KOMUNIKACJA NIEWERBALNA
advertisement
KOMUNIKACJA NIEWERBALNA „...Wykształcenie zdobywa się czytając książki, ale inne, ważniejsze wykształcenie - znajomość świata – zdobywa się tylko dzięki czytaniu ludzi i studiowaniu ich różnych wydań...” Lord Chesterfield „Listy do syna” SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI __________________________________________________________________ 2 KOMUNIKACJA NIEWERBALNA_______________________________________________ 3 INFORMACJE WSTĘPNE ________________________________________________________ 3 ZASADY INTERPRETACJI KOMUNIKATÓW NIEWERBALNYCH _________________________ 6 Style komunikacji niewerbalnej _____________________________________________________ 8 Funkcje komunikacji niewerbalnej___________________________________________________ 8 PIĘĆ KRYTERIÓW INTERPRETACJI KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ ___________________ 10 MIMIKA, czyli wyraz twarzy_______________________________________________________ 12 KONTAKT WZROKOWY_________________________________________________________ 13 BRWI I CZOŁO ________________________________________________________________ 15 RÓŻNICE W ZACHOWANIU WZROKOWYM ________________________________________ 16 USTA ________________________________________________________________________ 17 RÓŻNICE W EKSPRESJI MIMICZNEJ _____________________________________________ 19 PANTOMIMIKA, czyli gestykulacja _________________________________________________ 19 DOTYK ______________________________________________________________________ 20 RÓŻNICE W ZACHOWANIU DOTYKOWYM _________________________________________ 21 GESTY DŁONI, RĘKI I RAMIENIA _________________________________________________ 22 REGULATORY – np. POWITANIA I PORZEGNANIA __________________________________ 24 PRZEMAWIANIE_______________________________________________________________ 25 GESTY DŁONI, REKI I RAMION W RÓŻNYCH KOMBINACJACH ________________________ 27 PROKSEMIKA, CZYLI RELACJE PRZESTRZENNE ___________________________________ 34 POZYCJA CIAŁA_______________________________________________________________ 38 RÓŻNICE W POSTAWACH I SPOSOBIE PORUSZANIA SIĘ____________________________ 38 RÓŻNICE W PRZESTRZENNI INTERPERSONALNEJ_________________________________ 39 RÓŻNICE W ZACHOWANIACH PRZESTRZENNYCH NA PRZYKLADZIE WYBRANYCH KULTUR _____________________________________________________________________ 40 Niemcy_______________________________________________________________________ 40 Anglicy _______________________________________________________________________ 41 Francuzi______________________________________________________________________ 42 Amerykanie ___________________________________________________________________ 43 Japończycy ___________________________________________________________________ 44 Arabowie _____________________________________________________________________ 45 PODSUMOWANIE – OGÓLNE TENDENCJE ________________________________________ 46 KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 2 KOMUNIKACJA NIEWERBALNA INFORMACJE WSTĘPNE Komunikacja niewerbalna istnieje już ponad milion lat. Jest więc znacznie starsza od mowy, powstałej prawdopodobnie w późnym plejstocenie, ok. 40000 lat temu. Ta pierwotna forma komunikacji jest jedynym środkiem porozumiewania się zwierząt, które za pomocą mimiki, postaw, gestów, pomrukiwań, warknięć itd. dobierają partnerów, ustalają hierarchię dominacji i współpracują w grupach. Podobne sygnały używane są przez ludzi i również w ich świecie spełniają one ogromną rolę. Bezsłowne komunikaty ze względu na ich ewolucyjne pochodzenie można podzielić na: sygnały wrodzone – stanowiące część dziedzictwa biologicznego; sygnały dziedziczne – stanowiące część dziedzictwa genetycznego; sygnały wyuczone, czyli nabyte – należące do dziedzictwa kulturowego. Wrodzony i dziedziczny charakter znaków niewerbalnych potwierdzają między innymi obserwacje dzieci niepełnosprawnych [niewidomych, głuchoniemych, głuchoniewidomych]. Dzieci te, pomimo dużego odizolowania od świata zewnętrznego i wynikających z tego faktu bardzo ograniczonych możliwości uczenia się, pod wieloma względami zachowują się tak samo jak dzieci zdrowe. Tak samo uśmiechają się i śmieją, kiedy się cieszą i tak samo płaczą, tupią nogami, zaciskają pięści i marszczą pionowo czoło, gdy je coś rozzłości. To samo pochodzenie sygnałów niewerbalnych potwierdzają badania prowadzone w różnych kulturach. Wykazują one, że mowa ciała wyrażająca podstawowe stany emocjonalne, jak radość, wściekłość, smutek, zainteresowanie, zaskoczenie, strach, złość, wstręt, pogarda i wstyd jest podobna wśród ludzi należących nawet do bardzo odmiennych kultur. Drugim ewolucyjnym źródłem powstawania i kształtowania sygnałów niewerbalnych jest proces uczenia się, który praktycznie rozpoczyna się wraz z narodzinami człowieka. Sygnały te są przecież jedynym środkiem komunikowania się matki i dziecka w okresie, gdy nie potrafi ono jeszcze mówić. Jest to również czas, w którym kobieta doskonali swoje umiejętności wychwytywania i rozszyfrowywania bezsłownych znaków. Z tej właśnie przyczyny kobiety uważa się za bardziej spostrzegawcze od mężczyzn. O ogromnym znaczeniu sygnałów niewerbalnych w porozumiewaniu się świadczy między innymi fakt, że istnieje ponad milion świadomych i nieświadomych gestów i około 550 000 słów wymienianych w najobszerniejszych słownikach. Warto wspomnieć, że mowa społeczności prymitywnych obejmuje nie więcej niż 400 słów. Tyle samo jest ich w słownictwie ludzi znajdujących się na najniższych szczeblach społeczności rozwiniętych. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 3 Z całą pewnością liczba tików, grymasów, ruchów ramion, wykrzywień ust, wzniesień brwi, ruchów warg, chrząknięć, potrząśnięć głową, itd., znacznie przekracza liczbę 400 i głównie dzięki temu wzajemne zrozumienie się wśród ludzi tej szczególnej kategorii staje się możliwe. PROCES KOMUNIKACJI KOMUNIKACJA WERBALNA KOMUNIKACJA PISEMNA KOMUNIKACJA NIEWERBALNA KOMUNIKACJA USTNA JAKOŚĆ GŁOSU UBIÓR, OTOCZENIE MOWA CIAŁA Antropolog Albert Mehrabian odkrył, że w procesie komunikacji interpersonalnej jedynie 7% informacji przekazują słowa, 38% - brzmienie głosu i aż 55% - zachowania niewerbalne. PROPORCJE KOMUNIKATU WG ALBERTA MEHRABIAN'A 55% 38% 7% MOWA CIALA KOMUNIKACJA NIEWERBALNA JAKOŚĆ GŁOSU SŁOWA 4 Podobne wyniki uzyskał amerykański psycholog Ray Birdwhistell. Jego badania dowodzą, że w konwersacjach bezpośrednich 35% informacji pochodzi ze słów, 65% z ekspresji niewerbalnej. PROPORCJE KOMUNIKATU WG RAYA BIRDWHISTELL'A 65% 35% EKSPRESJA NIEWERBALNA EKSPRESJA WERBALNA Na tej podstawie została sformułowana ogólna zasada dotycząca skutecznego przekazu: ZASADA 10/30/60 w 10% zależy od tego co mówimy w 30% jest konsekwencją tego jak mówimy (ton głosu, sposób artykułowania, precyzja wypowiedzi) w 60% zależy od mowy ciała, a więc zachowań towarzyszących rozmowie i sygnalizujących nasze nastawienie psychiczne Dane te w pełni uzasadniają stwierdzenie, że mówimy dzięki organom mowy, ale rozmawiamy całym naszym ciałem. Wśród znawców przedmiotu istnieje przekonanie, że kanał werbalny wykorzystywany jest przede wszystkim do przekazywania informacji, a niewerbalny służy głównie do ustalania stosunków międzyludzkich. Relacja między dwiema lub więcej osobami jest przez nie, zazwyczaj spontanicznie negocjowana, ustanawiana oraz podtrzymywana głównie dzięki komunikatom bezsłownym. Komunikaty te odgrywają bardzo istotną rolę w tworzeniu pierwszego wrażenia o człowieku, gdyż 99% opinii o nim powstaje u innych w ciągu pierwszych dziewięćdziesięciu sekund kontaktu. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 5 Badania wykazały również, że w procesie porozumiewania się sygnały niewerbalne wywierają na rozmówców pięciokrotnie większy wpływ niż używane przez nich słowa. Natomiast w sytuacji niezgodności obu rodzajów komunikatów, te o charakterze werbalnym uznawane są za nieprawdziwe. Język ludzkiego ciała to najstarszy, najbardziej wiarygodny i uniwersalny język na świecie. Jest to ważne dla biznesmenów i menedżerów. Jeśli chcą skutecznie negocjować, muszą się go nauczyć. Jest to niezbędne dla doskonalenia umiejętności kontrolowania swoich zachowań niewerbalnych i odczytywania ich znaczenia u innych ludzi. Język ciała prawie zawsze odsłania autentyczne intencje. Podobnie jak każdy inny język składa się on z wyrazów, zwrotów i znaków interpunkcyjnych. Słowa interpretujemy w kontekście, a więc gesty również powinny być odczytywane w powiązaniu z konkretną sytuacją i innymi zachowaniami niewerbalnymi danego człowieka. Poza tym język ciała jest zdeterminowany kulturowo, stąd też niektóre sygnały niewerbalne mogą wyrażać różne uczucia i postawy w zależności od grupy, regionu, kraju, bądź kontynentu. Konieczna jest zatem ostrożność w interpretacji komunikatów bezsłownych. Znaczenie komunikatów zależy od tego, kto, gdzie i jak je przekazuje. Oto kilka zasad, których należy przestrzegać w trakcie interpretacji mowy ciała. ZASADY INTERPRETACJI KOMUNIKATÓW NIEWERBALNYCH ZASADA Nr 1 V KRYTERIÓW INTERPRETACJI Istnieje pięć ogólnych kryteriów interpretacji komunikatów niewerbalnych. Są to: mimika, pantomimika, proksemika, czynniki paralingwistyczne i czynniki społeczno - personalne. W miarę możliwości należy uwzględniać jak najwięcej kryteriów przy każdorazowej ocenie zachowania innych. ZASADA Nr 2 NIEŚWIADOMOŚĆ INTERPRETACJI Większość zachowań niewerbalnych każdy interpretuje nieświadomie. Wynika to między innymi z faktu, że człowiek ma ograniczone możliwości świadomego spostrzegania. To czego nie uda się spostrzec świadomie będzie zarejestrowane poniżej progu świadomości, ale wzbudzi określoną reakcję emocjonalną. ZASADA Nr 3 WPŁYW OBSERWACJI NA OBSERWATORA Pomocą podczas świadomego interpretowania zachowań innych ludzi może być werbalizacja, tego co zauważamy. Należy w myślach ubierać w słowa swoje spostrzeżenia. Pomoże nam to w uświadomieniu sobie jakie zachowania drugiej osoby wpłynęły na naszą ocenę. ZASADA Nr 4 KOLEKTYWIZM INTERPRETACJI Interpretacji powinny podlegać zespoły gestów, a nie pojedyncze gesty. Pojedynczy gest w większości wypadków nie ma jasnego znaczenia (z wyjątkiem emblematów). Zespoły gestów wyrażających tę samą lub podobną postawę czy emocję są lepszą przesłanką do formułowania wniosków. Należy ponadto zwracać uwagę na zgodność znaków (pozytywne - negatywne) następujących po sobie zespołów gestów. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 6 ZASADA Nr 5 KONGRUENCJA Należy zwracać uwagę na spójność pomiędzy wypowiadanymi słowami a towarzyszącymi im gestami. Jeżeli gesty będą przeczyć słowom ludzie skłonni są wierzyć raczej zachowaniom niewerbalnym. ZASADA Nr 6 KONTEKST OSOBISTO – KULTUROWY Nie istnieje uniwersalny słownik gestów. Oznacza to, że nie można jednoznacznie przypisać określonym gestom jakiegoś znaczenia. Dlatego podczas oceny oprócz różnic kulturowych trzeba uwzględnić także różnice indywidualne. Każdy z nas posiada swoje charakterystyczne sposoby zachowania. Pojawiają się one niezależnie od sytuacji, w której się znajdujemy oraz nie niosą one ze sobą informacji co aktualnie dzieje się z daną osobą. Nieznajomość indywidualnych nawyków w zachowaniu może doprowadzić do mylnych interpretacji. Na przykład nieprzyjemny grymas twarzy może być tikiem pozostałym po wylewie, a nie oznaką dezaprobaty czy niechęci. ZASADA Nr 7 KONTEKST SYTUACYJNY Należy pamiętać o wpływie sytuacji na zachowanie. Ktoś zakłada sobie ramiona na piersi ponieważ jest mu zimno. Ktoś inny siedzi sztywno bo ma za ciasne ubranie. Pierwszy przypadek nie świadczy o zamkniętej postawie, drugie zachowanie nie jest oznaką napięcia. ZASADA Nr 8 SONDOWANIE Podczas interpretowania zachowań niewerbalnych warto stosować pytania kontrolne. Polegają one na konfrontowaniu uzyskanych odpowiedzi z zaobserwowanymi zachowaniami. Jeżeli np. podczas prezentacji osoba odchyli się i założy ręce na piersi należy zapytać w tym momencie, co sądzi o omawianej sprawie. Jeżeli wyrazi swoje wątpliwości będzie oznaczać to, że wcześniejsze zachowanie rzeczywiście było wyrazem negatywnej postawy. ZASADA Nr 9 WPŁYW OBSERWATORA Należy zwracać uwagę na wpływ naszych zachowań niewerbalnych na zachowania innych ludzi. Ktoś w naszym towarzystwie może przyjąć postawę zamkniętą nie dlatego, że obawia się lub nie lubi nas, ale może dlatego, że to my sami wysyłamy negatywne komunikaty, które prowokują jego zachowania w tej sytuacji. Zjawisko to nosi nazwę Efektu Rosenthala. ZASADA Nr 10 Rzeczą absolutnie AUTOREFLEKSJA podstawową podczas kształcenia umiejętności interpretacji zachowań niewerbalnych jest świadomość własnych zachowań niewerbalnych oraz ich trafna interpretacja. I od tego, tak naprawdę, należałoby zacząć. Postawa ciała, zachowanie, gesty, ekspresja twarzy oddziałują na innych. Kiedy oba kody wyrażają sprzeczne informacje, dochodzi do napięcia, nieporozumienia, niechęci itp. Dlatego tak ważne jest, aby prawidłowo porozumiewać się na obu poziomach komunikacji interpersonalnej. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 7 Style komunikacji niewerbalnej tendencja afiliatywna – bliski dystans, dotyk, kontakt wzrokowy, uśmiech tendencja nominatywna – wyprostowana postawa, uniesiona głowa, szybka mowa, jednostronna komunikacja werbalna) Istnieją co najmniej dwa źródła zróżnicowania wzorów przekazów niewerbalnych - normy kulturowe i indywidualne doświadczenia człowieka. Można powiedzieć, że kobiety są lepszymi od mężczyzn nadawcami i odbiorcami komunikatów niewerbalnych. Oceniane są więc jako bardziej zgodne wewnętrznie, bezpośrednie i ekspresyjne w porozumiewaniu się. Kiedy porównywano trafność interpretacji zachowań niewerbalnych obcych kobiet i mężczyzn, kobiety wykazywały znaczącą przewagę zwłaszcza przy odczytywaniu negatywnych komunikatów płci przeciwnej. Różnica w dokładności odczytywania komunikatów pozytywnych nie była taka duża. Ciekawe jest również to, że małżonki trafniej interpretują sygnały przekazywane im przez obcych mężczyzn niż niewerbalne komunikaty swoich mężów. Kobiety, jeżeli popełniają błędy, mają skłonność do pomyłek w kierunku pozytywnym, mężczyźni - w negatywnym. Dokładność nadawania i trafność odbioru komunikatów niewerbalnych ma wpływ na zadowolenie z małżeństwa. Funkcje komunikacji niewerbalnej W ujęciu Scherera i Wallbotta całość aktów komunikacyjnych służy czterem funkcjom, zróżnicowanym z punktu widzenia roli pełnionej w przebiegu konwersacji. FUNKCJA SEMANTYCZNA – należą tu zachowania, które mają samodzielne znaczenie referencyjne lub powodują modyfikację znaczeń zawartych w kanale werbalnym. Są to takie funkcje: akcentowanie; zaprzeczanie; rozszerzanie znaczenia; Powyższe podfunkcje mogą być realizowane zarówno przez gestykulację jak i przez sposób wokalizacji tekstu słownego. Znaczenie globalne przekazu odbierane jest wtedy, gdy łączy się wskazówki zawarte w obu kanałach, choć przewagę (znaczenia) może mieć kanał słowny lub kanał niewerbalny. FUNKCJA SYNTAKTYCZNA – dzieli się na dwa rodzaje: KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 8 organizacja sekwencji wypowiedzi i segmentacja procesu konwersacji – np. akcentowanie ważniejszych słów, obniżanie siły emisji głosu pod koniec zdania, odwracanie wzroku ku górze dla podkreślania niepewności. synchronizacja zachowań rozmówców – są to zachowania celem których jest uzyskanie największego komfortu, dopasowanie pozycji ciała i odległości między rozmówcami do aktualnego poziomu psychologicznej intymności relacji. FUNKCJA PRAGMATYCZNA – polega na użyciu komunikowania niewerbalnego do oddziaływania na zachowanie partnera, podkreślanie przynależności do określonej podgrupy – np. poprzez gesty powitania czy pożegnania specyficzne dla danego środowiska, wyrażanie swej indywidualności poprzez strój, ekspresję swych stanów emocjonalnych. Realizacja funkcji pragmatycznej jest uzależniona od wielu czynników społecznych i osobowych tj. wiek, płeć, wykształcenie, cechy osobowości, tradycje rodzinne. FUNKCJA REGULACJI KONWERSACJI – odnosi się do organizacji konwersacji – moment włączenia się do rozmowy, długość mówienia itp. Z kolei klasyfikacja wg M. Knapp’a bazuje na analizie relacji między zachowaniami niewerbalnymi i werbalnymi w tworzeniu całościowego znaczenia danego przekazu. Według tego podziału wyróżnia się: komunikowanie postaw i emocji (uzgadnianie postaw interpersonalnych) powtarzanie – równoczesne, powtórne przekazywanie przez kanał niewerbalny informacji zawartych w wypowiedziach słownych (np. gest wskazujący ku wnętrzu mieszkania przy wypowiedzi – zapraszam do środka); zastąpienie (substytucja) – np. gdy utrudniony kontakt werbalny – zamiast słów prezentowana jest sekwencja niejęzykowa, która oznacza to samo. Np. gest pozdrowienia zamiast słów "Dzień dobry". Nie wszystkie wypowiedzi mogą być zastępowane przekazami niejęzykowymi; regulacja konwersacji – np. regulatory, czyli wszelkie powitania i pożegnania; akcentowanie tekstu mówionego – gestykulacja rąk, głowy i ciała może podkreślać znaczenie wypowiadanych słów poprzez odpowiednie obrazowanie (np. wyrażanie szacunku łączone z pochyleniem się przed rozmówcą); maskowanie – używanie aktów niewerbalnych dla ukrycia prawdziwych przekonań, uczuć czy myśli (unikanie kontaktu wzrokowego, nieadekwatnie wysoka lub niska siła emisji głosu, zasłanianie twarzy w celu obniżenia napięcia); nadaje charakter relacjom interpersonalnym – poprzez takie znaki jak wyrazy twarzy, ton głosu, spojrzenia czy choćby przyjmowane odległości. To tylko niektóre z gamy środków, poprzez które wysyłamy i odbieramy informacje takie jak sympatia - antypatia, zainteresowanie - brak zainteresowania, partnerstwo - dominacja - uległość. Można KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 9 powiedzieć, że na poziomie niewerbalnym mamy do czynienia przede wszystkim z komunikacją emocjonalną; wspomaganie komunikacji językowej. PIĘĆ KRYTERIÓW INTERPRETACJI KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ MIMIKA, czyli wyraz twarzy Czynniki mimiczne: kontakt wzrokowy – oczy, brwi i czoło usta uszy i nos PANTOMIMIKA, czyli gestykulacja Elementy ekspresji pantomimicznej według Ekman’a i Friesen’a: emblematory – niewerbalne substytuty konkretnych słów – funkcję tę mogą pełnić wszystkie gesty, ekspresje mimiczne i inne akty niewerbalne, które są łatwo przekładalne na słowa i łatwo odczytywane przez konwencjonalne kody kulturowe – np. znak słuchawki, znak ilustrujący, że czas minął, znak V prezentowany przez rozstawienie palców uniesionej ku górze ręki; afektatory – niewerbalne zachowania, które odzwierciedlają intensywność odczuwanych emocji – głównie mimika twarzy, zmiana intonacji głosu, gestykulacja, zmiana pozycji ciała – np. skrzyżowanie nóg czy rąk; ilustratory – funkcję tę pełną niewerbalne zachowania, które służą uplastycznieniu wypowiedzi, oferują jakiś komentarz do wypowiadanego tekstu, są formą wizualizacji zagadnień, o których się mówi – np. opowiadając o małym dziecku gestykulujemy by dokładniej, wierniej opisać jego małe paluszki, rączki; regulatory – niewerbalne zachowania, które pomagają synchronizować przebieg rozmowy, np. zmiana postawy i KOMUNIKACJA NIEWERBALNA ułożenia ciała, skinienie głową, przywitania, 10 pożegnania; adaptatory – zachowania niewerbalne, które służą zaspokojeniu określonych potrzeb psychicznych lub fizycznych – np. obgryzanie paznokci jako przejaw zdenerwowania, kręcenie się na krześle jako przejaw zniecierpliwienia. Jako ciekawostkę warto podać, że kiedy ujawniamy informacje nt. wewnętrznych stanów, np. opowiadamy o swoich przeżyciach, wówczas najczęściej dotykamy lewej strony naszego ciała. Kiedy natomiast doświadczamy obawy w związku z nawiązaniem kontaktu z nową osobą, najczęściej dotykamy prawej części naszego ciała. PROKSEMIKA, czyli relacje przestrzenne Proksemika rozumiana jako nauka badająca wzajemny wpływu relacji przestrzennych między osobami oraz między osobami a otoczeniem (materialnym) na relacje psychologiczne, sposób komunikacji, itp. Bada także odwrotny wpływ oraz różnice pomiędzy tymi relacjami w różnych kulturach, dlatego też jest tak ważna w interpretacji komunikatów niewerbalnych. CZYNNIKI PARALINGWISTYCZNE Czynniki paralingwistyczne: ton głos tempo mowy intonacja dźwięki nieartykułowane CZYNNIKI SPOŁECZNO – PERSONALNE Czynniki społeczne: status społeczny wykształcenie i zawód Czynniki personalne: wygląd zewnętrzny zapach KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 11 MIMIKA, czyli wyraz twarzy Mimika twarzy jest tym kanałem przekazu informacji, na który najwcześniej zwrócono uwagę i poddano rozmaitym badaniom. Z drugiej strony, jest to ten rodzaj komunikacji niewerbalnej, który budzi najmniej kontrowersji, gdyż jest najłatwiejszy do zaobserwowania, bowiem nasz wzrok najczęściej skupia się właśnie na twarzy rozmówcy. Brytyjski zespół badaczy wyodrębnił i sklasyfikował sto trzydzieści pięć różnych gestów głowy i ciała oraz wyrazów twarzy, przy czym aż osiemdziesiąt z nich jest związanych z twarzą i głową. Nasza twarz jest, zatem dla innych ludzi głównym źródłem informacji o emocjach, jakie przeżywamy. Kiedy chcemy odgadnąć czyje emocje najczęściej przyglądamy się właśnie twarzy. Prawdopodobnie każdy uważa, że na podstawie czyjejś mimiki doskonale potrafi określać jakie emocje przeżywa osoba, z która się kontaktuje. W większości wypadków jest to prawdą, ale nie dostrzegamy przy tym, że na naszą ocenę wpływa także kontekst. Kiedy ktoś płacze niekoniecznie musi być smutny, mogą to być przecież łzy radości. Bez uwzględnienia kontekstu trudno odróżnić też mimiczny wyraz zdziwienia od strachu. Wszyscy mamy wrodzoną wiedzę na temat znaczenia poszczególnych ekspresji i nie musimy się tego uczyć. Badania dowiodły, że dzieci lepiej niż dorośli rozpoznają wyrazy twarzy, ale wraz z wiekiem zdolność ta zanika. Dzieci w porównaniu z dorosłymi dokładniej potrafiły dekodować zdziwienie, strach oraz nieznacznie lepiej niesmak i smutek. Cała ekspresja naszej twarzy opiera się na mikroekspresjach, czyli krótkotrwałych wyrazach mimicznych pojawiające się na niej. Czas ich trwania wynosi zazwyczaj mniej niż jedną sekundę. Tak więc przez bardzo krótki okres czasu na twarzy może pojawić się układ wyrażający pewien stan emocjonalny. Mikroekspresje to symptomy naszych rzeczywistych emocji. Taki przelotny wyraz twarzy zazwyczaj nie jest świadomie rejestrowany przez odbiorców. Jednak na niższych poziomach przetwarzania zostanie on zarejestrowany i wywoła określoną reakcję emocjonalną. Dzięki stosowaniu tzw. technik kierowania mimiką, możemy osiągać następujące efekty: intensyfikować emocje (np. spotkawszy osobę, do której nie żywimy żadnych ciepłych uczuć, staramy się ukryć naszą obojętność i w czasie rozmowy poprzez odpowiedni wyraz twarzy okazujemy zadowolenie ze spotkania.); deintensyfikować emocje (np. wyrażając złość wobec szefa zachowujemy się znacznie bardziej powściągliwie niż wobec osoby, która nie ma możliwości zastosować wobec nas jakichkolwiek sankcji.); neutralizować emocje (np. normy kulturowe nakazują by mężczyźni nie okazywali emocji, ponieważ jest to przejaw zniewieściałości. Kiedy pięcioletni "mężczyzna" płacze, ponieważ przewrócił się i zranił się w kolano, wówczas mówimy: jesteś mężczyzną, bądź dzielny, to tylko małe zadrapanie i na pewno wcale nie boli. W ten sposób dziecko uczy się ukrywać emocje.); KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 12 maskować emocje (np. słuchając opowieści sąsiadki o tym, co się jej przydarzyło kiedy czekała na wizytę u lekarza staramy się ukryć znużenie. Zamiast tego okazujemy zainteresowanie, współczucie etc.). KONTAKT WZROKOWY Oczy stanowią najważniejszy obszar wizualnej uwagi - w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na oczach przez ok. 43% czasu. Zasadnicza funkcja kontaktu wzrokowego jest przekazywanie komunikatów relacyjnych. Co to oznacza? Ogólnie można powiedzieć, że patrzenie na inna osobę jest wyrazem zainteresowania i jednocześnie przejawem pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na to zainteresowanie. Oczy są zwierciadłem duszy. Na przykład podczas rozmowy kwalifikacyjnej kandydat usiłuje nawiązać dobry kontakt wzrokowy z rozmówca by poprzez ten kanał wyrazić swoja wiarygodność, kompetencję, zainteresowanie firma. Jeżeli rozmówca jest zainteresowany kandydatem, będzie skłonny pozytywnie odpowiadać na jego próby nawiązania kontaktu wzrokowego. Rodzaje percepcji wzrokowej: widzenie fowealne – dołek środkowy (fovea) – kąt widzenia – 1 stopień – widzenie ostre szczegółów w odległości do 30 cm od oka; widzenie makulalne? – plamka żółta (macula) – kąt widzenia – po 3 stopnie w pionie i kąt widzenia 12-15 stopni w poziomie; widzenia peryferyjne – kąt od 30 do 90 stopni wokół centralnego punktu w oku, czyli zakres od 30 do 180 stopni – nieostre widzenie przestrzeni wokół oka; Inną ważną funkcją kontaktu wzrokowego jest redukowanie rozproszenia. W celu zwiększenia koncentracji uwagi ograniczamy ilość odbieranych bodźców. Kanał wzrokowy jest jedną z dróg dostarczania bodźców, a zatem koncentrując myśli na pewnym zdarzeniu, przypominając sobie jakieś szczegóły, zastanawiając się nad odpowiedzią ograniczamy kontakt wzrokowy. Ekspresja oczu wyraża się nie tylko poprzez spoglądanie, ale również: zmianę wielkości źrenic (2-8 mm); wskaźnik mrugania (zwykle co 3-10 sek.); stopień otwarcia oczu (od szeroko otwartych do przymkniętych powiek); wyraz oczu – tzw. maślane oczy, mordercze spojrzenie. W komunikacji niewerbalnej za wysoce wiarygodne uznawane są reakcje źrenic oczu. Należą one do nielicznych sygnałów mowy ciała praktycznie nie podających się świadomej kontroli. Rozszerzanie się źrenic jest dowodem ogólnego pobudzenia psychicznego, a ich zwężanie- wyrazem złego, negatywnego nastroju. Zaobserwowano, że podczas oglądania obiektów wyjątkowo atrakcyjnych źrenice rozszerzają się. Zwężają się natomiast w czasie patrzenia na obiekty nieciekawe i niechciane. To znakomite w swej rzetelności źródło informacji bywa niekiedy celowo ukrywane. Arystoteles Onassis znany był z noszenia podczas zawierania kontraktów ciemnych okularów, zasłaniających jego zachowania wzrokowe – podobnie postępował Jaser Arafat czy też gen. Wojciech Jaruzelski. Umiejętność odczytywania reakcji KOMUNIKACJA NIEWERBALNA oczu wyjaśnia również przyczyny sukcesów wybitnych 13 pokerzystów. Dobry gracz wie, że gdy jego partner otrzymuje świetną kartę, to mimowolnie rozszerzają mu się źrenice, a gdy przystępuje do blefu, to tak samo niezależnie od niego- zwężają mu się. Bystry obserwator potrafi ponadto zorientować się w uczuciach rozmówcy oraz określić stosunek do niego, na podstawie koloru jego tęczówki. Zaciemnia się ona przy uczuciach negatywnych, rozjaśnia – przy pozytywnych. Wymowne komunikaty przesyła też otwarcie oczu. Przymknięte – to dowód znudzenia, braku zainteresowania, a jeżeli towarzyszy temu odchylenie głowy do tyłu, to również poczucia wyższości danej osoby. Niektóre przydatne zasady dotyczące kontaktu wzrokowego, to: najlepiej utrzymywać kontakt wzrokowy przez około 30 – 60% czasu rozmowy, jeśli kontakt trwa poniżej 30% - ukrywanie czegoś, powyżej 60% - osoby są bardziej zainteresowani sobą niż rozmową; obserwuj punkt neutralny – na czole, u nasady nosa, czas 3-4 sekundy; obserwację ogranicz do twarzy; unikaj wpatrywania się jak i rozbieganego wzroku; nie wpatruj się w usta rozmówcy, gdyż tego typu spojrzenie ma podtekst seksualny; nie zakładaj ciemnych okularów - stwarzają barierę z rozmówcą; długie spojrzenie – oznacza wymuszenie uległości, zdobycie dominującej pozycji; unikanie kontaktu wzrokowego – to oznaka dręczącego poczucia winy, antypatii, czy obojętności lub że rozmówca zadaje krępujące pytania, dodatkowo spojrzenie w bok może oznaczać lekceważenie rozmówcy; W zależności od tego na jaką część twarzy spoglądamy można ustalić typ relacji pomiędzy rozmówcami. Jednocześnie należy pamiętać, iż zazwyczaj nasz wzrok kreśli na twarzy rozmówcy trójkąty, a od tego gdzie spoglądamy zależą odczucia naszego odbiorcy: „trzecie oko” lub trójkąt nad brwiami – patrzenie w to miejsce stwarza atmosferę powagi i skupienia na rozmówcy – tzw. spojrzenie biznesmena; trójkąt pomiędzy oczami a ustami – to tzw. spojrzenie towarzyskie; trójkąt pomiędzy oczami a okolicami poniżej podbródka – to tzw. spojrzenie intymne; spoglądanie na boki – świadczyć może o braku zainteresowania rozmową lub o wrogości; jednakże gdy dołączy się do tego uśmiech lub lekko podniesione brwi jest to sygnał zalotów; natomiast spoglądanie na boki, zmarszczone brwi lub opuszczone kąciki ust – oznaczają KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 14 podejrzliwość, wrogość lub krytycyzm; spoglądanie do góry, ponad rozmówcę (w niebo) – oznacza zazwyczaj myślenie o przyszłości, planowanie, marzenie lub przypominanie sobie czegoś; spoglądanie na wprost – świadczy o myśleniu o teraźniejszości: spoglądanie w dół – może oznaczać myślenie o przeszłości, wspominanie; spoglądanie poprzez rozmówcę - może oznaczać lekceważenie; przymknięte oczy podczas rozmowy – oznaczają brak zainteresowania, znudzenie i niekiedy lekceważenie rozmówcy (jeśli osoba odchyla dodatkowo głowę) – spojrzenie typu „co to nie ja” lub „odczepcie się ode mnie”; BRWI I CZOŁO Poza oczami do najbardziej ekspresyjnych obszarów twarzy, które biorą bezpośredni udział w kontakcie wzrokowym, należą okolice brwi i czoła. Czoło zazwyczaj współpracuje z brwiami i oczami; dlatego stopień napięcia mięśni czoła odzwierciedla to co pokazują brwi potęgując siłę przekazu. brwi podniesione do połowy – zdziwienie; marszczenie brwi – oznacza niezrozumienie, powtórz; całkowicie obniżone brwi – złość; do połowy obniżone – zakłopotanie; stan normalny – bez komentarza; zaskoczenie – brwi uniesione i łukowato wygięte; skóra pod brwiami napięta; powieki rozwarte (górna uniesiona dolna ściągnięta); białko oczu widoczne ponad tęczówką często także pod nią; całkowicie podniesione brwi – wyrażają także niedowierzanie; strach, przerażenie – brwi uniesione i ściągnięte razem, górna powieka uniesiona, odsłaniająca białko oka ponad tęczówką, dolna powieka napięta i uniesiona; odraza – ekspresja widoczna jest głównie w dolnych partiach twarzy i w obrębie dolnych powiek; pod dolną powieką rysują się bruzdy; dolna powieka podniesiona, lecz nie napięta; brwi KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 15 opuszczone, spychające górne powieki w dół; gniew – brwi opuszczone i ściągnięte razem; między brwiami powstają pionowe bruzdy; dolna powieka napięta, może być także uniesiona; górna powieka napięta, może być także zepchnięta w dół na skutek opuszczenia brwi; oczy o twardym spojrzeniu, niekiedy lekko wyłupiaste; radość – ekspresja manifestuje się głównie w dolnych partiach twarzy i w obrębie dolnych powiek; pod dolną powieką rysują się bruzdy; dolna powieka uniesiona, lecz nie napięta; przy zewnętrznych kącikach oczu rysują się bruzdy czyli kurze stopki; smutek – wewnętrzne krańce brwi uniesione; fałdy skóry pod brwiami formują kształt trójkąta ze szczytem nieco ponad wewnętrznymi kącikami oczu; górna powieka uniesiona przy wewnętrznym kąciku oka; niewiara - spoglądanie w dół z odwrócona twarzą; RÓŻNICE W ZACHOWANIU WZROKOWYM KOBIETY MĘŻCZYŹNI kobiety intensywniej przyglądają się mężczyźni swoim konwersacyjnym partnerom wzrokowy podczas rozmowy, słuchania i pauz postrzegani są jako bardziej aktywni; niż mężczyźnie; źrenice mężczyzn rozszerzają się nawiązują kontakt bardziej wzrokowy intensywny z rozmówcą podczas słuchania niż mówienia; w trakcie niższym słuchania statusie kobiety zwiększający podczas kontakt mówienia bardziej na widok kobiet; mężczyźni o skłonnościach homoseksualnych reagują źrenicznie o podtrzymują silniej na zdjęcie mężczyzn niż kobiet; kontakt wzrokowy przez znacząco mężczyźni dłuższy czas niż to czynią kobiety o homoseksualnych silniej reagują na wysokim statusie; zdjęcie kobiet o małych źrenicach; nawiązują bardziej intensywny o skłonnościach chłopiec silniej reaguje na zdjęcie kontakt wzrokowy niż mężczyźni; matki i dziewczynki; częściej niż mężczyźni przejawiają mężczyźni intensywniej angażują się unikowe zachowania wzrokowe; we wzajemną wymianę spojrzeń w KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 16 duże dystanse są bardziej wygodne miarę starzenia; dla kobiet; mężczyźni kontakt wzrokowy u wielu kobiet urażeni faktem, że inni ludzie nie staje się emocjonalnym wyrazem patrzą na nich; próby nawiązywania i podtrzymania towarzyskich relacji; przywiązują znacznie do stroju, większe koloru, wydają się być ulegli mężczyźni częściej spoglądają na zwykle nie słuchacza, niewielu który dostarcza społecznych bodźców wzmacniających, mężczyźni aranżacji, przestrzeni, urządzenia dominujący wnętrz itp.; wzmocnień wykazują tendencję do w toku interakcji między dwiema kobietami poziom w zaś obliczu niewielu ograniczania ilości spojrzeń; zachowań wzrokowych jest większy; częściej skupiają na sobie wzrok innych; źrenice kobiet bardziej na rozszerzają widok się mężczyzn i dzieci; USTA Ciekawostką może być fakt, iż wyżej wspomniany zespół naukowców brytyjskich zarejestrował dziewięć rodzajów uśmiechów, z których najpopularniejsze to: uśmiech zwykły – czyli nie odsłaniający zębów, obserwujemy go u osób, które uśmiechają się same do siebie np. pod wpływem wspominania mile spędzonego dniał uśmiech górny – odsłonięte są tutaj górne siekacze, uśmiechowi towarzyszy kontakt wzrokowy, często spotykamy się z nim podczas witania przyjaciół; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 17 uśmiech szeroki – najczęściej daje się do zaobserwowania podczas zabawy, czasem połączony jest ze śmiechem, odsłonięte są w nim górne i dolne siekacze, rzadko zdarza się, że występuje razem z kontaktem wzrokowym; pojawia się w „sytuacjach przyjemnego podniecenia”, usta są wtedy rozchylone, wargi mocno odciągnięte ku tyłowi odsłaniają górne i dolne zęby; uśmiech prostokątny – stosują go ludzie w sytuacjach wymagających uprzejmości, wargi są silnie rozciągnięte, odsłaniając górne i dolne zęby; uśmiech „z przygryzaniem wargi” – przypomina uśmiech górny z tym, że dolna warga znajduje się pomiędzy zębami, wskazuje na podrzędność wobec osoby, do której jest skierowany; uśmiech przez zęby – przypomina szczerzenie zębów u zwierząt i tak też go można interpretować, zachowanie takie można wskazywać na nieszczerość lub złośliwość; Ponadto należy pamiętać o kardynalnych zasadach dotyczących ułożenia ust usta ułożone w usta w tzw. trąbkę lub kąciki ust i usta w pozycji podkówkę – oznaczają dzióbek neutralnej smutek; oznaczać myślenie, interpretować w kontekście zastanawianie się pozostałych czymś, – może to nad przypominanie – należy elementów przekazu; sobie czegoś; kąciki lekko podniesione a wargi zaciśnięte – napięcie lub ból; jeden kącik podniesiony a wargi razem – oznacza to lekceważenie, pogardę; usta rozchylone – najczęściej pokazują zdziwienie lub zainteresowanie; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 18 RÓŻNICE W EKSPRESJI MIMICZNEJ KOBIETY MĘŻCZYŹNI znacznie częściej i spontanicznej częściej internalizują emocje; ujawniają swoje uczucia; posiadają śmieją dwukrotnie zdolność swoich wyrażeń dłużej odtwarzania zarówno podczas słuchania jak i mimicznych; mówienia; śmieją się i uśmiechają rzadziej; są się mniejszą nieznacznie dokładniejsze i nie obdarzają bieglejsze w ocenianiu mimicznego innych, wyrażania, uśmiechają; szczególnie w którzy większą śmieją sympatią się i dekodowaniu mimicznych wyrażeń emocji; lepiej przekazują emocje; wykazują większą zdolność zapamiętywania swoich własnych wyrażeń mimicznych; wykazują większą skłonność do odwzajemniania uśmiechu, jeśli ktoś uśmiecha się do nich; obdarzają większą sympatią innych, którzy śmieją się i uśmiechają; intensywniej posługują się mimiczna ekspresją i są bardziej wyraziste niż mężczyźni; PANTOMIMIKA, czyli gestykulacja Kiedy mówimy nieustannie poruszamy rękami, głową ale też całym ciałem. Ruchy te są skoordynowane z mową i stanowią część całościowego procesu komunikowania się. Ręce, poza twarzą, są chyba najbardziej ekspresyjną partią ciała człowieka. To właśnie nimi wykonujemy mnóstwo ruchów: wymachujemy ramionami, kreślimy znaki, wykonujemy ruchy ostre i miękkie, dotykamy, głaszczemy, podtrzymujemy, pieścimy, uderzamy, szczypiemy, drapiemy, przesuwamy itp. Ręce to jeden z istotnych instrumentów aktywnej komunikacji międzyludzkiej. Wreszcie rękami można wyrazić swoje uczucia i postawy. I tutaj nasuwa mi się pewne spostrzeżenie, a mianowicie w wychowaniu zaczyna pojawiać się zubożenie ekspresji ruchowej, powściągliwość, rezygnacja ze KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 19 spontanicznych odruchów, tłumienie mowy rąk. To z kolei uniemożliwia wyrażanie siebie, a tym samym poznawania i odczuwania drugiego człowieka. DOTYK Co ciekawe, dopiero od niedawna zaczęto sobie uświadamiać znaczenie, jakie posiada skóra ludzka w komunikacji interpersonalnej. Narząd ten jest bowiem takim organem zmysłu, który charakteryzuje się ogromną liczbą receptorów dotykowych. Pierwszym zewnętrznym bodźcem jaki otrzymujemy w życiu jest dotyk. Towarzyszy nam od narodzenia przez całe życie, ale tak naprawdę to jego źródła są jeszcze głębsze, bo obejmują życie płodowe. Dziecko przebywające w łonie matki, pomimo tego że nie widzi ani nie słyszy, odczuwa przyjemność związaną z kontaktem z ciepłymi wodami płodowymi i delikatnym uściskiem ścian macicy na ciało. Brak kontaktu fizycznego w dzieciństwie może mieć przykre reperkusje. Wyniki eksperymentu „Trzy matki” Harlow wykazują, że młode i pozbawione kontaktu z dorosłymi osobnikami swojego gatunku pozostają społecznymi kalekami do końca życia. Dzieci, które doświadczały zbyt małej ilości dotyku w niemowlęctwie zapadają na chorobę sierocą, wykazują opóźnienia rozwoju emocjonalnego, poznawczego i społecznego. Dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania, a z powodu konotacji z seksem i agresją dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania. (Dlatego istnieją określone normy społeczne, które regulują akceptowany obszar i liczbę dotyków w zależności od charakteru związku interpersonalnego. Istnieje szereg sytuacji, w których kontakt cielesny jest akceptowany, np. w sporcie, podczas tańca, podczas badania lekarskiego, w czasie składania życzeń. We wszystkich tych sytuacjach obowiązują inne reguły, ale wspólnym mianownikiem jest brak związku pomiędzy dotykiem i poczuciem intymności). Wymienione rodzaje dotyku stanowią bowiem przykłady dotyku funkcjonalnego. Przekazy dotykowe są szczególnie skuteczne w dostarczaniu pocieszenia osobom potrzebującym psychicznego wsparcia. Poprzez dotyk najlepiej dokonuje się transmisja uczucia sympatii, zrozumienia, współczucia. Bardzo ważna jest rola dotyku w relacjach rodzice-dzieci. Dotyk odgrywa ogromnie ważną rolę w kształtowaniu bliskich relacji. Przekaz zawarty w dotyku zależy jednak od rodzaju relacji. W bliskich związkach dotyk komunikuje sympatię, życzliwość, wsparcie, etc, a w relacji np. z szefem jest wskaźnikiem władzy, dominacji i statusu. Najważniejsze funkcje komunikacyjne dotyku to: wspieranie/ pocieszanie; funkcja afiliacyjna; funkcja władzy. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 20 RÓŻNICE W ZACHOWANIU DOTYKOWYM KOBIETY MĘŻCZYŹNI u kobiet dotyk tej samej płci jest są niechętni wobec dotykania innych całkiem dopuszczalny, a niekiedy mężczyzn wręcz pożądany; postawy homofobiczne oraz strach w parach małżeńskich czterdziestce kobiety po częściej (powodem mogą być przed etykietką homoseksualisty), z wyjątkiem sztywno określonych i dotykają mężczyzn niż na odwrót społecznie (dotyk zachowań na przykład w sporcie; ten jednak jest tylko aprobowanych norm przelotny, to chwytanie pod ramię młodzi mężczyźni częściej inicjują lub za rękę); zachowania dotykowe w stosunku częściej inicjują zachowania do młodych kobiet niż na odwrót; eskalujące intymność, jeżeli są one chłopcy częściej dotykają dłonią i odwzajemnione przez mężczyzn; obejmują ramieniem; przekazują mężczyźni i odbierają więcej dotyków; w swobodę i dowolność w dotykaniu kobiet; większym skłonność stopniu do objawiają poszukiwania fizycznego kontaktu; dotykają wykazują są rzadziej dotykani przez innych; nie doceniają dotyku w takim stopniu jak kobiety; częściej innych przypadku gdy w grę w nie rozróżniają rodzajów dotyków; wchodzi ogólnie interakcja z dziećmi; postrzegają dotyk jako rodzaj instrumentalnego zachowania są częściej dotykane przez innych; prowadzącego bardziej aktywności lub jako zachowanie, doceniają znaczenie dotyku; dokonują seksualnej które jest infantylne, wskazujące na rozróżnienia zachowaniem pomiędzy brak samodzielności; dotykowym sygnalizującym a do ciepło, zachowaniem dotykowym sugerującym seksualne zamiary; kobiety spostrzegają dotyk głównie jako rodzaj zachowania, które ekspresyjnego demonstruje ciepło i przywiązanie; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 21 GESTY DŁONI, RĘKI I RAMIENIA Rytuały – kody niewerbalne odgrywają ważną rolę w rytuałach. Dobrze wszystkim znanym rytuałem społecznym jest witanie się i żegnanie. Podczas przywitania w kulturze polskiej mężczyźni podają sobie ręce (jeśli odległość pomiędzy osobami na to pozwala), uśmiechają się do siebie oraz nawiązują kontakt wzrokowy. Inne rodzaje rytuałów to promocje, immatrykulacje, honorowe wręczanie nagród, itp. uścisk końca palców – utrzymanie niekrępującej odległości ale także brak pewności siebie; uścisk sztywnej ręki – agresywna osobowość, utrzymanie dystansu wobec partnera; uścisk głęboki i dość mocny – szczerość i przyjazne nastawienie; lekki uścisk dłoni przy powitaniu tzw. „śnięta ryba” – słabość charakteru lub chęć wycofania się; uścisk nadgarstka tzw. Używanie obu dłoni do „rękawiczka” – jeśli dodamy powitania do pożegnania kogoś jest tego potrząśnięcia i wychylenie ciała do przodu to mamy do czynienia z uściskiem dłoni polityka; uchwyt łokcia uchwyt ramienia ucisk barku lub próba wzbudzenia zaufania i wywarcia na osobie pozytywnego wrażenia, jest to związane także z relacjami emocjonalnymi pomiędzy osobami używającymi tego typu gestów. Z obserwacji wynika, że im chwytająca się wyżej ręka znajduje tym serdeczniejsze stosunki panują pomiędzy osobami (od nadgarstka do barku). brak uścisku dłoni – w niektórych kulturach nie podaje się dłoni w geście powitania czy to pożegnania – jest to spowodowane kwestią higieny, gdyż dłonią wykonuje się różne intymne nie zawsze higieniczne czynności dlatego też w zamian stosuje się inne gesty KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 22 jak np. machanie ręką lub ukłon ciała; otwarta dłoń skierowana dołowi otwarta ku - skierowana gest dominacji, dłoń górze próba ku – gest uległości, podkreślenia swego podporządkowania autorytetu; się; Otwarta, wnętrzem do góry zorientowana dłoń oznacza niezdecydowanie i chęć podjęcia dialogu, ale może także oznaczać nonszalancję, czyli lekceważenie innych. Kiedy obie dłonie znajdują się obok siebie, a ich wnętrza skierowane są ku górze wtedy mamy do czynienia z mniej lub bardziej artykułowaną prośbą, czasem wręcz błaganiem (Arafat). Wtedy końce palców wskazują adresata prośby. Czasem niebo, a czasem kogoś na przeciw. składanie dłoni w „wieżyczkę” – gest ten wyraża pewność lub zadowolenie z siebie; im bardziej na przykład dyrektor czuje się ważny, tym wyżej trzyma dłonie podczas wykonywania tego gestu; gest ten jest często używany w kontaktach między przełożonym a podwładnym; gest ten posiada dwie wersję: podniesiona wieżyczka – stosowana obniżonej wieżyczki – jest zwykle zwykle, kiedy osoba używająca go stosowany przez osobę słuchającą; wyraża swoją opinię lub przedstawia pomysły i to ona mówi; palec wskazujący podniesiony i dłoń zwinięta w trąbkę - świadczy o przyłożony do ust – chęć przerwania patrzeniu na świat nieco z góry, bo mówiącemu; ma się intelektualna przewagę - wie się lepiej od innych; zacieranie rąk – jest sposobem zaciśnięta niewerbalnego palcem swoich natomiast przekazywania pozytywnych oczekiwań; pocieranie wilgotnych KOMUNIKACJA NIEWERBALNA pieść z wyciągniętym wskazującym - gest agresywności, zmusza do uległości 23 dłoni o materiał sygnalizuje (dokładne omówienie na str. 28 i 29); zdenerwowanie; kiedy osoba stojąca na przystanku pociera ręce w mroźną zimową pogodę to znaczy, że jest jej zimno; REGULATORY – np. POWITANIA I PORZEGNANIA Scenka z prymas Ojcem na synowskim Świętym: Scenka z parlamentarzystami ma W powyższej scence mamy do klęczkach z zdecydowanie posłuszeństwem charakter. "seksistowski" czynienia Dominujący z Kalisz mężczyznami całuję rękę Papieża, który stara bierze oburącz w posiadanie dłoń dystans. dwoma zachowującymi Dlatego muszą się się rękę cofnąć, a samemu posłanki, która z zachwytem ulega mocno wychylić, aby uścisnąć zniżyć do starszego przecież partyjnemu koledze. sobie dłonie. Nie pragną tak wiekiem Wyszyńskiego. Widać Charakterystyczne, protekcjonalne naprawdę zbliżenia. Mają do dwa plany. Jeden to hierarchia uchwycenie drugą dłonią siebie wiele szacunku, wręcz stanowisk, a drugi świadczy o przedramienia kobiety, w istocie respektu, co wyjątkowej więzi emocjonalnej uniemożliwia jej cofnięcie ręki, ale patrzeniem wyraża sobie łączącej tych dwóch Polaków. ona wcale jej cofnąć nie chce. Przypominają trochę Owa więź powoduje, że Papież Mamy tu z jednej strony gest wojowników źle się czuje odbierającego hołd. w roli właściciela, zaś z drugiej zachwyt obserwujących zadowolonej z tej w się oczy. dwóch uważnie się przed podległości czekającą ich walką. kobiety. Scena z dużym ładunkiem erotyzmu. Misie i karpie. W okresie istnienia ZSRR Leonid Breżniew stworzył swoisty styl powitań przywódców. Objęcia i soczyste całusy prosto w usta należały do kanonu powitań i pożegnań. Styl był na tyle dominujący, że miał późniejszych kontynuatorów nawet po śmierci Breżniewa. W ocenie zwykłych ludzi rytuał ten miał w sobie coś z rytuałów mafii. Udawana serdeczność, widoczny gołym okiem fałsz i nieszczerość. I I II III IV Edwarda Gierka w objęciach Leonida Breżniewa. Pierwszy sekretarz KC KPZR nieomal omdlewa jak dziewica. Stwarza to zaskakujące wrażenie, że to Edward Gierek jest dominującym samcem, a Leonid Breżniew nadstawia łaskawie usta do całowania w pozie sugerującej, że sprawia mu to przyjemność. Zamyka oczy, aby czerpać z tej sytuacji więcej przyjemności. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 24 II Wierny także w sferze rytuału, przywódca NRD Erich Honecker narzuca się z czułościami Gustawowi Husakowi, genseka z Czechosłowacji, który nie bardzo pali się do tej wymiany czułości. III Ostatni przywódca ZSRR Michaił Gorbaczow w najbardziej bodaj popularnym zdjęciu tego rytuału wraz z Erichem Honeckerem, wówczas już kompletną marionetką. Za kilka miesięcy przestało istnieć NRD, a ZSRR rozwiązał się jakiś czas później. Interesujące na tym zdjęciu jest ułożenie ust "w dzióbki" oraz intensywne obejmowanie się, co dodaje pocałunkowi pikanterii. Zdradza nam to, że całowanie się komunistycznych przywódców wykraczało poza czystą formę. Tak jakby po latach stosowania u obu mężczyzn wywoływało pozytywne emocje. IV To szczególnie widać w wykonaniu Borysa Jelcyna wówczas już prezydenta Rosji i Wiktora Czernomyrdina wtedy premiera. Ci dorośli w końcu mężczyźni demonstrują dużą naturalność i spontaniczność. W ich pocałunku jest pijacka prymitywna szczerość. Czuje się wręcz, że obaj panowie wypili razem niejedną butelkę podczas wspólnych biesiad. Także współcześni parlamentarzyści często używają powitań w starym stylu. Ponadto służy to także podkreśleniu własnej przynależności do danego ugrupowania, co z kolei prowadzi do zwiększenia polaryzacji relacji międzyludzkich. I tak jedni stają się wrogami, a inni prawie rodziną. Stwarza to okazję do charakterystycznych dla danego "stada" przejawów pozytywnych uczyć. Nie dziwi, zatem kiedy uczucia przejawiają się demonstracyjną wymianą zbliżeń fizycznych bez względu na płeć. Powyżej poseł posłanka Sobótka i Z nieco innej okazji mamy do Z kolei Józef Oleksy z Andrzejem Błochowiak czynienia z wymianę męskich Celińskim wymieniający gesty sympatii. czułości, którą objawia poseł Wiatr sobie Także rudowłosa posłanka wobec ministra w Cytryckiego. teatralnie. sarmacko ramiona, Ich pragnie dołączyć do swojej Wygląda także na to, iż wzajemny ramionom. koleżanki by uścisk ramion obu panów pozorów, wpadają lecz biodra Ta nieco przeczą poza, mimo zdradza brak równie ekspresyjnie wpaść w spotęguje jeszcze soczysty całus emocjonalnej głębi. Może dlatego, męski uścisk posła. w policzek, co wzmacnia że Andrzej Celiński nie ma dodatkowo wewnątrzpartyjną więź. wieloletniego stażu w SLD. Rytuał poddanego presji psychologicznej stada, jakim jest każde ugrupowanie polityczne, w swoim podświadomym przekazie ma na celu integrację na nieomal zwierzęcym poziomie. Im bardziej tego rodzaju kontakty fizyczne są "intymne" w sensie odległości, tym większą zażyłość emocjonalną należy podejrzewać. A jednocześnie dostrzec należy drugi biegun, czyli równie ekspresyjną agresywność wobec swoich przeciwników politycznych. PRZEMAWIANIE Niedyskretne dłonie. Przemawianie służy zwykle przekonywaniu. Natężenie emocjonalne związane z chęcią przekonania słuchaczy przejawia się mimiką i gestykulacją. Są one tym intensywniejsze im KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 25 chęć przekonania jest większa. Należy tu uwzględniać oczywiście indywidualny temperament i uwarunkowania kulturowe. Niezależnie jednak od tego wszystkiego istnieje pewna ogólna zasada. Dłonie coś opowiadają: grożą, opisują, obiecują, zdradzają to co "w duszy gra". Dłonie kreślące obłe kształty Palec wskazujący wystawiony Innym razem mamy do czynienia ze (Tony Bleir) dopowiadają jak do góry jak wykrzyknik (Fidel sprawą duży coś Castro) podkreśla wagę słów zdefiniowania. Wtedy dłoń wnętrzem rośnie lub maleje, może i mówcy. Podkreśla, że to co skierowana do góry (Dalaj Lama) ma trzeba to coś zebrać jak powiedziane ma szczególną zachęcać urabiane ciasto wartość. Zaprasza obracany w jest problem, lub W palcu otwartą do do i trudną podjęcia wzięcia do tematu. udziału w dłoniach wskazującym niebo jest w dyskusji, zajęcia stanowiska, tak jak przedmiot, aby lepiej mu się pewnym sensie odwoływanie gest przyjrzeć. się najwyższego Inaczej demonstracją zaciskaniem dłoni i wystawianiem płynącej stamtąd łaski bycia wskazującego palca rośnie u mówcy najważniejszym. przekonanie o własnych racjach. Im do autorytetu i zachęcający to do ujmując; siedzenia. wraz z wyżej, tym poczucie to jest większe. Kreślenie w powietrzu otwartymi dłońmi rozmaitych figur znamionuje bieżący wysiłek intelektualny. Ręce pomagają znaleźć właściwe rozwiązanie. Jak u dziecka, które nie potrafi inaczej, bo brakuje mu słów. Obrazują lub wspierają myślenie i poszukiwanie czegoś właściwszego, choć mogą także być jedynie czystą nieomal barokową specyficzną dla mówcy ekspresją bez większego znaczenia. Co jest typowe dla południowców. Palec wskazujący. Ten gest typowy dla mężczyzn ma oczywistą falliczną formę. Świadczy też w pewien sposób o typowo męskich instynktach. Przez psychologów wyprostowany palec wskazujący ma metaforyczne działanie noża, a więc ma zranić, ostrzegać, wystraszyć. Ma w sobie coś z wykrzyknika i ma podkreślać wagę tego co się mówi. Zawsze jednak reprezentuje potrzebę eksponowania własnego ego. U każdej z prezentowanych postaci oznacza co innego. I I II III IV V Odmienną od pozostałych polityków postawę przyjmuje Bill Clinton. On koncentruje uwagę innych na wskazywanej przez siebie osobie lub rzeczy. Jest w tym geście siła przywódcy stada, który wskazuje innym co jest ważne. Przypomina w tym wojownika idącego przodem. II Natomiast Andrzej Lepper tak nieśmiało wystawia palec wskazujący, bo mimo groźniej miny, wewnątrz nie jest już tak pewny siebie, jak próbuje pokazać to miną i głosem. III Pakistański generał Musharaf zacisnął dłoń w pięść, bo właśnie takiej pewności nie ma i dlatego zdecyduje się na użycie siły w razie oporu. Gest pięści może więc także świadczyć o braku wewnętrznej siły. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 26 IV Osama Bin Laden uniósł palec, by podkreślić nieodwołalność wygłaszanych kwestii. Pokazuje, że się nie myli, bo jest z nim siła wyższa - logika, Bóg, racja. V Donald Ramsfeld kłuje nas lub kogoś w oczy dając do zrozumienia, że nie akceptuje odmiennego zdania , a to co mówi ma charakter polecenia" "zrób to i nie dyskutuj". Nad wszystkimi dominuje duch tow. Wiesława, który niczym Mojżesz łączy się z opatrznością za pomocą ręki wyciągniętej ku niebu. Przybierając dumną formę gotyckiej katedry wypełniony jest, niczym ona, przeświadczeniem o misji dziejowej jaką przypadło mu pełnić. Wystrzegajmy się ludzi, którzy wyciągając wskazujący palec ku górze próbują zdobyć tam poparcie dla tego co mówią i robią. Tym gestem bezwiednie ostrzegają nas przed sobą, bo zdradzają, że są ważniejsi od nas. Stara szkoła. Przemawianie to widowisko. Kiedyś, w czasach kiedy nie było ekspertów od image, politycy musieli bardziej ufać instynktowi, bardziej korzystać z gestykulacji. Prezydent Francji generał de Gaulle był ostatnim bodaj wielkim europejskim politykiem mającym wizję wykraczającą poza wyłącznie własny sukces. Ponieważ miał słaby wzrok, a nie chciał się pokazywać publicznie w okularach, uczył się swoich przemówień na pamięć i nigdy ich nie czytał. Dzięki temu mógł gestykulować. W serii ujęć zobrazowane są rosnące emocje przemawiającego. Początkowo spokojny, nieco wyniosły, o czym świadczy uniesiona broda i odchylona do tyłu postawa, stopniowo angażuje się w to co mówi. Otwierają się zamknięte dłonie i odwracają wnętrzem do góry. To emocja powoduje, że ręce unoszą się, tak jakby wysokość ich uniesienia świadczyć miała o wadze poruszanych kwestii. GESTY DŁONI, REKI I RAMION W RÓŻNYCH KOMBINACJACH Oto kilkanaście najczęstszych gestów z użyciem dłoni, przedramion i ramion: ręce splecione lub skrzyżowane na piersi – wycofanie, wrogość i chęć obrony; pozycja ta występuje w kilku odmianach w zależności od tego w jakiej pozycji znajdują się dłonie: ręce skrzyżowane na piersi z zaciśniętymi pięściami – ukrywanie czegoś, chęć opanowania emocji a nawet agresji; ręce skrzyżowane na piersi z dłońmi schowanymi pod pachami i kciukami skierowanymi ku górze – postawa wywyższania się z jednoczesnym zamknięciem się; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 27 ręce skrzyżowane na piersi z dłoń drapiąca drugą dłoń dłoń trzymająca łokieć na dłońmi chwytającymi ramiona na wysokości żołądka – wysokości żołądka – gest – postawa stanowcza; postawa częściowej świadczy o zamaskowanej bariery ramienia; nerwowości; Często zdarza się też że osoby używają przedmiotów typu torebka, bukiet kwiatów, kieliszek z winem itp., aby stworzyć barierę – jest to postawa która najczęściej ma na celu zamaskowanie nerwowości. dłonie skrzyżowane na wysokości podbrzusza – jest to odmiana powyższych gestów obronnych – głównie stosowana przez mężczyzn; splecione dłonie – na pierwszy rzut oka wydaje się być gestem wyrażającym pewność siebie, gdyż osoba wykonująca go często jest uśmiechnięta i wydaje się być szczęśliwa; jest to w rzeczywistości gest sygnalizujący sfrustrowanie, wrogą postawę; sygnalizuje on, że dana osoba próbuje zapanować nad swoją negatywną postawą; pojawia się ten gest w trzech podstawowych wariantach: splecione dłonie w splecione dłonie w splecione dłonie w pozycji pozycji środkowej pozycji obniżonej podniesionej Istnieje pewna korelacja między wysokością na jakiej ręce są trzymane, a nasileniem negatywnego nastroju; im wyżej splecione są ręce, tym trudniej będzie nawiązać kontakt; rozczapierzone palce, lekko zgięte trzymanie palca jednej ręki druga dłonią ku osobie która, wykonuje ten gest – sygnał, iż rozmówca nie bardzo wie co – chęć dominowania nad innymi; powiedzieć – szukanie oparcia; pocieranie lub pocieranie lub lekkie pocieranie brwi, oka dotykanie koniuszka palców – świadczy o lub nosa kłopotliwej, krępującej wskazującym sytuacji, wątpliwości, kłamstwo, ale także angażowania się w niedowierzanie, zamyślenie jakąś sprawę; kłamanie; szukanie wyjścia z łagodnie się opuszkami niechęci przecieranie oczu palcem – - odmowa, wątpliwości, lub trudnej sytuacji; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 28 szczypanie, głowa oparta na otwarta pociąganie ucha – ręce, policzku niezdecydowanie; spuszczone oczy – dłoń – zastanawianie nuda; na się, rozmyślanie; obgryzanie paznokci – brak poczucia szczypanie nasady nosa, oczy bezpieczeństwa; zdenerwowanie; zamknięte – negatywna ocena; poprawianie, układanie włosów - brak pewności siebie, bezpieczeństwa brak poczucia ale także lub całą gest zalotów; głaskanie, stukanie palcami dłonią podpierająca podbródek – gest ten chyba na całym świecie towarzyszy podejmowaniu decyzji; spójny z tym gestem wyraz twarzy to lekkie przymrużenie oczu, lekko przechylona głowa i spoglądanie do góry; dłonie w z kciuki wystające z kieszeni dłonie akcentowanie – niezależnie czy ma to kieszeniach swojej pozycji; miejsce z przodu czy z tyłu pragnąc dominować, ale gdy ręce tkwią głęboko wtedy ciała skrzętnie ukrywająca to; przodu kieszeniach – występuje postawa (ukrycie dominującej – tylnich – osoba postawy) nieprzenikniona – ukrywanie kciuki są używane w celu emocji, odczuć, myśli; okazania wyższości w dominacji, lub agresji; nawet osoby wystawiające kciuki często kołyszą się na stopach, aby wydać się wyższe; chwytanie dłoni, nadgarstków, łokci i ramion z tyłu – ogólnie jest to gest wyższości i pewności siebie; pozwala na odsłonięcie w sposób nieświadomy i zdradzający brak lęku, nie zabezpieczonych przed ciosami wrażliwych części ciała; jednakże należy pamiętać, że im wyżej chwytamy ramie tym chęć zapanowania nad emocjami oraz stopień frustracji lub oburzenia większy; gest ten występuje w kilku odmianach: KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 29 chwytanie dłoni – chwytanie chwytanie chwytanie nadgarstka łokcia ramienia – pewność brak siebie pewności siebie drapanie się palcem wskazującym za drapanie szyi – to oznaka wątpienia uchem albo niepewności; – oznacza wątpliwość i niepewność jako te cechy dominujące w życiu uczuciowym; co ciekawe prawie zawsze drapiemy się pięć razy; pociąganie kołnierzyka – gest najczęściej oznaczający kłamanie, ale także frustracje lub gniew; ocena wyrażająca zainteresowanie – pięść przyłożona do policzka z palcem wskazującym skierowanym do góry, najczęściej przyłożonym w okolicach skroni; ocena krytyczna – mamy do czynienia kiedy palec wskazujący jest skierowany pionowo, wzdłuż policzka a kciuk podpiera brodę, postawa ta występuje zazwyczaj z lekkim przechyleniem głowy; bębnienie palcami na przykład o blat stołu – jest błędnie interpretowane jako nudzenie się, a w rzeczywistości oznacza niecierpliwość. delikatne podparcie brody na odwróconej dłoni – typowe dla kobiet, znamionuje kokieterię wypływającą z przekonania o własnej urodzie; pięść "wciśnięta" w policzek – może zdradzać jakiś poważny wewnętrzny stres; pięść "przyłożona" do brody – znamionuje ukrytą brutalność i popędliwość; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 30 Także w Polsce mamy coraz częściej do czynienia z bogata ekspresją pantomimiczną, czego dobrym przykładem są Polscy politycy, którzy coraz chętniej gestykulują. Porzucili dawną sztywność i pomagają sobie coraz bardziej gestykulacją. Ryszard Kalisz podobnie jak Tony Blair próbuje objąć dłońmi problem i ukazać namacalnie jego krągłość. To może być zresztą pewna charakterystyczna cecha w gestykulacji Ryszarda Kalisza. Leszek Miller wykonuje proszący, w czym przypomina nieco Arafata. Gest bezradność i ten, tak czy inaczej, oczekiwanie pomocy, zdradza choćby w zrozumieniu argumentacji. Co zasłaniamy rękoma – Wedle psychologów nasz instynkt zmusza nas do obrony stref wrażliwych i ważnych. Chronimy szyję, głowę, brzuch. Dlatego zagrożeni, nie mając niczego innego do obrony przyjmujemy pozy obronne i zasłaniamy się rękoma. I I II III IV W tej pozie Jolanta Kwaśniewska pomimo uśmiech nie stwarza wizerunku. Czy akceptowalibyśmy wizerunek Jolanty Kwaśniewskiej jako osoby otwartej, dynamicznej i nie bojącej się o swoje ciało, ale spontanicznej i szczerej? II Poczucie bezpieczeństwa wynika po części z pewności siebie. Dlatego Anna Kurnikowa nieomal jak chłopak rozgniewany na kogoś demonstruje swoje niezadowolenie, bez obawy o swoje piersi i brzuch. O jej złości świadczą dłonie zaciśnięte w pięści i pochylona do przodu głowa (dokładnie czoło, przy cofniętej brodzie). Jej siła tkwi wewnątrz. Jest pewna siebie i nie udaje niczego świadomie. Ustawienie ramion, poszerzające sylwetkę, to poza samca pragnącego zrobić wrażenie, że jest większy. Ta postawa ma wystraszyć przeciwnika. III W przypadku kobiety ubranej na czarno dwa detale zmieniają wrażenie. Po pierwsze dłonie. Po drugie pozycja głowy na szyi. Niewielkie zmiany, a postawa przyjęta przez tą kobietę nie ma wrogości, a jedynie odwagę. To prowokowanie do kontaktu. Demonstracja otwartości bez obaw. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 31 IV Jolanta Kwaśniewska stojącą z prawej strony opiera się o ramę drzwi nie dlatego by uzyskać równowagę, ale aby się oprzeć w sensie psychicznym. Tą podporą są "jej" drzwi. Niezbyt cierpliwy fotograf uchwycił ją w pozie mającej prezentować modela jako osobę subtelną i inteligentną. Kreowany tu wizerunek dosyć dobrze pasuje do tego z jakim mamy do czynienia w innych mediach. Magiczny taniec – Kolejna partią ciała, która pracujemy bardzo aktywnie w trakcie komunikowania się są nogi i stopy. Czy to w pozycji siedzącej czy też stojącej nasza dolna część ciała zazwyczaj potwierdza sygnały wysyłane przez ręce i twarz, jednakże czasami dochodzi do tego, że tylko i wyłącznie po stopach można poznać niektóre emocje ukrywane przez rozmówcę, gdyż górna część ciała nadaje odwrotne komunikaty. standardowe klasyczna pozycja amerykańska pozycja czwórki z skrzyżowanie nóg – czwórki – inaczej pozycja czwórki – z rękami za głową – zazwyczaj postawa postawa „kontra” rękami na kolanie oznacza osobę pomocową, lub postawa lub pewną siebie, oznaczać może rezerwę też luźno argumentująca lub opuszczonymi lub zdystansowanie współzawodnicząc postawa także, się; a; współzawodnicząco próbuje – argumentująca – podbudować swój przyjmowana autorytet najczęściej – w oceniającą ale która lup pozycje w grupie; sytuacji słuchania i wypowiadania się na forum; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 32 kobieca postawa ręce na kostkach w pozycji skrzyżowanych czwórki postawa – świadczą najczęściej a – samokontroli najczęściej wyzbywanie się o nieustępliwości, stóp negatywnych emocji, z tym, wręcz że upartości rozmówcy; kobiety zazwyczaj krzyżują ręce na piersi; pozycja zamkniętej stopy – może występować pozycji siedzącej stojącej – w lub najczęściej stosowana przez kobiety – świadczy o wycofaniu się lub też o zamyśleniu rozmówcy; męska pozycja skrzyżowanych stóp – jak wyżej jest to postawa samokontroli z tym, że mężczyźni zazwyczaj opierają ręce na oparciach niż je krzyżują; Ułożenie stóp zostało dokładniej opisane u kobiet – a z badań wynika, iż pewne ułożenia stóp czy nóg świadczą najczęściej o pewnych cechach charakteru lub stanach emocjonalnych. stopy ułożone do środka – stopy może świadczy o dynamizmie, świadczą o dokładności, zdecydowaniu i szczerości, sumienności i solidności; oznaczać punktualność i sumienność; rozchylone – stopy blisko siebie – ale braku drobiazgowości; nogi pozycja skryta – nogi skrzyżowane a postawa otwartości przy skrzyżowanych za drugą – wyraża nogach nieśmiałość i – stosowana wyłącznie przez w pozycji stojącej – (zdjęcie po lewej) jedna stopa ukryta nieufność skrzyżowane – otwarte zazwyczaj stopy skrzyżowane i cofnięte oznacza ręce występuje w zrównoważenie oraz połączeniu z konsekwencję, uśmiech świadczą rękami założonymi łatwość o na współżycia; pozytywnym nastawieniu; kobiety; piersi – – i świadczy o braku pewności siebie i unikaniu bezpośredniej KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 33 konfrontacji – tzw. pozycja podwójnego wycofania się – należy uwzględnić warunki pogodowe, gdyż poza tym może być wynikiem zimna; stopa na stopie – oznacza niezależność, optymizm i otwartość; pozycja „gotowy do startu” – bywa zazwyczaj stosowany w połączeniu z innymi gestami – oznacza gotowość do podjęcia decyzji; PROKSEMIKA, CZYLI RELACJE PRZESTRZENNE Proksemika to szczególny wytwór kultury człowieka, który dotyczy przestrzeni społecznej i indywidualnej oraz postrzegania i planowania jej przez człowieka. W tym wypadku najważniejsza sprawą staje się wzajemna relacja przestrzenna jaka zachodzi pomiędzy jednostką lub grupą społeczną a przestrzenia otaczająca tą jednostkę lub grupę. Kulturę tą można podzielić w następujący sposób: infrakultura – jest to zestaw szerokiej gamy zachowań na niższych płaszczyznach struktury – ma charakter behawioralny i głęboko zakorzeniony w zwierzęcej przeszłości człowieka; prekultura – ma charakter fizjologiczny i do dziś przejawia się w zachowaniu człowieka; mikrokultura – to płaszczyzna, na której dokonywane są obserwacje proksemiczne. Zatem proksemika jest przejawem mikrokultury, który ponadto posiada trzy aspekty: aspekt trwały – najwyraźniejszym przejawem w tym wypadku jest architektura, która próbuje okiełznać świat interakcji międzyludzkich za pomocą zagospodarowania przestrzeni w zaplanowany oraz ustrukturyzowany sposób; aspekt na pół trwały - odnosi się głownie do przestrzeni półtrwałych otaczających człowieka, czyli najczęściej zagospodarowania wnętrz mieszkalnych lub biurowych a przede wszystkim ustawienia mebli – badania Osmond’a i Sommer’a dowiodły, iż zachodzi związek pomiędzy umeblowaniem pomieszczenia (w tym przypadku sal szpitalnych) a chęcią rozmowy pomiędzy pacjentami; i tak np. konwersacje prowadzone poprzez róg stołu były dwa razy dłuższe od rozmów prowadzonych bokiem do siebie oraz zdarzały się trzy raz częściej niż konwersacje prowadzone poprzez stół; Na tej podstawie KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 34 można powiedzieć o kilku pozycjach w jakich można siedzieć podczas rozmowy (najczęściej w biurze), a mianowicie: pozycja narożna – rozmowa zazwyczaj serdeczna, nieograniczony kontakt wzrokowy o raz możliwość obserwacji gestów; pozycja współpracująca – rozmówcy siedzą obok siebie występuje zazwyczaj podczas rozmowy, gdy osoby podobnie myślą lub pracują nad ty samym problemem – pozycja dogodna do przekonywania lub perswadowania; pozycja współzawodnicząco – defensywna – pozycja charakterystyczna dla urzędów – poprzez biurko wytwarza się bariera, która może być także wzmocniona dodatkowymi sprzętami na biurku – podkreśla to terytorium obu rozmówców – niezbyt dogodna do negocjacji; pozycja niezależna – osoby siedzą po przekątnej i zazwyczaj nie są zainteresowani rozmową – dystans ten spotykamy najczęściej w bibliotece itp. miejscach; aspekt nieformalny – obejmuje dystanse przestrzenne, jakie jednostki utrzymują między sobą – jednakże nie jest to przestrzeń nieustrukturyzowana, wręcz przeciwnie można tu mówić o wyraźnych granicach, które dzielą przestrzeń wokół człowieka na 4 strefy z tzw. faza bliższą i dalszą w każdej. W dzisiejszych czasach zarówno dystans ucieczki jaki dystans krytyczny, o których pisał Hediger zostały wyeliminowane z większości reakcji ludzkich. O dystansie krytycznym i ucieczki możemy mówić, w wypadku kiedy spotykają się przedstawiciele różnych gatunków. Dlatego też wyżej wymienione dystanse są związane bezpośrednio z naszymi korzeniami – mają one związek z takimi czynnościami człowieka jak polowanie, oznaczanie terytorium, uległość lub dominacja w grupie itp. – w dzisiejszych czasach zostały one zatracone z racji ewolucji i braku potrzeby ich stosowania. Jednakże w niektórych sytuacjach można nadal odwoływać się do strefy krytycznej lub strefy ucieczki, także w relacjach między ludzkich. Na tej podstawie a także z badań E. T. Hall’a wynika, że można mówić o dystansie interakcji, który dzieli się na poniższe strefy: DYSTANS INTERAKCJI: DYSTANS INTYMNY (0-45cm) – jest to najbardziej intymna i KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 35 najsilniej strzeżona strefa. Każdy człowiek uważa ją za swoją własność i dopuszcza do niej tylko osoby uczuciowo z nim związane: Faza bliższa (0-14cm) – najintymniejszy dystans interakcji – receptory przestrzeni w dużym stopniu zredukowane – widziane przedmioty wydaj się większe – dominuje dotyk i węch - substrefę rozciągającą się do 15 cm od ciała danego człowieka może być naruszona tylko podczas kontaktu fizycznego. Jest to strefa ściśle intymna; Faza dalsza (15-45cm) – nadal wydaje się nam, że widziane obiekty są większe, ostre widzenie szczegółów – nadal dominuje dotyk i węch; DYSTANS OSOBNICZY ( 46-122 cm) – termin ten został wprowadzony przez Heidingera – odnosi się do otoczki, w obrębie której możliwy jest kontakt fizyczny, lecz także doznania węchowe dadzą się jeszcze wychwycić: Faza bliższa (45-75cm) – pozwala na widzenie trójwymiarowe z duża ostrością – doznania dotykowe i węchowe są już znacznie ograniczone; Faza dalsza (75-122cm) – być od kogoś na wyciagnięcie ręki – granica fizycznej dominacji i kontaktu; DYSTANS SPOŁECZNY (1,22-3,6 m) – wrażenia dotykowe i węchowe całkowicie lub częściowo ograniczone – doznania i zachowania przestrzenne odgrywają dominującą rolę – można go jedynie zaobserwować pomię: Faza bliższa (122cm-2,1m) – taką odległość utrzymujemy podczas kontaktów społecznych (np. w biurze) i towarzyskich (np. przyjęcia u znajomych); Faza dalsza (2,1-3,6m) – tą odległość zachowujemy w stosunku do nieznajomych nam osób czy to w pracy czy to w kinie – jest to bezpieczna strefa np. dla interesantów w biurze, którzy zazwyczaj są najczęściej sadzani w odległości od 2,4-2,7m od urzędnika – dystans ten jest już w pełni formalny; DYSTANS PUBLICZNY (POW. 3,6 m.): Faza bliższa (3,6-7,5m) – strefa bezpieczeństwa związana z dystansem ucieczki, w której to można zrobić unik lub przyjąć postawę obronną – nie dostrzegamy już drobnych szczegółów jak faktura, a przy odległości 4,8m obiekt np. ciało zaczyna tracić dwuwymiarowość i staje się płaskie; Faza dalsza (powyżej 7,5m) – jest to bezpieczna strefa, która otacza się np. znane osoby w miejscach publicznych, w KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 36 kontaktach z tłumem – jest to nadal bezpośredni a zarazem na tyle bezpieczny dystans ucieczki i wycofania się w razie zagrożenia. Typ relacji interpersonalnej Dystans fizyczny POZIOM ZNAJOMOŚCI rozmowa osób nieznajomych 70 cm rozmowa osób znających się 60 cm rozmowa przyjaciół 49 cm WIEK rozmowa osób równych wiekiem 61 cm rozmowa starszego z młodszym 67 cm PŁEĆ kobieta zwracająca się do znajomej 57 cm kobieta w rozmowie z bliską przyjaciółką 45 cm mężczyzna w rozmowie z kolegą 60 cm mężczyzna w rozmowie z przyjacielem 57 cm mężczyzna w rozmowie z kobietą 55 cm Tabela. Wielkość dystansu fizycznego w trakcie konwersacji w różnego rodzaju układach interpersonalnych. ZACHOWANIA CIEPŁE ZACHOWANIA ZIMNE Otwarte spoglądanie w oczy Rzucanie zimnych spojrzeń Dotykanie rąk rozmówcy Unikanie dotyku Częste uśmiechy Surowa powaga Potwierdzające ruchy głowy Zaprzeczające ruchy głowy Zadowolenie, spokój mimiczny Wydymanie warg Szeroki, otwarty uśmiech Zaciśnięte wargi Otwarta pozycja ciała Zamknięta, blokowana pozycja Żywa gestykulacja Ręce założone, nieruchome Tabela. Charakterystyka osób uważanych za ciepłe i zimne pod względem ich aktywności niewerbalnej. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 37 POZYCJA CIAŁA Sposób siedzenia czy stania ujawnia informacje na temat naszego samopoczucia. Jednym z komunikatów emitowanych przez postawę ciała jest stan napięcia psychicznego. Świadczą o nim znaki statyczne (stopy ściśle przylegające do siebie, ręce przyciśnięte do ciała, zaciśnięte dłonie) oraz kinetyczne (ciągłe poruszanie stopami, rękami, kręcenie głową). Za pomocą postawy ciała komunikujemy również nasze nastawienie wobec rozmówcy. Bezpośrednie ustawienie ciała ułatwiające kontakt wzrokowy, wychylenie ciała do przodu, dotykanie jest wyrazem pozytywnego nastawienia do rozmówcy. Wyrazem sympatii dla rozmówcy jest podobna/ lustrzana pozycja ciała. Na rozwój ruchów ciała i indywidualnych gestów ogromny wpływ mają wykształcenie, przynależność społeczna, tło geograficzne i zwyczaje. Sposób poruszania się i ułożenia ciała w każdej sytuacji może stanowić jeden ze sprzyjających czynników skutecznej perswazji. Key ułożył listę, na której znalazły się różne pozycje ciała typu: kucać, przykucać, leżeć rozwalonym, usadawiać się, opadać na fotel, powłóczyć nogami, odpoczywać i opierać się na czymś, wisieć na czyimś ramieniu, rozwalać się i przybierać nonszalancką pozę, wyciągać się, spoczywać w pozycji półleżącej, pochylać się, garbić się, stawać na baczność. Każde z wymienionych rodzajów ułożenia ciała można zakwalifikować do jednej z trzech kategorii, a mianowicie: do pozycji stojącej; do pozycji zgiętej (na przykład siedzenie, klęczenie, kucanie); do pozycji leżącej. Ponadto, każdą postawę można ulokować w pewnym ciągu pomiędzy różnymi gestami i innymi, wymienionymi głównymi kategoriami postaw. Hawes badając postawy w wielu różnych kulturach obliczył, że istnieje około 1000 różnych pozycji ciała człowieka. RÓŻNICE W POSTAWACH I SPOSOBIE PORUSZANIA SIĘ KOBIETY przyjmują MĘŻCZYŹNI bardziej uległe podporządkowane postawy, pochylenie przylegające głowy, i czyli do przejawiają więcej ruchów ciała; ruchy są bardziej otwarte i rozluźnione; siebie ramiona i nogi; mają tendencje do chodzenia z prezentują znacznie więcej gestów i KOMUNIKACJA NIEWERBALNA nogami rozsuniętymi pod kątem 10- 38 postaw będących śmiałości, sygnałem braku niezdecydowania i bezsilności; 15 stopni i z rękami oddalonymi od korpusu od 5-10 stopni; skłaniają się do częstszego i bardziej postawa jest bardziej powściągliwa, intensywnego pochylania ciała do umiarkowana i ograniczona; przodu; podczas chodzenia przenoszą ciężar wykonuje niezależny od reszty ciała ciała z biodra na biodro, co z kolei ruch ramionami a idąc nieznacznie tworzy efekt wyraźnego kołysania się; kołysze poruszają się z nogami złączonymi i klatką piersiową (górną częścią tułowia); ramionami trzymanymi blisko tułowia; kobiece ciało podczas chodzenia, od karku aż do kostek zachowuje się jak jedna, zharmonizowana całość; RÓŻNICE W PRZESTRZENNI INTERPERSONALNEJ KOBIETY żeńskie MĘŻCZYŹNI oznakowania w wykorzystują przestrzeń jako środek postaci torebki, kosmetyczki, są mniej wyrażania i potwierdzania swojej skuteczne w odstraszaniu intruzów; dominacji nad kobietami; kobiety dążą do zmniejszenie dystansu wymagają w przestrzeni; interakcjach neutralnych, ale terytorium przyjaznych w i sytuacjach zagrożenia dystans ten jest większy niż większej osobistej są bardziej agresywni w sytuacjach wysokiego zagęszczenia; u mężczyzn; bardziej w sytuacjach przymusowego i warunkach zatłoczenia kobiety reagują wobec osób tej samej płci aktywnie bronią przed intruzami swoich terytoriów, które z reguły są większe niż terytoria kobiet. pozytywniej niż mężczyźni. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 39 RÓŻNICE W ZACHOWANIACH PRZESTRZENNYCH NA PRZYKLADZIE WYBRANYCH KULTUR Bardzo często zdarza się, że podczas wyjazdów wakacyjnych do egzotycznych krajów lub nawet w miejscu naszego zamieszkania lub pracy spotykamy osoby, które wychowały się w innym systemie kulturowym. W dobie globalnej wioski i bezpardonowego bombardowania nas przez informacje ze wszystkich stron międzykulturowe spotkania są czymś normalnym, nieuniknionym i koniecznym do znalezienia dialogu pomiędzy kulturami. To że nasze kultury się różnią jest rzeczą oczywistą, lecz gdy przychodzi co do czego i mamy szczegółowo i konkretnie opisać różnice pomiędzy naszą kulturą a kulturą obcą powstaje problem, gdyż nie jesteśmy świadomi różnorodności i wielości różnicujących nas zachowań. Poniższe zestawienie bazuje na obserwacjach poczynionych przed rokiem 1970 przez E. T. Hall’a i jest próbą zaakcentowania najbardziej widocznych aspektów, które odróżniają dane systemy proksemiczne od siebie. Niemcy strefa prywatna jest dla Niemców czymś świętym i nienaruszalnym; naruszeniem prywatności jest np. spoglądanie i rozmowa nawet przez otwarte drzwi – gdyż dom lub biuro są dla Niemców swoistym azyl, do którego zapraszane mogą być tylko niektóre osoby; odnosi się to także do robienia zdjęcia obcej osobie, ponieważ narusza się jej strefę prywatną – nawet w dystansie publicznym; zamknięte drzwi nie znaczą jednak, że Niemiec nie ma ochoty na kontakt – po prostu zamyka je, aby się skupić i odizolować swoją prywatność; charakteryzują się szczególnym upodobaniem do porządku bez względu na obszar życia – można to odbierać jako natręctwo, ale to wrodzona i permanentna cecha niemieckiej kultury i tradycji; brakiem wychowania staje się także nawet najmniejsza zmiana dystansu na pół trwałego – przykładowo przysunięcie krzesła w urzędzie; upodobanie do porządku przejawia się także w solidnych czasem do przesady oraz ciężkich bryłach mebli i budowli niemieckich, które składają się na proksemiczne wzorce Niemców przejawiane także w relacjach nieformalnych; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 40 Anglicy w Anglii o statusie społecznym stanowi system społeczny a nie np. usytuowanie w przestrzeni(adres zamieszkania); zamiast barier przestrzennych Anglicy stosują inne sposoby odizolowywania się – gdy Anglik nie ma ochoty na towarzystwo nie nawiązuje rozmowy, nawet gdy jest o coś pytany – zachowanie to wydaje się czasami niestosowne; używanie telefonu do celów innych niż biznesowe jest źle odczytywane – lepiej np. wysłać kartkę – jednakże w dobie informatyzacji i postępu technicznego ten wzorzec proksemiczny został wyparty prawie do końca; bliskość przestrzenna tzn. zamieszkanie w jakimś sąsiedztwie nie uprawnia do kontaktowania się z sąsiadami na stopie towarzyskiej tak jak mają to w zwyczaju np. Amerykanie; sypialnia jest azylem nie jak by się zdawało Angielek, lecz Anglików – podobnie zresztą gabinet; zdecydowanie ciszej modulują głos w porównaniu np. do Amerykanów; jeśli zaś chodzi o zachowania wzrokowe i słuchowe to Anglicy – zazwyczaj uważniej słuchają i podczas słuchania poświęcają nadawcy swoją całą uwagę – patrzą się prosto w oczy rozmówcy, najczęściej również przymykają powieki podczas procesu słuchania; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 41 Francuzi północ Francji należy do podobnego kręgu zachowań proksemicznych co Europejczycy zamieszkujący na północy, natomiast południe Francji należy już do proksemiki kultur śródziemnomorskiej – co obserwować można w zatłoczonych środkach komunikacji czy też na ulicach; sposób życia wynikający z zatłoczenia zwiększa zaangażowanie naszych zmysłów, nic zatem dziwnego że węch, słuch i dotyk u Francuzów oraz przedstawicieli kultur śródziemnomorskich dominują nad zmysłem wzroku; publiczny charakter życia Francuzów spowodowany został większym niż na północy zagęszczeniem i mniejszymi mieszkaniami – życie towarzyskie odbywa się zatem poza domem, który ma inny cel, gdyż służy bezpośrednio rodzinie; sprzężenie zmysłowe z jakim mamy do czynienia np. u Francuzów przenosi się na wszelkie obszary życia od miejsca pracy po planowanie centrów miast; dzięki swoistemu zagospodarowaniu przestrzeni (szerokie chodniki, parki i kafejki pod gołym niebem) – Francuzi stworzyli swój własny świat przepełniony zapachami, odgłosami i pełen malowniczych widoków także w miastach; charakterystyczne dla Francuzów ale także i Hiszpanów jest to, iż z reguły budują oni swoje miasta na planie promienistej gwiazdy – gdzie role szczególną odgrywa centrum; powyższa zasada stosowana jest także w biurach gdzie w centralnym punkcie znajduje się biuro lub biurko przełożonego podczas , gdy jego podwładni otaczają centrum jak satelity; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 42 Amerykanie w USA używa się przestrzeni do klasyfikowania ludzi w systemie społecznym, gdyż o twoim statusie świadczy adres zamieszkania i pracy; co za tym idzie wiąże się to z wewnętrzną potrzebą posiadania własnego miejsca do pracy czy też odpoczynku; według Europejczyków Amerykanie zbyt rozrzutnie posługują się przestrzenią i rzadko rozplanowują ją zgodnie z potrzebami publicznymi i potrzebami przestrzennymi człowieka, natomiast zbyt wielką wagę przywiązują do harmonogramów czasowych – „są zniewoleni czasowo”; zamknięte drzwi oznaczają całkowity brak czasu lub chęć całkowitego odizolowania się od innych, natomiast otwarte świadczą o tym, że mimo swoich spraw Amerykanin jej do twojej dyspozycji; w zachowaniach wzrokowych Amerykanie – podczas słuchania nie utrzymują bezpośredniego kontaktu – koncentrują swój wzrok na jednym lub drugim oku na zmianę, dopiero, gdy pragną potwierdzenia, że zostali zrozumiani patrzą głęboko w oczy; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 43 Japończycy podstawową rolę w życiu Japończyka odgrywa zasada centrum – obecna jest we wszystkich niemalże dziedzinach życia Japończyków, począwszy od architektury a skończywszy na pracy, a wywodzi się to z centralistyczno - feudalnego systemu społecznego, który istniał w Japonii od czasów shogunów; zgodnie z tą zasadą Japończycy nie nadają ulicą nazw, lecz oznaczają przecięcia ulic – gdyż jest to ich centrum; co ciekawe także kolejna wartość narodowa Japończyków, czyli szacunek do tradycji i starszych ma także odzwierciedlenie w relacjach przestrzennych, gdyż w Japonii nadaje się numery domom wedle roku ich zbudowania a nie linearnej kolejności; także rodzina japońska podlega wyżej wymienionym zasadą, gdyż najbardziej poważane są osoby w rodzinne najstarsze i często mają one decydujące zdanie w podejmowaniu kluczowych decyzji – wobec nestorów i nestorek należy być bezwzględnie lojalnym, gdyż w przeciwnym razie można zostać wykluczonym z kręgu rodzinnego; w centralnym miejscu tradycyjnego domu japońskiego znajduje się kominek (hibachi), wokół którego zbierają się domownicy; kolejną ciekawostką jest kwestia ścianek działowych, ponieważ w tradycyjnym domu japońskim oraz w gospodach wiejskich są one w pełni demontowalne – w tym wypadku mamy do czynienia ze zmianą aspektu trwałego na w pół trwały; poza tym nie jeden obcokrajowiec na własnej skórze odczuł tzw. zasadę kluczenia, czyli powolnego i dygresyjnego dochodzenia do sedna sprawy - jest to kolejny przejaw zasady centrum, które należy celebrować nawet w tak dla nas dziwaczny sposób; „w kraju kwitnącej wiśni” bardzo istotną rolę odgrywa kontakt z naturą (np. piękne ogrody i sztuka bonzai), to też Japończycy angażują do tego swoje wszystkie zmysły; pojęcie prywatności i posiadania to kolejne różnice, które należy rozważyć w kategoriach przestrzennych – Japończykom nie przeszkadza obecność innych a w pewnych sytuacjach tolerują oni nawet tłok i ścisk, lecz jeśli chodzi o „ma” to zupełnie inna sprawa; pojęcie „ma” to inaczej nadawanie przestrzenią znaczenia a holistyczne podejście do całej rzeczywistości wyraża się w ciągłym szukaniu harmonii w zachowaniach proksemicznych Japończyków; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 44 Arabowie angażują do kontaktów międzyludzkich wszystkie zmysły – a strefa prywatna w miejscach publicznych praktycznie nie istnieje – dotyk i zapach dominują w ich życiu; Arabowie z pełną odpowiedzialnością i świadomością posługują się zapachem, choćby i intymnym, do ustalenia dystansu interakcji z innymi – co dla nas może być czasami szokujące i nieprzyjemne – dlatego też zapach odgrywa w ich życiu podwójną rolę, gdyż z jednej strony łączy tych, którzy chcą być razem, a rozdziel i odstrasza tych, którzy tego sobie nie życzą; według Arabów miejsce publiczne to miejsce publiczne zatem nie ma mowy o byciu intruzem i naruszaniu bańki prywatności w miejscach publicznych; podobnie jak Anglicy także Arabowie w zachowaniach wzrokowych stosują zasadę wpatrywania się w rozmówcę, jednakże ich spojrzenie jest jakby nieobecne – co w naszym systemie proksemicznym poczytywane jest często za zniewagę; wynika to także z innego postrzegania relacji pomiędzy ego a ciałem przez Arabów, a mianowicie, uważają oni, iż ego człowieka znajduje się wewnątrz ciała człowieka – dlatego też dotykanie, obchuchiwanie osób obcych nie jest dla nich czymś niegrzecznym, gdyż dotyczy to sfery ciała a nie ego; Arabowie są ludźmi towarzyskimi kulturowo a najtrafniej silną więź wzajemną pomiędzy jednostką a społeczeństwem i rodzinną w świecie arabskim charakteryzuje następujące stwierdzenie: „Bez ludzi do raju nie ma co wchodzić, bo taki raj to piekło”; zastanawiające jest to, że tradycyjny dom arabski względem zatłoczonych miejsc publicznych staje się swoistym azylem z otwartymi i niczym nieskrępowanymi przestrzeniami – unika się tu dzielenia przestrzeni, stosuje bardzo wysokie sufity itp. zabiegi architektoniczne, mające na celu uzyskanie efektu otwartej przestrzeni; co ciekawe podobnie jak Anglicy Arabowie stosują podobny sposób na zapewnienie sobie prywatności, a mianowicie milkną gdy chcą pozostać sami ze sobą; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 45 PODSUMOWANIE – OGÓLNE TENDENCJE OTWARTOŚĆ I UCZCIWOŚĆ Otwartość, szczerość i uczciwość były przez wieki i są do dzisiaj okazywane przez wyeksponowane, odkryte dłonie. W takim właśnie ułożeniu podnoszą one wiarygodność wypowiadanych słów i poprawiają klimat stosunków międzyludzkich. Obie dłonie przyłożone do piersi były dowodem otwartości i uczciwości już w starożytnym Rzymie, a jedna z nich uniesiona do góry nabrała wręcz symbolicznego charakteru, na przykład w czasie składania uroczystej przysięgi. SYMPATIA Najczęściej spotykanym przejawem sympatii jest szczery uśmiech, przy którym usta ściągane są do góry na kształt szerokiego „U”, a policzki podnoszą się tworząc pod oczami „kurze łapki”. Taki sposób uśmiechania się powoduje ponadto ściąganie brwi i powiek, od czego „oczy stają się mniejsze”. Szczery uśmiech dość wyraźnie różni się od udawanego. Ich jedyną cechą wspólną jest pokazywanie uzębienia. Inną oznaką sympatii odczuwanej do drugiego człowieka jest dotykanie go. Dotykanie drugiego człowieka najskuteczniej łamie bariery między ludźmi, czyni ich kontakty bardziej emocjonalne, stwarza atmosferę bliskości, serdeczności i intymności. Dotykanie spełnia różnorodne funkcje, więc musi być podporządkowane ogólnym normom obyczajowym wyznaczającym jego strefy. Czasami nie tylko dotykanie, ale nawet nadmierne zbliżenie się do drugiej osoby może być przez nią potraktowane za naruszenie indywidualnego terytorium i wzbudzić w niej uczucie dyskomfortu psychicznego. Prowadzi to wówczas do reakcji unikania, zaskoczenia lub agresji. PEWNOŚĆ SIEBIE Postawy dominujące, a nawet agresywne, zdradzające wyższość i pewność siebie wiążą się często z eksponowaniem kciuków. Zwykle wystają one z kieszeni, również tylnych, w celu ukrycia skłonności do dominacji. Pewność siebie i wyższość emanuje z tzw. „postawy autorytarnej”. Wyprostowana, dumna sylwetka, podniesiona głowa, odsłonięta szyja, często jedna dłoń obejmuje drugą z tyłu za plecami. Stoją tak, bądź chodzą policjanci, oficerowie, dyrektorowie naczelni i inni posiadający duży zakres władzy i prestiż. Skrajną formą „postawy autorytarnej” jest chodzenie z wysoko podniesionym podbródkiem i jednocześnie energiczne poruszanie rękami. OCENA Gesty tej kategorii wyrażają między innymi zainteresowanie, ocenę zarówno negatywną jak i pozytywną i podejmowanie decyzji. Głowa przechylona w bok, dłoń lub zaciśnięta pięść spoczywająca na policzku, często ze wskazującym palcem uniesionym do góry, to często spotykane przejawy zainteresowania. Na znak akceptacji kiwamy głową i czasami oblizujemy wargi, gdy sądzimy, że to, o czym rozmyślamy, w rzeczywistości nie było, nie jest i być może nie będzie takie złe. Wiele możliwości ekspresji bezsłownej związanych jest z oceną negatywną. Potrząsanie głową, nawet podczas przekonywającego werbalnego zapewnienia o zgadzaniu się jest jednym z najłatwiejszych do rozpoznania symptomów sprzeciwu i postawy negatywnej. Podobną, a nawet jeszcze bardziej pejoratywną, osądową wymowę ma spuszczona głowa. Kiedy człowiek jest w kłopocie, ma wątpliwości, KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 46 dezaprobuje kogoś lub coś – dotyka nosa, lub lekko go podrapuje, chwyta płatek ucha, czasami pociera oczy. Również spoglądanie „spode łba „ lub z boku - to negacja. Skierowanie korpusu ciała w bok, czy odchylenie go do tyłu, odwracanie twarzy, skrzyżowanie rąk jak i nóg to ruchy przeważnie wykonywane podczas zaprzeczania. OKŁAMYWANIE Większość zachowań, które mogą być symptomami kłamstwa może również oznaczać przesadę, obawę, zwątpienie i niepewność. Część tych samych zachowań może mieć u różnych ludzi inne podłoże. To co dla jednego człowieka jest nawykiem, w przypadku drugiego może być przejawem nieuczciwości. Żadna pojedyncza oznaka kłamstwa nie jest dowodem oszustwa, podobnie jak brak takich oznak nie może być uznany za świadectwo prawdy. Kłamstwo bywa czasami świetnie zamaskowane, ale ciało jest złym oszustem. Kłamanie męczy normalnego człowieka i można to wyczytać z jego reakcji. Istotną rolę odgrywa tu podświadomość. Podświadomość działa bowiem automatycznie i niezależnie od tego, co człowiek mówi. Sprawia, że nawet gdy kłamie, jego ciało wysyła sprzeczne sygnały. Umiejętność kontrolowania własnego języka ciała, a więc częściowego fałszowania go jest domeną polityków, aktorów, adwokatów, prezenterów i spikerów telewizyjnych. Robią to w związku z wykonywanym zawodem. Mistrzami udawania są ponadto ci, którzy w dzieciństwie byli bici. Uciekanie się do kłamstwa było wtedy dla nich jedyną formą uniknięcia kary. Ludzie oszukując mają tendencje do odwracania wzroku, czynienia częstych błędów językowych, mówienia wyższym tonem i przejawiania wzmożonych ruchów. Mówienie nieprawdy zwykle połączone jest z określonym wyrazem twarzy, która w porównaniu z innymi częściami ciała odgrywa w tym procesie największą rolę. symptomem potencjalnego kłamstwa może być asymetryczne ściąganie twarzy, w wyniku którego obie jej połowy wyglądają nieco inaczej. Np.: jedna z nich jest bardziej słodka lub smutna, usta są skrzywione, a fałdy na czole rozdzielone nierównomiernie. Oszukiwanie ponadto znajduje swój wyraz w gestach ręki dotykającej twarzy. Człowiek mówiąc, widząc i słysząc nieprawdę stara się zazwyczaj zakryć rękoma swoje usta, oczy lub uszy. Małe dziecko zakrywa rękoma usta, gdy kłamie, oczy- gdy widzi coś niepożądanego i uszy- gdy słyszy reprymendy rodziców. Człowiek dorosły zachowuje się podczas oszukiwania w sposób mniej oczywisty. Jego ruchy ręki dotykającej twarzy nie są aż tak klarowne, ale pojawiają się, gdy czuje się on niepewnie, ukrywa coś, wpada w przesadę lub po prostu kłamie. Ruchy ręki dotykającej twarzy występują w czterech podstawowych odmianach: Zakrywanie ust Dotykanie nosa Pocieranie oka Pociąganie kołnierzyka/pocieranie karku KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 47
