba badana ma odgadnąć wyraz na postawie początkowego fragmentu manipulacja długością tego fragmentu wypowiadanie całego wyrazu trwa ponad 400 msek osoba badana potrzebowała fragmentu o długości przeciętnie 333 ms, Ŝeby rozpoznać wyraz przedstawiany w izolacji kiedy wyraz pojawiał się w kontekście, wystarczyło średnio 199 ms, Ŝeby został rozpoznany Marlsen-Wilson i Tyler (1980) osoba badana miała wykrywać określony wyraz w słyszanym tekście, naciskając jak najszybciej przycisk, kiedy tylko ten wyraz się pojawi przeciętny czas reakcji 273 ms średnia długość wyrazu 370 ms na realizację reakcji potrzeba około 75 ms zatem do identyfikacji potrzebny jest początkowy fragment wyrazu o długości 200 ms 8 200 ms = dwa początkowe fonemy4 angielski (odmiana amerykańska): 20 000 wyrazów pierwszy fonem zawęŜa liczbę moŜliwości do około tysiąca (mediana 1033 ) drugi - do około 90 (mediana 87) Wniosek: podejmując decyzję o słyszanym wyrazie, osoba badana kierowała się nie tylko zidentyfikowanymi fonemami, ale takŜe kontekstem słuchając wypowiedzi, nie czekamy (nie musimy czekać) do końca wyrazu, Ŝeby określić jego toŜsamość, ale „odgadujemy” ją wcześniej na podstawie kontekstu i początkowego fragmentu ZJAWISKO PRZYWRACANIA FONEMU Warren (1970) kiedy fonem zostaje „wycięty” z wyrazu i w jego miejscu eksponowany jest szum – nadal „słyszymy” odpowiedni dźwięk mowy EFEKTY „WYśSZOŚCI” (ZDANIA, SŁOWA, PSEUDOSŁOWA, PRZEDMIOTU, KONFIGURALNEJ) łatwiej identyfikujemy element (część) w kontekście całości, do której naleŜy, niŜ wtedy, gdy pojawia się w izolacji 4 Fonem - najmniejsza jednostka systemu językowego, stanowiąca zespół tzw. cech dystynktywnych, czyli tych cech głoski, które pełnią funkcję róŜnicowania znaczeń wyrazów i form językowych. 9 EFEKT WYśSZOŚCI ZDANIA szybciej czytamy wyrazy w zdaniach niŜ w izolacji wyraz percepcyjnie zdegradowany jest identyfikowany łatwiej, gdy pojawia się w kontekście zdania, niŜ gdy pojawia się w izolacji EFEKT WYśSZOŚCI SŁOWA krótka maskowana ekspozycja: KORT którą z dwóch liter widziałeś? - - - T czy - - - D? krótka maskowana ekspozycja: T którą z dwóch liter widziałeś? T czy D? większa trafność rozpoznawania, gdy litera była eksponowana w kontekście wyrazu, niŜ wtedy, gdy była eksponowana w izolacji EFEKT WYśSZOŚCI PSEUDOSŁOWA krótka maskowana ekspozycja: BORT którą z dwóch liter widziałeś? - - - T czy - - - D? krótka maskowana ekspozycja: T którą z dwóch liter widziałeś? T czy D? większa trafność rozpoznawania, gdy litera była eksponowana w kontekście pseudosłowa, niŜ wtedy, gdy była eksponowana w izolacji 10 ROLA SCHEMATÓW W KODOWANIU PAMIĘCIOWYM Dooling i Lachman (1971) ludzie lepiej zapamiętywali niejednoznaczną historię, kiedy podsuwano im odpowiedni schemat interpretacyjny Chase i Simon (1973) bardziej zaawansowani szachiści lepiej pamiętali krótko pokazywaną sytuację szachową niŜ szachiści początkujący .... ale nie było pomiędzy nimi róŜnic w zapamiętywaniu pozycji figur na szachownicy, gdy nie tworzyły one sensownej sytuacji Clark Hull (za: Bruner, 1978) dzieci piszące ortograficznie lepiej niŜ dzieci robiące błędy ortograficzne zapamiętywały krótko eksponowane łańcuchy liter (pseudosłowa) o strukturze probabilistycznej zbliŜonej do struktury wyrazów języka angielskiego .... ale nie było pomiędzy nimi róŜnic w zapamiętywaniu przypadkowych łańcuchów liter INNE PODOBNE BADANIA dotyczyły zapamiętywania informacji przez ekspertów i nowicjuszy w takich dziedzinach, jak koszykówka, taniec, programowanie 11 KOSZTY KORZYSTANIA ZE SCHEMATÓW spowolnienie identyfikacji, gdy napływająca informacja jest niezgodna ze schematem błędy percepcyjne błędy pamięciowe (fałszywe alarmy, wkroczenia) błędy („ześlizgi”) działania Bruner i Postman (1949) niespójne bodźce eksponowane tachiskoskopowo (karty do gry, w których kolor nie zgadzał się z kształtem figur) ⇒ spowolnienie identyfikacji (konieczne dłuŜsze ekspozycje niŜ w wypadku kart normalnych) ⇒ błędy związane z wtłaczaniem informacji w dostępne schematy (asymilacja do barwy, do kształtu) SCHEMATYZACJA (PROTOPTYPIZACJA, STEREOTYPIZACJA, SPROWADZANIE DO POSTACI KANONICZNEJ) im więcej czasu upływa od kodowania w pamięci do odtwarzania, tym bardziej odtwarzane zdarzenie (sytuacja, scena, obiekt itp.) upodabnia się do swojej typowej postaci GENERATYWNE I REPRODUKTYWNE PAMIĘTANIE INFORMACJI O RÓśNYM STOPNIU ZGODNOŚCI ZE SCHEMATEM im bardziej typowy element całości podpadającej pod schemat, tym gorsze pamiętanie reproduktywne tego elementu, a tym lepsze generatywne (czyli tym mniejsze szanse, Ŝe ten element zostanie „naprawdę” wydobyty z pamięci w odtwarzaniu lub rozpoznawaniu, a tym większe szanse, Ŝe zostanie wygenerowany ze schematu) 12 Graesser i in. (1979, 1980) historyjki będące niekompletnymi realizacjami skryptów (schematów zdarzeń) im bardziej typowy brakujący element skryptu, tym większe prawdopodobieństwo fałszywego alarmu/wkroczenia (fałszywy alarm - błędne rozpoznanie; wkroczenie - błędne odtworzenie) SCHEMATY CHRONICZNIE DOSTĘPNE schematy, którymi ludzie posługują się nawykowo w interpretowaniu rzeczywistości (a w szczególności zdarzeń społecznych i zachowań własnych oraz innych ludzi) cechują się wysoką dostępnością, wywierają silny wpływ na spostrzeganie i pamięć TREŚCI ODPOWIADAJĄCE SCHEMATOM „CHRONICZNIE DOSTĘPNYM” → INTERFERENCJA W ZADANIU STROOPA (np. słowo odnóŜa u osób z arachnofobią; tłusty u osób cierpiących na anoreksję; trel u miłośników ptaków) WZBUDZENIE W EKSPERYMENCIE JAKIEGOŚ KONSTRUKTU (POJĘCIA, SCHEMATU) → WYDŁUśENIE CZASU NAZYWANIA KOLORU SŁOWA OKREŚLAJĄCEGO TEN KONSTRUKT W ZADANIU STROOPA ZAŁOśENIA KONCEPCJI „SCHEMATOWYCH” POZWALAJĄ WYJAŚNIĆ: sprawność i szybkość orientacji i działania człowieka w złoŜonym otoczeniu szeroki zakres zjawisk dotyczących percepcji, pamięci, myślenia oraz regulacji działania systematyczne „błędy” w tych dziedzinach 13 EFEKTY POPRZEDZANIA (PRIMING) JAKO NARZĘDZIE TESTOWANIA HIPOTEZ DOTYCZĄCYCH REPREZENTACJI I PROCESÓW POZNAWCZYCH PRIMING (POZYTYWNY): zjawisko ułatwienia w przetwarzaniu bodźca pod wpływem (zwykle wcześniejszego) przetwarzania innego bodźca priming moŜe przejawiać się: skróceniem czasu reakcji zmniejszeniem prawdopodobieństwa błędu zwiększeniem prawdopodobieństwa określonej interpretacji bodźca wieloznacznego Początek badań nad zjawiskiem: Meyer i Schvaneveltd (1971) ekspozycje par łańcuchów liter tworzących wyrazy albo nie osoba badana decydowała jak najszybciej, czy obydwa łańcuchy liter są wyrazami czy teŜ nie krótsze czasy reakcji dla słów powiązanych (np. niebo chmura) niŜ niepowiązanych (auto chmura) kolejny krok: Meyer, Schvaneveltd i Ruddy (1975) bodźce (łańcuchy liter) eksponowane pojedynczo i sekwencyjnie decyzja leksykalna podejmowana w stosunku do kaŜdego z nich autorzy wykazali, Ŝe jeŜeli bodziec poprzedzający i bodziec testowy powiązane semantycznie /asocjacyjnie są oddzielone jakimś innym bodźcem, to efekt primingowy znacząco się zmniejsza 14 Związek pomiędzy bodźcem poprzedzającym a bodźcem testowym będący podstawą pozytywnego efektu primingowego moŜe mieć charakter: morfologiczny brzmieniowy semantyczny asocjacyjny afektywny PRIMING POWTÓRZENIOWY: bodziec poprzedzający i bodziec testowy są identyczne SKRZYPCE → SKRZYPCE PRIMING SEMANTYCZNY: bodziec poprzedzający i bodziec testowy naleŜą do jednej kategorii semantycznej SKRZYPCE → HARFA PRIMING ASOCJACYNY: bodziec poprzedzający i bodziec testowy są połączone na mocy skojarzenia SKRZYPEK → DACH CZOŁG → PIES PRIMING AFEKTYWNY: bodziec poprzedzający i bodziec testowy mają podobne znaczenie afektywne PAJĄK → WRZÓD TEORIE (MOśLIWE MECHANIZMY) PRIMINGU SEMANTYCZNEGO rozprzestrzeniające się pobudzenie oczekiwania ocena „znajomości” dokonywana przy uŜyciu złoŜonej wskazówki wydobycia zmiany konfiguracji elementów wzbudzonych w reprezentacjach rozproszonych 15 KONCEPCJA ROZPRZESTRZENIAJĄCEGO SIĘ POBUDZENIA (Collins i Loftus, 1975) jednostki poznawcze (węzły w sieci poznawczej) są wzajemnie powiązane poprzez połączenia, po których moŜe rozchodzić się pobudzenie jeŜeli jednostka jest przetwarzana, to pobudzenie rozprzestrzenia się na jednostki z nią powiązane zareagowanie na bodziec wymaga silnego wzbudzenia odpowiedniej jednostki jeŜeli jednostka jest częściowo wzbudzona przed pojawieniem się bodźca, to stan silnego wzbudzenia osiągany jest szybciej → reakcja na bodziec jest szybsza [np. wzbudzenie węzła reprezentującego „skrzypce” pociąga za sobą wzbudzenie węzła reprezentującego „harfę”, kiedy pojawia się wyraz „harfa”, węzeł reprezentujący „harfę” jest juŜ częściowo wzbudzony, a zatem stan jego silnego wzbudzenia osiągany jest szybciej → reakcja na „harfę” następuje szybciej] proces rozprzestrzeniającego się pobudzenia jest szybki i automatyczny PODOBNE WYJAŚNIENIE PRIMINGU POWTÓRZENIOWEGO: kiedy węzeł jest wzbudzony, to poziom jego wzbudzenia stopniowo wraca do stanu bazalnego; jeŜeli ten sam bodziec pojawia się ponownie (np. skrzypce → skrzypce), zanim jeszcze ten powrót do stanu bazalnego nastąpił – czas reakcji jest krótszy i mniejsze jest prawdopodobieństwo błędu [ale zob. dalej] HEURYSTYKA RELEWANTNOŚCI (Anderson, 1983) jeŜeli w danej sytuacji waŜna jest treść X, to prawdopodobnie waŜne okaŜą się równieŜ treści powiązane z tą treścią, więc korzystne jest ich wstępne wzbudzenie, kiedy przetwarzana jest treść X 16 OCZEKIWANIA osoba badana moŜe zauwaŜać związki pomiędzy niektórymi bodźcami w zadaniu i po pojawieniu się określonego bodźca wysuwać oczekiwania co do tego, jaki bodziec pojawi się w następnej kolejności BADANIA DOTYCZĄCE DWÓCH HIPOTETYCZNYCH MECHANIZMÓW PRIMINGU: ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ POBUDZENIA versus ŚWIADOME OCZEKIWANIA Neely (1977) szybkie decyzje leksykalne (słowo-niesłowo) podejmowane w stosunku do łańcuchów liter pojawiających się po bodźcu poprzedzającym np. bodziec poprzedzający bodziec właściwy (decyzja leksykalna) CIAŁO Drzwi CIAŁO Zrxiw XXX Drzwi osobom badanym mówiono, Ŝe: PTAK - zwykle nazwa ptaka (np. drozd) CIAŁO - zwykle część budynku (np. drzwi) BUDYNEK - zwykle część ciała (np. ręka) XXX – nazwa ptaka, część budynku, część ciała manipulowano odstępem pomiędzy początkiem ekspozycji bodźca poprzedzającego a początkiem ekspozycji bodźca testowego (stimulus onset asynchrony, SOA) SOA = 250 ms albo 2000 ms 17 ZAŁOśENIA dwa procesy, które mogą być odpowiedzialne za priming: szybkie, automatyczne rozprzestrzenianie się pobudzenia (priming automatyczny) wolniejszy proces budowania oczekiwania na podstawie tego, jaki jest bodziec poprzedzający (priming związany ze świadomymi oczekiwaniami) PTAK - drozd odstęp krótki (250 ms) - priming pozytywny odstęp długi (2000 ms) - priming pozytywny CIAŁO - drzwi BUDYNEK - ręka odstęp krótki (250 ms) - brak primingu odstęp długi (2000 ms) - priming pozytywny CIAŁO - ręka BUDYNEK - drzwi odstęp krótki (250 ms) - priming pozytywny odstęp długi (2000 ms) - priming negatywny CIAŁO - drozd, BUDYNEK - drozd, PTAK - drzwi, PTAK - ręka odstęp krótki (250 ms) - brak primingu odstęp długi (2000 ms) - priming negatywny den Hayer, Briand i Dannenbring (1983); De Groot (1984); Stolz i Neely (1995) proporcja par, w których bodziec poprzedzający i bodziec testowy są powiązane, wpływa na wielkość primingu tylko wtedy, gdy SOA > 250 ms przy krótszych odstępach (SOA) pomiędzy bodźcem poprzedzającym i bodźcem testowym na wielkość primingu nie wpływa względna częstość przypadków, w których te bodźce są powiązane Chiarello i in. (1990); Chiarello, Richards i Pollock (1992) jeŜeli proporcja par, w których jest związek pomiędzy bodźcem poprzedzającym i bodźcem testowym, jest niewielka, ludzie nie generują oczekiwań nawet przy dłuŜszych SOA Wniosek: priming oparty na oczekiwaniach jest pod „strategiczną” kontrolą, to znaczy, zaleŜy od tego, czego osoba badana się spodziewa na podstawie wcześniejszych prób w eksperymencie lub na postawie tego, czego dowiedziała się od eksperymentatora (jak w badaniach Neely’ego) 18 PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA PRIMINGU DO BADANIA PROCESÓW UMYSŁOWYCH: W jaki sposób ludzie przetwarzają znaczenie wyrazów wieloznacznych? Jak dokonuje się „wybór” znaczenia odpowiedniego do kontekstu? Marcel (1980) ekspozycja kolejno trzech bodźców - słów lub łańcuchów liter osoba badana podejmuje decyzję leksykalną (słowo-niesłowo) w stosunku do pierwszego i trzeciego z nich; przedmiotem analizy jest czas reakcji na wyraz trzeci w zaleŜności od tego, jakie były wyrazy poprzedzające zgodne HAND – PALM – WRIST (pierwszy wyraz wiąŜe się z tym znaczeniem drugiego, które jest powiązane z trzecim) niezgodne TREE – PALM – WRIST (pierwszy wyraz wiąŜe się z tym znaczeniem drugiego, które nie jest powiązane z trzecim) neutralne CLOCK – PALM – WRIST (pierwszy wyraz nie wiąŜe się z Ŝadnym ze znaczeń wyrazu drugiego) niepowiązane (warunki kontrolne) CLOCK – RACE – WRIST (wyrazy nie są ze sobą powiązane) zgodne - priming pozytywny niezgodne - priming negatywny neutralne - brak primingu, duŜa wariancja czasów reakcji (co moŜe świadczyć o występowaniu u niektórych osób primingu pozytywnego, a u innych negatywnego - na poziomie średnich te efekty się znoszą) 19 MASKOWANIE WIELOZNACZNEGO WYRAZU POPRZEDZAJĄCEGO centralny wyraz maskowany w taki sposób, Ŝe osoby badane nie były świadome jego toŜsamości i obecności [10 ms ekspozycji + wzorzec maskujący po indywidualnie dobranym odstępie międzybodźcowym] zgodne HAND – PALM (zamaskowane) – WRIST niezgodne TREE – PALM (zamaskowane) – WRIST neutralne CLOCK – PALM (zamaskowane) – WRIST w kaŜdym wypadku priming pozytywny! Wnioski Marcela: moŜliwa jest semantyczna aktywacja bez świadomej identyfikacji (bo występuje priming semantyczny dla bodźca skutecznie maskowanego) świadoma i nieświadoma identyfikacja mają odmienne właściwości: świadoma identyfikacja bodźca wieloznacznego wiąŜe się z jego ujednoznacznieniem gdy wieloznaczny bodziec nie jest uświadamiany, wzbudzane są jego obydwa znaczenia BADANIA, W KTÓRYCH MANIPULOWANO ODSTĘPEM CZASOWYM POMIĘDZY WIELOZNACZNYM BODŹCEM POPRZEDZAJĄCYM A BODŹCEM TESTOWYM np. Onifer i Swinney (1981), Burgess i Simpson (1988), Till, Mross i Kintsch (1988) Wnioski: pierwotnie wzbudzane są obydwa znaczenia bodźca wieloznacznego (najpierw znaczenie dominujące) następnie jedno z tych znaczeń zostaje stłumione (zwykle znaczenie niedominujące lub niezgodne z kontekstem) 20 Burgess i Simpson (1988) bodziec primignowy: ring bodźce testowe: diamond bell manipulacja odstępem czasowym pomiędzy zakończeniem ekspozycji bodźca poprzedzającego a początkiem ekspozycji bodźca następnego (ISI, interstimulus interval) ISI = 35 ms - priming pozytywny dla obydwu ISI = 750 ms - pozytywny dla diamond, negatywny dla bell ZWIĄZEK SEMANTYCZNY NIE MUSI OZNACZAĆ ASOCJACYJNEGO I VICE VERSA. CZY MOśLIWY JEST AUTOMATYCZNY PRIMING SEMANTYCZNY BEZ ZWIĄZKÓW ASOCJACYJNYCH? Lucas (2000) metaanaliza 26 badań, w których związki pomiędzy bodźcami były semantyczne, a nie asocjacyjne WNIOSKI: moŜliwy jest priming semantyczny bez asocjacji priming asocjacyjny jest silniejszy niŜ „czysty” priming semantyczny 21 HIPOTEZA ZŁOśONEJ WSKAZÓWKI WYDOBYCIA Ratcliff i McKoon (1988) w zadaniach takich jak podejmowanie decyzji leksykalnej ludzie mogą się kierować poczuciem „znajomości” bodźca (familiarity) poczucie „znajomości” bodźca wynika z oceny jego podobieństwa do jednostek w pamięci długotrwałej słowa są bardziej „znajome” niŜ niesłowa bodziec poprzedzający jest łączony z bodźcem testowym w jedną wskazówkę wydobycia z prawdopodobieństwem, które zaleŜy negatywnie od odstępu czasowego pomiędzy nimi wskaźnik „znajomości” dotyczy całej tej wskazówki - jest niski przy braku związku pomiędzy jej składowymi elementami, a wysoki w wypadku elementów powiązanych WYJAŚNIENIE PRIMINGU SEMANTYCZNEGO W MODELACH REPREZENTACJI „ROZPROSZONYCH” w modelach „lokalistycznych” pojęcie jest reprezentowane przez jeden węzeł w sieci semantycznej w modelach „rozproszonych” pojęcie jest reprezentowane przez wzorzec wzbudzenia jednostek w sieci pamięciowej te same jednostki (w róŜnych konfiguracjach wzbudzenia) są wykorzystywane do reprezentowania róŜnych pojęć „wiedza” o związkach jednostek zapisana jest w wagach połączeń pomiędzy nimi: te wagi decydują o tym, w jakim stopniu wzbudzenie jednostki wpływa na wzbudzenie jednostek z nią powiązanych 22 Masson (1995) rozpoznawanie wyrazu to proces stopniowego ustalania się wzorca pobudzenia jednostek fonologicznych i semantycznych (reprezentujących składniki znaczenia pojęcia) skojarzonego z określonym układem liter na podstawie ustalonego fragmentu wzbudzonych jednostek sieci, odpowiadającego konfiguracji liter, stopniowo „odbudowywana” jest reszta, czyli układ wzbudzonych i niewzbudzonych jednostek fonologicznych i znaczeniowych, odpowiadający wzorcowi, którego sieć się wcześniej nauczyła w procesie identyfikacji wyrazu w stosunku do kolejnych jednostek sieci (na zasadzie losowania ze zwrotem) podejmowana jest decyzja, czy jednostka ma być „włączona” czy „wyłączona”: przesądza o tym stan wszystkich pozostałych jednostek oraz wagi ich powiązań z daną jednostką jednostka jest „włączana”, kiedy sumaryczna wielkość pobudzenia, jakie otrzymuje od innych, przekracza pewną wartość kryterialną proces trwa tak długo, aŜ ustabilizuje się określony wzór jednostek włączonych i wyłączonych (poniewaŜ „włączenie” albo „wyłączenie” jednostki zaleŜy od stanu całej sieci, ta sama jednostka moŜe w kolejnych losowaniach zmieniać swój status, dopóki sieć się nie ustabilizuje) - ustalanie się wzorca trwa tym dłuŜej, im więcej jednostek musi zmienić swój status w porównaniu z uprzednim stanem sieci kiedy w zadaniu następują po sobie nazwy obiektów naleŜących do jednej kategorii semantycznej, a zatem mających wspólne cechy (np. HARFA → SKRZYPCE; PIES → KOT), to wymagana jest stosunkowo niewielka zmiana wzorca jednostek wzbudzonych i niewzbudzonych - czas dokonywania się tej zmiany jest krótki kiedy następują po sobie nazwy obiektów naleŜących do róŜnych kategorii semantycznych, a więc mających niewiele wspólnych cech (np. HARFA → PIES; PIES → SKRZYPCE), to wymagana jest znaczna zmiana wzorca jednostek wzbudzonych i niewzbudzonych - czas dokonywania się tej zmiany jest dłuŜszy 23 kiedy pomiędzy wyrazami powiązanymi semantycznie pojawia się inny wyraz (np. HARFA → KOT → SKRZYPCE; PIES → HARFA → KOT), to efekt primingowy słabnie albo znika, bo „środkowy” wyraz zmienia konfigurację jednostek wzbudzonych i niewzbudzonych w sieci PRIMING POWTÓRZENIOWY Jaki jest mechanizm primingu powtórzeniowego? Utrzymywanie się stanu wzbudzenia jednostki poznawczej reprezentującej bodziec? ...... mało prawdopodobne Priming semantyczny/asocjacyjny pojedyncza próba rozdzielająca bodziec primingowy i testowy → efekt znika lub radykalnie się zmniejsza5 Priming powtórzeniowy efekt utrzymuje się przez długi czas i pomimo wielu prób pośredniczących np. Scarborough, Cortese i Scarborough (1977) priming powtórzeniowy utrzymywał się nawet przy 32 próbach pośredniczących pomiędzy bodźcem primingowym i testowym 5 To stwierdzenie dotyczy typowych zadań i warunków, w jakich analizuje się efekty primingowe. Becker, Moscovitch, Behrmann i Joordens (1997) oraz Joordens i Becker (1997) zademonstrowali bardziej trwałe semantyczne efekty primingowe. Występują one w warunkach wielu ekspozycji bodźców poprzedzających powiązanych z bodźcem testowym oraz kiedy uŜywane są takie zadania, które wymagają głębokiej semantycznej analizy bodźców, np. decyzji „oŜywione-nieoŜywione”, a nie „słowo-niesłowo”. 24 Czas utrzymywania się efektu primingu powtórzeniowego: dni Scarborough, Cortese i Scarborough (1977), Jacoby i Dallas (1981), Jacoby (1983), BuckGengler i Healy (2001) miesiące Kolers i Ostry (1974), Sloman i in. (1988) ponad rok Kolers (1976), Sloman i in. (1988) Tenpenny (1995) – wnioski z przeglądu badań: efekt primingu powtórzeniowego wydaje się silnie zaleŜny od: „powierzchniowego” podobieństwa bodźców w próbie primingowej i testowej zgodności kontekstów pojawiania się krytycznego bodźca w próbie primingowej i testowej STANOWISKO ABSTRAKCJONISTYCZNE A STANOWISKO „EPIZODYCZNE” („EGZEMPLARZOWE”) W PODEJŚCIU DO PAMIĘCI Stanowisko abstrakcjonistyczne powtarzanie się bodźca prowadzi do zwiększenia się „siły” (dostępności) jego abstrakcyjnej reprezentacji 25 Stanowisko „epizodyczne” („egzemplarzowe”) powtarzanie się bodźca prowadzi do wytwarzania się jego kolejnych reprezentacji pamięciowych; im jest ich więcej, tym większe prawdopodobieństwo, Ŝe w fazie testu pamięciowego jedna z nich zostanie wydobyta Empiryczne kryteria rozróŜniania mechanizmu abstrakcyjnego i epizodycznego: zaleŜność efektów od „powierzchniowych” cech bodźców zaleŜność efektów od kontekstu LOGANA TEORIA AUTOMATYZACJI (Logan, 1988) wybór reakcji na bodziec moŜe się dokonywać na jeden z dwóch sposobów: poprzez algorytmiczny proces „obliczania” właściwej reakcji, który jest stosunkowo wolny i korzysta z centralnych zasobów poprzez wydobywanie z pamięci przykładów podobnych bodźców napotkanych w przeszłości i związanych z nimi reakcji, co jest względnie szybkie i bezwysiłkowe proces algorytmiczny i proces wydobywania z pamięci przykładów są realizowane równolegle im więcej przykładów nagromadzonych w pamięci, tym większe prawdopodobieństwo, Ŝe proces wydobywania zakończy się sukcesem szybciej niŜ proces algorytmiczny według Logana (1990) priming powtórzeniowy moŜe reprezentować wczesne etapy tak rozumianego procesu automatyzacji 26 PRIMING NEGATYWNY (IDENTYFIKACYJNY) zjawisko wydłuŜenia się czasów reakcji lub większej częstości reakcji błędnych w warunkach, gdy bodziec, który wymaga zareagowania, jest toŜsamy bądź powiązany semantycznie z bodźcem wcześniej ignorowanym Negatywny priming powtórzeniowy: przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką, a zignoruj wyraz napisany zieloną czcionką6 próba primingowa (poprzedzająca): JABŁKO WANNA próba testowa: EKRAN WANNA (w warunkach kontrolnych nie ma związku pomiędzy bodźcami w próbie poprzedzającej i testowej) Negatywny priming semantyczny: przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką próba primingowa: LIST PIES próba testowa: NOC KOT zjawisko potwierdzone przy uŜyciu róŜnych bodźców i zadań: test Stroopa, identyfikowanie i nazywanie liter, cyfr albo wyrazów, nazywanie przedmiotów na rysunkach, podejmowanie decyzji leksykalnych, porównywanie liter, porównywanie nieregularnych kształów, liczenie obiektów, lokalizowanie bodźców w przestrzeni i reagowanie odpowiednio do ich połoŜenia, semantyczne kategoryzowanie 6 W przykładach czerwoną czcionkę zastępuje kursywa. 27 NEGATYWNY PRIMING LOKALIZACYJNY zjawisko wydłuŜenia się czasów reakcji lub większej częstości reakcji błędnych w zadaniu wymagającym wskazania połoŜenia bodźca, kiedy ten bodziec pojawia się w miejscu, w którym wcześniej wystąpił dystraktor Zadanie lokalizacyjne: osoba badana sygnalizuje połoŜenie wyróŜnionego bodźca (np. znaku „X”), a ignoruje połoŜenie dystraktora (np. znaku „O”) priming negatywny oczekiwany jest wtedy, kiedy bodziec wymagający zareagowania pojawia się w miejscu, w którym w próbie poprzedniej pojawił się dystraktor naciśnij klawisz odpowiadający połoŜeniu znaku „X”, zignoruj połoŜenie „O” próba primingowa (poprzedzająca): X O próba testowa: X O (w warunkach kontrolnych obydwa elementy w próbie testowej pojawiają się w miejscach, w których w próbie primingowej nie pojawił się Ŝaden) 28 PIERWOTNA INHIBICYJNA TEORIA PRIMINGU NEGATYWNEGO Neill (1977), Tipper (1985), Neumann i DeSchepper (1992) reprezentacja bodźca ignorowanego w próbie primingowej zostaje aktywnie wyhamowana w procesie odróŜniania go od bodźca, na który naleŜy zareagować, co oznacza krótkotrwałe zmniejszenie poziomu jej wzbudzenia poniŜej wartości typowej jeŜeli bodziec uprzednio ignorowany lub bodziec skojarzony z uprzednio ignorowanym wymaga zidentyfikowania i reakcji, kiedy poziom wzbudzenia właściwej reprezentacji jest (jeszcze) obniŜony w rezultacie jej wyhamowania, identyfikacja trwa dłuŜej i większe jest prawdopodobieństwo błędnej reakcji, czyli występuje priming negatywny występowanie primingu negatywnego wtedy, kiedy krytyczne bodźce są jedynie powiązane semantycznie, a nie toŜsame, tłumaczy załoŜenie, Ŝe hamowanie reprezentacji dystraktora rozprzestrzenia się równieŜ na reprezentacje powiązane z nią semantycznie BADANIA NAD WŁAŚCIWOŚCIAMI PRIMINGU NEGATYWNEGO: WYNIKI NIEZGODNE Z PIERWOTNĄ KONCEPCJĄ INHIBICYJNĄ • moŜliwe są długotrwałe negatywne efekty primingowe (Tipper i in., 1991; Lowe, 1998, DeSchepper i Treisman, 1996) • priming negatywny zaleŜy od kontekstu, w jakim w próbie testowej pojawia się bodziec wcześniej ignorowany na przykład zwykle nie występuje, jeŜeli w próbie testowej nie ma dystraktora (Lowe, 1979; Tipper i Cranston, 1985; Moore, 1994; Milliken i Joordens, 1996; Milliken, Joordens, Merikle i Seiffert, 1998) przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką próba primingowa (poprzedzająca) JABŁKO WANNA próba testowa WANNA (brak negatywnego efektu primingowego; niekiedy w takich warunkach obserwuje się priming pozytywny) 29 • priming negatywny zaleŜy od kontekstu prób, w jakim pojawiają się krytyczne sekwencje: próba primingowa – próba testowa (Lowe, 1979, 1998; Moore, 1994) takie same próby primingowe w zaleŜności od warunków próby testowej lub kontekstu innych prób mogą prowadzić do pozytywnych albo do negatywnych efektów primingowych (np. Lowe, 1979, 1998; Tipper i Cranston, 1985) • wielkość primingu negatywnego nie koreluje z innymi domniemanymi wskaźnikami hamowania (Kramer, Humphrey, Larish, Logan i Strayer, 1994; Friedman i Miyake, 2004) STANOWISKA WOBEC USTALEŃ SPRZECZNYCH Z PIERWOTNĄ INHIBICYJNĄ TEORIĄ PRIMINGU NEGATYWNEGO • priming negatywny w ogóle nie wiąŜe się z procesami hamowania, ma inną naturę • załoŜenie o inhibicyjnej genezie primingu negatywnego + rewizja/rozbudowanie załoŜeń pierwotnej koncepcji inhibicyjnej NIEINHIBICYJNE WYJAŚNIENIA PRIMINGU NEGATYWNEGO przyczyną zjawiska jest pewna niezgodność czy konflikt, do którego dochodzi w próbie testowej wskutek przetwarzania w niej reprezentacji pamięciowych wykreowanych w próbie primingowej HIPOTEZA WYDOBYCIA ŚLADU EPIZODYCZNEGO (episodic trace retrieval hypothesis) Neill i Valdes (1992), Neill, Valdes, Terry i Gorfein (1992) jeŜeli w próbie testowej zostaje wydobyta epizodyczna reprezentacja bodźca utworzona wtedy, gdy był on dystraktorem, to wraz z nią wzbudzony zostaje zapis „nie reaguj” czy „nie przetwarzaj”, sprzeczny z obecnym wymogiem zareagowania na ten bodziec; przezwycięŜenie tego konfliktu wymaga dodatkowego czasu i w tych warunkach większe jest prawdopodobieństwo błędnej reakcji 30 Hipoteza wydobycia śladu epizodycznego tłumaczy: • długotrwałe negatywne efekty primingowe • rolę czynników kontekstowych ZREWIDOWANA KONCEPCJA INHIBICYJNA Tipper (2001) połączenie załoŜenia o inhibicyjnej genezie primingu negatywnego z takim mechanizmem „przeniesienia” skutków ignorowania bodźca w próbie primingowej na próbę testową, jaki zakłada hipoteza wydobycia śladu epizodycznego procesy hamowania są zapamiętywane, to znaczy one same albo ich skutki mogą być reaktywowane zgodnie z ogólnymi zasadami funkcjonowania pamięci, kiedy ponownie napotykany jest obiekt, którego reprezentacja była tłumiona HAMOWANIE POWROTU (inhibition of return, IOR) zjawisko polega na spowolnionym reagowaniu na bodziec pojawiający się w miejscu, na które wcześniej była skierowana uwaga jest tłumaczone blokowaniem powrotu uwagi do miejsca, na które była juŜ skierowana7 7 To jest wyjaśnienie dominujące, ale nie jedyne. Pratt, Spalek i Bradshaw (1999) zaproponowali nieinhibicyjne wyjaśnienie zjawiska, odwołujące się do „bezwładności” przemieszczanej uwagi (attentional momentum). MacLeod i in. (2003) słusznie krytykują nazwę „hamowanie powrotu”, zakładającą określony (inhibicyjny) mechanizm zjawiska. 31 Posner i Cohen (1980) trzy ramki zadanie detekcyjne: reakcja na pojawienie się jasnej kropki • w ramce centralnej kropka pojawia się w 80% wypadków, w lewej – w 10%, w prawej – w 10% próba zaczyna się od krótkotrwałego rozjaśnienia jednej z ramek peryferycznych po przerwie o zmiennej długości (0, 50, 100, 200, 300, 500 ms) ekspozycja kropki kropka eksponowana w miejscu wcześniejszego rozjaśnienia odstęp pomiędzy rozjaśnieniem ramki i ekspozycją kropki: 0, 50, 100, 200 ms skrócenie czasów reakcji w porównaniu z warunkami kontrolnymi odstęp pomiędzy rozjaśnieniem ramki i ekspozycją kropki: 300, 500 ms wydłuŜenie czasów reakcji w porównaniu z warunkami kontrolnymi zakłada się, Ŝe uwaga jest przyciągana przez rozjaśnienie ramki, po czym wraca do ramki centralnej, w której bodziec pojawia się z największą częstością: powrót do miejsca, na które uwaga była skierowana wcześniej (ramka peryferyczna, w której pojawia się bodziec) jest utrudniony zjawisko występuje równieŜ wtedy, kiedy bodziec wymagający zareagowania pojawia się w miejscu, w którym wcześniej pojawił się bodziec takŜe wymagający reakcji (procedura bodziecbodziec, a nie – jak w eksperymencie przedstawionym wyŜej – wskazówka-bodziec) Maylor (1985), Maylor i Hockey (1985), Posner i in. (1984) 32 PAMIĘĆ UKRYTA OZNAKI UCZENIA SIĘ W AMNEZJI nabywanie sprawności uczenie się reguł warunkowanie klasyczne efekt ekspozycji i warunkowanie emocjonalne priming powtórzeniowy W wielu badaniach okazywało się, Ŝe osoby dotknięte amnezją - o niskich wynikach w bezpośrednich testach pamięciowych, takich jak odtwarzanie czy rozpoznawanie, przejawiały normalne efekty primingowe w testach pośrednich. Krytycznie waŜny czynnik: incydentalna (pośrednia) instrukcja stosowanie przez osoby badane strategii niezamierzonej (zob. Richardson-Klavehn i in., 2004)8 PAMIĘĆ JAWNA (explicit memory) ujawniana w testach bezpośrednich (czyli odwołujących się do epizodu kodowania), takich jak odtwarzanie, rozpoznawanie, odtwarzanie z uŜyciem wskazówek PAMIĘĆ UKRYTA (implicit memory) ujawniana w testach pośrednich, które nie odwołują się do epizodu kodowania (np. uzupełnianie niekompletnego słowa, identyfikacja słowa percepcyjnie zdegradowanego) (zob. jednak Richardson-Klavehn i in., 2004) 8 Richardson-Klavehn, A., Gardiner, J.M., Java, R. (2004). Pamięć: rozszczepienia zadania, rozszczepienia procesów i rozszczepienia świadomości, [w:] G. Underwood (red.), Utajone poznanie (s. 99-174). Gdańsk: Gdańskie Wyd. Psychologiczne. 33 POŚREDNIE TESTY PAMIĘCI (przykłady) identyfikacje przy krótkich ekspozycjach (np. 35 ms) stokrotka decyzje leksykalne stokrotka tsokrtako uzupełnianie początku słowa sto______ uzupełnianie niekompletnego słowa --okr-t-a identyfikowanie słowa percepcyjnie zdegradowanego (brakujące fragmenty liter) stokrotka rozwiązywanie anagramów otsktaork generowanie egzemplarzy kategorii „wymień znane Ci kwiatki” generowanie skojarzeń łąka - ? 34 WARUNKI KODOWANIA NIEKORZYSTNIE WPŁYWAJĄCE NA ODTWARZANIE I ROZPOZNAWANIE (A NIEKONIECZNIE POGARSZAJĄCE WYNIKI W PERCEPCYJNYCH TESTACH POŚREDNICH) uczenie się w warunkach rozproszenia uwagi zadanie odwołujące się do percepcyjnych, a nie semantycznych właściwości materiału WCZESNE OBSERWACJE SUGERUJĄCE ODMIENNE WŁAŚCIWOŚCI PAMIĘCI „JAWNEJ” I „UKRYTEJ” pamięć jawna zaleŜna od głębokości przetwarzania (lepsza w wypadku przetwarzania „głębokiego”, semantycznego) względnie niezaleŜna od zgodności „powierzchniowych” (fizycznych) cech materiału w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego pamięć ukryta względnie niezaleŜna od głębokości przetwarzania zaleŜna od zgodności „powierzchniowych” (fizycznych) cech materiału w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego wykorzystanie odmiennych modalności w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego → osłabienie lub zniesienie efektów primingowych PAMIĘĆ JAWNA I UKRYTA A EFEKT DOMINACJI OBRAZU Weldon i Roediger (1987) ludzie lepiej pamiętają przedmioty przedstawione na obrazkach niŜ rzeczowniki ... ale w pośrednim teście pamięciowym uzupełniania początków wyrazów na wybierane uzupełnienia silniej wpływają rzeczowniki niŜ obrazki 35 PAMIĘĆ JAWNA I UKRYTA A EFEKT GENEROWANIA Jacoby (1983) przeczytać: ZIMNO BIAŁY DOBRY przeczytać: ciepło - ZIMNO czarny - BIAŁY zły - DOBRY wygenerować z kontekstu: ciepło czarny zły - testy pamięciowe: rozpoznawanie identyfikacja percepcyjna rozpoznawanie → tym lepsze, im głębsze przetwarzanie identyfikacja percepcyjna → najlepsza w warunkach najpłytszego przetwarzania EFEKT GENEROWANIA: ludzie lepiej przypominają sobie wyrazy wygenerowane przez siebie w odpowiedzi na podawane bodźce niŜ te wyrazy, które tylko przeczytali/usłyszeli ... ale w percepcyjnych testach pośrednich najsilniejszy priming występuje dla wyrazów przeczytanych, a nie wygenerowanych 36 Graf i Mandler (1984; zob. teŜ. Reingold i Toth, 2004, s. 180-186)9 kodowanie w fazie uczenia się semantyczne niesemantyczne początki słów w fazie testu jako wskazówki zamierzonego wydobycia elementy testu pamięci ukrytej wydobywanie zamierzone zaleŜne od rodzaju (głębokości) przetwarzania wynik testu pośredniego niezaleŜny od głębokości przetwarzania HIPOTEZY WYJAŚNIAJĄCE „PAMIĘĆ UKRYTĄ” (implicit memory) hipoteza wielu systemów pamięci trwałej (Squire i Zola-Morgan, 1991) hipoteza przetwarzania sprzyjającego transferowi (Roediger, Weldon i Challis, 1989) HIPOTEZA WIELU SYSTEMÓW PAMIĘCI TRWAŁEJ pamięć składa się z wielu systemów, których funkcjonowanie rządzi się odrębnymi prawami i którym odpowiadają odrębne struktury mózgowe pamięć deklaratywna przechowuje werbalizowalną wiedzę, ujawnianą przez świadome odtwarzanie lub rozpoznawanie pamięć nie-deklaratywna przejawia się w zachowaniu podmiotu, a niekoniecznie w świadomym przypominaniu 9 Reingold, E.M., Toth, J.P. (2004). Rozszczepienia procesu a rozszczepienia zadań: kontrowersji ciąg dalszy. W: G. Underwood (red.), Utajone poznanie (s. 175-219). Gdańsk: Gdańskie Wyd. Psychologiczne. 37 HIPOTEZA WIELU SYSTEMÓW PAMIĘCI TRWAŁEJ (SQUIRE) PAMIĘĆ DEKLARATYWNA EPIZODYCZNA SEMANTYCZNA NIEDEKLARATYWNA PRIMING SPRAWNOŚCI WARUNKOWANIE KLASYCZNE HABITUACJA SENSYTYZACJA pamięć deklaratywna jeden system - pamięć semantyczna i epizodyczna mają istotne wspólne właściwości pamięć nie-deklaratywna róŜne mechanizmy (systemy) pamięciowe, które łączy to, Ŝe mają charakter niedeklaratywny; róŜne lokalizacje mózgowe 38 HIPOTEZA PRZETWARZANIA SPRZYJAJĄCEGO TRANSFEROWI (transfer-appropriate processing) poziom wykonania testu pamięciowego zaleŜy od stopnia zgodności operacji wykonywanych w trakcie kodowania i wydobywania im większa zgodność tych operacji, tym wyŜszy poziom wykonania testu dysocjacje pomiędzy róŜnymi testami pamięciowymi interpretowane w kategoriach procesów, a nie odrębnych systemów W KONCEPCJI ROZRÓśNIA SIĘ DWIE KLASY ZADAŃ: percepcyjne – w których dominuje analiza percepcyjnych („powierzchniowych”) cech bodźców pojęciowe – w których istotna jest analiza znaczenia materiału TESTY STOSOWANE W BADANIACH PAMIĘCI „JAWNEJ” I „UKRYTEJ” Wyraz na liście: wino bezpośrednie pośrednie pojęciowe Przypomnij sobie słowa z listy. Jaki napój produkuje się na południu Francji? Uzupełnij brakujące litery w wyrazie: percepcyjne Przypomnij sobie słowa z listy, które brzmią podobnie jak „kino”. w--o 39 bezpośrednie pośrednie pojęciowe √ - percepcyjne - √ Roediger (1990) w większości badań konfrontuje się wyniki pojęciowych testów bezpośrednich i percepcyjnych testów pośrednich, nie wiadomo więc, czy stwierdzane róŜnice naleŜy przypisać wymiarowi bezpośrednie - pośrednie (pamięć jawna - pamięć ukryta) czy teŜ wymiarowi pojęciowe percepcyjne zgodnie z teorią przetwarzania sprzyjającego transferowi waŜny jest ten drugi wymiar: zgodność albo niezgodność przetwarzania w fazie uczenia się (zapamiętywania) i w fazie testu pamięciowego Wyniki badań: spory sukces teorii przetwarzania sprzyjającego transferowi w wyjaśnianiu wyników badań ale nie jest tak, Ŝe zróŜnicowania dotyczące pamięci jawnej i ukrytej dadzą się całkowicie wyjaśnić przez odwołanie się do wymiaru: percepcyjny - pojęciowy Są systematyczne róŜnice pomiędzy pojęciowymi testami bezpośrednimi i pojęciowymi testami pośrednimi percepcyjnymi testami bezpośrednimi i percepcyjnymi testami pośrednimi 40 ZMIENNE POPULACYJNE ludzie cierpiący na amnezję ludzie w podeszłym wieku ludzie chorujący na schizofrenię (porównywani z młodymi osobami zdrowymi) normalny priming pojęciowy w zadaniach kategoria - egzemplarz „wymień napoje” obniŜony poziom wykonania w odpowiednio dobranych testach bezpośrednich (przypominanie z uŜyciem wskazówki, którą jest nazwa kategorii) „przypomnij sobie napoje, które były na liście” ludzie cierpiący na amnezję normalny priming pojęciowy w zadaniu: podawanie skojarzenia do słowa „podaj skojarzenie do słowa butelka” obniŜony poziom wykonania w odpowiednio dobranych testach bezpośrednich „przypomnij sobie słowo z listy kojarzące się ze słowem butelka” Weldon i Coyote (1996) młode osoby zdrowe efekt dominacji obrazu w pojęciowych testach bezpośrednich (odtwarzanie z uŜyciem wskazówki - nazwy kategorii albo wskazówki, z którą kojarzy się słowo przypominane z listy) nie ma efektu dominacji obrazu w pojęciowych testach pośrednich (generowanie egzemplarzy kategorii, generowanie skojarzeń do podanych wyrazów) Wniosek: teoria „przetwarzania umoŜliwiającego transfer” chwyta istotny aspekt funkcjonowania pamięci: zgodność procesów zaangaŜowanych w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego, ale z wymiarem „jawne - ukryte” wiąŜe się waŜne psychologiczne zróŜnicowanie niezaleŜne od wymiaru „percepcyjny - pojęciowy” 41 ZAPOMINANIE W WYNIKU WYDOBYWANIA Anderson i Spellman (1995) I. uczenie się par KATEGORIA - egzemplarz CZERWONY - krew CZERWONY - ogień CZERWONY - wiśnia CZERWONY - pomidor JEDZENIE - chleb JEDZENIE - groszek JEDZENIE - ketchup JEDZENIE - truskawka II. ćwiczenie w wydobywaniu: krew, ogień np. CZERWONY – o_______ ? III. 20 minut zajmowania się czymś innym IV. wydobywanie egzemplarzy obydwu kategorii (CZERWONY i JEDZENIE) Wyniki: 1. polepszenie pamiętania egzemplarzy ćwiczonych (krew, ogień) 2. pogorszenie pamiętania niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonej kategorii (wiśnia, pomidor) 3. pogorszenie pamiętania egzemplarzy niećwiczonej kategorii czerwonych egzemplarzy kategorii „jedzenie” (ketchup, truskawka) pozostałych egzemplarzy kategorii niećwiczonej (chleb, groszek) 42 Anderson: wydobywanie z pamięci treści o określonych właściwościach wiąŜe się z wyhamowaniem treści, które tylko częściowo odpowiadają kryteriom wydobycia efekt jest rzeczywiście związany z próbami wydobywania w fazie ćwiczenia: kiedy zamiast ćwiczenia w wydobywaniu po prostu przypominano osobom badanym część wyrazów (nie musieli tego robić sami), efekt nie występował upośledzenie pamiętania niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonych kategorii tylko w niewielkim stopniu dotyczy egzemplarzy o słabszym związku z kategorią, a zatem takich, które nie powinny być silnymi rywalami dla treści wydobywanych w fazie ćwiczenia. Zjawisko potwierdzono dla róŜnego rodzaju wydobywanego/zapominanego materiału: egzemplarze kategorii przedmiotowych (jak w przykładzie wyŜej) znaczenia słów wieloznacznych materiał o charakterze wzrokowo-przestrzennym fakty dotyczące jakiegoś obiektu działania szczegóły zaaranŜowanej sceny przestępstwa cechy osobowości Veling i van Knippenberg (2004) zademonstrowali efekt obniŜonej dostępności niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonej kategorii w warunkach, kiedy test pamięciowy polegał na rozpoznawaniu wyrazów z fazy uczenia się oraz kiedy miał charakter pośredni i polegał na podejmowaniu decyzji leksykalnych (zmienną zaleŜną w obydwu wypadkach był czas reakcji) Butler i in. (2001), Perfect i in. (2002, 2004) wykazali zaleŜność efektu od rodzaju testu pamięciowego i charakteru wskazówek uŜytych w fazie wydobycia Anderson i Green (2001) tłumienie nasuwających się skojarzeń do podawanych wyrazów obniŜa pamięciową dostępność tych skojarzeń 43 HAMOWANIE ASOCJACJI W WARUNKACH UTRUDNIONEGO DOSTĘPU DO WYDOBYWANEJ TREŚCI Dagenbach, Carr, Barnhardt (1990) I. uczenie się definicji rzadkich wyrazów, np. accipiter (jastrząb, sokół) II. ekspozycja wyrazu poprzedzającego → ekspozycja innego wyrazu (bądź łańcucha liter), względem którego podejmowana jest decyzja leksykalna np. accipiter → eagle accipiter → clam osoba badana ma sobie przypomnieć znaczenie wyrazu poprzedzającego i wykorzystać je do przewidzenia, jaki wyraz moŜe się pojawić następnie III. test odtwarzania definicji accipiter. test rozpoznawania definicji accipiter Wyniki: wyrazy poprzedzające, których definicje zostały rozpoznane, ale nie odtworzone – wydłuŜenie czasów reakcji w stosunku do wyrazów powiązanych semantycznie np. po nieudanej próbie wydobycia znaczenia accipiter dłuŜszy czas reakcji dla eagle niŜ dla clam wyrazy poprzedzające, których definicje zostały odtworzone – skrócenie czasów reakcji w stosunku do wyrazów powiązanych semantycznie 44 Barnhardt i in. (1996) potwierdzenie efektów stwierdzonych w badaniach Dagenbacha i in. (1990) dla wyrazów powiązanych asocjacyjnie z wyrazami poprzedzającymi w zadaniu leksykalnym priming pozytywny dla synonimów wyrazów poprzedzających niezaleŜnie od tego, czy definicje tych wyrazów zostały odtworzone czy teŜ nie Carr i Dagenbach (1990) próby dotarcia do znaczenia wyrazów poprzedzających, maskowanych po krótkim czasie ekspozycji → skrócenie czasów reakcji na te same wyrazy eksponowane bez maskowania w próbach testowych, wydłuŜenie czasów reakcji w stosunku do wyrazów powiązanych semantycznie z wyrazami poprzedzającymi (zadanie wymagało podejmowania decyzji leksykalnych) HIPOTEZA CENTRUM/OTOCZENIE (center-surround hypothesis) próba wydobycia znaczenia wyrazu słabo opanowanego (bądź maskowanego) wiąŜe się z tłumieniem jego asocjacji jest to mechanizm przezwycięŜania konfliktu pomiędzy słabo wzbudzoną reprezentacją znaczenia wyrazu i jego asocjacjami w próbach wydobycia tego znaczenia wyniki spójne z tą hipotezą uzyskano równieŜ w badaniach, w których posłuŜono się sztucznymi bodźcami i kategoriami (Carr i in., 1994) 45 UKIERUNKOWANE ZAPOMINANIE osobom badanym przedstawia się pewien materiał do zapamiętania (np. listę wyrazów), przy czym jego część juŜ po prezentacji zostaje oznaczona jako taka, której nie trzeba pamiętać lub którą naleŜy zapomnieć oznaczenie „zapomnij” moŜe się odnosić do pojedynczych elementów (metoda elementów) albo do pewnej liczby (listy) wcześniej eksponowanych elementów (metoda listy) METODA ELEMENTÓW METODA LISTY MŁYNEK pamiętaj WIEWIÓRKA zapomnij JABŁKO pamiętaj GŁOŚNIK zapomnij KSIĄśKA zapomnij KAMIEŃ pamiętaj itd. ___________ TEST WIEWIÓRKA GŁOŚNIK KSIĄśKA itd. zapomnij to co było dotychczas JABŁKO KAMIEŃ MŁYNEK itd. ____________ TEST test pamięciowy odnosi się zarówno do tych elementów, które miały być zapamiętane, jak i tych, których nie trzeba było pamiętać EFEKTY INSTRUKCJI „ZAPOMNIJ”: gorsze odtwarzanie materiału, który miał być zapomniany lepsze odtwarzanie materiału pozostałego osłabienie interferencji proaktywnej wywołanej materiał, który został oznaczony wskazówką „zapomnij” 46 czyli: materiał, do którego odnosi się instrukcja „zapomnij”, jest odtwarzany gorzej niŜ w warunkach, gdy nie ma tej instrukcji materiał następujący po instrukcji „zapomnij” jest odtwarzany lepiej niŜ w warunkach, gdy nie ma tej instrukcji METODA ELEMENTÓW efekt instrukcji „zapomnij” przejawia się równieŜ we wskaźnikach rozpoznawania METODA LISTY efekt instrukcji „zapomnij” nie przejawia się we wskaźnikach rozpoznawania UWALNIANIE OD HAMOWANIA (METODA LISTY) Bjork, Bjork i Glenberg (1973) w połowie listy pojawiała się wskazówka „zapomnij”, „pamiętaj” albo nie było pierwszej połowy listy analiza dotyczyła poziomu odtworzenia drugiej połowy listy wskazówka „zapomnij” znosiła interferencję proaktywną kiedy elementy „do zapomnienia” pojawiły się jako dystraktory w teście rozpoznawania poprzedzającym odtwarzanie drugiej połowy listy, efekt interferencji proaktywnej tak jak w grupie bez instrukcji „zapomnij” Bjork, Bjork i White (1984) replikacja wyników Bjork i in. (1973) i wykazanie, Ŝe sam test rozpoznawania bez dystraktorów z pierwszej listy nie przywraca interferencji proaktywnej 47 Basden, Basden i Gargano (1993) test rozpoznawania przed odtwarzaniem powodował zniesienie efektu ukierunkowanego zapominania Geiselman i Bagheri (1985) elementy „do zapomnienia” i „do zapamiętania” ponownie eksponowane z instrukcją „zapamiętaj” wzrost poziomu wykonania: elementy pierwotnie „do zapomnienia” – 39% elementy pierwotnie „do zapamiętania” – 7% Zjawisko „uwalniania od hamowania” świadczy to tym, Ŝe elementy „do zapomnienia” są kodowane w pamięci, ale zablokowane czy utrudnione jest ich wydobycie: efekt hamowania moŜe być zniesiony przez reekspozycję tych elementów. WARUNKI WYSTĘPOWANIA EFEKTU (METODA LISTY) *wskazówka „zapomnij” jest najbardziej efektywna, kiedy pojawia się zaraz po materiale „do zapomnienia”; jeŜeli pomiędzy tym materiałem a wskazówką jest dodatkowy materiał, efekty ukierunkowanego zapominania maleją *warunkiem występowania efektu jest uczenie się nowego materiału po instrukcji „zapomnij” *obciąŜenie osoby badanej dodatkowym zadaniem pamięciowym w trakcie przyswajania materiału po instrukcji „zapomnij” znosi efekt HIPOTEZY WYJAŚNIAJĄCE UKIERUNKOWANE ZAPOMINANIE „wymazywanie” śladów pamięciowych? to wyjaśnienie nie radzi sobie z wieloma ustaleniami dotyczącymi właściwości zjawiska (zwłaszcza z tymi, które wiąŜą się z metodą listy) i zostało odrzucone juŜ w samych początkach badań nad ukierunkowanym zapominaniem 48 selektywne powtarzanie to wyjaśnienie dobrze tłumaczy wyniki uzyskane przy uŜyciu metody elementów (np. to, Ŝe efekt dotyczy zarówno odtwarzania, jak i rozpoznawania; jest silniejszy, kiedy wskazówki „zapomnij”/„pamiętaj” pojawiają się bezpośrednio po ekspozycji wyrazów, a nie z opóźnieniem) hamowanie materiału „do zapomnienia” (retrieval inhibition) to wyjaśnienie dobrze tłumaczy wyniki uzyskane przy uŜyciu metody listy (np. niewystępowanie efektu w testach rozpoznawania; zjawisko „uwalniania od hamowania”) segregacja (osobne grupowanie) elementów „do zapamiętania” i „do zapomnienia” mechanizm tłumaczy niektóre efekty występujące w badaniach przeprowadzanych za pomocą metody elementów i metody listy (np. to, Ŝe elementy „do zapomnienia” interferują wzajemnie ze sobą, ale nie z elementami „do zapamiętania”; ludzie przypominają sobie łatwiej elementy „do zapomnienia”, kiedy wiedzą, Ŝe właśnie je mają wydobywać) Basden, Basden i Gargano (1993) za efekt ukierunkowanego zapominania odpowiada: w warunkach zastosowania metody elementów - selektywne powtarzanie w warunkach zastosowania metody listy - hamowanie wydobycia ale: mechanizm selektywnego powtarzania moŜe równieŜ wchodzić w grę przy zastosowaniu metody listy, kiedy pomiędzy prezentacją materiału (wraz ze wskazówką „zapomnij”) a odtworzeniem jest czas na selektywne powtarzanie w badaniach wykorzystujących metodę elementów stwierdzono, Ŝe instrukcja „zapomnij” moŜe wywierać silniejszy wpływ niŜ sama instrukcja „nie powtarzaj” 49 UWAGA TEORIA WCZESNEJ SELEKCJI (Broadbent) równoległe przetwarzanie i rejestrowanie informacji sensorycznej z róŜnych źródeł selekcja na podstawie cech fizycznych → identyfikacja uświadomienie reakcja trwałe zapamiętanie TEORIE PÓŹNEJ SELEKCJI (Norman; Deutsch i Deutsch; Duncan) równoległa identyfikacja wszystkich rejestrowanych bodźców selekcja na podstawie znaczenia → uświadomienie reakcja trwałe zapamiętanie 50 FAKTY ZGODNE Z TEORIĄ WCZESNEJ SELEKCJI niepamiętanie bodźców ignorowanych NIEZGODNE Z TEORIĄ WCZESNEJ SELEKCJI oznaki semantycznej analizy bodźców ignorowanych dowody przetwarzania równoległego NIEZGODNE Z TEORIĄ PÓŹNEJ SELEKCJI zwiększenie liczby bodźców ignorowanych → osłabienie bądź wyeliminowanie ich wpływu TEORIA WCZESNEJ SELEKCJI: Ŝaden bodziec nie jest identyfikowany przed skierowaniem na niego uwagi TEORIA PÓŹNEJ SELEKCJI: wszystkie bodźce są identyfikowane przed skierowaniem na nie uwagi TEORIA „OSŁABIACZA” A. TREISMAN: niektóre bodźce mogą być identyfikowane przed skierowaniem na nie uwagi jeŜeli informacja „na wejściu” nie spełnia kryterium selekcyjnego → jest osłabiana, a nie całkowicie blokowana w pewnych szczególnych okolicznościach moŜe być dalej przetwarzana warunkiem jest odpowiedni priming 51 OZNAKI IDENTYFIKACJI BODŹCÓW IGNOROWANYCH A HIPOTEZA „PÓŹNEJ SELEKCJI” I. im łatwiejsze sensoryczne róŜnicowanie pomiędzy informacją, na która kierujemy uwagę, i informacją ignorowaną czyli im bardziej okoliczności sprzyjają selekcji tym słabsze efekty związane z identyfikacją bodźców ignorowanych np. intreferencja w zadaniu Stroopa jest mniejsza, gdy niespójność dotyczy nie cech jednego bodźca, ale dwóch odrębnych bodźców „przerzucanie” się na przekaz ignorowany, gdy pojawia się w nim sensowna kontynuacja wątku, który urywa się w przekazie powtarzanym (Treisman), jest bardzo rzadkie, gdy te przekazy są czytane przez osoby róŜnej płci II. im lepsza eksperymentalna kontrola uwagi osoby badanej, tym słabsze efekty związane z identyfikacją bodźców ignorowanych np. Inhoff i Brihl (1991) nie było wpływu fragmentów tekstu ignorowanego na wybory dokonywane w teście wiadomości, jeśli badane osoby nie fiksowały na tych fragmentach wzroku zatem: wyniki badań świadczące o identyfikacji bodźców ignorowanych nie dowodzą jednoznacznie tego, Ŝe identyfikacja jest nieselektywna 52 WNIOSKI Z BADAŃ (NAD UWAGĄ SELEKTYWNĄ I PODZIELNĄ) identyfikacja w procesach percepcyjnych ma charakter selektywny równoległa identyfikacja bodźców jest moŜliwa “pojemność” systemu równoległej identyfikacji jest ograniczona [efekty wpływu bodźców ignorowanych maleją, kiedy rośnie percepcyjna złoŜoność sytuacji, np. Kahneman i Chajczyk, 1983; Lavie i Cox, 1997] TEORIA WCZESNEJ SELEKCJI identyfikacja selektywna i sekwencyjna ograniczone moŜliwości przetwarzania (jeden bodziec na raz) TEORIE PÓŹNEJ SELEKCJI identyfikacja nieselektywna i równoległa bez ograniczeń moŜliwości przetwarzania (wszystkie bodźce na raz) H. PASHLERA TEORIA KONTROLOWANEGO PRZETWARZANIA RÓWNOLEGŁEGO identyfikacja selektywna moŜe być równoległa (jeŜeli chcemy) ograniczone moŜliwości przetwarzania (ale więcej niŜ jeden bodziec na raz) 53 MECHANIZMY UWAGI W KONCEPCJI PASHLERA UWAGA PERCEPCYJNA mechanizm selekcyjny + ograniczone środki przetwarzania związane z określoną modalnością moŜliwość przetwarzania równoległego mechanizm selekcyjny blokuje analizę percepcyjną bodźców ignorowanych „przepuszcza” do dalszej analizy jeden albo więcej bodźców na raz w zaleŜności od celów ograniczone środki przetwarzania analiza bodźców “przepuszczonych” (jednego albo więcej na raz) nadmierne obciąŜenie → spadek sprawności „CENTRALNE WĄSKIE GARDŁO” ograniczenie nie wiąŜe się z modalnością (ma charakter centralny) nie ma moŜliwości przetwarzania równoległego (to jest wąskie gardło) 54 ARGUMENTY NA RZECZ TEZY O ODRĘBNYCH SYSTEMACH UWAGI PERCEPCYJNEJ ZWIĄZANYCH Z POSZCZEGÓLNYMI MODALNOŚCIAMI ludzie potrafią selekcjonować bodźce wzrokowe i słuchowe o róŜnej lokalizacji (to znaczy potrafią dokonywać niezaleŜnych wyborów, które bodźce będą identyfikowane w obrębie kaŜdej modalności) moŜliwości równoległego identyfikowania bodźców słuchowych i wzrokowych są większe niŜ moŜliwości równoległego identyfikowania bodźców z jednej modalności KONCEPCJA N. LAVIE moŜliwości (zasoby) systemu analizy percepcyjnej są ograniczone identyfikacja jest nieselektywna w granicach określonych przez te moŜliwości (zasoby) - nie moŜemy zablokować identyfikacji bodźca, jeŜeli tylko są wolne zasoby „wczesna selekcja” jest moŜliwa tylko w warunkach duŜego obciąŜenia percepcyjnego Lavie (2000, 2005) OBCIĄśENIE PERCEPCYJNE OBCIĄśENIE PAMIĘCI ROBOCZEJ A WPŁYW DYSTRAKTORÓW *zwiększenie obciąŜenia percepcyjnego w głównym zadaniu (więcej bodźców wymagających identyfikacji, bardziej złoŜona analiza percepcyjna) → zmniejszenie wpływu dystraktorów *zwiększenie obciąŜenia pamięci roboczej (więcej dodatkowego materiału przechowywanego w tej pamięci w trakcie wykonywania głównego zadania) → zwiększenie wpływu dystraktorów, słabsze efekty ich tłumienia 55 DYSTRAKTORY O SZCZEGÓLNYCH WŁAŚCIWOŚCIACH - WYWIERAJĄCE WPŁYW POMIMO OBCIĄśENIA PERCEPCYJNEGO twarz znanego człowieka rysunek uśmiechniętej twarzy własne imię osoby spostrzegającej BODŹCE PRZYCIĄGAJĄCE UWAGĘ nagła zmiana albo ruch zaprzestanie oddziaływania bodźca bodźce odróŜniające się intensywne nowe nieoczekiwane wzbudzające emocje odpowiadające temu, o czym ostatnio myśleliśmy PSYCHOLOGICZNY OKRES REFRAKCJI osoba badana reaguje na dwa bodźce według róŜnych reguł (realizuje dwa zadania) (dla odpowiednio krótkich SOA) czas reakcji na bodziec drugi rośnie w miarę zmniejszania się interwału czasowego pomiędzy nim a bodźcem pierwszym zjawisko występuje takŜe wtedy, kiedy bodźce są w róŜnych modalnościach, a wymagane reakcje angaŜują róŜne systemy efektoryczne 56 ANALIZA WYBÓR WYKONYWANIE PERCEPCYJNA REAKCJI REAKCJI ANALIZA WYBÓR WYKONYWANIE PERCEPCYJNA REAKCJI REAKCJI Faza wyboru reakcji w zadaniu 2 nie moŜe się rozpocząć, dopóki nie zakończy się faza wyboru reakcji w zadaniu 1. HIPOTEZA „CENTRALNEGO WĄSKIEGO GARDŁA" (CENTRAL BOTTLENECK) faza wyboru reakcji na bodziec nie moŜe pokrywać się z fazą wyboru reakcji w innym zadaniu fazy „percepcyjna” i „wykonawcza” mogą pokrywać się z fazami „percepcyjną”, „wykonawczą” oraz z fazą wyboru reakcji w innym zadaniu HIPOTETYCZNE MECHANIZMY NABYWANIA WPRAWY W REZULTACIE ĆWICZENIA PRZY ZAŁOśENIU ISTNIENIA CENTRALNEGO WĄSKIEGO GARDŁA skrócenie fazy decyzji/wyboru reakcji zintegrowanie reakcji cząstkowych w większe całości ⇒ centralne „wąskie gardło” zajmowane rzadziej i na krótszy czas dłuŜej dostępne dla innych czynności 57 INNE WYJAŚNIENIA ZJAWISKA PSYCHOLOGICZNEGO OKRESU REFRAKCJI I. strategia systemu wykonawczego zjawisko jest konsekwencją stosowania przez system wykonawczy strategii, która pozwala na optymalizowanie działania w warunkach podwójnego zadania argumenty empiryczne: koszt związany z wykonywaniem dwóch zadań moŜe być znacznie zredukowany, jeŜeli obydwa są traktowane jako jednakowo waŜne i są długotrwale ćwiczone [jednak to moŜe być teŜ wyjaśnione na gruncie hipotezy centralnego wąskiego gardła, zob. wyŜej] to wyjaśnienie, tak jak hipoteza centralnego wąskiego gardła, zakłada, Ŝe wybory reakcji na kolejne bodźce dokonują się w sposób sekwencyjny (w jednym wypadku - w rezultacie obrania takiej strategii, w drugim - z powodu ograniczeń strukturalnych) II model dzielonych zasobów wybory reakcji na bodźce dokonują się w sposób równoległy dla obydwu zadań, z tym Ŝe zasoby są rozdzielane nierówno pomiędzy jedno i drugie zadanie (stąd wydłuŜenie czasów reakcji na bodziec drugi) argumenty empiryczne: od SOA zaleŜy nie tylko czas reakcji na bodziec drugi (RT2), ale takŜe na pierwszy (RT1): im SOA krótsze, tym RT1 dłuŜszy (Tombu i Jolicoeur, 2002) 58 MRUGNIĘCIE UWAGOWE (attentional blink, AB) niezdolność do zauwaŜenia elementu szukanego, kiedy pojawia się on krótko (w obrębie 500 ms) po pojawieniu się innego elementu szukanego w serii szybko następujących po sobie krótkich ekspozycji element pojawiający się później zostaje zidentyfikowany (występuje związany z nim priming semantyczny), ale nie zostaje świadomie spostrzeŜony wyjaśnienia zjawiska: uwagowe jest pewien minimalny czas kierowania uwagi na bodziec, zanim moŜe się ona przemieścić na inny bodziec albo pewnego czasu wymaga samo przemieszczenie uwagi z jednego bodźca na inny odwołujące się do kodowania informacji we wzrokowej pamięci krótkotrwałej AB wiąŜe się z angaŜującym zasoby kodowaniem bodźców wzrokowych w pamięci krótkotrwałej Centralnie czy peryferycznie ulokowany mechanizm zjawiska? efekt słaby albo nie występuje, kiedy obydwa krytyczne bodźce są w róŜnych modalnościach ale pewne wyniki wskazują na związek zjawiska z „późnymi” fazami przetwarzania: zwiększenie trudności reakcji na bodziec poprzedzający nasila efekt 59 UWAGA A PAMIĘĆ (STANOWISKO PASHLERA) MECHANIZM SELEKCYJNY W UWADZE PERCEPCYJNEJ nie blokuje kodowania informacji w pamięci sensorycznej decyduje, które bodźce będą reprezentowane w pamięci krótkotrwałej i identyfikowane nie przesądza, czy bodźce "przepuszczone" zostaną w sposób trwały zapamiętane CENTRALNE PRZETWARZANIE (bodźców/treści innych niŜ kodowane) nie zakłóca kodowania informacji w pamięci sensorycznej transferu informacji z pamięci sensorycznej do krótkotrwałej przechowywania informacji w pamięci krótkotrwałej utrudnia bądź uniemoŜliwia kodowanie informacji w pamięci trwałej wydobywanie informacji z pamięci trwałej 60 OD MODELU MODALNEGO DO WIELOSYSTEMOWEGO MODELU PAMIĘCI ROBOCZEJ "MODEL MODALNY" (Atkinson i Shiffrin, 1968) PAMIĘĆ SENSORYCZNA PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA (ROBOCZA) PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA REAKCJE • pamięć krótkotrwała umiejscowiona pomiędzy pamięcią sensoryczną a długotrwałą • jeden system pamięci krótkotrwałej o ograniczonej pojemności • kodowanie w pamięci krótkotrwałej (rozumianej jako pamięć operacyjna) wyłącznie akustyczne bądź artykulacyjne • (werbalna) pamięć krótkotrwała = pamięć robocza 61 PROBLEMY MODELU MODALNEGO: Jak informacja sensoryczna moŜe być zinterpretowana (zidentyfikowana) w pamięci krótkotrwałej, jeśli nie wchodzi wcześniej w jakiś kontakt z wiedzą zapisaną w pamięci długotrwałej? (zob. zmodyfikowany model modalny) Jak w świetle modelu moŜliwe jest kodowanie informacji w pamięci trwałej i wydobywanie informacji z pamięci trwałej w warunkach obciąŜenia werbalnej pamięci krótkotrwałej do granic jej pojemności? Jak moŜliwe jest normalne kodowanie informacji w pamięci trwałej u osób o silnie ograniczonej pojemności (zakresie) pamięci krótkotrwałej? Jak moŜliwe jest występowanie (w warunkach wzrokowej ekspozycji bodźców) normalnych efektów przypisywanych „pamięci krótkotrwałej” (efekt świeŜości, poziom sprawozdania całościowego w próbach takich jak w eksperymentach Sperlinga), kiedy werbalna pamięć krótkotrwała jest obciąŜona do granic swojej pojemności? Jak moŜliwe są rozumowania przeprowadzane w warunkach pełnego obciąŜenia werbalnej pamięci krótkotrwałej? Jak moŜliwe jest (przy uszkodzeniach mózgu) selektywne upośledzenie bezpośredniego odtwarzania materiału werbalnego eksponowanego słuchowo przy normalnym odtwarzaniu bezpośrednim materiału eksponowanego wzrokowo albo upośledzone odtwarzanie bezpośrednie materiału eksponowanego wzrokowo przy normalnym odtwarzaniu bezpośrednim materiału werbalnego eksponowanego słuchowo? Jakim cudem sprawnie funkcjonują (takŜe studiują) osoby o drastycznie ograniczonym (do 1-2 elementów) zakresie bezpośredniej pamięci werbalnej? ZMODYFIKOWANY MODEL MODALNY (Shiffrin i Atkinson, 1969) PAMIĘĆ SENSORYCZNA PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA REAKCJE 62 WIELOSYSTEMOWY MODEL PAMIĘCI ROBOCZEJ BADDELEYA I HITCHA (1974) CENTRALNY SYSTEM WYKONAWCZY SZKICOWNIK WZROKOWO - PRZESTRZENNY • PĘTLA FONOLOGICZNA w miejsce jednego - trzy systemy pamięci krótkotrwałej/operacyjnej o róŜnych lokalizacjach mózgowych: pętla fonologiczna szkicownik wzrokowo-przestrzenny centralny system wykonawczy • częściowe rozdzielenie funkcji „operacyjnych” (wykonawczych) i funkcji podtrzymywania śladu PĘTLA FONOLOGICZNA magazyn dźwięków mowy + proces powtórek odświeŜający jego zawartość magazyn fonologiczny "biernie" przechowuje dźwięki mowy czas zanikania bez odświeŜania: 1,5-2 sek proces artykulacyjny subwokalne powtórki "odświeŜające" zanikające ślady [im krócej wypowiadane słowa, tym więcej moŜe być utrzymanych w PF] zamiana wzrokowych reprezentacji liter na kod fonologiczny 63 według Baddeleya geneza magazynu fonologicznego i procesu artykulacyjnego wiąŜe się odpowiednio z procesami percepcji i produkcji mowy CZYNNIKI ZAKŁÓCAJĄCE PRZECHOWYWANIE I KODOWANIE W PĘTLI FONOLOGICZNEJ podobieństwo fonologiczne dźwięki mowy i inne dźwięki poza uwagą długi czas wypowiadania słów bo dłuŜszy czas odświeŜania bo większe zapominanie w trakcie wydobywania tłumienie artykulacyjne blokuje powtórki zamianę reprezentacji liter na kod fonologiczny zatem znosi efekty (w warunkach wzrokowej prezentacji materiału): podobieństwa fonologicznego długości słowa zakłócającego wpływu dźwięków poza uwagą ZASTOSOWANIA PĘTLI FONOLOGICZNEJ krótkotrwałe przechowywanie materiału werbalnego w szczególności: zapamiętywanie sekwencji słów 64 uczenie się słownika [języka ojczystego i obcego] mówienia i czytania procesy rozumienia wypowiedzi (podtrzymywanie śladu umoŜliwiające zinterpretowanie) liczenie obiektów i wykonywanie obliczeń w myślach udział w kierowaniu działaniem? (Baddeley i in., 2001) SZKICOWNIK WZROKOWO-PRZESTRZENNY system krótkotrwałego przechowywania i przetwarzania informacji o charakterze przestrzennym i wzrokowym ZASTOSOWANIA: integrowanie informacji wzrokowej i „przestrzennej” o charakterze niewzrokowym (np. dotykowej) orientacja w przestrzeni [gdy utrudniona jest bezpośrednia kontrola wzrokowa] planowanie zachowań w przestrzeni rozwiązywanie problemów o charakterze „przestrzennym” tworzenie wyobraŜeń w procesie twórczym korzystanie z mnemotechnik angaŜujących wyobraŜenia interakcyjne interpretowanie zdań z wyrazami takimi jak „nad”, „pod”, „wewnątrz”, „na zewnątrz” 65 CZYNNIKI ZAKŁÓCAJĄCE FUNKCJE „SZKICOWNIKA” zadania wymagające działań „przestrzennych” lub wykorzystywania informacji wzrokowej bodźce wzrokowe poza uwagą CENTRALNY SYSTEM WYKONAWCZY regulacyjny system uwagowy kierujący pracą pozostałych systemów pamięci roboczej Wyjaśniając działanie Centralnego Systemu Wykonawczego, Baddeley odwoływał się pierwotnie do teorii Normana i Shallice’a (1986) [zob. dalej]. Tak więc Centralny System Wykonawczy miał uczestniczyć (tak jak Nadzorczy System Uwagowy) w regulacji tych zachowań, które mają charakter nierutynowy, są realizowane wbrew presji bodźców zewnętrznych i utrwalonym nawykom; w sytuacjach nowych, niestandardowych, takich, dla których nie ma wykształconych schematów regulujących działanie; kiedy w realizacji czynności pojawia się problem czy trudność, z którymi nie radzą sobie mechanizmy regulacji schematowej (mechanizmy „automatycznej” selekcji schematów). ZADANIA EKSPERYMENTALNE ANGAśUJĄCE CENTRALNY SYSTEM WYKONAWCZY generowanie nieregularnych („losowych”) sekwencji liter lub cyfr wystukiwanie nieregularnego rytmu czyli takie zadania, w których przezwycięŜane muszą być nawyki, schematy, tendencja do powtarzania pewnych zachowań 66 PRZYKŁAD BADAŃ INSPIROWANYCH MODELEM: Robbins i in. (1996) Jaką rolę poszczególne systemy pamięci roboczej odgrywają w grze w szachy? selektywne „blokowanie” (angaŜowanie właściwie dobranym zadaniem) poszczególnych subsystemów pamięci roboczej tłumienie artykulacyjne wystukiwanie pewnej sekwencji cyfr na kalkulatorze ukrytym przed wzrokiem (wzór przestrzenny) generowanie „losowych” sekwencji liter analiza wpływu na zapamiętywanie sytuacji szachowej u graczy o róŜnym poziomie zaawansowania Wniosek: istotna rola „szkicownika” i „centralnego wykonawcy”, brak wpływu obciąŜenia „pętli” SUBPROCESY UCZESTNICZĄCE W REALIZACJI FUNKCJI WYKONAWCZYCH ogniskowanie uwagi zob. wyŜej badania Robbinsa i in. (1996) „dzielenie uwagi” funkcja łączenia zadań moŜe być selektywnie zaburzona - np. w chorobie Alzheimera (Logie i in., 2000) przerzucanie uwagi Baddeley i in. (2001): wyniki sugerujące znaczącą rolę pętli 67 tworzenie łącznika (interface) pomiędzy subsystemami pamięci roboczej i pamięcią trwałą uczestniczy w tym subsystem pamięci roboczej, który został wyodrębniony w najnowszej wersji modelu - Bufor Epizodyczny funkcjonowanie BE pozostaje w ścisłym związku z CSW PROBLEMY MODELU TRÓJKOMPONENTOWEGO pamiętanie (w odtwarzaniu bezpośrednim) • sekwencji bodźców eksponowanych wzrokowo w warunkach tłumienia artykulacyjnego (ok. 5 elementów) • nawet kilkunastowyrazowych zdań (ogólniej: zjawisko grupowania) • wielu elementów treści tekstu – takŜe u niektórych osób dotkniętych amnezją! w kaŜdym wypadku „pętla” jest wykluczona jako wyjaśnienie tych efektów (tłumienie artykulacyjne, ograniczona pojemność, zakłócanie związane z werbalnym wydobywaniem) „szkicownik” jest wyjaśnieniem bardzo mało prawdopodobnym (pamiętanie sekwencji, brak dowodów, Ŝe te efekty są ściśle związane z kodowaniem treści, które łatwo jest sobie wyobrazić) „centralnemu wykonawcy” w ogóle nie przypisywano funkcji przechowywania INNE PROBLEMY: • w jaki sposób informacja w pamięci długotrwałej wpływa na wyobraŜenia? • jak moŜliwe jest integrowanie informacji w róŜnych kodach? • jak interpretować tzw. „zakres pamięci roboczej” ? 68 CENTRALNY SYSTEM WYKONAWCZY SZKICOWNIK WZROKOWO - PRZESTRZENNY BUFOR EPIZODYCZNY PĘTLA FONOLOGICZNA SEMANTYKA WZROKOWA EPIZODYCZNA PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA JĘZYK Nowy wielokomponentowy model pamięci roboczej (Baddeley, 2000) BUFOR EPIZODYCZNY system odpowiedzialny za krótkotrwałe przechowywanie informacji z róŜnych źródeł (pętla, szkicownik, pamięć długotrwała) i zapisanej w róŜnych kodach oraz integrowanie jej w multimodalne reprezentacje spójnych epizodów zachodzących w przestrzeni i w czasie 69 BE uczestniczy w: zapisywaniu informacji w długotrwałej pamięci epizodycznej wydobywaniu informacji z długotrwałej pamięci epizodycznej kreowaniu nowych informacji, które mogą być zapisane w długotrwałej pamięci epizodycznej w integrowaniu informacji z róŜnych źródeł w spójne epizody uczestniczy Centralny System Wykonawczy (zob. strzałki na rysunku ilustrujące domniemany przepływ informacji w systemie) CSW moŜe manipulować reprezentacjami w BE, uzyskując do nich dostęp poprzez świadomość (conscious awareness) FUNKCJE WYKONAWCZE NORMANA I SHALLICE’A TEORIA DOWOLNEJ I AUTOMATYCZNEJ REGULACJI ZACHOWANIA „schematowa” teoria mechanizmów regulujących działanie (przykład wykorzystania idei teorii schematów do wyjaśnienia „automatycznych” mechanizmów regulacji zachowania) oryginalna, wczesna propozycja teoretyczna dotycząca mechanizmów „wykonawczych” DWIE INSTANCJE UCZESTNICZĄCE W REGULACJI ZACHOWANIA: NADZORCZY SYSTEM UWAGOWY (Supervisory Attentional System) SYSTEM SCHEMATÓW 70 SCHEMAT program regulujący działanie (zachowanie w świecie zewnętrznym lub umysłowe) moŜe być silniej lub słabiej wzbudzony zostaje „uruchomiony” (zachowanie jest realizowane), kiedy zostanie przekroczona pewna progowa wartość wzbudzenia SCHEMATY SĄ POWIĄZANE HIERARCHICZNIE (NA ZASADZIE CAŁOŚĆ - CZĘŚĆ) ORAZ SEKWENCYJNIE porządek hierarchiczny: PROWADZENIE SAMOCHODU WŁĄCZANIE SIĘ DO RUCHU WRZUCANIE „JEDYNKI” WCISKANIE PEDAŁU SPRZĘGŁA porządek sekwencyjny: wciśnięcie pedału sprzęgła → przesunięcie dźwigni biegu → spojrzenie w lusterko wsteczne → włączenie kierunkowskazu → zwolnienie pedału sprzęgła → dodanie gazu źródła wzbudzenia schematu: schematy nadrzędne („źródłowe”) schematy powiązane z nim sekwencyjnie „wyzwalacze” (specyficzne dla schematu bodźce) system motywacyjny NADZORCZY SYSTEM UWAGOWY 71 „programowanie przez rywalizację” (contention scheduling) schematy rywalizujące o kontrolę nad zachowaniem wzajemnie (obocznie) się hamują, co zapewnia zwiększenie przewagi silniejszego - nasila się róŜnica w poziomie ich wzbudzenia zapobiega to „patowi” bądź chaosowi (kiedy to Ŝadne zachowanie nie jest realizowane bądź obydwa są realizowane na raz) NADZORCZY SYSTEM UWAGOWY jest odpowiedzialny za: planowanie i decydowanie korektę błędów realizację nowych, słabo opanowanych sekwencji działaniowych zachowań niebezpiecznych bądź trudnych technicznie zachowań wymagających przezwycięŜenia reakcji nawykowych bądź oparcia się pokusie Nadzorczy System Uwagowy nie jest omnipotentny i nie „zawiesza” regulacji schematowej wpływa na zachowanie poprzez „dokładanie” swojej porcji pobudzenia albo hamowania do poziomu pobudzenia schematów: tej ilości „wkładu” NSU we wzbudzenie (wyhamowanie) schematu odpowiada subiektywne poczucie większego albo mniejszego udziału woli w realizacji zachowania TEORIA WYJAŚNIA: *w jaki sposób zachowanie jest na bieŜąco programowane przez interakcje systemu wiedzy (tj. schematów) i „zachowania się” otoczenia, które dostarcza „wyzwalaczy” *jak dochodzi do błędów w funkcjonowaniu („ześlizgów” działania) związanych z regulacją automatyczną (w warunkach zaabsorbowania NSU jakąś inną aktywnością) *właściwości funkcjonowania osób z syndromem zaburzenia funkcji wykonawczych *zróŜnicowanie subiektywnego poczucia udziału woli w regulacji działań 72 SYNDROM ZABURZENIA FUNKCJI WYKONAWCZYCH (związany z uszkodzeniem płatów czołowych) zachowane są uprzednio nabyte sprawności, a z trudem przyswajane są nowe mieszanka bierności i zachowań inicjowanych przez przypadkowe bodźce rozproszenie, podatność na dystraktory, a z drugiej strony sztywność i perseweratywność ZABURZENIE STOSOWANIA STRATEGII (strategy application disorder) niezdolność koordynowania czynności równoczesnych przy zachowanych innych funkcjach wykonawczych dezorganizacja, roztargnienie, problemy z planowaniem i podejmowaniem decyzji FUNKCJE WYKONAWCZE (Miyake i in., 2000) zmiana zadań, operacji lub nastawień zadaniowych (przerzutność) odświeŜanie (aktualizowanie) i monitorowanie zawartości pamięci roboczej odpowiednio do wykonywanego zadania blokowanie dominujących nieadekwatnych reakcji konfirmacyjna analiza czynnikowa pokazała, Ŝe te trzy funkcje są ze sobą umiarkowanie skorelowane, ale zarazem wyraźnie odrębne (nie znaleziono czynnika nadrzędnego) metoda modelowania strukturalnego ujawniła, Ŝe te funkcje są w róŜnym stopniu zaangaŜowane przy wykonywaniu poszczególnych zadań dotyczących „funkcji wykonawczych” Funkcje o dominującym znaczeniu przy wykonywaniu poszczególnych zadań: Wisconsinowski Test Sortowania Kart (Wisconsin Card Sorting Test) - przerzutność WieŜa w Hanoi - hamowanie generowanie losowych sekwencji liczb - przerzutność i odświeŜanie zakres pamięci roboczej dla zadania arytmetycznego (operation span) - odświeŜanie podwójne zadanie (werbalne + przestrzenne) - Ŝadna z tych trzech! 73 ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ zakres pamięci krótkotrwałej ile elementów (np. liczebników) moŜe być powtórzonych z zachowaniem kolejności bezpośrednio po ekspozycji zakres pamięci roboczej zadanie wymaga przechowywania informacji w stanie wysokiej dostępności i równoczesnego przetwarzania jakiejś innej informacji ZADANIA, ZA POMOCĄ KTÓRYCH USTALA SIĘ „ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ” weryfikowanie równania arytmetycznego + zapamiętywanie wyrazu (operation span) Czy (8/4) + 2 = 4? EKRAN Czy (5 x 2) – 3 = 3? KRZESŁO Czy (9/3) + 5 = 7? KOPARKA ? czytanie zdania + zapamiętywanie ostatniego (albo dodatkowego) wyrazu (reading span)10 liczenie wyróŜnionych elementów znajdujących się wśród dystraktorów + zapamiętywanie kolejnych wyników tych obliczeń (counting span) DUśY ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ = LEPSZE rozumienie tekstu więcej wniosków i szybsze ich wyciąganie sprawne ujednoznacznianie informacji wieloznacznej łączenie faktów 10 Zadanie opracowały Daneman i Carpenter (1980), które badały związek pomiędzy poziomem jego wykonania a wynikami w testach rozumienia tekstu (korelacje rzędu .50 - .60). 74 przy czym mały zakres pamięci roboczej - radzenie sobie, kiedy powiązane fragmenty tekstu są blisko siebie (w jednym zdaniu) duŜy zakres pamięci roboczej - powiązane fragmenty tekstu mogą być od siebie oddalone Daneman i Carpenter (1983) badania nad rozumieniem tekstów z nieoczekiwanym zakończeniem (zmianą interpretacji) test rozumienia tekstu: ludzie o duŜym zakresie pamięci roboczej 75% poprawnych odpowiedzi ludzie o małym zakresie pamięci roboczej 25% poprawnych odpowiedzi DUśY ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ = LEPSZE (c.d.) rozumowanie korzystanie ze wskazówek (instrukcji) notowanie (bardziej złoŜone sądy, więcej idei, więcej słów, lepsze wyniki w testach, kiedy jest moŜliwość korzystania z własnych notatek) odczytywanie znaczenia słów z kontekstu pisanie (kreowanie tekstu) granie w brydŜa złoŜone uczenie się (np. programowania) 75 ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ wysokie korelacje pomiędzy wynikami w róŜnych wersjach zadania korelacje z kryteriami zewnętrznymi równieŜ wtedy, kiedy kontroluje się indywidualny poziom sprawności w wykonywaniu „operacyjnej” części zadania (czytanie, weryfikacja prawdziwości równań, liczenie obiektów wśród dystraktorów) KONCEPCJA ENGLE’A ENGLE (2001, 2002) „pojemność pamięci roboczej” (working memory capacity) wyraŜa zdolność uŜycia procesów kontrolowanych (uwagi) do utrzymania informacji w stanie wysokiej dostępności w warunkach dystrakcji, wykonywania dodatkowego zadania „Pojemność pamięci roboczej nie dotyczy przetwarzania i przechowywania, ale przechowywania w czasie dystrakcji lub w czasie, kiedy uwaga jest odwrócona od przechowywanej informacji” (Engle, 2001, s. 301). BADANIA POTWIERDZAJĄCE ZWIĄZEK ZAKRESU PAMIĘCI ROBOCZEJ Z FUNKCJONOWANIEM UWAGI INTERFERENCJA PROAKTYWNA Rosen i Engle (1997), Kane i Engle (2000) ludzie o duŜym zakresie pamięci roboczej ulegają interferencji proaktywnej w mniejszym stopniu niŜ ludzie o małym zakresie pamięci roboczej w warunkach obciąŜenia dodatkowym zadaniem róŜnica znika, przy czym dodatkowe zadanie nie nasila interferencji u osób o małym zakresie pamięci roboczej wniosek: w warunkach pojedynczego zadania osoby o małym zakresie pamięci roboczej - inaczej niŜ osoby o duŜym zakresie pamięci roboczej - nie przeciwstawiają się aktywnie interferencji efekt przeciwstawiania się u osób o duŜym zakresie pamięci roboczej znika, kiedy dodatkowe zadanie absorbuje ich zasoby 76 ZADANIE ANTYSAKKADOWE Kane, Bleckley, Conway i Engle (2001) osoby badane mają rozpoznać literę pojawiającą się na prawo albo na lewo od punktu fiksacji (trzy litery i trzy odpowiadające im przyciski, zmienna zaleŜna: czas reakcji) warunki „anytysakkadowe” (antisaccade task) przed ekspozycją litery, po stronie przeciwnej do miejsca jej ekspozycji pojawia się mrugający bodziec skierowanie na niego uwagi i wykonanie w jego kierunku ruchu sakkadowego wydłuŜa czas reakcji na literę skuteczne przeciwstawienie się tej tendencji zmniejsza zakłócający efekt poprzedzania warunki „prosakkadowe” (prosaccade task) mrugający bodziec pojawia się w pobliŜu miejsca, w którym pojawia się identyfikowana litera (tuŜ pod tym miejscem) skierowanie na niego uwagi i wykonanie w jego kierunku ruchu sakkadowego skraca czas reakcji na literę warunki antyskkadowe bodziec poprzedzający wydłuŜa czas reakcji u osób o duŜym i o małym zakresie pamięci roboczej, ale u osób o małym zakresie znacznie silniej warunki prosakkadowe bodziec poprzedzający jednakowo wpływa na czas reakcji u osób o duŜym i o małym zakresie pamięci roboczej SELEKTYWNOŚĆ UWAGI W WARUNKACH PRZEKAZU DYCHOTYCZNEGO Conway, Cowan i Bunting (2001) ludzie o duŜym zakresie pamięci roboczej rzadziej wykrywali swoje imię w przekazie ignorowanym (20% vs 65%) 77 ZADANIE STROOPA Kane i Engle (2001) częstości pojawiania się bodźców zgodnych w teście Stroopa 0%, 50%, 75% analiza: procent błędów w próbach niezgodnych (przeczytanie wyrazu zamiast nazwania koloru) u osób o duŜym i o małym zakresie pamięci roboczej 0%, 50% bodźców zgodnych: brak róŜnic pomiędzy osobami o małym i o duŜym zakresie pamięci roboczej 75% bodźców zgodnych: dwa razy więcej błędów u osób u małym zakresie pamięci roboczej PRIMING NEGATYWNY Conway, Tuholski, Shisler i Engle (2000) priming negatywny wystąpił tylko u osób o duŜym zakresie pamięci roboczej Engle, Conway, Tuholski i Shisler (1995) obciąŜenie dodatkowym zadaniem w trakcie wykonywania prób eliminuje priming negatywny KONKLUZJA: zakres pamięci roboczej wyraŜa zdolność do utrzymywania informacji w stanie wysokiej dostępności w warunkach, kiedy obecna jest informacja zakłócająca, która moŜe prowadzić do błędnych reakcji 78 KONCEPCJA HASHER I ZACKS Hasher, Zacks i May (1999) ROLA PROCESÓW HAMOWANIA W REGULOWANIU ZAWARTOŚCI PAMIĘCI ROBOCZEJ blokowanie dostępu (niedopuszczanie) do pamięci roboczej tego, co nie wiąŜe się z obecnie wykonywanym zadaniem usuwanie z pamięci roboczej tego, co nie jest (juŜ) potrzebne blokowanie nieadekwatnych reakcji zdaniem autorek przyczyną zmian poznawczych związanych ze starzeniem się jest osłabienie procesów hamowania w rezultacie ich osłabienia ludzie w podeszłym wieku mają w pamięci roboczej „więcej” niŜ osoby młode (ale „więcej” w tym wypadku zwykle nie znaczy „lepiej”) ZDANIA Z NIEOCZEKIWANYM ZAKOŃCZENIEM Hartman i Hasher (1991) uzupełnij zdanie: MęŜczyzna usiadł przed dymiącym talerzem z zupą i sięgnął po _______ badany: łyŜkę eksperymentator: gazetę test pamięciowy (pośredni): uzupełnij zdania: Jeden z gości weselnych ukradł srebrną _______ Klient kupił w kiosku zapałki i _______ 79 u młodych osób badanych priming pozytywny (większa częstość uzupełnień niŜ w warunkach kontrolnych) tylko dla gazety (czyli wyrazu, który trzeba było zapamiętać) u osób badanych w podeszłym wieku priming pozytywny zarówno dla gazety (wyraz, który trzeba było zapamiętać), jak i dla łyŜki (wyraz, który trzeba było zapomnieć) HISTORIE Z NIEOCZEKIWANYM ZAKOŃCZENIEM Hamm i Hasher (1992) ludzie w podeszłym wieku utrzymują w stanie wysokiej dostępności równieŜ tę interpretację historii, która „po drodze” została odrzucona jako fałszywa NEGATYWNE KONSEKWENCJE „PRZEŁADOWANIA” PAMIĘCI ROBOCZEJ WSKUTEK NIESPRAWNOŚCI PROCESÓW HAMOWANIA „rozproszenie” myśli spowolnienie dostępu do potrzebnej informacji w pamięci → obniŜenie sprawności wykonywania wielu zadań poznawczych HAMOWANIE A ZASOBY (HASHER i ZACKS vs ENGLE) Hasher i Zacks: hamowanie decyduje o zasobach Engle: hamowanie zaleŜy od zasobów 80 DŁUGOTRWAŁA PAMIĘĆ ROBOCZA Ericsson i Kintsch (1995) ZJAWISKA WYJAŚNIANE W KONCEPCJI rozumienie tekstu w trakcie czytania tworzymy reprezentacje znaczenia kolejnych zdań; te reprezentacje muszą być dostępne w pamięci, jeŜeli mamy odpowiednio interpretować treść nowo czytanych zdań i integrować ją z tym, co było wcześniej działanie ekspertów w róŜnych dziedzinach doświadczeni kelnerzy potrafią zapamiętywać złoŜone zamówienia od wielu osób przy róŜnych stolikach, w czasie wielu godzin pracy szachiści potrafią rozgrywać partię (a nawet wiele partii z wieloma przeciwnikami równocześnie) bez patrzenia na szachownicę (szachownice) lekarze - sprawne i szybkie zapamiętywanie objawów u pacjenta itd. W koncepcji wyróŜnia się: krótkotrwałą pamięć roboczą o ograniczonej pojemności (3-4 elementy) ST-WM długotrwałą pamięć roboczą LT-WM 81 Argumenty przeciwko pomysłowi, Ŝe pamięć długotrwała moŜe pełnić rolę pamięci roboczej długi czas zapisywania i wydobywania informacji zawodność tych operacji interferencja Ericsson i Kintsch: nasza pamięć długotrwała taka właśnie jest (wolna i zawodna), ale w pewnych dziedzinach funkcjonowania jesteśmy zdolni do szybkiego tworzenia w niej zapisów, do których mamy łatwy dostęp ograniczona pojemność ST-WM jest rozszerzona przez zdolność szybkiego i sprawnego zapisywania potrzebnej informacji w LT-WM i jej sprawnego wydobywania z LT-WM ta zdolność nie ma charakteru ogólnego - jest rezultatem długotrwałego nabywania sprawności w danej dziedzinie i ogranicza się do tej dziedziny Lane i Robertson (1979) po analizie dotyczącej wyboru ruchu szachiści pamiętają sytuację tak dobrze, jak wtedy, kiedy są wcześniej uprzedzeni, Ŝe mają ją zapamiętać (i tym lepiej, im lepszymi są szachistami) ale kiedy zadanie szachistów polegało na liczeniu figur o kolorze zgodnym z kolorem pól szachownicy, uzyskiwali bardzo słabe wyniki w incydentalnym teście pamięci Czego uczą się eksperci w danej dziedzinie rozpoznawania tego, co jest (będzie) waŜne - jakiego rodzaju informacja będzie potrzebna odpowiednich schematów kodujących i ich stosowania budowania odpowiednich struktur wydobycia (czyli organizacji wskazówek wydobycia powiązanych z treściami w pamięci trwałej) 82 Chase i Ericsson (1981) osoby uczące się zapamiętywania długich łańcuchów cyfr (np. 30 cyfr) hierarchiczna organizacja wskazówek wydobycia: poziom 1 ugrupowania cyfr 3596 → 3 min 59.6 s [trochę mniej niŜ 4 min w biegu na milę] poziom 2 przestrzenne ugrupowania ugrupowań Skąd wiadomo, Ŝe to nie pamięć krótkotrwała? pojemność STM jest zbyt ograniczona w stosunku do wymogów zadań przerwanie czynności i zajęcie się czymś innym nie niszczy zapisów w długotrwałej pamięci roboczej po czasie moŜna uzyskać do dostęp do zapisanej informacji (jeśli dostarczy się odpowiednie wskazówki wydobycia) Co wyjaśnia teoria długotrwałej pamięci roboczej? [to, Ŝe] ludzie, którzy przejawiają bardzo ograniczoną pojemność pamięci roboczej, kiedy mają do czynienia z nowym zadaniem, potrafią operować złoŜoną informacją, kiedy realizują zadania w dziedzinie, w której są ekspertami zdolność przerwania czynności związanych z wysoce wyćwiczonymi sprawnościami, a potem podejmowania ich ponownie bez ponoszenia znacznych kosztów pamięć dotyczącą wykonywanej czynności po jej zakończeniu
