GWIAZDA
advertisement
Agnieszka Majsnerowicz Redagowanie słownika podstawowych symboli, pojęć i wartości GWIAZDA Europy. *** NAZWA Gwiazda: łac. astrum; gr. αστέρι; ros. звезда; ang. star; niem. Stern; fr. étoile; duń. stjerne; fiń. tähti; his. estrella; hol. ster; irl. réalta; por. estrela; szw. stjärna; wł. stella; czes. hvězda; lit. žvaigždė; łot. zvaigzne; est. täht; mal. istilla; słowc. hviezda; słoweń. zvezda; węg. csillag. *** ZNACZENIE Gwiazda – lp. M. gwiazda, D. gwiazdy, B. gwiazdę, N. gwiazdą, W. gwiazdo; lm. M. gwiazdy, D. gwiazd, C. gwiazdom, B. gwiazdy, N. gwiazdami, Ms. gwiazdach, W. gwiazdy1. W Słowniku Warszawskim autorzy piszą, że gwiazda to „ciało niebieskie.; szczególnie każde ze słońc, świecących własnym światłem w odległości nader wielkiej i zachowujących na niebie położenie niezmienne, in. gwiazda stała, utwierdzona, spółchodząca.”2. Wyjaśniają cechy (jak to czyni Doroszewski) różnorakich typów gwiazd: „Gwiazdy błędne, błąkające się, błąkające, błądzące, osobno chodzące (=zmieniające wciąż swe miejsce na niebie, in. planety) […]. Gwiazdy różnej wielkości (rozróżniane według stopnia jasności). Gwiazdy pierwszej, drugiej, trzeciej wielkości, wspaniałości: Okiem nieuzbrojonym dostrzegamy gwiazdy od 1 do 6-7 wielkości. Gwiazdy teleskopowe (=dostrzegane jedynie za pomocą teleskopów). Gwiazdy różnych typów, czyli różnych klas (według budowy fizycznej). Gwiazdy zmienne (=posiadające blask zmienny, już jaśniej, już słabiej świecące). Gwiazdy nowe, czasowe, chwilowe (=ukazujące się nagle na niebie wskutek wzmożenia się blasku gwiazdy słabej i następnie znów dla oka niknące). Gwiazdy podwójne (=dwie gwiazdy, tak blisko względem siebie położone, że oku nieuzbrojonemu wydają się jedną gwiazdą, stanowiące układ dwu słońc, krążących dokoła wspólnego środka ciężkości). Gwiazdy potrójne, poczwórne i wielokrotne. Zbiorowisko gwiazd, gromadka gwiazd (=skupienie mnóstwa gwiazd drobnych, które razem w lunetach wydaje się jedynie obłokiem jasnym, czyli mgławicą). Gwiazdy ogoniaste = komety. Gwiazdy spadające = drobniejsze meteory. Gwiazda poranna albo zaranna i gwiazda wieczorna = nazwy Wenery, która świeci już to w godzinach rannych, przed wschodem słońca, już to w godzinach wieczornych. Gwiazda jutrzenna. Gwiazdy 1 Słownik języka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabiec, t. II, Wrocław – Warszawa – Kraków 1964, s. 578-580. 2 Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, t. I, Warszawa 1900, s. 948-949. 2 zwierzyńcowe, zodiakalne. Gwiazda świętego Jakoba (=Orjon) […]. Siedmgwiazd (= plejady, baby, dżdżownice, kwoka z kurczętami) […]. Psia Gwiazda, Gwiazda psia większa (= Pies wielki). Gwiazda psia mniejsza (= Pies mały). Gwiazda biegunowa, polarna, żeglarska, morska […]. Gwiazda dzienna, dniowa (= słońce) […]. Nauka około gwiazd (=astronomia)”3. Słownik warszawski wyszczególnia także sposoby użycia leksemu w powiedzeniach, przysłowiach i staropolskich porzekadłach: „Z gwiazd wróżyć, odgadywać przyszłość. Radzić się gwiazd, pytać gwiazd, czytać w gwiazdach. Dawniej wierzono, że każdy ma swoją gwiazdę, pod którą się urodził (=los, przeznaczenie) […]. Zła gwiazda. Mądrym gwiazdy nie rządzą. Urodzić się pod szczęśliwą, nieszczęśliwą gwiazdą (=być w życiu szczęśliwym, nieszczęśliwym). Wierzyć w swoją szczęśliwą gwiazdę. Gwiazda szczęścia, pomyślności, nadziei. Z pod ciemnej gwiazdy, od ciemnej gwiazdy = najgorszego gatunku […]; Rozświecę ja mu gwiazdy w południe (= tak go poczęstuję, że mu się w oczach zaświeci). Uderzył się w czoło, aż mu się gwiazdy pokazały (= światło, iskry, świeczki)”4. Druga z definicji brzmi następująco: „osobistość sławna, znakomitość: gwiazda teatralna. Gwiazd literackich plejada”5. Trzecia natomiast traktuje o „rzeczy podobnej z kształtu do gwiazdy: wyszyć gwiazdę. Gwiazda na szacie królewskiej. Gwiazda jako ozdoba architektoniczna. Gwiazda na choince wigilijnej”6. Samuel Bogumił Linde w swoim słowniku zamieścił bardzo obszerną definicję z ilustrującymi ją, cytatami literackimi. Według Lindego gwiazda to „promienisto błyszczące ciało niebieskie. Gwiazdy albo światła niebieskie, dzielą się na gwiazdy nieporuszone i na planety. Gwiazdy stałe, nieruchome, przez się światłe, zdające nam się nie mieć żadnego własnego biegu, gwiazdy błąkające się, planety albo komety, mające swój własny bieg. Błędne gwiazdy. Gwiazdy osobno chodzące. Tu się przypatrzył planetom błędliwym i gwiazdom niebłędnym. Gwiazdy spółchodzące (planeta). Miejsce, w którym gwiazdy widzimy, nazywa się niebem gwiazd. Gwiazdy wiecznie w niebo wprawione. Gwiazdy stałe. Gwiazda zaranna = jutrzenka, Wenus. Dzień gdy się przybliża, jutrzenką gwiazdą już się niedaleki być pokazuje. Gwiazda jest każda jasna z przyrodzenia swego, ale gwiazda jutrzenna, już co dalej to jaśniejsza, aż do wzejścia słońca. Gwiazda wschodzi, śliczna gwiazda jutrzenna, Ta to gwiazda słońce wodzi. Gwiazda wieczorna, Wenus, jutrzenka. Wieczernica. Gwiazda ś. Jakoba, paliczka. Siedmgwiazd. Psia gwiazda na niebie; też psianką 3 Ibidem. Ibidem. 5 Ibidem. 6 Ibidem. 4 3 zowią, gwiazda psia mniejsza, kanikuła, psianka, psia głowa. Gwiazda żeglarska albo morska, polarna. Gwiazda morska jest na niebie, gwiazda świata wszystkiego jest N. P. Nauka około gwiazd dziwnie jest ucieszna, ale nie jest dana na wieszczby. Po gwiazdach chodzić, jechać, w czasie świecenia gwiazd, przy świetle gwiazd. Po gwiazdach jechać, żeglować = znamionując się niemi, kierując się podług nich. Żeglarze gwiazdę żeglarską mieli za dyrektorkę dróg swoich na morzu. Trzej Królowie przybyli nawiedzić Jezusa za gwiazdą do Jeruzalem. (gwiazdka). Stąd fig. gwiazda = powodujący, przewodnik. Prawda niechaj zawsze będzie Ci gwiazdą w drodze twojej. Jeść o gwieździe = czas do wieczerzania w wilią Bożego Narodzenia, o gwiazdach, nie prędzej aż gwiazdy zaświecą. Od blasku, świetności = rzecz znamienita, człowiek drugich celujący, zgasły, na których siła zależało, Gwiazdy Koronne. Przyszedł czas, kiedy te dwie gwieździe przedziwne (św. Cecylia z Walerianem), Światłem swym rozganiały ciemności przeciwne. Adieu, gwiazdo moja! adieu puziaczku! Gwiazda świata wszystkiego N. P. Oczy, co nazywałeś wdzięcznymi gwiazdami, Teraz są żalu i płaczu źródłami. Gwiazda narodzenia abo żywota sprawna. Fałszywie powiadają, że każdy ma gwiazdę, pod którą się rodzi, która pokazuje, jeśli szczęśliwy albo nieszczęśliwy będzie. Gwiazd położenie czasu narodzenia czyjego = konstelacja. Stąd gwiazda, często zamiast losu. Znam ja znam, co mi gwiazda prorokuje, Mojego życia, i co mi gotuje. Dlategom tu przyszła, żebym ci odkryła, Co o tobie łaskawa gwiazda urodziła. Zła gwiazda, nieszczęśliwa godzina. Na toż mnie cię dziś srogie gwiazdy dały, Aby me ręce twą krew wylewały! Z gwiazd wróżyć. Gwiazd szkoda winować, Każdy zwykł sobie swe szczęście budować. Nie dbam o gwiazdy, kiedy księżyc świeci. Mniej dba o gwiazdy, komu słońce świeci. Znasz się na tym, jak wilk na gwiazdach (jak koza na pieprzu). O różnych rzeczach w kształcie do gwiazdy podobnych. Gwiazda orderowa, noszenie przypiętej gwiazdy do sukni, wzięło początek we Francji od r. 1351. Talenta i cnota mogą zgasić gwiazd błyskawice. Gwiazda wiatrowa. Gwiazda, narzędzie artyleryczne do próbowania wagomiaru i równości kanału armatniego. Gwiazda, ryba, stella, formę gwiazdy promienistej w pływaniu pokazująca. Gwiazda u konia, na czole w środku, plama biała, strzałka. Gwiazda znaczy wesołego konia. Piłę opatrzyć korbą abo gwiazdą, tj. korbą z ramionami lub gwiaździstą. W gwiazdę, na kształt gwiazdy. W gwiazdę wał usypują, szaniec, wał w gwiazdę sypany. Morska gwiazda”7. Witold Doroszewski w swoim Słowniku języka polskiego podaje kilka definicji hasła gwiazda. Według niego to „ciało niebieskie świecące, złożone z gazów, o budowie podobnej do 7 Słownik języka polskiego, red. S. Bogumił Linde, t. II, Lwów 1855, s. 158-159. 4 naszego Słońca; świecący punkt widoczny w nocy na niebie. Gwiazdy nazywano w starożytności stałymi w odróżnieniu od gwiazd błędnych – planet, bo nie dostrzegano jakichkolwiek zmian w ich wzajemnych ugrupowaniach. Jeśli odległość gwiazdy wynosi np. sto lat światła to znaczy, iż promień jej, wpadający w tej chwili w nasze oko, opuścił gwiazdę przed stu laty i przynosi nam wiadomość o stanie gwiazdy, w jakim była ona wówczas. Gwiazdy Wielkiego Wozu i Kasjopei są jasne i łatwe do odnalezienia […] Gwiazdy bledną, gasną, iskrzą się, migocą, mrugają, świecą, zapalają się”8. W ramach powyższego wyjaśnienia Doroszewski podaje przykłady gwiazd i różnice między poszczególnymi ich rodzajami. I tak, w słowniku istnieje podział na: gwiazdę nową („gwiazda, która nagle staje się widoczna na sklepieniu niebieskim przez pewien czas”9), gwiazdy podwójne („gwiazdy położone perspektywicznie bardzo blisko siebie i widziane jako jedna. Mierząc wzajemne położenia składników gwiazd podwójnych, możemy obliczyć ich orbity. Gwiazda podwójna jest to układ dwóch gwiazd, związanych ze sobą przyciąganiem grawitacyjnym i krążących wokół wspólnego środka masy”10), gwiazdę zmienną („gwiazda wykazująca zmiany nasilenia swego blasku”11), gwiazdę zaranną lub poranną oraz gwiazdę wieczorną („planeta Wenus widoczna na niebie przed wschodem Słońca lub wieczorem”12) spadającą gwiazdę (meteor; „wierzono i jeszcze wierzą niektórzy, że każdy człowiek ma swoją gwiazdę, że gwiazdy spadające są nieomylnym proroctwem śmierci tych, którym one jakoby wyłącznie miały przyświecać”13) i wreszcie gwiazdę przewodnią („cel przyświecający komuś; ideał, do którego się dąży”14). Oprócz tego rozgrupowania, Doroszewski wyróżnia jeszcze inne znaczenia leksemu. Autor słownika uważa, że o gwieździe można mówić w przenośni jako „o człowieku wyróżniającym się w jakiejś dziedzinie, szczególnie o aktorze albo aktorce; także o rzeczy mającej niezwykłą wartość”15, a także „o przedmiotach, figurach itp. przypominających kształtem lub blaskiem gwiazdę, mających ramiona rozchodzące się promieniście z jednego punktu”16. Jako przykład takiego rozumienia słowa, podaje gwiazdę pięcioramienną (czerwoną) – godło komunizmu; gwiazdę dróg – miejsce, z którego rozchodzą się promieniście drogi w różnych kierunkach; miejsce przecięcia tych dróg; gwiazdę morską in. rozgwiazdę – szkarłupień mający kształt 8 Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. II, Warszawa 1960, s. 1383-1385. Ibidem. 10 Ibidem. 11 Ibidem. 12 Ibidem. 13 Ibidem. 14 Ibidem. 15 Ibidem. 16 Ibidem. 9 5 gwiazdy, z gromady rozgwiazd (Astroidae), żyjący na dnie mórz17. W słowniku pojawiają się jeszcze dwie definicje gwiazdy; „odznaka orderu mająca kształt gwiaździsty”18 i „rodzaj kolorowego lampionu w kształcie gwiazdy, noszonego przez kolędników w okresie świąt Bożego Narodzenia”19. Według Słownika symboli Władysława Kopalińskiego gwiazda jest „obrazem idei boskiej, według której porusza się świat, symbolem bóstwa, boskiego oka, Mesjasza, anioła, wzniosłej istoty, władcy przeznaczenia; boskiego ognia, światła, światła niebiańskiego walczącego z mocami ciemności, wiedzy o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, wróżbity, mądrości, (duchowego) przewodnika; nieskończoności, nieosiągalnego ideału, wiecznej szczęśliwości, szczęścia, sukcesu, nadziei; losu, doli, przeznaczenia; zasługi, stałości, czystości, czujności, wolności; duszy, ożywionych duchów, duszy bohatera; nieśmiertelności; natchnienia poetyckiego; człowieka, oka, straży, kwiatu”20. Juan Eduardo Cirlot pojmuje gwiazdę jako „jako światło błyszczące w ciemności – symbol ducha”21; za Bayley’em powtarza: „gwiazda nader rzadko ma sens pojedynczości, niemal zawsze występuje w mnogości. Wówczas symbolizuje duchowe wojsko zmagające się z ciemnościami. Z takim sensem przeszła do emblematyki powszechnej. Stąd »utożsamienie się z gwiazdą« jest możliwością zastrzeżoną tylko dla wybranych”22. Z kolei powołując się na stanowisko Jung’a pisze tak: „w obrzędach mitraistycznych mówi się: »Jestem gwiazdą, która idzie z wami i błyszczy z otchłani«. Wszelako w symbolice graficznej często pojawiają się gwiazdy pojedyncze. Często ich sens zależy od ich kształtu, liczby ramion, umieszczenia i barwy (jeśli występuje). »Gwiazda rozpłomieniona« jest symbolem centrum, siły ekspandującego wszechświata. Najpospolitsza jest gwiazda pięcioramienna. Już w hieroglifice egipskiej oznacza »wznoszenie się ku początkom« i wchodzi w skład słów, takich jak »wychowywać«, »pouczać«, »nauczyciel« itp. Odwrócona gwiazda pięcioramienna to symbol piekielny, stosowany w czarnej magii”23. 17 Ibidem. Ibidem. 19 Ibidem. 20 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 101-104. 21 J. E. Cirlot, Słownik symboli, Kraków 2000, s. 153-154. 22 Ibidem. 23 Ibidem. 18 6 Słownik etymologiczny języka polskiego autorstwa Aleksandra Brücknera podaje różne warianty użycia hasła: „na gwiazdkę, gwiazdeczka, gwiazdarz, gwiazdowy i gwiezdny, niebo ugwieżdżone; gwiazdo- w złożeniach (gwiazdo-zbiór); gwiaździsty zamiast dawnego gwieździsty”24. Brückner analizuje leksem w następujący sposób: gwiazda to „jedno z charakterystycznych słów litewsko-słowiańskich (tzn. pojawiających się wyłącznie u Litwinów i Słowian, niepowtarzających się poza nimi); lit. żwawi(g)zde (g później się wsunęło); różnica co do gardłowej, jak w żansis: gęś, tj. u Słowian welarna, na Litwie palatalna, co niczego nie dowodzi, zwykła to rzecz. Ale g ocalało tylko na Zachodzie słowiańskim, czeskie hwiezda; u Rusi i na Bałkanie zwiedza, z niepierwotnym z- (dlatego i dzwiezda w cerkiew.), tj. nieodpowiadającym lit. ż, lecz dopiero później z g powstałym; Prus. swaigstan, ‘światło’, erswaistuins, ‘oświecając’, tu właściwie nie należy chociaż to całe gwaid-, zwaid-, jest tylko litewsko-słowiańską odmianką dźwięczną bezdźwięcznego pierwotnego kwait-, swait-, więc gwiazda i świeca istotnie jedno i to samo słowo”25. Leksykon symboli opracowany przez Marianne Oesterreicher-Mollwo pisze tak: „Gwiazdy jako światła na ciemnym niebie są symbolem duchowego światła przenikającego ciemności; mogą być także symbolem wysokich lub zbyt wysokich ideałów (»sięgać do gwiazd«). Ruch gwiazd po regularnych torach symbolizuje harmonijne współdziałanie boskich mocy. W mitologicznych wyobrażeniach wielu ludów gwiazdy w ogóle lub określone gwiazdy interpretowano jako zmarłych przeniesionych na niebo; kilka indiańskich kultur posunęło się nawet do tego, że każdej żywej istocie na ziemi przypisywało jej odpowiednik wśród gwiazd. Zgodnie z późno-żydowskim wyobrażeniem każdą gwiazdą opiekuje się jakiś anioł; gwiazda lub anioł prowadził też trzech mędrców ze Wschodu do Betlejem (gwiazda Betlejemska). Z punktu widzenia wielości gwiaździste niebo symbolizuje w Starym Testamencie obiecane liczne potomstwo Abrahama, które wg poglądów teologów średniowiecznych jest zarazem symbolem złączonych w Kościele różnych ludów i ras. Marię jako Niepokalaną Dziewicę przedstawia się niekiedy z koroną z gwiazd na głowie”26. *** 24 A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993, s. 165. Ibidem. 26 Leksykon symboli, oprac. M. Oesterreicher-Mollwo, Warszawa 1992, s. 49. 25 7 HISTORIA Jack Tressider, w opracowaniu hasła gwiazda podaje następujące informacje: „Wiele z symboliki gwiazd znajduje wyjaśnienie w starożytnym wierzeniu, że rządzą one ludzkim życiem lub też mają na nie wpływ jako bóstwa bądź pośredniczki pomiędzy bóstwami i ludźmi. Takiego wyjaśnienia dostarcza również tkwiący u podłoża tej symboliki niezwykle wpływowy system symboliczny astrologii. Grecy w swym gwiezdnym micie zapełnili niebo gwiezdnymi bóstwami i bohaterami. W [starożytnych] religiach wielkie boginie matki mają korony z gwiazd, jak na przykład Isztar, i [w chrześcijaństwie] Maria Dziewica. Gwiazdy uważano za kosmiczne »okna« bądź »drzwi« do nieba. Są oczami Mitry, perskiego boga słońca. W Starym Testamencie »Gwiazda z Jakuba« jest symbolem mesjańskim, przywołanym w Nowym Testamencie w opisie Jezusa jako gwiazdy zarannej. Wierzono, że wędrująca po niebie czy spadająca gwiazda zapowiada śmierć wielkiego człowieka lub narodziny boga, jak w chrześcijańskiej opowieści o narodzinach Jezusa Chrystusa i w indyjskich mitach o narodzinach Agniego i Buddy. Najbardziej znaczące gwiazdy to Gwiazda Polarna, wyznaczająca symboliczną oś wszechświata, i »gwiazda« Wenus, agresywnie jasny emblemat wojny i energii życiowej – jako gwiazda zaranna – oraz rozkoszy seksualnej i płodności – jako gwiazda wieczorna”27. „Wśród gwiazd ważną symbolikę mają pięcioramienny pentagram i sześcioramienny heksagram […]. Gwiazda czteroramienna jest solarną gwiazdą babilońsko-asyryjskiego Szamasza [sumeryjskiego Utu, Babbara], boga słońca, a gwiazda pięcioramienna to emblemat babilońsko-asyryjskiej Isztar [sumeryjskiej Inany], w jej aspekcie militarnym, jako gwiazdy zarannej. Gwiazda pięcioramienna jako emblemat panowania łączy się z islamskim półksiężycem. Jest typem gwiazdy najczęściej obecnie występującej na flagach oraz w oznakach wojskowych i policyjnych. Jest także najpopularniejszą odmianą gwiazdy betlejemskiej czy mówiąc inaczej gwiazdy narodzenia. Jako znak masonerii pięcioramienna »rozpłomieniona gwiazda« symbolizuje centrum mistyczne i odnowę. Gwiazda sześcioramienna jest gwiazdą Dawida i Gwiazdą Polarną. Niekiedy występuje jako gwiazda narodzenia. Gnostycka mistyczna gwiazda jest siedmioramienna. Gwiazda ośmioramienna, związana ze stworzeniem, płodnością i seksem, stała się emblematem Isztar w późniejszej 27 J. Tresidder, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 61-62. 8 symbolice, i Wenus jako gwiazdy wieczornej. Jest też alternatywną odmianą gwiazdy betlejemskiej”28. Słownik teologii biblijnej29 pod redakcją Xaviera Leona-Dufoura wyróżnia pięć działów, ściśle związanych z religijnym ujęciem historii gwiazd. 1. Gwiazdy a starożytne pogaństwo. Człowiek starożytnego Wschodu był bardziej niż my wrażliwy na istnienie gwiazd. Słońce, księżyc, planety i gwiazdy były dlań obrazem świata tajemniczego, zupełnie innego aniżeli nasz świat. Był to świat niebieski, który sobie wyobrażano w formie nałożonych na siebie demisfer, poznaczonych orbitami gwiazd. Regularne cykle tych ostatnich pozwalały człowiekowi mierzyć czas i stworzyć w ten sposób własny kalendarz. Lecz gwiazdy nasuwały także myśl, że świat rządzi się prawem wiecznego powrotu i że to właśnie stamtąd, z góry, gwiazdy wyznaczają rzeczom ziemskim pewną świętą rytmikę, która nie pozostaje w związku z determinującymi historię przypadkami. Ciała świetlne wydawały się, więc owemu człowiekowi manifestacją mocy nadprzyrodzonych, panujących nad ludzkością i określających jej przeznaczenie. Siłom tym oddawał on tedy samorzutnie cześć, aby sobie zapewnić ich względy. Słońce, księżyc, planeta Wenus itd. były dla niego bogami lub boginiami, a całe ich konstelacje wykreślały na niebie figury enigmatyczne, którym nadawano mitologiczne imiona. To zainteresowanie się gwiazdami doprowadziło w rezultacie do zajmowania się nimi metodycznie. Egipcjanie i mieszkańcy Mezopotamii słynęli z wiedzy astronomicznej. Jednakże ta wiedza embrionalna była ściśle powiązana z praktykami wróżbiarsko-bałwochwalczymi. Tak więc człowiek starożytności znajdował się jakby w niewoli strasznych mocy, które ciążyły na jego przeznaczeniu i zasłaniały mu prawdziwego Boga30. 2. Gwiazdy w służbie u Boga. Klimat zmienia się natychmiast, skoro tylko otworzymy Biblię. To prawda, że gwiazdy nie są jeszcze odróżniane dobrze od aniołów, którzy stanowią dwór Boży (Job 38, 7; PS 148, 2 n); te „wojska niebieskie” (Rdz 2, 1) są uważane za byty ożywione. Lecz są one stworzeniami jak cała reszta wszechświata (Am 5, 8; Rdz 1, 14 nn; PS 33, 6; 136, 7 nn). Na polecenie Boga 28 Ibidem. Słownik teologii biblijnej, red. X. Leon-Dufour, Poznań 1990, s. 315-317. 30 Ibidem. 29 9 zapalają się na swoich miejscach (Bar 3, 33 nn), na Jego rozkaz interweniują w walce, przychodząc z pomocą Jego ludowi (Joz 10, 12 n; Sdz 5, 20). Tak więc gwiazdy nie są bóstwami, lecz pozostają na służbie Jahwe Sabaoth. Jeżeli one regulują czas, jeśli panują nad dniem i nocą, to dlatego, że Bóg zlecił im te dokładnie określone funkcje (Rdz 1, 15 n). Można podziwiać blask słońca (PS 19, 5 nn), piękno księżyca (Pnp 6, 10), urzekający porządek obrotów ciał niebieskich (Mdr 7, 18 nn); ale wszystko to śpiewa chwałę jedynego Boga (Ps 19, 2), który ustanowił „prawa niebios” (Job 38, 31 nn) . Tak więc gwiazdy nie ukrywają już swego charakteru; ujawniają go raczej (Mdr 13, 5). Oczyszczone ze znaczenia bałwochwalczego, gwiazdy symbolizują teraz rzeczy ziemskie, które ukazują plany Boże; mnóstwo synów Abrahama (Rdz 15, 5), przyjście króla Dawida (Lb 24, 17), światłość przyszłego zbawienia (Iz 60, 1 nn; Ml 3, 20) albo chwałę wieczną sprawiedliwych po ich zmartwychwstaniu (Dn 12, 3)31. 3. Uwodzicielstwo pogańskie. Mimo tej niedwuznaczności objawienia biblijnego Izrael nie uniknął pokusy kultu gwiazd. W okresach kryzysu religijnego słońce, księżyc i całe wojsko niebieskie zachowują przy sobie dawnych lub znajdują nowych czcicieli (4 Krl 17, 16; 21, 3. 5; Ez 8, 16). Z instynktownej obawy przed potęgami kosmicznymi próbuje się zjednać je dla siebie. Składa się ofiary „królowej nieba”, Astarcie, którą jest planeta Wenus (Jer 7, 18; 44, 17 nn); bada się „znaki na niebie” (Jer 10, 2), by z nich odczytywać przyszłe losy (Iz 47, 13). Lecz głos proroków podnosi się przeciwko temu groźnemu nawrotowi pogaństwa; piętnuje ten neopoganizm deuteronomista (Pp 4, 19; 17, 3); król Jozjasz wkracza z całą surowością, ażeby wyplenić te praktyki (4 Krl 23, 4 n. 11); czcicielom gwiazd Jeremiasz przepowiada najgorszą spośród kar (Jer 8, 1 n). Ale ostatecznie potrzeba było aż próby rozproszenia i wygnania, żeby Izrael, nawróciwszy się, porzucił wreszcie formę bałwochwalstwa (por. Job 31, 26 nn), której bezsens będzie tak głośno opowiadać Mądrość aleksandryjska (Mdr 13, 1-5)32. 4. Od gwiazd do złych aniołów. Ta wielowiekowa walka z kultem gwiazd miała swoje reperkusje także w wierzeniach ludowych. Jeżeli gwiazdy stanowią taką pułapkę dla człowieka i odwracają go od prawdziwego Boga, to czy nie oznacza to, że pozostają one same w łączności z mocami złymi, wrogimi Bogu? Pomiędzy aniołami tworzącymi wojsko niebieskie, czyż nie ma takich, 31 32 Ibidem. Ibidem. 10 którzy upadli i usiłują z kolei pociągnąć za sobą ludzi, domagając się od nich hołdów? Stary mitologiczny temat wojny pomiędzy bogami dostarcza w tym wypadku materiału, który pozwala na poetyckie przedstawienie sobie upadku mocy niebieskich, buntujących się przeciwko Bogu (Lucyfer: Iz 14, 12-15). Obraz szatana w Nowym Testamencie wzbogaci się również o te elementy symboliczne (Ap 8, 10; 9, 1; 12, 3 n. 7 nn). Odtąd już nie budzi zdziwienia to, że na dzień Jahwe jest zapowiadany sąd nad wojskiem niebieskim, ukaranym wspólnie jego ziemskimi czcicielami (Iz 24, 21 nn); gwiazdy zajmują w tym obrazie miejsce złych aniołów33. 5. Tymczasem we wszechświecie odkupionym przez Chrystusa gwiazdy odgrywają swą opatrznościową rolę. Krzyż uwolnił ludzi od kosmicznego ucisku, tego, który terroryzował Kolosan: nie pozostają oni już w niewoli „żywiołów tego świata teraz, gdy Chrystus „rozbroił zwierzchności i władze”, aby „je powieść w swym triumfalnym pochodzie” (Kol 2, 8, 15-18; Gal 4, 3). Nie ma już determinizmu astralnego, nie ma wyroków przeznaczenia wypisanych na niebie: Chrystus położył kres przesądom pogańskim. Jedna gwiazda jest uważana za zwiastunkę Jego narodzenia (Mt 2, 2), określając Jego samego jako Gwiazdę poranną w pełnym tego słowa znaczeniu (Ap 2, 28; 22, 16) i spodziewając się, że ta sama gwiazda ukaże się w naszych sercach (2 P 1, 19; por. Exsultet wielkanocne). Jest On prawdziwym słońcem, które oświeca świat odnowiony (Łk 1, 78 n). Nie ulega wątpliwości to, że zaćmienie gwiazd stanie się znakiem zapowiadającym chwalebną paruzję (Mt 24, 29 paral.; Iz 13, 9 n; 34, 4; Jl 4, 15), podobnie jak też będzie oznaczać moment Jego śmierci (Mt 27, 45 paral.). Jest to dowód, że w przyszłym świecie te stworzone światła staną się już nieużyteczne: chwała Boga sama okryje swym blaskiem nową Jerozolimę, a Baranek będzie jej pochodnią (Ap 21, 23)34. „Gwiazdy obecne są w [innych] systemach religijnych. Starożytni Egipcjanie wierzyli, że były one wioślarzami okrętu boga słońca Ra. […] Pentagram, czyli gwiazda pięcioramienna, symbolizował w starożytnym Egipcie boga Horusa, dla pitagorejczyków zaś był symbolem prawdy oraz doskonałości. Obecnie w kulturze masowej utożsamiany jest on z satanizmem i czarną magią”35. 33 Ibidem. Ibidem. 35 strona internetowa: http://pl.wikipedia.org/wiki/Gwiazda#cite_note-sermonti-265, [ostatni dostęp: 15.01.2012]. 34 11 „Spadającą gwiazdę Spartanie uznawali za znak, że król zgrzeszył i powinien abdykować, Rzymianie zaś za wysłanego przez Jowisza zwiastuna burzy, zapowiedź narodzin dziecka lub innych doniosłych wydarzeń. W chrześcijaństwie stanowiła znak, że dusza opuściła czyściec, ostrzeżenie przed najazdem lub śmiercią. W folklorze muzułmańskim spadające gwiazdy to kamienie ciskane przez anioły, aby odpędzić dżiny od nieba”36. „Ludzie obserwowali gwiazdy już w początkach swojego istnienia. Działania te stanowiły pierwszą znaną człowiekowi formę astronomii. Prowadzenie badań astronomicznych, motywowały względy zarówno poznawcze, jak i religijne, a także chęć zastosowania ich rezultatów do przewidywania wydarzeń. Wczesna astronomia była nierozerwalnie powiązana z astrologią, która stanowiła źródło zarówno wiedzy, jak i władzy. Dopiero upowszechnienie metody naukowej doprowadziło do rozdzielenia tych dwóch dyscyplin. Gwiazdy odgrywały dużą rolę w rozwoju cywilizacji na całym świecie. Stanowiły istotny element wierzeń religijnych oraz znajdowały liczne zastosowania praktyczne. Wielu starożytnych astronomów sądziło, że zostały one na trwałe umieszczone na sferze niebieskiej i że są niezmienne. Starożytni obserwatorzy nieba wyobrażali sobie, że rzucające się w oczy układy gwiazd tworzą figury, które utożsamiali oni z elementami natury lub lokalnej mitologii. Gwiazdozbiorów używano do wnioskowania o pozycji Słońca oraz śledzenia ruchów planet. Dwanaście spośród trzynastu znajdujących się w paśmie wokół płaszczyzny ekliptyki stało się podstawą astrologii. Pozorny ruch Słońca względem znajdujących się za nim gwiazd oraz horyzontu stanowił podstawę rozlicznych kalendarzy, używanych między innymi do wyznaczania harmonogramów prac rolniczych. Powszechnie stosowany prawie na całym świecie kalendarz gregoriański to kalendarz słoneczny, którego konstrukcja opiera się na kącie nachylenia osi ruchu obrotowego Ziemi względem najbliższej jej gwiazdy, czyli właśnie Słońca”37. *** 36 37 Ibidem. Ibidem. 12 KONTEKSTY Literackie: Jednym z pierwszych przykładów odniesień literackich do gwiazd jest Biblia (zarówno Stary, jak i Nowy Testament poruszają kwestię gwiazd). Najwcześniejsze bezpośrednie nawiązanie, znajduje się w Księdze Rodzaju: „A potem Bóg rzekł: Niechaj powstaną ciała niebieskie, świecące na sklepieniu nieba, aby oddzielały dzień od nocy, aby wyznaczały pory roku, dni i lata; aby były ciałami jaśniejącymi na sklepieniu nieba i aby świeciły nad ziemią. I stało się tak” (Rdz 1; 14-15). W Ewangelii wg św. Mateusza pojawia się gwiazda betlejemska, która jest przewodnikiem dla Trzech Mędrców, poszukujących miejsca narodzenia Chrystusa: „A oto gwiazda, którą ujrzeli na wschodzie, wskazywała im drogę, a doszedłszy do miejsca, gdzie było dziecię, zatrzymała się” (Mt 2; 9)38. Również sam Jezus Chrystus nazywa się gwiazdą: „Ja, Jezus (...) Jestem gwiazda jasna i zaranna” (Apok. 22; 16)39. „Wiele odniesień do gwiazd znajduje się także w literaturze starożytnej, szczególnie w dziełach pierwszych pisarzy greckich oraz rzymskich. Według astronoma Kennetha Glyna Jonesa, pierwszą znaną wzmianką o Plejadach, słynnej gromadzie otwartej w gwiazdozbiorze Byka, jest fragment z Hezjoda. Homer wspomina o nich także w Odysei”40. „Inni wybitni pisarze, tacy jak Giacomo Leopardi, także poruszali w swoich dziełach tematy dotyczące aspektów astronomicznych. Pochodzący z Recanati poeta w swoich wierszach umieścił liczne odniesienia do astronomii, na przykład w Canto notturno di un pastore errante dell'Asia lub Le ricordanze. W młodości napisał on […] mało znany traktat zatytułowany Storia dell'astronomia (Historia astronomii). [Odniesienia do gwiazd] są również obecne w kilku wierszach Giovanniego Pascoli – na przykład w Gelsomino notturno oraz Giuseppe Ungarettiego, który w swym dorobku posiada wiersz zatytułowany Gwiazda”41. 38 Ewangelia wg św. Mateusza, w: Pismo Święte Nowego Testamentu, Poznań 1997. Ibidem. 40 op. cit. strona internetowa. 41 Ibidem. 39 13 Gwiazdy odgrywają dużą rolę w średniowiecznej powieści Dantego pod tytułem Boska komedia. Tutaj gwiazda pełni funkcję myśli przewodniej czy idei przyświecającej człowiekowi: „Jeśli pójdziesz za swą gwiazdą, niechybnie dopłyniesz do wspaniałego portu”42 (Piekło 15, 55). W Boskiej komedii „Dante Alighieri zawarł kilka aspektów wiedzy swojej epoki, w szczególności astronomicznej, trzy części dzieła kończą się słowem »gwiazdy«; jako że są one siedzibą Nieba. Według Dantego stanowią ostateczny cel człowieka, a jego pragnienie wiedzy może być zaspokojone dzięki kierowaniu wzroku w górę”43. Jeśli mowa o użyciu symbolu gwiazdy w literaturze renesansu, na pierwszy plan wysuwa się szekspirowskie dzieło Romeo i Julia. Szekspir pisze o historii nieszczęśliwych kochanków pisze w ten sposób: „Para kochanków zrodzona pod nieszczęśliwą gwiazdą odbiera sobie życie”44 (Prolog). Owa „nieszczęśliwa gwiazda” to przeznaczenie, przed którym nie da się uciec. Do gwiazd zostają porównane również oczy Julii, kiedy Romeo wypowiada te słowa: „Dwie gwiazdy w pilnej kędyś wysłanej potrzebie proszą oczy Julii, by raczyły w niebie świecić, nim gwiazdy wrócą”45 (Romeo i Julia). Podobne porównanie oczu do gwiazd, odnaleźć można w wierszu Daniela Naborowskiego pod tytułem Na oczy królewny angielskiej. Podmiot liryczny, zachwycając się oczami królewny angielskiej porównuje je do świecących gwiazd: „Twe oczy, skąd Kupido na wsze ziemskie kraje, Córo możnego króla, harde prawa daje, Nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitościwe, Które palą na popiół serca nieszczęśliwe. Nie pochodnie, lecz gwiazdy, których jasne zorze […] Lecz się wszytko zamyka w jednym oka słowie: Pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba i bogowie”46. 42 D. Alighieri, Boska Komedia, Poznań 2006. V. Sermonti, L' Inferno di Dante, Mediolan 2006. 44 W. Shakespeare, Romeo i Julia, Kraków 2010. 45 Ibidem. 46 D. Naborowski, Poezje, Warszawa 1961. 43 14 Symbolika gwiazd jest silnie uobecniona w dramacie romantycznym autorstwa Adama Mickiewicza. W trzeciej części Dziadów gwiazda jest pojmowana jako wróżba. Więzień mówi: „[…] Skąd przychodzisz; gdy gwiazdy przed sobą rozsiejesz; Kto z tych gwiazd tajnie przyszłej drogi twej wyczyta!” 47 (Prolog, 59-60). Konrad w Wielkiej Improwizacji przyrównuje gwiazdę do pieśni, wołając: „Pieśni ma, tyś jest gwiazdą za granicą świata! […] Wam, pieśni, ludzkie oczy, uszy niepotrzebne;Płyńcie w duszy mej wnętrznościach, Świećcie na jej wysokościach, Jak strumienie podziemne, jak gwiazdy nadniebne” (Improwizacja, 15; 21-24)48. W części czwartej Dziadów, gwiazda symbolizuje mądrość: „Powstaje mędrzec i gwiazda Platona w długie wieki wieków świeci” (Dziady cz. IV, 510511)49. Motyw gwiazdy-przewodniczki powraca również u Mickiewicza w sonecie Stepy akermańskie. Podmiot liryczny, czując się zagubiony w trakcie podróży, odwołuje się do gwiazd świecących na niebie: „Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu; Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi”. Wiersz pod tytułem W Weronie, Cypriana K. Norwida nawiązuje do historii romansu szekspirowskich bohaterów. Gwiazda jest tu porównana do kamiennej łzy, spadającej z nieba: „I gwiazdę zrzuca ze szczytu […] -- ta łza znad planety spada... i groby przecieka”50. 47 A. Mickiewicz, Dziady – część III, Kraków 2008, s. 92. Ibidem. 49 Ibidem. 50 C. Norwid, Wybór poezyj, Kraków 1924. 48 15 Muzyczne: „Muzyka epoki romantyzmu […] opierała się na wydarzeniach i zjawiskach wyzwalających w ludziach wzniosłe uczucia. Rozgwieżdżone niebo inspirowało do powstania nokturnów; […] za najważniejsze [z nich] uważa się te skomponowane przez Fryderyka Chopina (napisał ich dwadzieścia jeden). Kolejnych odniesień [do gwiazd, w muzyce poważnej] można doszukać się w kompozycjach fortepianowych i w Szóstej symfonii Ludwiga van Beethovena. Nokturny nie odeszły w zapomnienie wraz z końcem romantyzmu, lecz rozwijały się dalej w epoce neoromantyzmu; […] Siódma symfonia [autorstwa] Gustava Mahlera [pod tytułem] Pieśń nocy zawiera dwa nawiązania do gwiazd; także kompozycje Richarda Straussa [są inspirowane krajobrazem nocnego nieba], w szczególności Symfonia Alpejska”51. Malarskie: Również malarze nawiązywali w swoich dziełach do tematyki gwiazdy. „Choć Leonardo da Vinci nie prowadził badań astronomicznych, w swoich koncepcjach naukowych stosował pojęcia dotyczące natury Wszechświata. Artyści, tacy jak Albrecht Dürer, Étienne L. Trouvelot, Giacomo Balla czy Maurits Escher, angażowali się w studia astronomiczne, aby w swojej twórczości nawiązać do różnych teorii naukowych. Z kolei Salvador Dalí w swych dziełach umieszczał nawiązania do odkryć dwudziestowiecznej fizyki teoretycznej (w szczególności [do] teorii względności Alberta Einsteina). Inni, tacy jak Giotto di Bondone, Vincent van Gogh czy Joan Miró, po prostu ulegali urokowi nocnego nieba i pragnęli je przedstawić na płótnie bądź innym materiale, na którym tworzyli [swe obrazy]”52. Popularno-naukowe: Gwiazdy odegrały także znaczną rolę w kontekście popularnonaukowym, między innymi w fantastyce naukowej. „Od chwili swych narodzin, w początkach XX wieku, literatura sciencefiction wzbudza […] zainteresowanie gwiazdami. Poruszane przez nią zagadnienia, obejmują między innymi eksplorację i kolonizację kosmosu oraz podróże międzygwiezdne w poszukiwaniu nadających się do zamieszkania planet poza słonecznych. Autorzy często opisują technologie pozwalające na podróże międzygwiezdne z prędkością nadświetlną, zwykle także osadzają akcję swych dzieł poza Układem Słonecznym. Tendencje [do takiego 51 52 op. cit. strona internetowa. Ibidem. 16 postępowania] nasiliły się znacząco, gdy eksploracja Układu Słonecznego wykazała, iż nie jest on zamieszkany przez inne, oprócz ludzi, inteligentne formy życia”53. „Jedną z najpopularniejszych serii science-fiction jest [cykl filmów zatytułowany] Star Trek. Prezentuje on wizję przyszłości, w której ludzkość osiągnęła poziom technologiczny, pozwalający na podróże międzygwiezdne i nawiązywanie kontaktów z obcymi cywilizacjami naszej galaktyki. Z niektórymi z tych cywilizacji, Ziemianie współtworzą quasi-państwową organizację – Zjednoczoną Federację Planet”54. „Mimo że część gwiazd, w pobliżu, których toczy się akcja opowieści fantastycznonaukowych stanowi jedynie owoc wyobraźni ich autorów, pewien odsetek twórców decyduje się używać nazw faktycznie istniejących i dobrze znanych astronomom gwiazd […]. Duża część tych gwiazd nie byłaby jednak w stanie zapewnić warunków do rozwoju złożonych form życia. Jasne gwiazdy, takie jak Syriusz czy Wega, są młodsze niż miliard lat, zdaniem astro-biologów jest to za krótko, aby mogły powstać inteligentne istoty żywe. [Tak zwane] Czerwone olbrzymy także nie sprzyjają zamieszkaniu ich systemów, ponieważ są bardzo zmienne, a niekiedy nawet niestabilne. Gwiazdy rzeczywiście sprzyjające procesowi ewolucji życia, takie jak Czerwone Karły, świecą zbyt słabo, by dało się je dostrzec gołym okiem. Wskutek tego, większość z nich nie posiada atrakcyjnych nazw, które mogłyby przyciągnąć uwagę pisarzy [gatunku] science-fiction”55. *** 53 Ibidem. Ibidem. 55 Ibidem. 54 17 LITERATURA PRZEDMIOTU 1. Słownik języka polskiego, red. S. Bogumił Linde, t. II, Lwów 1855; 2. Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, t. I, Warszawa 1900; 3. Cyprian Norwid, Wybór poezyj, oprac. S. Cywiński, Kraków 1924; 4. Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. II, Warszawa 1960; 5. Daniel Naborowski, Poezje, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1961; 6. Słownik języka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabiec, t.II, Wrocław–Warszawa–Kraków1964; 7. Słownik teologii biblijnej, red. X. Leon-Dufour, Poznań 1990; 8. Leksykon symboli, oprac. M. Oesterreicher-Mollwo, Warszawa 1992; 9. Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993; 10. Ewangelia wg św. Mateusza, w: Pismo Święte Nowego Testamentu, Poznań 1997; 11. Juan Eduardo Cirlot, Słownik symboli, Kraków 2000; 12. Władysław Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2001; 13. Jack Tresidder, Słownik symboli, Warszawa 2001; 14. Dante Alighieri, Boska Komedia, tłum. A. Kuciak, Poznań 2006; 15. Vittorio Sermonti, L' Inferno di Dante, Mediolan 2006; 16. Adam Mickiewicz, Dziady, Kraków 2008; 17. William Shakespeare, Romeo i Julia, tłum. M. Słomczyński, Kraków 2010; 18. strona internetowa: http://pl.wikipedia.org/wiki/Gwiazda#cite_note-sermonti-265, [15.01.2012]. 18
