pdf 1,3 MB - BIP Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Wiesáaw Dzwonkowski
Wiesáaw àopaciuk
Marcin KrzemiĔski
IERiGĩ-PIB
Wpáyw uwarunkowaĔ prawnych, ekonomicznych,
Ğrodowiskowych oraz zmian zachodzących na Ğwiatowym rynku
na rozwój rynku zbóĪ, roĞlin oleistych i wysokobiaákowych
w Polsce
1.
OCENA WPàYWU OBOWIĄZUJĄCYCH ROZWIĄZAē PRAWNYCH NA ROZWÓJ
ANALIZOWANYCH RYNKÓW........................................................................................................................ 3
1.1.
SYSTEM REGULACJI RYNKU ZBÓĩ ......................................................................................................... 3
1.1.1. Interwencja rynkowa ....................................................................................................................... 3
1.1.2. Regulacje handlu zagranicznego..................................................................................................... 4
1.1.3. Dopáaty bezpoĞrednie...................................................................................................................... 6
1.2.
SYSTEM REGULACJI I JEGO WPàYW NA RYNEK OLEISTYCH.................................................................... 8
1.2.1. Interwencja...................................................................................................................................... 8
1.2.2. Handel zagraniczny......................................................................................................................... 9
1.2.3. Dopáaty bezpoĞrednie.................................................................................................................... 10
1.3.
SYSTEM REGULACJI I JEGO WPàYW NA RYNEK WYSOKOBIAàKOWYCH................................................ 10
1.4.
REGULACJE GMO............................................................................................................................... 10
1.5.
REGULACJE RYNKU BIOPALIW ............................................................................................................ 19
1.6.
OCENA WPàYWU REGULACJI NA RYNKI .............................................................................................. 28
1.6.1. Rynek zbóĪ..................................................................................................................................... 28
1.6.2. Rynek oleistych.............................................................................................................................. 34
1.6.3. Rynek wysokobiaákowych .............................................................................................................. 35
1.6.4. Wpáyw „heath check” na dalszy rozwój sytuacji na ww. rynkach................................................. 36
2.
OCENA WPàYWU UWARUNKOWAē ĝRODOWISKOWYCH NA STAN I PERSPEKTYWY
ROZWOJOWE PRODUKCJI W POLSCE..................................................................................................... 37
2.1.
INFORMACJE OGÓLNE ......................................................................................................................... 37
2.2.
UPRAWY ZBOĩOWE ............................................................................................................................. 44
2.3.
ROĝLINY OLEISTE ............................................................................................................................... 52
2.4.
ROĝLINY WYSOKOBIAàKOWE ............................................................................................................. 55
3.
OCENA WPàYWU KRAJOWYCH I ZEWNĉTRZNYCH UWARUNKOWAē
EKONOMICZNYCH NA ROZWÓJ RYNKU W POLSCE .......................................................................... 60
3.1.
UWARUNKOWANIA MAKROEKONOMICZNE NA ĝWIECIE (ROZWÓJ EKONOMICZNY Z WYRÓĩNIENIEM
ZMIAN W POSZCZEGÓLNYCH REJONACH ĝWIATA, ZMIANY POPYTU NA ĩYWNOĝû, ZMIANY CEN ĝRODKÓW
PRODUKCJI I PRODUKTÓW ROLNYCH, ITP.) ........................................................................................................ 60
3.2.
SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA W KRAJU ORAZ UWARUNKOWANIA EKONOMICZNE (SYTUACJA
MAKRO, HANDEL ZAGRANICZNY, ZMIANY CEN ĝR. PROD. I PRODUKTÓW ROLNYCH, RELACJE CEN, ITP.) ........... 65
3.3.
WPàYW KRAJOWYCH I ZEWNĉTRZNYCH UWARUNKOWAē EKONOMICZNYCH NA RYNEK ZBÓĩ ........... 71
3.3.1. Informacje ogólne ......................................................................................................................... 71
3.3.2. Bilans zbóĪ .................................................................................................................................... 78
3.3.3. Zmiany wĞród producentów zbóĪ .................................................................................................. 79
3.3.4. Zmiany dochodów i kosztów w produkcji zbóĪ.............................................................................. 83
3.3.4. KonkurencyjnoĞü produkowanych w Polsce zbóĪ na rynkach UE i na Ğwiecie............................. 87
3.3.5. Perspektywy rynku zbóĪ Polsce................................................................................................... 100
3.4.
WPàYW KRAJOWYCH I ZEWNĉTRZNYCH UWARUNKOWAē EKONOMICZNYCH NA RYNEK OLEISTYCH 102
3.5.
WPàYW KRAJOWYCH I ZEWNĉTRZNYCH UWARUNKOWAē EKONOMICZNYCH NA RYNEK
WYSOKOBIAàKOWYCH .................................................................................................................................... 122
4.
WPàYW ZMIAN ZACHODZĄCYCH NA ĝWIATOWYM RYNKU NA RYNEK KRAJOWY... 136
4.1.
WPàYW ZMIAN NA ĝWIATOWYCH RYNKACH NA POLSKI RYNEK ZBÓĩ............................................... 136
4.2.
WPàYW ZMIAN NA ĝWIATOWYCH RYNKACH NA POLSKI RYNEK OLEISTYCH ..................................... 142
4.3.
WPàYW ZMIAN NA ĝWIATOWYCH RYNKU NA RYNEK WYSOKOBIAàKOWYCH.................................... 153
4.4.
ROĝLINY GMO ................................................................................................................................. 159
5.
ANALIZA SWOT.................................................................................................................................... 167
5.1. ZBOĩA:..................................................................................................................................................... 167
5.2. OLEISTE ................................................................................................................................................... 169
5.3. WYSOKOBIAàKOWE ................................................................................................................................. 170
6.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI........................................................................................................... 171
2
1.
Ocena wpáywu obowiązujących rozwiązaĔ prawnych
na rozwój analizowanych rynków
1.1.
System regulacji rynku zbóĪ
Po wejĞciu do UE Polska weszáa w skáad znacznie wiĊkszego, moĪna powiedzieü,
globalnego ukáadu przestrzeni produkcyjno-rynkowej, jakim jest powiĊkszona obecnie UE27. Ten nowy dla nas ukáad ma swój wyraz iloĞciowy, bilansowy oraz przede wszystkim
regulacyjny. Zasadniczym zmianom ulegáy zasady funkcjonowania polskiego sektora
zboĪowego.
Wspólna Polityka Rolna (WPR) na rynku zbóĪ odnosi siĊ do nastĊpujących
produktów: pszenica (w tym pszenica twarda), Īyto, jĊczmieĔ, kukurydza oraz produktów
przetworzonych – mąka pszenna, Īytnia, kasze i mączki zboĪowe, skrobia i glukoza.
Od 1 maja 2004 r. Polska przejĊáa unijne regulacje rynków rolnych, tzw. Wspólne
Organizacje Rynków (WOR). Na rynku zbóĪ, WOR stosuje siĊ poprzez:
-
interwencjĊ rynkową,
-
regulacje handlu zagranicznego,
-
bezpoĞrednie wsparcie dochodów.
1.1.1. Interwencja rynkowa
Skup interwencyjny w krajach UE ma na celu usuniĊcie z rynku nadwyĪek zbóĪ.
Skupione w tym systemie ziarno z reguáy nie wraca na rynek. Zakupom interwencyjnym
podlegają pszenica zwyczajna, pszenica durum, jĊczmieĔ, kukurydza, sorgo. Tu naleĪy
wspomnieü, Īe w ujĊciu historycznym Komisja Europejska (KE) zawĊĪaáa spektrum zbóĪ
objĊtych
skupem
interwencyjnym.
Od
sezonu
2004/05
zrezygnowano
ze
skupu
interwencyjnego Īyta. Zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 735/2007 od sezonu
2007/08 wprowadzono stopniowe ograniczenia w skupie interwencyjnym kukurydzy,
ustalając jego limity:
-
1,5 mln ton kukurydzy w roku gospodarczym 2007/2008,
-
0,7 mln ton w roku gospodarczym 2008/2009,
-
0 mln ton od roku 2009/2010.
W tym samym kierunku idą propozycje KE sformuáowane w ramach Health Check. W
ramach tych reform skup interwencyjny zbóĪ paszowych podlegaáby zerowym limitom.
Na caáym obszarze UE obowiązuje jednakowa cena interwencyjna na wszystkie zboĪa
podlegające interwencji, która od kilku sezonów wynosi 101,31 €/t. W celu kompensacji
3
kosztów przechowywania cena interwencyjna jest podwyĪszana o 0,46 €/t w kolejnych
miesiącach okresu interwencji. Okres interwencji, trwa od 1 listopada do 31 maja nastĊpnego
roku (w innych krajach moĪe byü inny ze wzglĊdu na terminy zbiorów). Zgodnie z
propozycjami w Health Check okres interwencji miaáby byü jednolity dla wszystkich krajów
czáonkowskich. Ceny referencyjne w ramach interwencji okreĞlaáaby Komisja w ramach
procedury przetargowej. W szczególnych przypadkach procedury przetargowe mogą siĊ
ograniczaü, a ceny skupu i iloĞci przyjmowane w ramach interwencji mogą zostaü ustalone
dla danego paĔstwa czáonkowskiego lub danego regionu takiego paĔstwa na podstawie
notowanych Ğrednich cen rynkowych. Ceny skupu interwencyjnego nie mogáyby byü wyĪsze
od cen referencyjnych.
W skupie interwencyjnym obowiązują szczegóáowo okreĞlone minimalne wymagania
jakoĞciowe. W caáej Wspólnocie metody oceny jakoĞci oraz potrącenia i premie w zaleĪnoĞci
od parametrów ziarna są jednakowe. Do skupu interwencyjnego naleĪy dostarczaü zboĪa w
iloĞci minimum 80 ton. PáatnoĞü nastĊpuje w okresie 30-35 dni od przejĊcia zboĪa do
elewatora.
Oprócz producentów zbóĪ, w skupie interwencyjnym mogą równieĪ uczestniczyü
poĞrednicy; w polskich warunkach wiĊkszoĞü dostaw pochodzi z tego segmentu rynku. W
ramach skupu interwencyjnego agencje interwencyjne zobowiązane są do skupu wszystkich
dostarczonych partii ziarna speániających wymogi minimalne. Skup interwencyjny nie
odgrywa gáównej roli na rynku, a traktowany jest raczej jako awaryjny kanaá zbytu, jeĪeli nie
moĪna sprzedaü zboĪa droĪej na wolnym rynku. Jeszcze kilka lat temu byá to jednak
podstawowy kanaá rynkowy zbytu zbóĪ. W ostatnich latach jego rola byáa znikoma, poniewaĪ
ceny rynkowe ksztaátowaáy siĊ na poziomie znacznie wyĪszym niĪ cena interwencyjna.
1.1.2. Regulacje handlu zagranicznego
Po wejĞciu do UE poziom ochrony rynku zbóĪ przed importem z krajów trzecich jest
znacznie wyĪszy niĪ przed integracją. Natomiast na rynku rzepaku przeciwnie – ochrona
celna jest znacznie niĪsza. W eksporcie zbóĪ i produktów zboĪowych istnieje moĪliwoĞü
stosowania refundacji wywozowych.
Rynek zbóĪ jest jednym z niewielu rynków w UE, na którym konieczne jest uzyskanie
pozwolenia w celu importu lub eksportu stosunkowo niewielkich partii towarów:
¾
importu powyĪej 5 ton ziarna zbóĪ lub 1 tony innych produktów;
¾
importu kaĪdej iloĞci produktów sprowadzanych na preferencyjnych warunkach;
¾
eksportu powyĪej 5 ton ziarna lub 0,5 tony innych produktów.
4
Okres waĪnoĞci wydawanych pozwoleĔ importowych jest zróĪnicowany. Z reguáy
licencje waĪne są 45 dni, a w przypadku produktów pierwotnego przetwórstwa zbóĪ 60 dni.
W sektorze oleistych, w tym rzepaku, licencje nie są wymagane.
Regulacje importowe w sektorze zbóĪ mają na celu gáównie ochronĊ rynku UE przed
napáywem tanich surowców z krajów trzecich. Obok wspomnianych juĪ licencji,
podstawowymi instrumentami są tu opáaty celne, w formie staryfikowanej i w wysokoĞci
zgodnej z postanowieniami Rundy Urugwajskiej GATT (WTO). W okreĞlonych przypadkach
mogą byü równieĪ stosowane szczególne Ğrodki, jak klauzula bezpieczeĔstwa SSG.
Jednak w stosunku do niektórych produktów, tj. zbóĪ podlegających zakupom
interwencyjnym, stosowany system uwzglĊdnia dodatkowe czynniki wynegocjowane na
mocy porozumienia z USA w Blair House. Zgodnie z tymi uzgodnieniami, w imporcie
niektórych produktów podstawĊ do wyliczenia zmiennych opáat celnych w imporcie ziarna
zbóĪ stanowi cena wejĞcia lub maksymalna cena importowa (obowiązująca cena
interwencyjna powiĊkszona o 55%), oraz cena skalkulowana na bazie c.i.f. Rotterdam dla
referencyjnych gatunków i odmian zbóĪ (cena wskaĨnikowa lub referencyjna). WysokoĞü
opáaty celnej jest wyliczana jako róĪnica pomiĊdzy ceną wejĞcia a ceną referencyjną i nie
moĪe byü wyĪsza niĪ poziom związany stawek kwotowych Wspólnej Taryfy Celnej (WTC).
WysokoĞü opáaty celnej jest obliczana codziennie, ale ustalana co dwa tygodnie, jako Ğrednia
dziennych notowaĔ. Takim sposobem naliczane jest cáo dla niektórych produktów – pszenicy
(wysokiej jakoĞci, Ğredniej jakoĞci i niskiej jakoĞci), Īyta, kukurydzy i sorga za wyjątkiem
odmian siewnych i nasiennych oraz dla produktów zboĪowych, które moĪna áatwo przeliczyü
na ekwiwalent ziarna. W stosunku do pozostaáych produktów objĊtych wspólną organizacją
rynku zbóĪ stosuje siĊ związane w WTO konwencyjne, kwotowe stawki celne WTC.
Zarówno poziom zmiennych opáat celnych, jak i stawek WTC, w praktyce
uniemoĪliwia import. Z tego powodu, gros importu zbóĪ do UE odbywa siĊ na
preferencyjnych warunkach. UE stosuje obniĪone stawki celne w imporcie zbóĪ z krajów, z
którymi zawaráa porozumienia o preferencyjnym imporcie. Porozumienia takie dotyczą
zwáaszcza niektórych krajów ACP (Afryki, Karaibów i krajów poáoĪonych na wyspach
Pacyfiku). Istnieją równieĪ inne specjalne porozumienia, dopuszczające import po
obniĪonych stawkach celnych np. Īyta z Turcji czy pszenicy durum z Maroka. Obowiązują
równieĪ ustalone w ramach RU GATT (WTO) kontyngenty celne bieĪącego i minimalnego
dostĊpu do rynku.
W sektorze oleistych Wspólnota stosuje niski poziom ochrony celnej, za wyjątkiem
oliwy z oliwek. Tu w caáoĞci mają zastosowanie stawki celne w formie staryfikowanej i
5
wysokoĞci zgodnie z postanowieniami Rundy Urugwajskiej GATT (WTO). W okreĞlonych
przypadkach mogą byü równieĪ stosowane szczególne Ğrodki, jak klauzula bezpieczeĔstwa
SSG.
W imporcie nasion i Ğrut oleistych stosuje siĊ zerową stawkĊ celną. Import olejów
podlega niskim stawkom celnym (poniĪej 10% ad valorem). WyĪsze stawki stosuje siĊ w
imporcie produktów przetworzonych, np. margaryn (nawet powyĪej 40% ad valorem).
Eksport zbóĪ jest podstawowym sposobem zagospodarowywania nadwyĪek zbóĪ w
UE. Ze wzglĊdu na wystĊpujący w przeszáoĞci znacznie wyĪszy poziom cen w UE niĪ na
Ğwiatowych rynkach, eksport zbóĪ bez subsydiów eksportowych (refundacji) nie byá
moĪliwy. Postanowienia RU GATT (WTO) nakáadają pewne ograniczenia na wolumen
subsydiowanego eksportu zbóĪ oraz na wydatki na ten cel.
ZboĪe z terenu UE moĪe byü wywiezione w ramach jednej z poniĪszych moĪliwoĞci:
¾
bezpoĞrednio z rynku UE do krajów trzecich z wykorzystaniem refundacji
eksportowych ze stawką ustalaną przez KomisjĊ na drodze otwartych przetargów;
¾
bezpoĞrednio z zapasów interwencyjnych UE do krajów trzecich w ramach
interwencyjnej sprzedaĪy eksportowej;
¾
bezpoĞrednio z rynku UE do krajów trzecich z wykorzystaniem staáych refundacji
eksportowych ustalanych okresowo przez KomisjĊ;
¾
w formie pomocy ĪywnoĞciowej.
KaĪda z powyĪszych metod podlega odrĊbnym procedurom i wymaganiom
dotyczącym terminów skáadania wniosków o licencje, wysokoĞci depozytów, itp. WiĊkszoĞü
zbóĪ (ponad 90%) byáa eksportowana w ramach interwencyjnej sprzedaĪy eksportowej oraz
bezpoĞrednio z rynku przy wykorzystaniu refundacji eksportowych ze stawką ustalaną przez
KomisjĊ na drodze cotygodniowych otwartych przetargów.
1.1.3. Dopáaty bezpoĞrednie
Dopáaty bezpoĞrednie do areaáu uprawy roĞlin oleistych są formą wsparcia dochodów
ich producentów. Obowiązują one w UE od roku gospodarczego 1993/94. RoĞliny oleiste,
które aktualnie objĊte są dopáatami bezpoĞrednimi, okreĞla Rozporządzenie Rady Nr
1251/1999 i są to: rzepak, rzepik, sáonecznik, soja i len oleisty. Stawki dopáat bezpoĞrednich
dla roĞlin oleistych do sezonu 1999/2000 byáy znacznie wyĪsze niĪ dla zbóĪ. W latach
2000/01–2002/03 ulegaáy stopniowej redukcji i aktualnie wynoszą, tak jak dla zbóĪ – 63
euro/t mnoĪone przez referencyjny plon zbóĪ w danym regionie (referencyjny plon zbóĪ dla
Polski wynosi 3 t/ha).
6
W procesie negocjacji akcesyjnych ustalono, Īe polscy producenci rolni bĊdą mogli
otrzymywaü dopáaty bezpoĞrednie. W okresie 2004–2006, przedáuĪonym do 2008 r., polscy
producenci rolni otrzymywali dopáaty bezpoĞrednie w systemie obszarowym (uproszczonym),
który róĪni siĊ zasadniczo od obecnie funkcjonującego w „starych” krajach czáonkowskich.
RóĪnice dotyczą stawek dopáat bezpoĞrednich, Ĩródeá finansowania tych dopáat oraz ich
podziaáu miĊdzy gospodarstwa.
W okresie pierwszych trzech lat po wejĞciu do UE rolnicy otrzymywali z unijnego
budĪetu jednolite páatnoĞci obszarowe (JPO). WysokoĞci JPO wynikają z przyjĊcia stawek
dopáat na 1 tonĊ plonu referencyjnego na poziomie 25, 30 i 35% peánego wymiaru tych
ĞwiadczeĔ w UE-15.
Oprócz JPO rolnicy otrzymują teĪ dopáaty uzupeániające (UPO), poprzez
podwyĪszenie o 30 p.p. stawek JPO. Fundusze na ten cel pochodzą z przesuniĊü Ğrodków z II
Filaru oraz z krajowego budĪetu. Dopáaty uzupeániające przysáugują do powierzchni upraw,
które w UE objĊte są dopáatami bezpoĞrednimi (zboĪa, w tym kukurydza na ziarno i paszowa,
oleiste, wysokobiaákowe, len i konopie wáókniste, roĞliny uprawiane na nasiona, strączkowe,
chmiel, ziemniaki skrobiowe i tytoĔ) oraz do produkcji zwierzĊcej w przeliczeniu na
powierzchniĊ áąk i pastwisk.
W kolejnych latach wysokoĞü dopáat bĊdzie rosáa, aĪ do momentu zrównania stawek
dopáat na tonĊ plonu referencyjnego z wypáacanymi w UE-15 (63 euro/t), co ma nastąpiü
najpóĨniej w 2013 r.:
-
60 % w 2009,
-
70 % w 2010,
-
80 % w 2011,
-
90 % w 2012,
-
100% od 2013.
PáatnoĞci bezpoĞrednie przysáugują producentom rolnym posiadającym grunty rolne o
powierzchni powyĪej 1 ha, z tym Īe powierzchnia dziaáek rolnych wchodzących w skáad
gospodarstwa nie moĪe byü mniejsza niĪ 0,1 ha. W odróĪnieniu od UE-15 uzyskanie dopáat
bezpoĞrednich w systemie uproszczonym nie byáo warunkowane odáogowaniem. W ramach
sytemu páatnoĞci są wypáacane do wszystkich gruntów rolnych utrzymywanych w dobrej
kulturze.
W 2004 r. stawka JPO do 1 ha gruntów ornych wyniosáa 210,53 PLN. WysokoĞü UPO
byáa uzaleĪniona od rodzaju upraw. W przypadku roĞlin objĊtych regulacjami rynku
zboĪowego (COP) stawka UPO wyniosáa 292,78 PLN/ha. Razem páatnoĞci przysáugujące
7
producentem zbóĪ wyniosáy wiĊc 503,31 PLN/ha. W 2005 r. suma páatnoĞci wyniosáa 507,35
zá/ha (225,00 zá/ha – JPO i 282,35 zá/ha – UPO). Suma JPO i UPO w 2006 r. wyniosáa 589,75
zá/ha (odpowiednio 276,28 i 313,47 zá/ha). W 2007 r. wysokoĞü JPO i UPO wyniosáa
odpowiednio 301,54 i 294,91 zá/ha (596,45 zá/ha). WielkoĞü páatnoĞci (JPO i UPO) do 1
hektara w 2008 r. (w krajowej walucie) jeszcze nie zostaáa ustalona. Pomimo wzrostu ich
wysokoĞci dopáat wyraĪonych w záotych wzrosáa tylko o 18% (lata 2004-2007).
System páatnoĞci bezpoĞrednich wg zaáoĪeĔ Heath Check musi byü uproszczony i
bardziej efektywny dla rolników, co ma szczególne znaczenie w krajach UE-15. JeĪeli chodzi
o nowych czáonków, w tym PolskĊ, to stosowane dotychczas systemy wydają siĊ byü na tyle
proste i efektywne, Īe KE proponuje, aby przedáuĪyü moĪliwoĞü ich stosowana do koĔca
2013 r. OczywiĞcie istnieje moĪliwoĞü przejĞcia na system SPS, ale nie jest obowiązkowa.
1.2.
System regulacji i jego wpáyw na rynek oleistych
Po wejĞciu do UE rynek oleistych w Polsce podlega unijnej Wspólnej Organizacji
Rynku (WOR) olejów i táuszczów ustanowionej w 1966 r. Rozporządzeniem Rady Nr
136/66/EWG. W WOR na tym rynku byáa kilkakrotnie reformowana (Plan Mac Sharry’ego z
1992 r., Porozumienie z Blair House, Agenda 2000, Reforma WPR z 26 czerwca 2003 r.).
Wspólne regulacje rynku w sektorze oleistych dotyczą: rzepaku, rzepiku, sáonecznika, soi i
lnu oleistego, czyli w polskich warunkach praktycznie tylko rzepaku, poniewaĪ znaczenie
pozostaáych ww. roĞlin jest u nas znikome.
Z dniem uzyskania przez PolskĊ czáonkostwa w UE podstawowe regulacje unijne
dotyczące rynku roĞlin oleistych wprowadziáa Ustawa o organizacji niektórych rynków z 20
grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr 240, poz. 2059). Ustawa, w oparciu o przepisy UE, okreĞliáa
zadania oraz wáaĞciwoĞci jednostek organizacyjnych i organów w zakresie m.in. udzielania
pomocy finansowej dla producentów zbóĪ, roĞlin oleistych, w tym lnu uprawianego na ziarno,
roĞlin wysokobiaákowych, roĞlin strączkowych, lnu i konopi uprawianych na wáókno. Z mocy
ustawy pomoc tĊ (dopáaty bezpoĞrednie), przewidzianą w przepisach UE, realizuje Agencja
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa1.
1.2.1. Interwencja
Począwszy od sezonu 1993/94, a wiĊc na dáugo przed wejĞciem Polski w struktury
Wspólnoty, rynek roĞlin oleistych i produktów ich przerobu nie jest objĊty dziaáaniami
interwencyjnymi. W wyniku zniesienia interwencji ceny rynkowe nasion oleistych podlegają
1
patrz p. 1.1.3., 1.2.3.
8
duĪym wahaniom. Producenci i odbiorcy nasion oleistych mają moĪliwoĞü zabezpieczenia
cen poprzez funkcjonujące w UE terminowe gieády towarowe. Korzystną rolĊ w organizacji
tego rynku peánią teĪ grupy producentów. NaleĪy do nich bieĪący monitoring sytuacji
rynkowej oraz negocjowanie cen i warunków transakcji z kontrahentami.
Reforma Wspólnej Polityki Rolnej, przeprowadzona we Wspólnocie Europejskiej w
1992 r. nazwana Planem Mac Sharry’ego, wprowadziáa zasadniczą zmianĊ w sposobie
finansowego wspierania rolnictwa, w tym produkcji roĞlin oleistych. W roku gospodarczym
1993/94 zniesiono dziaáania interwencyjne na rynku roĞlin oleistych (zniesiono ceny
urzĊdowe i dotacje wypáacane przetwórcom nasion oleistych). Spowodowaáo to spadek cen
páaconych producentom roĞlin oleistych o ponad poáowĊ. Wprowadzony w tym czasie system
dopáat bezpoĞrednich do areaáu upraw polowych (zbóĪ, roĞlin oleistych i wysokobiaákowych),
tylko w poáowie zrekompensowaá producentom roĞlin oleistych spadek ich przychodów.
Reforma Wspólnej Polityki Rolnej wáączyáa rynek Wspólnoty w ramy Ğwiatowego rynku
roĞlin oleistych, na którym ceny ksztaátuje swobodnie popyt i podaĪ. Tak wiĊc na dáugo przed
naszym czáonkostwem UE zrezygnowaáa z administracyjnych instrumentów regulacji
cenowej.
1.2.2. Handel zagraniczny
UE stosuje niski poziom ochrony zewnĊtrznej w sektorze oleistych. Import nasion i
Ğrut oleistych z krajów trzecich odbywa siĊ na warunkach bezcáowych. Import olejów
roĞlinnych z krajów trzecich obciąĪony jest relatywnie niskimi stawkami celnymi. Stawki
celne ad valorem na wiĊkszoĞü olejów surowych dla celów spoĪywczych wynoszą 6,4%, a na
oleje rafinowane i konfekcjonowane 9,6%. NajwyĪsze stawki celne dotyczą importu
margaryn (zawierających od 10–15% táuszczu mlecznego), przekraczają 40%. W imporcie
margaryn UE stosuje stawki mieszane (stawka ad valorem plus stawka specyficzna).
Eksport nasion i Ğrut oleistych oraz táuszczów roĞlinnych (oleje i margaryny) z UE do
krajów trzecich nie jest obecnie subsydiowany i licencjonowany.
Wáączenie Polski w obszar Jednolitego Rynku Europejskiego spowodowaáo obniĪenie
poziomu ochrony celnej polskiego rynku nasion oleistych i produktów ich przerobu przed
importem zarówno z obszaru poszerzonej UE, jak i z krajów trzecich. Po 1 maja 2004 r.
najwiĊksza redukcja ceá w obrotach handlowych Polski z krajami poszerzonej Unii dotyczyáa:
oleju rzepakowego (z 86% do 0%), margaryn (z 40% do 0%) i nasion rzepaku (z 27% do
0%).
9
1.2.3. Dopáaty bezpoĞrednie
System dopáat bezpoĞrednich opisany zostaá w punkcie 1.1.3., tym niemniej w 2007 r.
w ramach regulacji rynku biopaliw wprowadzono dopáaty do rzepaku produkowanego na cele
energetyczne. WysokoĞü tych dopáat w 2007 r. wynosiáa 45 euro/ha, a w 2008 r., z powodu
przekroczenia limitu powierzchni we Wspólnocie, zostaáa zmniejszona do okoáo 30 euro/ha.
W ramach reform proponowanych w Health Check KE proponuje likwidacjĊ dopáat
energetycznych w 2010 r.
1.3.
System regulacji i jego wpáyw na rynek wysokobiaákowych
Regulacje wchodzą w skáad wspólnej organizacji rynku zbóĪ, oleistych i biaákowych.
Dotyczą grochu pastewnego, fasoli, i áubinu. Obecnie w krajach stosujących SPS funkcjonują
dopáaty do roĞlin wysokobiaákowych w wysokoĞci 55,57 euro/ha, przysáugujące do produkcji
grochu, fasoli i áubinu). W ramach reform proponowanych w Health Check KE proponuje
oddzielenie dopáat do roĞlin wysokobiaákowych od produkcji i przeniesienie ich do SPS w
2010 r.
W stosunku do tych produktów UE nie stosuje licencjonowania handlu zagranicznego
oraz opáat celnych w imporcie.
1.4.
Regulacje GMO
Od początku pracom nad roĞlinami zmodyfikowanymi genetycznie towarzyszyáo
wiele kontrowersji. Z jednej strony nowe rozwiązania dają duĪą szansĊ rozwoju wielu
dziedzin związanych z rolnictwem, ochroną Ğrodowiska czy przemysáem, jednak z drugiej
budzą wiele wątpliwoĞci co do ich bezpieczeĔstwa i wpáywu na otoczenie w tym zwáaszcza
na zdrowie ludzi. Prace legislacyjne nad GMO skupiają siĊ wiĊc przede wszystkim na
zapewnieniu szczelnej kontroli nad caáym procesem tworzenia nowych roĞlin i ich
produktów, począwszy od prac laboratoryjnych, poprzez moĪliwoĞci ich przemieszczania aĪ
do pojawienia siĊ gotowych produktów na póáce sklepowej wraz z odpowiednimi
oznaczeniami. Kwestie te regulowane są przede wszystkim prawem krajowym oraz lokalnym
i regionalnym, ale istnieją takĪe akty prawne o charakterze miĊdzynarodowym.
Pierwszym aktem miĊdzynarodowym odnoszącym siĊ poĞrednio do GMO jest
Konwencja o róĪnorodnoĞci biologicznej z 1992 r. (ratyfikowana przez PolskĊ w 1995 r.).
Celem konwencji jest „ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej, zrównowaĪone uĪytkowanie jej
elementów oraz uczciwy i sprawiedliwy podziaá korzyĞci wynikających z wykorzystywania
zasobów genetycznych, w tym przez odpowiedni dostĊp do zasobów genetycznych i
odpowiedni transfer wáaĞciwych technologii, z uwzglĊdnieniem wszystkich praw do tych
10
zasobów i technologii, a takĪe odpowiednie finansowanie”. W ramach powyĪszej konwencji
uchwalony zostaá protokóá o BezpieczeĔstwie Biologicznym z Kartageny (ratyfikowany przez
PolskĊ w 2003 r.). OkreĞla on zasady i procedury dotyczące bezpiecznego przemieszczania (a
zwáaszcza przemieszczeĔ transgranicznych organizmów), przekazywania i wykorzystania
Īywych zmodyfikowanych organizmów, które mogą wywieraü negatywny wpáyw na
zachowanie i zrównowaĪone uĪytkowanie róĪnorodnoĞci biologicznej, z uwzglĊdnieniem
zagroĪeĔ dla ludzkiego zdrowia.
Rozwiązania prawne w poszczególnych krajach znacznie róĪnią siĊ od siebie,
zwáaszcza pod wzglĊdem zakresu regulacji, organów sprawujących nadzór, kontroli
spoáecznej, znakowania czy odpowiedzialnoĞci prawnej. MoĪna wyróĪniü trzy zasadnicze
podejĞcia do zagadnieĔ związanych z organizmami zmodyfikowanymi genetycznie: podejĞcie
sektorowe, horyzontalne lub mieszane .
PodejĞcie sektorowe cechuje siĊ tym, iĪ GMO traktowane jest jak kaĪdy inny skáadnik
danego produktu i poddawany jest regulacjom dotyczących caáego produktu w ramach
istniejących systemów prawnych dotyczących ĪywnoĞci, ochrony roĞlin itp. W praktyce
oznacza to, Īe uĪycie tego samego zmodyfikowanego organizmu moĪe byü inaczej
interpretowane, a przez to brak jest pewnej kompleksowoĞci kontroli. Takie podejĞcie
preferowane jest m.in. w Stanach Zjednoczonych.
Z kolei podejĞcie horyzontalne traktuje GMO jako jedną caáoĞü niezaleĪnie od
sposobu ich wykorzystania, a regulacje tego typy stosowane są w prawodawstwie Unii
Europejskiej, jak i poszczególnych krajach czáonkowskich. Nie wykluczają one jednak
istnienia regulacji sektorowych, do których naleĪy m.in. Rozporządzenie Rady nr 258 z 1997
r. w sprawie nowej ĪywnoĞci i nowych skáadników ĪywnoĞci (tzw. „Novel Foods”) , czy
dyrektywy związane z obrotem nasionami.
Podstawowymi aktami prawnymi
regulującymi zagadnienie GMO w Unii
Europejskiej byáy dwie dyrektywy z 1990 r., które w póĨniejszych latach zostaáy zmienione:
•
Dyrektywa Rady nr 219 z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie zamkniĊtego uĪycia
genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów (nowelizacja Dyrektywą nr 81 z dnia 26
paĨdziernika 1998 r.)
•
Dyrektywa Rady nr 220 w sprawie zamierzonego uwalniania do Ğrodowiska
organizmów genetycznie zmodyfikowanych, która zostaáa uchylona Dyrektywą Parlamentu
Europejskiego i Rady Unii Europejskiej nr 18 z dnia 12 marca 2001 r.
Pierwsza z nich szczegóáowo reguluje zasady zamkniĊtego uĪycia genetycznie
zmodyfikowanych mikroorganizmów w celu wyeliminowania wszelkich potencjalnych
11
zagroĪeĔ, jakie mogáyby wywieraü na Ğrodowisko i zdrowie ludzi. Nakáada takĪe na paĔstwa
czáonkowskie obowiązek przekazywania peánej informacji innym krajom o prowadzonych
pracach, zwáaszcza o wszelkich nieprawidáowoĞciach i awariach. W nowelizacji dyrektywy
wprowadzono podziaá na cztery grupy dziaáaĔ w zaleĪnoĞci od stopnia zagroĪenia oraz
sprecyzowano zasady dobrej praktyki mikrobiologicznej oraz zasady bezpieczeĔstwa i
higieny pracy.
Druga dyrektywa reguluje procedury związane z zamierzonym uwolnieniem GMO do
Ğrodowiska (eksperymenty i doĞwiadczenia polowe) oraz kwestie związane z wprowadzeniem
do obrotu GMO w charakterze lub skáadzie produktów. Tak jak poprzednia dyrektywa jej
zapisy skupiają siĊ przede wszystkim na zapewnieniu przez paĔstwa czáonkowskie
zharmonizowanego
i
szczelnego
monitoringu
wszystkich
prac
ze
szczególnym
uwzglĊdnieniem skumulowanego oddziaáywania poszczególnych organizmów na Ğrodowisko
i zdrowie ludzi. DuĪy nacisk káadzie siĊ takĪe na koniecznoĞü peánego udziaáu spoáeczeĔstwa
w podejmowaniu decyzji. Jednak praktyczne problemy ze stosowaniem dyrektywy, szybkoĞü
zmian i postĊp naukowy oraz coraz wiĊksze sprzeciwy opinii publicznej dotyczące zwáaszcza
dopuszczenia GMO do obrotu, spowodowaáo, Īe w 2003 r. dotychczasowe regulacje
uzupeániono dwoma Rozporządzeniami:
•
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1829/2003 z dnia 15 lipca 2003
r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej ĪywnoĞci i pasz ;
•
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1830/2003 z dnia 22 wrzeĞnia
2003 r. w sprawie identyfikacji i oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych
oraz identyfikacji produktów ĪywnoĞciowych i paszowych wytworzonych z organizmów
genetycznie zmodyfikowanych (nowelizujące DyrektywĊ 2001/18/WE).
Rozporządzenia te odnoszą siĊ gáównie do zapisów dyrektywy 2001/18 w czĊĞci
dotyczącej wprowadzania do obrotu produktów GM (czĊĞü C). Rozszerzają i uzupeániają
procedury związane z kontrolą oraz udzielaniem pozwoleĔ na wprowadzenie do obrotu
artykuáów spoĪywczych i pasz jako GMO lub GMO zawierające w swoim skáadzie.
Wprowadzają równieĪ nowy system ich znakowania.
Zgodnie z zapisami artykuáu 23 tego rozporządzenia oraz artykuáu 12 novel foods
kaĪde z paĔstw czáonkowskich na podstawie nowych informacji lub w efekcie
przeprowadzenia oceny istniejących informacji, posiadające uzasadnione podstawy by uznaü,
Īe stosowanie ĪywnoĞci lub skáadnika ĪywnoĞci zgodnego z wymaganiami niniejszych
rozporządzeĔ stanowi zagroĪenie dla zdrowia ludzkiego lub Ğrodowiska naturalnego, moĪe
okresowo ograniczyü lub zawiesiü handel oraz wykorzystanie danej ĪywnoĞci lub skáadnika
12
ĪywnoĞci na wáasnym terytorium. Na tej podstawie (oraz na podstawie zapisów dyrektywy
90/220) wydano nastĊpujące zakazy narodowe uĪywania GMO:
•
kukurydza Bt 176 (Austria, Luksemburg, Niemcy),
•
kukurydza MON810 (Austria, Grecja, WĊgry),
•
kukurydza T25 (Austria),
•
rzepak Topas 19/2 (Grecja, Francja),
•
rzepak MS1xRF2 (Francja).
Niektóre z ogáoszonych zakazów zostaáy uznane przez KomisjĊ Europejską za
niezgodne z prawem Wspólnotowym. Podstawą takiego orzeczenia byá brak wystarczających
dowodów na ewentualne zagroĪenia wynikające z uĪycia roĞlin GM. Ostatnie z orzeczeĔ
zostaáo wydane 10 stycznia 2006 r. w stosunku do zakazu greckiego. Jednak juĪ 30 stycznia
wáadze greckie záoĪyáy kolejny wniosek w sprawie zakazu wszystkich 31 odmian kukurydzy
MON810.
TakĪe rząd polski przedáoĪyá w marcu 2005 r. wniosek o wstrzymanie stosowania do
siewu materiaáu genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy MON810 oraz odmian
konwencjonalnych ze wzglĊdu na ich wczesnoĞü (dáugoĞü okresu wegetacyjnego) oraz braku
moĪliwoĞü ich stosowania w warunkach polskich. Po rocznej wymianie dokumentów i
modyfikacjach wniosku Komisja Europejska w dniu 9 marca 2006 r. podjĊáa decyzjĊ, w
której zezwala na wprowadzenie czasowego zakazu uĪywania nasion 16 odmian kukurydzy
GM (wnioskowano o 17) oraz ok. 700 odmian kukurydzy tradycyjnej (wnioskowano o ok.
1800 odmian).
Zakazy narodowe staáy siĊ takĪe podstawą duĪego sporu miedzy EU a Stanami
Zjednoczonymi, Kanadą i Argentyną, które záoĪyáy pozew przeciwko takim praktykom do
WTO. Na początku lutego 2006 r. WTO wydaáo wstĊpne orzeczenie udzielające
warunkowego poparcia pozywającym paĔstwom.
Ostatnim z elementów systemu prawnego obejmującego GMO jest Rozporządzenie
Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej nr 1946 z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie
transgranicznego
przemieszczania
organizmów
genetycznie
zmodyfikowanych.
Rozporządzenie to nakazuje ustalenie przez paĔstwa czáonkowskie wspólnego systemu
zgáoszeĔ oraz informacji w odniesieniu do transgranicznego przemieszczania organizmów
zmodyfikowanych genetycznie oraz zapewnienie odpowiedniego poziomu ochrony w
dziedzinie bezpiecznego przemieszczania, przekazywania oraz wykorzystywania GMO.
UwzglĊdnia ona, Īe organizmy Īywe uwolnione do Ğrodowiska naturalnego zarówno w duĪej
jak i w maáej liczbie w celach doĞwiadczalnych albo jako produkty dostĊpne w handlu, mogą
13
rozmnaĪaü siĊ w Ğrodowisku naturalnym i przekraczaü granice paĔstwowe. Zapisy
rozporządzenia wprowadzają tym samym postanowienia protokoáu kartageĔskiego o
bezpieczeĔstwie biologicznym i zapewniają ich spójne wdraĪanie przez UniĊ Europejską.
Do chwili obecnej na podstawie dyrektyw 220/1990 oraz 18/2001 i rozporządzenia
1829/2003 do obrotu na obszarze Wspólnoty dopuszczono 24 produkty zmodyfikowane
genetycznie (w róĪnym zakresie), z czego 12 stanowiáy odmiany kukurydzy, 6 odmian
rzepaku, 5 baweány, oraz jedna odmiana soi. Ostatnią pozytywną decyzjĊ wydano 16 stycznia
2006 r., która dotyczyáa kukurydzy odpornej na szkodniki korzeniowe i owady
báonkoskrzydáe.
Obecnie ponad 30 wniosków w sprawie GMO czeka na decyzjĊ lub ponowną
autoryzacjĊ w sprawie dopuszczenia do obrotu jako ĪywnoĞü, pasze, do uprawy oraz
pozwolenie na import i przetwórstwo. SpoĞród nich po raz pierwszy pozwolenia dotyczą
buraków cukrowych, ryĪu i ziemniaków.
Na mocy Rozporządzenia novel foods autoryzacjĊ jako skáadniki produktów lub w
charakterze produktów spoĪywczych otrzymaáo 20 GMO. W 9 przypadkach modyfikacja
genetyczna dotyczy kukurydzy (dwie odmiany dopuszczono w 2006 r.), w 7 rzepaku, w 2
baweány i w jednym soi oraz skáadnika wykorzystywanego w produkcji witaminy B2.
Polski system regulacji prawnej GMO miaá swoje początki w pierwszych latach 80tych, kiedy to w ramach ustawy o ochronie i ksztaátowaniu Ğrodowiska wprowadzono
fragmentaryczne zapisy o ich kontroli. Jednak dopiero w 1997 r. wprowadzono koniecznoĞü
posiadania zezwolenia na doĞwiadczenia polowe nad GMO (w praktyce dziaáające od 1999 r.)
W wyniku takiego stanu, przez caáy ten okres, mogáo dochodziü do niekontrolowanego
uwalniania GMO do Ğrodowiska, a byü moĪe w obrocie znajdowaáy siĊ nawet produkty w
skáadzie których zawarte byáo GMO. Kompleksowo zagadnienia GMO w Polsce zostaáy
unormowane w 2001 r. ustawą o organizmach genetycznie zmodyfikowanych , która
reguluje:
•
zamkniĊte uĪycie organizmów GM,
•
zamierzone uwalnianie GMO do Ğrodowiska, w celach innych niĪ wprowadzanie do
obrotu,
•
wprowadzanie do obrotu produktów GM,
•
wywóz za granicĊ i tranzyt produktów GM,
•
wáaĞciwoĞü organów administracji rządowej do spraw GMO.
Ustawa harmonizuje prawo polskie z czĊĞcią prawa europejskiego oraz zagadnienia
związane z protokoáem kartageĔskim. W 2003 r. ustawa doczekaáa siĊ nowelizacji, w której
14
zawarty jest zapis obligujący ministra Ğrodowiska do sporządzenia projektu Krajowej
Strategii BezpieczeĔstwa Biologicznego oraz wynikającego z niej programu dziaáaĔ. Projekt
taki powstaá w 2005 r. w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji RoĞlin. Zapisy strategii
szczegóáowo omawiają procedury postĊpowania z GMO w Ğwietle prawa krajowego i
miĊdzynarodowego oraz przedstawiają gáówne cele i zadania wynikające z tej strategii:
Cele:
•
Rozpoznanie i monitorowanie zakresu dziaáaĔ związanych z uĪytkowaniem
organizmów genetycznie zmodyfikowanych, które mogą mieü wpáyw na zachowanie
bezpieczeĔstwa biologicznego.
•
Usuwanie lub ograniczanie aktualnych i potencjalnych zagroĪeĔ wynikających ze
stosowania GMO.
•
Integracja dziaáaĔ zmierzających do wdroĪenia i utrzymania bezpieczeĔstwa
biologicznego.
Zadania:
•
Przegląd i ocena stanu prawa w zakresie GMO w Polsce.
•
Utworzenie systemu kontrolnego (z uwzglĊdnieniem roli poszczególnych organów
kontrolnych).
•
Uszczelnienie i zabezpieczenie granic przed niekontrolowanym przemieszczaniem
GMO.
•
Opracowanie systemu informatycznego na potrzeby dziaáaĔ związanych z GMO oraz
wáączenie Polski do MiĊdzynarodowego Systemu Wymiany Informacji.
•
Edukacja ludnoĞci w sprawie bezpieczeĔstwa biologicznego.
Do ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych z 2001 r. wydano szereg
aktów wykonawczych, które zostaáy opracowane na podstawie odpowiednich dyrektyw
unijnych. OczywiĞcie na terenie Polski obowiązują takĪe wszystkie akty odnoszące siĊ do
caáej Wspólnoty:
•
Rozporządzenie Ministra ĝrodowiska z dnia 21 lutego 2002 r. w sprawie
szczegóáowego sposobu funkcjonowania Komisji do spraw organizmów genetycznie
zmodyfikowanych. (Dz. U. 2002 nr 19 poz. 196)
•
Rozporządzenie Ministra ĝrodowiska z dnia 16 maja 2002 r. w sprawie okreĞlenia
zakresu przedmiotowego badaĔ dla podmiotów ubiegających siĊ o przeprowadzanie badaĔ i
wydawanie opinii w dziedzinie organizmów genetycznie zmodyfikowanych. (Dz. U. 2002 nr
73 poz. 674)
15
•
Rozporządzenie Ministra ĝrodowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie okreĞlenia
wzorów wniosków dotyczących zgód i zezwoleĔ na dziaáania w zakresie organizmów
genetycznie zmodyfikowanych. (Dz. U. 2002 nr 87 poz. 797)
•
Rozporządzenie Ministra ĝrodowiska z dnia 8 lipca 2002 r. w sprawie okreĞlenia
szczegóáowego sposobu przeprowadzania oceny zagroĪeĔ dla zdrowia ludzi i Ğrodowiska w
związku z podjĊciem dziaáaĔ polegających na zamkniĊtym uĪyciu GMO, zamierzonym
uwolnieniu GMO do Ğrodowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GM, oraz
wymagaĔ, jakie powinna speániaü dokumentacja zawierająca ustalenia takiej oceny. (Dz. U.
2002 nr 107 poz. 944)
•
Rozporządzenie Ministra ĝrodowiska z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie listy
organizmów patogennych oraz ich klasyfikacji, a takĪe Ğrodków niezbĊdnych dla
poszczególnych stopni hermetycznoĞci. (Dz. U. 2002 nr 212 poz. 1798)
•
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 15 kwietnia 2004 r. w sprawie urzĊdów
celnych wáaĞciwych dla przywozu lub wywozu produktów GM. (Dz. U. 2004 nr 82 poz. 750).
KaĪdy z podmiotów chcący podjąü jakiekolwiek dziaáania z GMO zobligowany jest
záoĪyü odpowiedni wniosek do Ministra ĝrodowiska wraz z peáną oceną zagroĪeĔ mogących
wynikaü z uĪycia GMO. Wnioski weryfikowane są pod wzglĊdem merytorycznym i
formalno-prawnym przez Zespóá ds. GMO, a nastĊpnie opiniowane przez KomisjĊ ds. GMO.
Decyzje odnoĞnie zamkniĊtego uĪycia GMO oraz zamierzonego uwolnienia GMO
wydawane są na szczeblu krajowym, natomiast procedura wprowadzenie do obrotu
produktów GM jest jednolita we wszystkich paĔstwach czáonkowskich i zatwierdzana jest na
podstawie gáosowania w Komisji Europejskiej (kwalifikowaną wiĊkszoĞcią gáosów). Produkt
dopuszczony do obrotu na podstawie wniosku jednego paĔstwa jest jednoczeĞnie
dopuszczony do obrotu na Terenia caáej Unii Europejskiej. Decyzje wydawane są na okres nie
przekraczający 10 lat.
W ramach systemu bezpieczeĔstwa biologicznego w Polsce i regulacji prawnych
ĪywnoĞci zmodyfikowanej genetycznie stosuje siĊ zapisy ustaw sektorowych. NaleĪą do nich:
•
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych ĪywnoĞci i Īywienia (Dz. U.
2001, nr 63, poz. 634 wraz z póĨniejszymi zmianami)
•
Ustawa z dnia 23 sierpnia 2001 r. o Ğrodkach Īywienia zwierząt (Dz. U. 2001, nr 123,
poz. 1350)
•
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony Ğrodowiska (Dz. U. 2001, nr 52,
poz. 627)
16
•
Ustawy
regulujące
dziaáania
poszczególnych
inspekcji
odpowiadających
za
przestrzeganie ustaw o GMO.
W lutym 2006 r. Radzie Ministrów zostaá przedáoĪony projekt nowej ustawy Prawo o
organizmach zmodyfikowanych genetycznie, który transponuje na polski grunt zapisy
kolejnych artykuáów unijnych dyrektyw 90/219 oraz 2001/18 wprowadzając do poprzedniej
ustawy zapisy dotyczące: prowadzenia zakáadów inĪynierii genetycznej, wspóáistnienia upraw
roĞlin zmodyfikowanych genetycznie z pozostaáymi roĞlinami, udostĊpnianiu informacji o
GMO oraz o udziale spoáeczeĔstwa w postĊpowaniu w sprawach związanych z GMO. Na
ww. posiedzeniu nie podjĊto jednak wiąĪących decyzji.
W nowej ustawie nie ma bezpoĞredniego odwoáania co do ĪywnoĞci i pasz
genetycznie zmodyfikowanych. W tych kwestiach ustawa nakazuje stosowanie siĊ do
odpowiednich ustaw wspólnotowych oraz do prawa krajowego, w którego gestii one siĊ
zawierają (ustawa o warunkach zdrowotnych ĪywnoĞci i Īywienia oraz ustawa o paszach).
PrzyszáoĞü ustawy nie jest jednak do koĔca pewna (zostaáa opracowana przez
poprzednią wáadzĊ), gdyĪ nie brakuje gáosów w obecnym rządzie o koniecznoĞci caákowitego
wyeliminowania w Polsce obecnoĞci organizmów zmodyfikowanych genetycznie. TakĪe
polskie spoáeczeĔstwo jest w wiĊkszoĞci przeciwne obecnoĞci GMO. Wedáug badaĔ z
wrzeĞnia 2005 r. (przeprowadzonych na zlecenie Greenpeace) 75% Polaków nie kupiáoby
produktów zawierających w swoim skáadzie GMO i jednoczeĞnie skáonni są páaciü wiĊcej za
produkty wolne od GMO. ZauwaĪalna jest jednak maáa wiedza naszego spoáeczeĔstwa na ten
temat. W mediach dominują opinie przeciwne ĪywnoĞci genetycznie zmodyfikowanej, ale
brak jest fachowej informacji, czym tak naprawdĊ jest GMO. Z drugiej strony, z badaĔ
przeprowadzonych na zlecenie Polskiej Federacji Biotechnologii, wynika Īe 60% rolników
chciaáoby mieü moĪliwoĞü uprawy odmian zmodyfikowanych genetycznie, a 55% uznaáo, Īe
dziĊki takiej uprawie gospodarstwo rolne mogáoby byü bardziej opáacalne.
Oprócz prawa krajowego istnieje jeszcze moĪliwoĞü wydawania lokalnych
postanowieĔ odnoĞnie GMO. Polegają one przede wszystkim na ustanawianiu tzw. stref
wolnych od GMO. Pod tą nazwą rozumie siĊ obszar, w obrĊbie, którego nie są uprawiane
roĞliny zmodyfikowane genetycznie, nie są takĪe przetwarzane, ani sprzedawane. Taką strefą
moĪe byü: województwo, powiat, gmina, miejscowoĞü, a takĪe przetwórnia, sklep, czy
gospodarstwo. Pierwszą Strefą wolną od GMO zostaáa gmina Chmielnik, na podstawie
uchwaáy Rady Gminy podjĊtej dnia 23 lipca 2004 r. Aktualnie takimi strefami jest teĪ
wiĊkszoĞü województw oraz ponad 200 gospodarstw indywidualnych. Jednak uchwaáy takie
17
wyraĪają jedynie stanowisko organów, które je podjĊáy i nie zobowiązują rolników do
zaniechania uprawy genetycznie zmodyfikowanych odmian.
Jedna z takich decyzji, ustanawiająca obszar Górnej Austrii, jako wolny od GMO,
zostaáa uchylona pod koniec 2005 roku przez Europejski Trybunaá SprawiedliwoĞci
(European Court of Justice - ECJ). Trybunaá orzeká, Īe nie byáo wystarczających dowodów na
to, iĪ uĪycie roĞlin GM moĪe zagraĪaü zdrowiu lub Ğrodowisku naturalnemu.
Nieprzestrzeganie wyroków Trybunaáu SprawiedliwoĞci lub brak implikacji
prawodawstwa unijnego w prawie krajowym wiąĪe siĊ z dotkliwymi sankcjami finansowymi
OdnoĞnie Polski taka kara, w przypadku pierwszego niezastosowania siĊ do zaleceĔ
Trybunaáu moĪe wynieĞü od 1,4 do 28,9 tys. EUR dziennie, natomiast kolejne uchylanie siĊ
od decyzji to wydatek rzĊdu 4,3-260,0 tys. EUR dziennie. W 2007 r. kara taka zostaáa
naáoĪona m.in. na FrancjĊ za niewprowadzenie w Īycie dyrektywy w sprawie uwalniania
GMO. Trybunaá ustaliá wysokoĞü grzywny za kaĪdy dzieĔ zwáoki, co doprowadziáo do
powstania naleĪnoĞci w wysokoĞci ponad 42 mln EUR.
Obecna dyskusja w Unii Europejskiej na temat przyszáoĞci GMO skoncentrowana jest
gáównie
na
zmianie
systemu
zatwierdzania
i
oceny
ryzyka
stosowania
roĞlin
zmodyfikowanych. PrzejĊcie przez FrancjĊ przewodnictwa w drugim póároczu 2008 r., która
staáa siĊ bardzo sceptyczna co do dalszego rozwoju upraw roĞlin GM w UE, moĪe znacznie
opóĨniü proces akceptacji nowych odmian do obrotu rynkowego. Ministrowie Ğrodowiska
poszczególnych paĔstw czáonkowskich, na spotkaniu, które odbyáo siĊ na początku czerwca
br., zgodzili siĊ co do koniecznoĞci rewizji dotychczasowej wiedzy na temat oddziaáywania
roĞlin GM na Ğrodowisko naturalne i dokáadniejsze badanie nowych odmian przez Europejski
Urząd ds. BezpieczeĔstwa ĩywnoĞci. Nie ma jednak mowy o dyskryminowaniu nowych
technologii produkcji rolniczej i gospodarki ĪywnoĞciowej, bez wyraĨnych dowodów na ich
szkodliwe dziaáanie dla zdrowia czy Ğrodowiska naturalnego.
Stanowisko takie moĪe pomóc stronie polskiej, w przyjĊciu nowej ustawy o
organizmach zmodyfikowanych genetycznie, której projekt w kilku kwestiach jest sprzeczny
z obecnym ustawodawstwem unijnym. Chodzi zwáaszcza o zakaz prowadzenia upraw roĞlin
genetycznie zmodyfikowanych na terytorium kraju, z zastrzeĪeniem administracyjnie
wyznaczonych do tego celu stref oraz zezwolenie samorządom gminnym i wojewódzkim na
tworzenie "stref wolnych od upraw GMO". Na razie Komisja Europejska w decyzji z dnia 12
paĨdziernika 2007 r. nie zgodziáa siĊ na zatwierdzenie ustawy w takiej formie. Zmieniona
musi byü takĪe ustawa o nasiennictwie, której zapisy zakazują rejestracji odmian genetycznie
zmodyfikowanych oraz wprowadzania takowych do obrotu. Niezgodna z prawem unijnym
18
jest takĪe ustawa o paszach, gdzie zakazuje siĊ wytwarzania, wprowadzania do obrotu i
stosowania w Īywieniu zwierząt pasz genetycznie zmodyfikowanych. W ostatnim przypadku
do 12 sierpnia 2008 r. obowiązuje jeszcze moratorium, które zgodnie ze stanowiskiem rządu
ma byü przedáuĪone do koĔca 2011 r. (taką zmianĊ zatwierdziá Sejm, która czeka teraz na
rozpatrzenie przez Senat i podpis Prezydenta RP). Przeciwnicy przesuniĊcia zakazu
stosowania GMO w paszach postulują, aby wykorzystaü najbliĪsze 4 lata na szukanie
alternatywnych Ĩródeá biaáka.
Polska jest jednym z wiĊkszych przeciwników GMO w Europie. Oprócz tradycyjnego
sprzeciwu róĪnych organizacji proekologicznych, takĪe wiĊkszoĞü Polaków nie tylko nie chce
konsumowaü produktów zawierających w skáadzie GMO (66%), ale jest takĪe przeciwna
uprawom tych roĞlin na terenie naszego kraju (60%). Po drugiej stronie stoi wiĊkszoĞü
naukowców oraz 2/3 rolników, którzy oczekują zapewnienia równego dostĊpu do
najnowszych zdobyczy biotechnologii, aby mogli byü konkurencyjni w porównaniu z
rolnikami z innych krajów, gdzie nowoczesna agrobiotechnologia stosowana jest z
powodzeniem juĪ od wielu lat. Dowodem na to jest uprawa przez krajowych rolników
modyfikowanej kukurydzy na powierzchni ok. 300 ha (mimo braku w obrocie nasion GM).
Nasilające siĊ problemy z omacnicą prosowianką, która wystĊpuje juĪ na obszarze 12
województw i atakuje od 50 do 80% roĞlin na poraĪonych plantacjach, generując straty rzĊdu
300-400 mln zá rocznie w skali kraju, bĊdą skáaniaü rolników do coraz czĊstszego siĊgania po
odmiany GM. Przeszkodą moĪe byü utrzymanie obecnego bardzo restrykcyjnego prawa,
znacznie ograniczającego moĪliwoĞci uprawy tych roĞlin.
1.5.
Regulacje rynku biopaliw
ĝwiatowe rynki zbóĪ, cukru oraz w ostatnich latach oleistych oraz oleju palmowego
pozostają pod coraz wiĊkszym wpáywem sytuacji w sektorze biopaliw. Produkcja
odnawialnej energii, w tym szczególnie biopaliw, gwaátownie roĞnie, co postawiáo je w
centrum zainteresowania rządów wielu paĔstw.
Wzrost zainteresowania biopaliwami wynika zarówno z czynników rynkowych, jak i z
polityki gospodarczej wielu krajów wspierających ten sektor z wielu przyczyn. Rozwój
sytuacji w ostatnich latach przyniósá wzrost cen ropy naftowej do nie notowanego wczeĞniej
poziomu. Jeszcze w poprzednim dziesiĊcioleciu za baryákĊ tego surowca páacono poniĪej 20
USD, podczas kiedy w 2006 r. juĪ ponad 60 USD. Na przeáomie 2007 i 2008 r. ceny ropy
naftowej przekroczyáy 100 USD za baryákĊ. Taki wzrost cen wynikaá z rozwoju
gospodarczego, szczególnie w energocháonnych sektorach wytwórczych w Chinach i Indiach,
19
skutkującego wzrostem popytu na energiĊ, w tym na ropĊ naftową. Wspomniane czynniki
bĊdą powodowaáy dalszy wzrost popytu na energiĊ, przynajmniej w perspektywie kolejnych
10 lat. Oprócz czynników rynkowych zasadniczy wpáyw na sytuacjĊ w tej dziedzinie ma
polityka gospodarcza, a mianowicie wsparcie kierowane do sektora biopaliw. PrzyĞwiecają
temu trzy gáówne przesáanki: bezpieczeĔstwo energetyczne i zwiĊkszenie niezaleĪnoĞci
energetycznej, redukcja emisji gazów cieplarnianych i CO2 pochodzących z sektora
transportowego oraz wsparcie rozwoju obszarów wiejskich poprzez dodatkowe Ĩródáo popytu
na produkty rolne.
Wáadze UE zainteresowaáy siĊ biopaliwami w poáowie lat 90-tych w ramach
szerszego kontekstu odnawialnych Ĩródeá energii, ustalając listĊ promowanych alternatyw dla
paliw kopalnych. Znalazáo to wyraz w Dyrektywie 85/536/EEC dotyczącej oszczĊdnoĞci ropy
naftowej poprzez uĪycie zastĊpczych komponentów w paliwach. Dyrektywa podkreĞla rolĊ
biopaliw w redukcji uzaleĪnienie paĔstw czáonkowskich od importu paliw kopalnych.
Postanowienia tej dyrektywy po raz pierwszy mówiáy o inkorporacji objĊtoĞciowo do 5%
etanolu oraz do 15% ETBE etanolu w benzynach.
Pierwotnym celem polityki energetycznej UE byáa dywersyfikacja Ĩródeá zaopatrzenia
i tym samym podniesienie poziomu bezpieczeĔstwa energetycznego Wspólnoty. Jednak
produkcja biopaliw na wiĊkszą skalĊ ruszyáa dopiero w latach 90-tych, kiedy nastąpiá rozwój
regulacji w tej dziedzinie w poszczególnych krajach czáonkowskich. Wtedy szczególny nacisk
poáoĪono na produkcjĊ biodiesla, a produkcja bioetanolu byáa zaniedbywana. Taka sytuacja
odzwierciedlaáa bardzo duĪy deficyt UE w handlu olejem napĊdowym, a jednoczeĞnie Unia
byáa eksporterem netto etyliny. Od początku produkcja biodiesla byáa wspierana w ramach
polityki rolnej poprzez wpáyw na produkcjĊ surowców, wydatki na badania naukowe, ulgi
podatkowe, system standardów jakoĞciowych, czy ostatnio stymulacjĊ zuĪycia (cele
wskaĨnikowe).
Pierwsze rozwiązania nie dotyczyáy wyáącznie produkcji biodiesla. WPR w sposób
poĞredni wspieraáa ten sektor, poniewaĪ koszty surowcowe stanowiáy najwiĊkszy problem dla
nowopowstaáego
przemysáu.
Oprócz
bezpoĞredniego
wsparcia
poprzez
minimalne
gwarantowane ceny lub páatnoĞci obszarowe, reforma McSharry’ego wprowadziáa obowiązek
odáogowania gruntów rolnych, ale na tych glebach dopuszczaáa uprawĊ roĞlin na cele
niespoĪywcze i niepaszowe, jak np. rzepak dla przemysáu biopaliwowego. Do takich upraw
rolnicy otrzymywali takĪe dopáaty z tytuáu odáogowania. JednoczeĞnie ustanowiono system
standardów jakoĞciowych, aby wspieraü sektor biopaliw poprzez zwiĊkszenie jednorodnoĞci
produkowanych paliw, co w efekcie podniosáo wzajemne zaufanie odbiorców i producentów.
20
Pierwsze regulacje unijne wspierające produkcjĊ biopaliw skupiaáy siĊ na moĪliwoĞci
stosowania ulg podatkowych. Dyrektywa opracowana w 1992 r. tzw. „Scrivener”
proponowaáa zwolnienie ciekáych biopaliw z podatku akcyzowego (z podatkiem ceny
biopaliw byáy wtedy 2-3 razy wyĪsze od cen paliw produkowanych na bazie ropy naftowej).
Pomimo tego, Īe propozycja nie zostaáa przyjĊta przez kraje czáonkowskie, to wpáynĊáa na
dalsze tory unijnej polityki w tej dziedzinie.
Począwszy od 1992 r. legislacje KE dopuszczają ulgi podatkowe w stosunku do
biopaliw produkowanych w ramach pilotaĪowych projektów. Francja byáa pierwszym krajem,
który wprowadziá caákowite zwolnienie z akcyzy (1992) w licencjonowanych, pilotaĪowych
rafineriach. Aczkolwiek ulga ta byáa powiązana z przerobem okreĞlonych surowców (rzepak,
sáonecznik, zboĪa, ziemniaki, burak cukrowy) uprawianych na cele nieĪywnoĞciowe na
gruntach odáogowanych, w 1997 r. Francuzi byli zmuszeni do reformy tego systemu po tym
jak KE uznaáa, Īe jest on sprzeczny z ustawodawstwem unijnym. W 1996 r. ulgi podatkowe
do biodiesla wprowadziáa Austria. Dotyczyáy one 95% redukcji akcyzy w przypadku
uĪywania biodiesla jako peáne paliwo (B100) i caákowitego zwolnienia w przypadku
dodatków biodiesla do oleju napĊdowego stosowanych do 5% objĊtoĞci. Rolnicy uĪywający
biodiesla wyprodukowanego z wáasnych surowców byli równieĪ zwolnieni caákowicie z
podatku akcyzowego. RównieĪ Niemcy stosowaáy ulgi podatkowe w stosunku do biopaliw.
Przed 2004 r. niemieckie prawo nakáadaáo podatek akcyzowy tylko w stosunku do paliw
mineralnych (wytworzonych na bazie paliw kopalnych). Paliwa powstaáe na bazie innych
surowców byáy z niego zwolnione. Ulga dotyczyáa jednak biopaliw zuĪywanych w czystej
postaci (nie mieszanych z paliwami mineralnymi). W Niemczech wprowadzono takĪe ulgĊ z
podatku ekologicznego, co miaáo na celu redukcjĊ emisji gazów cieplarnianych.
Ulgi podatkowe stosowane byáy takĪe w innych krajach czáonkowskich.
Wáochy (1997) i Francja (1998) byáy pierwszymi krajami UE, które zastosowaáy
górne puáapy produkcji, po przekroczeniu których nie byáyby stosowane ulgi podatkowe.
W koĔcu lat 90-tych produkcja biodiesla w kilku krajach czáonkowskich UE znacznie
przekroczyáa rozmiary pilotaĪowe. W tym samym czasie kilka z nich, szczególnie Francja
poszukiwaáy zmian w polityce unijnej, które podtrzymaáyby dalszy rozwój tego sektora.
W 1997 r. KE opublikowaáa „Biaáą KsiĊgĊ: Energia dla przyszáoĞci: Odnawialne
Ĩródáa energii”. Dokument ten formuáowaá podstawowe cele polityki energetycznej UE,
jakimi byáy (i są) bezpieczeĔstwo dostaw, konkurencyjnoĞü, ochrona Ğrodowiska i
zrównowaĪony rozwój, a takĪe miaá wspieraü ich realizacjĊ. NajwaĪniejszym byáo
podniesienie udziaáu energii odnawialnej z 6 na 12% zuĪycia energii w UE w 2010 r. Potem
21
UE podpisaáa Protokóá z Kioto, zgodnie z którym zobowiązaáa siĊ do redukcji rocznej emisji
gazów cieplarnianych o 8% do 2010 r. (porównując do 1990 r.). W sytuacji, kiedy unijny
transport emituje 30% CO2 zrozumiaáe, Īe waĪną rolĊ w procesie redukcji emisji bĊdzie
odgrywaáa substytucja paliw kopalnych stosowanych w transporcie, paliwami o mniejszej
emisji tego gazu.
Zielona KsiĊga, opublikowana w 2000 r., ponownie przywoáaáa problemy zaleĪnoĞci
UE od obcych Ĩródeá energii ustalając cel 20% udziaáu paliw alternatywnych (biopaliw,
biogaz, wodór) w caákowitym zuĪyciu energii. Potrzeba substytucji paliw kopalnych zostaáa
podkreĞlona w „Biaáej KsiĊdze: Europejska polityka transportowa do 2010: Czas decyzji”
(2001), w której proponowano przyjĊcie ulg podatkowych dla paliw alternatywnych.
W 2003 r. UE nasiliáa prace nad rozwojem sektora biopaliw. W tym samym roku
WPR zostaáa powaĪnie zreformowana. Biopaliwa daáy rolnikom nowe moĪliwoĞci w ramach
zreformowanej WPR, poniewaĪ jeden z celów unijnej polityki w sektorze biopaliw dotyczy
wsparcia dochodów rolniczych poprzez zapewnienie nowych kanaáów zbytu produktów
rolnych. W 2003 r. paĔstwa czáonkowskie przyjĊáy dwie opracowane przez KE dyrektywy
mające na celu stymulacjĊ rozwoju rynku biopaliw:
-
Dyrektywa Rady 2003/96/WE z dnia 27 paĨdziernika 2003 r. w sprawie
restrukturyzacji wspólnotowych przepisów ramowych dotyczących opodatkowania
produktów energetycznych i energii elektrycznej, (Dz.U. L 283 z 31.10.2003, str. 5170);
-
Dyrektywa 2003/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 maja 2003 r. w
sprawie wspierania uĪycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych
(Dz.U. L 123 z 17.5.2003, str. 42-46).
Te dyrektywy, z póĨniejszymi uzupeánieniami i modyfikacjami stanowią obecnie
gáówne Ĩródáo regulacji unijnego rynku biopaliw. Regulacje te mają charakter ramowy, co
oznacza, Īe pozostawiają krajom czáonkowskim pewien zakres swobody w tworzeniu
krajowych norm prawnych w tej dziedzinie. Prawo unijne reguluje zaledwie kilka istotnych
kwestii, wymagających implementacji w prawie krajowym.
Dyrektywa 2003/30/WE wprowadza definicjĊ, m.in.: biopaliw, biomasy, innych
odnawialnych paliw:
-
biopaliwa - oznacza páynne lub gazowe paliwo dla transportu, produkowane z
biomasy;
-
biomasa - oznacza ulegającą biodegradacji czĊĞü produktów, odpadów lub
pozostaáoĞci z rolnictwa (áącznie z substancjami roĞlinnymi i zwierzĊcymi), leĞnictwa
22
i związanych dziaáów przemysáu, a takĪe ulegającą biodegradacji czĊĞü odpadów
przemysáowych i miejskich;
-
inne odnawialne paliwa - oznacza odnawialne paliwa inne niĪ biopaliwa, które
pochodzą z odnawialnych Ĩródeá energii, zdefiniowanych w dyrektywie 2001/77/WE i
uĪywane do celów transportowych.
Dyrektywa ta nakáada na paĔstwa czáonkowskie obowiązek podjĊcia dziaáaĔ mających
na celu stopniowe zwiĊkszenie udziaáu biopaliw w sektorze transportu. Innymi sáowy okreĞla
zasady stosowania biopaliw lub innych paliw pochodzących ze Ĩródeá odnawialnych w oleju
napĊdowym i benzynie stosowanych w transporcie publicznym, z uwagi na wypeánianie
postanowieĔ dotyczących zmian klimatycznych, bezpieczeĔstwa ekologicznego dostaw oraz
promocji odnawialnych Ĩródeá energii.
Unia Europejska zakáada, Īe udziaá biopaliw i innych paliw odnawialnych, w stosunku
do wszystkich paliw silnikowych, osiągnie - począwszy od 2005 r. nastĊpujące wartoĞci
procentowe:
-
2,00% w 2005 r.;
-
5,75% w 2010 r.
Postanowienia Dyrektywy 2003/30/WE musiaáy byü wdroĪone przez kraje
czáonkowskie do 31 grudnia 2004 r., aczkolwiek osiągniĊcie takich celów wydaje siĊ maáo
prawdopodobne w przedstawionym horyzoncie czasowym.
Dyrektywa 2003/96/WE musiaáa byü wdroĪona do prawa krajowego przez paĔstwa
czáonkowskie do 31 grudnia 2003 r. Gáównym celem tej dyrektywy byáa kompensacja
wyĪszych kosztów produkcji biopaliw i wspieranie celów wyznaczonych w Dyrektywie
2003/30/WE. Zgodnie z tą dyrektywą, kraje czáonkowskie mogą ustalaü niĪsze podatki do
paliw pochodzących z odnawialnych Ĩródeá energii (po uzyskaniu akceptacji Komisji). Miaáo
to na celu zwiĊkszenie konkurencyjnoĞci biopaliw w stosunku do paliw kopalnych, w
zaleĪnoĞci od poziomu redukcji podatku oraz ich cen.
NastĊpnie Komisja opracowaáa dwa kolejne dokumenty („Biomass Action Plan” i
„Biofuel Strategy”), które miaáyby wyznaczaü przyszáy ksztaát i skalĊ wsparcia kierowanego
do sektora biopaliw w UE. W dokumencie „The share of renewable energy in the UE”
Komisja potwierdza potrzebĊ dodatkowego wsparcia, aby osiągnąü zaáoĪone wczeĞniej cele
wskaĨnikowe. Aby uzyskaü rekomendacje, co do dalszych dziaáaĔ mających na celu
osiągniĊcie wyznaczonych celów KE rozpoczĊáa publiczne konsultacje z paĔstwami
czáonkowskimi (administracja, firmy, inni uczestnicy rynku). Podsumowaniem tych dziaáaĔ
jest wáaĞnie opublikowany w koĔcu 2005 r. „Biomass Action Plan” (BAP). Dokument ten
23
zawiera propozycje kolejnych kroków i regulacji mających na celu wsparcie produkcji energii
z biomasy. Wkrótce po publikacji BAP KE opublikowaáa dokument „Biofuel Strategy” (BS).
Ten dokument formuáowaá 7 gáównych celów polityki w sektorze biopaliw:
-
stymulacja popytu na biopaliwa (narodowe cele wskaĨnikowe, regulacje wspierające
biopaliwa II generacji i regulacje publicznych zakupów);
-
osiągniĊcie korzyĞci Ğrodowiskowych (redukcja emisji gazów cieplarnianych,
zrównowaĪona uprawa surowców do przemysáu biopaliwowego);
-
rozwój produkcji i dystrybucji biopaliw (szczególnie poprzez programy narodowe w
ramach polityki spójnoĞci i rozwoju obszarów wiejskich);
-
wzrost podaĪy surowców (wáączając produkcjĊ cukru na etanol w dwa systemy
regulacji – uprawa na gruntach odáogowanych oraz jako uprawa energetyczna,
poszerzenie moĪliwoĞci przerobu zbóĪ);
-
rozwój moĪliwoĞci handlu (utrzymanie dostĊpu do rynku na obecnym poziomie);
-
wspieranie krajów rozwijających siĊ
-
wspieranie dziaáaĔ R&D.
Na początku 2007 r. KE opublikowaáa dokument - Mapa drogowa na rzecz energii
odnawialnej - zawierający ocenĊ stopnia wdroĪenia ww. dyrektywy (WE/2003/30).
Dokument ten wyznacza dáugoterminową wizjĊ rozwoju energii odnawialnej w UE, ustalając
miĊdzy innymi dwa gáówne cele:
-
ustanowienie obowiązkowego celu – 20% udziaáu energii odnawialnej w caákowitym
zuĪyciu energii w 2020 r.;
-
minimalny udziaá biopaliw w 2020 r. powinien wynosiü 10% zuĪycia paliw ciekáych
oraz odpowiednie modyfikacje dyrektywy o jakoĞci paliw (WE 98/70).
UE
wspiera
produkcjĊ
odnawialnych
Ĩródeá
energii,
w
tym
surowców
(biokomponentów) do produkcji biopaliw (Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1782/2003 z dnia
29 wrzeĞnia 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpoĞredniego w
ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające okreĞlone systemy wsparcia dla rolników
oraz zmieniające rozporządzenia (EWG) nr 2019/93, (WE) nr 1452/2001, (WE) nr
1453/2001, (WE) nr 1454/2001, (WE) nr 1868/94, (WE) nr 1251/1999, (WE) nr 1254/1999,
(WE) nr 1673/2000, (EWG) nr 2358/71 i (WE) nr 2529/2001, wraz z póĨniejszymi
uaktualnieniami). Warunkiem uzyskania pomocy jest posiadanie przez producenta kontraktu z
przetwórcą. Pomoc nie obejmie produkcji przetwarzanej w gospodarstwie rolnym. WysokoĞü
páatnoĞci ustalono na poziomie 45 EUR do kaĪdego hektara upraw na cele energetyczne. Do
grudnia 2006 r. ograniczono obszar uprawniony do otrzymania tej dopáaty do maksymalnie
24
1,5 mln ha dla UE-25. Przekroczenie tego áącznego areaáu oznaczaáo proporcjonalną redukcjĊ
indywidualnych powierzchni. Obszar korzystający ze wsparcia nie moĪe byü wliczany do
obszaru odáogowanego. W Polsce, ze wzglĊdu na brak zgody KE na refundacjĊ z funduszy
UE do koĔca grudnia 2006 r., Ğrodki mogáy pochodziü z krajowych funduszy.
Dnia 19 grudnia 2006 r. Ministrowie Rolnictwa UE zdecydowali, aby rolnicy w
nowych krajach czáonkowskich, w tym Buágarii i Rumunii, (UE12) otrzymywali dopáaty dla
roĞlin energetycznych 45 euro/ha, co zostaáo wprowadzone rozporządzeniem rady
WE/2012/2006. Weszáo ono w Īycie 1 stycznia 2007 r. Gáosowanie miaáo miejsce na
posiedzeniu Rady Rolnej. Skutek decyzji bĊdzie ograniczony zwiĊkszeniem limitu
Maksymalnego Obszaru Gwarantowanego dla roĞlin energetycznych, który zwiĊkszono z 1,5
do 2 mln ha dla caáej Unii. Komisja zezwoliáa teĪ paĔstwom UE na pokrycie rolnikom 50%
kosztów zakáadania plantacji z budĪetów krajowych, aby zachĊciü ich do realizacji tych
planów.
Polska ustawa o biopaliwach
Oprócz wymagaĔ stawianych Polsce w zakresie ogólnego zuĪycia energii (OZE) w
ramach dyrektyw europejskich, w naszym kraju istnieje równieĪ kilka dokumentów
promujących rozwój OZE. W 1991 r. opublikowana zostaáa „Polityka Ekologiczna PaĔstwa”,
w 2001 r. „II Polityka Ekologiczna PaĔstwa” oraz „Strategia Rozwoju Energetyki
Odnawialnej” z 2000 r. Cele okreĞlone w „Strategii…” są jednak znacznie niĪsze niĪ
wynikające z przepisów unijnych. W roku 2010 udziaá energii ze Ĩródeá odnawialnych ma
wzrosnąü do 7,5%, natomiast w roku 2020 – do 14%. Dokumenty te zakáadają równieĪ
dominacjĊ biomasy w ogólnym bilansie wykorzystania OZE w Polsce.
Obecnie obowiązuje w Polsce ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i
biopaliwach ciekáych, która zastąpiáa ustawĊ o biokomponentach stosowanych w paliwach
ciekáych i biopaliwach ciekáych z dnia 2 paĨdziernika 2003 r.
Ustawa okreĞla zasady:
-
wykonywania dziaáalnoĞci gospodarczej w zakresie wytwarzania biokomponentów;
-
wytwarzania przez rolników biopaliw ciekáych na wáasny uĪytek;
-
wykonywania dziaáalnoĞci gospodarczej w zakresie wprowadzania do obrotu
biokomponentów i biopaliw ciekáych oraz okreĞlania i realizacji Narodowego
CeluWskaĨnikowego;
-
przeprowadzania kontroli;
-
sporządzania sprawozdawczoĞci i tryb przedkáadania sprawozdaĔ.
25
Ustawa ma zapewniü wywiązanie siĊ naszego kraju z wytycznych Komisji
Europejskiej. Zgodnie z wytycznymi, biopaliwa powinny w 2010 r. stanowiü przynajmniej
5,75% energii stosowanej w paliwach ciekáych uĪywanych w transporcie. Nowa ustawa
zakáada, Īe Rada Ministrów co 3 lata okreĞla w rozporządzeniu Narodowe Cele WskaĨnikowe
na kolejne 6 lat. Rząd ustaliá iloĞü biopaliwa, jaka powinna znaleĨü siĊ na rynku w 2008 r.,
oraz plan na kolejne lata. Ustawa zakáada, Īe w produkcji biokomponentów naleĪy
wykorzystywaü:
1) surowce rolnicze pozyskiwane z gospodarstwa rolnego poáoĪonego na obszarze co
najmniej jednego z paĔstw czáonkowskich Unii Europejskiej na podstawie umowy
kontraktacji zawartej miĊdzy producentem rolnym prowadzącym to gospodarstwo
a wytwórcą lub poĞrednikiem lub
2) biomasĊ pozyskiwaną na podstawie umowy dostawy zawartej miĊdzy poĞrednikiem
a wytwórcą, lub
3) surowce rolnicze pozyskiwane z produkcji wáasnej wytwórców.
Umowy, o których mowa w ust. 1, są zawierane na okres nie krótszy niĪ 5 lat, a udziaá
biokomponentów wytwarzanych z biomasy pozyskiwanej w sposób inny niĪ okreĞlony w ust.
1, nie moĪe przekraczaü 25% ich rocznej produkcji danego wytwórcy.
W 2008 r. i w latach kolejnych Narodowe Cele WskaĨnikowe zostaną wykonane na
poziomie: dla 2008 r. – 3,45 proc., dla 2009 r. – 4,6 proc., dla 2010 r. – 5,75 proc., dla 2011 r.
– 6,2 proc., dla 2012 r. – 6,65 proc., dla 2013 r. – 7,1 proc.
W ustawie wprowadza siĊ uwzglĊdnienie uproszczonej procedury stosowania
biopaliw na wáasny uĪytek, a takĪe obowiązek uĪycia biokomponentów w procentach
wymaganych przez unijną dyrektywĊ biopaliwową, w sposób zapewniający jednak
uĪytkownikom pojazdów swobodĊ w wyborze paliw. Zakáadano równieĪ zwolnienie
biokomponentów z podatku akcyzowego. WysokoĞü ulgi w akcyzie dla biopaliw ustalana
byáaby na drodze rozporządzeĔ, tak aby uwzglĊdniaáa ona koszty ich produkcji. Rozszerzono
równieĪ listĊ biopaliw (m.in. o czyste oleje roĞlinne, biopaliwa syntetyczne, biogaz,
biowodór). Za biokomponenty uwaĪa siĊ bioetanol, biometanol, ester, dimetyloeter, czysty
olej roĞlinny oraz wĊglowodory syntetyczne.
Nowe przepisy pozwalają rolnikom na wytwarzanie na wáasny uĪytek wszystkich
rodzajów biopaliw ciekáych stanowiących samoistne paliwa, jednak nie bĊdą oni wytwarzaü
mieszanek z udziaáem oleju napĊdowego czy benzyn. Limit wynosi 100 l/ha powierzchni
rolniczej tylko na wáasne potrzeby. Biopaliwo bĊdzie mógá wytwarzaü nie tylko pojedynczy
rolnik, ale takĪe grupa osób prowadzących gospodarstwa rolne oraz grupy producenckie.
26
Senat uchwaliá w pierwszych dniach sierpnia 2006 r. poprawkĊ, która dopuszcza moĪliwoĞü
obniĪenia przez rząd w drodze rozporządzenia Narodowego Celu WskaĨnikowego
(okreĞlającego minimalny udziaá biokomponentów i innych paliw odnawialnych w ogólnej
iloĞci paliw zuĪywanych w transporcie) wyznaczonego na dany rok, w przypadku gdy na
rynku wystąpią nadzwyczajne zdarzenia skutkujące zmianą warunków zaopatrzenia w
surowce rolnicze lub biomasĊ np. w wyniku klĊski.
Polska, podobnie jak inne kraje stosujące system jednolitej páatnoĞci obszarowej,
zostaáa od 1 stycznia 2007 r. objĊta unijnym systemem pomocy do uprawy roĞlin
energetycznych. PáatnoĞci te przysáugują rolnikom, którzy uprawiają roĞliny energetyczne
oraz zawrą umowy na dostawĊ uzyskanych w ten sposób surowców energetycznych, bądĨ
zbierają, wykorzystują lub przetwarzają roĞliny energetyczne na cele energetyczne w
gospodarstwie.
O przyznanie páatnoĞci do upraw roĞlin energetycznych rolnicy (patrz podrozdziaáy
1.1.3 i 1.2.3) mogli ubiegaü siĊ we wniosku o przyznanie páatnoĞci do gruntów rolnych w
roku 2007. We wniosku rolnicy wskazywali nazwy roĞlin uprawnych przeznaczonych na
produkty energetyczne oraz powierzchnie objĊte uprawą tych roĞlin i dziaáki, na których
prowadzą takie uprawy.
WysokoĞü páatnoĞci do upraw roĞlin energetycznych wynosi 45 euro/ha. Jednak o
tym, w jakiej wysokoĞci dopáaty energetyczna jest przyznawana, decyduje kaĪdego roku
obszar, do jakiego o te páatnoĞci wystĊpowaü bĊdą producenci rolni w caáej UE.
PáatnoĞci przysáugują do roĞlin energetycznych, czyli roĞlin (surowców rolniczych)
przeznaczonych do przetworzenia na produkty energetyczne albo do wykorzystania lub
przetworzenia na cele energetyczne w gospodarstwie:
¾
roĞliny uprawiane na gruntach rolnych, bĊdące przedmiotem umowy dostarczenia
roĞlin energetycznych przeznaczonych do przetworzenia na produkty energetyczne
x
jednoroczne roĞliny (np. rzepak, rzepik, Īyto, kukurydza, len wáóknisty);
x
buraki cukrowe;
Warunkiem jest, Īe kaĪdy produkt poĞredni jest wykorzystywany do wytworzenia produktów
energetycznych oraz, Īe kaĪdy wspóáprodukt lub produkt uboczny zawierający cukier jest
wykorzystywany zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 318/2006:
x
soja – pod warunkiem, Īe kaĪdy produkt poĞredni, oprócz mączki sojowej i
Ğruty sojowej, jest wykorzystywany do wytworzenia produktów
energetycznych;
27
x
roĞliny wieloletnie, w tym krzewy (np. róĪa bezkolcowa, Ğlazowiec
pensylwaĔski, miskant olbrzymi, topinambur, rdest sachaliĔski, mozga
trzcinowata); zagajniki drzew leĞnych o krótkim okresie rotacji (np. wierzba
energetyczna, topola, robinia akacjowa).
¾ roĞliny uprawiane na gruntach rolnych, wykorzystywane jako paliwo do ogrzewania
gospodarstw lub w celu wytworzenia energii bądĨ biopaliwa w gospodarstwie:
x
zagajniki drzew leĞnych o krótkim okresie rotacji (np. wierzba energetyczna,
topola, robinia akacjowa);
x
zboĪa;
x
nasiona roĞlin oleistych
x
nasiona soi áamane nieprzeznaczone do siewu,
x
rzepak, rzepik o niskiej zawartoĞci kwasu erukowego,
x
nasiona sáonecznika (áamane, wyáuskane, w áusce), nasiona sáonecznika
nieprzeznaczone do siewu,
x
jednoroczne i wieloletnie roĞliny przetwarzane w gospodarstwie na biogaz.
Do powierzchni, na której prowadzona jest uprawa roĞliny energetycznej, przysáuguje
równieĪ jednolita páatnoĞü obszarowa lub krajowe uzupeániające páatnoĞci do gruntów
rolnych, jeĪeli zostaną speánione warunki do ich przyznania. (np. gdy rolnik uprawia Īyto na
cele energetyczne i sprzedaje je z przeznaczeniem do produkcji biopaliw, to uzyska do
hektara powierzchni uprawy jednolitą páatnoĞü obszarową wraz z uzupeániającą páatnoĞü
obszarową do zboĪa oraz dodatkową páatnoĞü do roĞlin energetycznych).
1.6.
Ocena wpáywu regulacji na rynki
1.6.1. Rynek zbóĪ
Pomimo wyraĨnej poprawy, producenci zbóĪ nadal są sáabo wyposaĪeni w zaplecze
magazynowe. Dlatego, pomimo wprowadzenia regulacji zachĊcających do magazynowania
ziarna jeszcze przed akcesją, wiĊksza czĊĞü zbóĪ byáa dostarczana na rynek w okresie Īniw.
Po wejĞciu do UE nasilenie dostaw w szczytowych okresach dostawy nieznacznie siĊ
zmniejszyáo. ZwiĊkszyáa podaĪ rynkowa poza okresem Īniw.
Przed akcesją nowe zasady skupu interwencyjnego rodziáy obawy, co do jego
dostĊpnoĞci i znaczenia. Skala skupu interwencyjnego zaleĪaáa przede wszystkim od sytuacji
rynkowej, ale równieĪ od sytuacji makroekonomicznej kraju. Sytuacja rynkowa (relacje
popytu i podaĪy) wyznaczają poziom cen rynkowych w kraju. W ostatnich latach duĪo w tym
wzglĊdzie zaleĪy równieĪ o sytuacji na rynkach Ğwiatowych, które wyznaczają generalny
28
poziom cen. Sytuacja makroekonomiczna warunkuje kurs wymiany záotego do euro, co ma
zasadniczy wpáyw na poziom ceny interwencyjnej w narodowej walucie.
Nowe regulacje skupu interwencyjnego, áącznie z systemem cen interwencyjnych
zupeánie inaczej dziaáają na krajowe ceny zbóĪ. PrzejĊcie unijnego systemu interwencji i
cenowej regulacji na rynku zboĪowym, powodowaáo presjĊ niskie na ceny zbóĪ, szczególnie
w latach urodzaju, kiedy poziom cen rynkowych byá niĪszy od cen interwencyjnych. Z
obserwacji tendencji cen w krajach UE wynika, Īe w okresie poprzedzającym skup
interwencyjny (lipiec-paĨdziernik) ceny producenta (wszystkie zboĪa z wyjątkiem
kukurydzy), oferowane przez poĞredników i przetwórców na ogóá ksztaátują siĊ poniĪej ceny
interwencyjnej z listopada, a takĪe poniĪej poziomu cen w kolejnych miesiącach sezonu.
Dotyczy to zarówno cen zbóĪ, które podtrzymywane są przy pomocy zakupów
interwencyjnych, jak i cen pozostaáych zbóĪ. Ceny pszenicy wykazują najmniejsze
odchylenia w dóá od ceny interwencyjnej. Przed wejĞciem do UE ceny zbóĪ w okresie Īniw
byáy sztucznie zawyĪane poprzez prowadzenie skupu interwencyjnego.
To powodowaáo, Īe interwencja byáa podstawowym, a nie ostatecznym kanaáem
zbytu. Z kolei w ostatnich latach, kiedy ceny rynkowe zacznie przewyĪszaáy ceny
interwencyjne i nie byáo zapasów interwencyjnych równieĪ nie speániaáa wyznaczonej roli.
Nowe regulacje rynkowe wprowadzone po 1 maja 2004 r. nie miaáy wiĊkszego
wpáywu na globalny poziom zuĪycia zbóĪ. Natomiast spowodowaáy istotne zmiany w
rozwoju sytuacji cenowej i obrotach rynkowych. PrzesuniĊcie okresu skupu interwencyjnego
(1 listopada- 31 maja) spowodowaáo, Īe w pozostaáych miesiącach ceny są ustalane przez
rynek. Likwidacja preferencji kredytowych na skup, przechowywanie i przetwórstwo zbóĪ
znacznie ograniczyáa liczbĊ firm zainteresowanych zakupem zbóĪ, co uáatwiáo zadanie
jednostkom z duĪym kapitaáem, które mogáy narzucaü warunki zakupu wiĊkszej liczbie
dostawców. Minimalna partia dostawy do skupu interwencyjnego oraz wysokie wymagania
jakoĞciowe „odciĊáy” najliczniejszą grupĊ producentów od moĪliwoĞci sprzedaĪy zbóĪ w tym
systemie, kiedy ceny rynkowe są niĪsze od ceny interwencyjnej. Tylko niewielka liczba
duĪych producentów moĪe sprostaü tym wymogom.
Na skutek restrukturyzacji sektora zboĪowo-máynarskiego oraz eliminacji firm
niespeániających unijnych standardów (bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe) z rynku wypadáa duĪa
liczba z reguáy maáych, lokalnych przetwórców zbóĪ, co dodatkowo ogranicza cháonnoĞü
rynku w bezpoĞrednim otoczeniu producentów zbóĪ. BezpoĞrednimi skutkami tych zmian w
bilansie zbóĪ są ograniczenie cháonnoĞci niektórych segmentów rynku, szczególnie na
29
rynkach lokalnych oraz zwiĊkszenie presji podaĪy na ceny, szczególnie ceny producenta, a w
mniejszym stopniu ceny w dalszych ogniwach áaĔcucha marketingowego.
Nowe regulacje handlu zagranicznego oznaczają dla Polski moĪliwoĞü uczestnictwa w
systemie subsydiowania eksportu do krajów trzecich, a takĪe nieograniczony dostĊp do
rynków Wspólnoty. Z drugiej strony nasz rynek jest otwarty na konkurencjĊ ze strony
eksporterów z obszaru UE, ale jednoczeĞnie znacznie zwiĊkszyá siĊ stopieĔ ochrony rynku
przed importem zbóĪ z krajów trzecich.
Jak pokazaáy pierwsze lata po akcesji, ceny zbóĪ w Polsce byáy albo jednymi z
niĪszych, albo jednymi z wyĪszych w UE-25, w zaleĪnoĞci od sytuacji podaĪowej na rynku
Wspólnoty.
Teoretycznie nowe regulacje zwiĊkszają moĪliwoĞci eksportu zbóĪ, ale w znacznej
mierze bĊdą one zaleĪne od decyzji Komisji, co do wysokoĞci refundacji eksportowych.
Polska jest jednak bardziej niĪ zachodnie kraje UE oddalona od tradycyjnych, unijnych
rynków zbytu. Przy zbliĪonym poziomie cen i jednakowej wysokoĞci refundacji premiuje to
dysponujących ziarnem w zachodniej czĊĞci Wspólnoty, którzy ze wzglĊdu na niĪsze koszty
transportu są w stanie zaoferowaü korzystne stawki refundacji. Zatem, aby byü
konkurencyjnym, w eksporcie do krajów trzecich polskie ziarno musi byü taĔsze od ziarna
konkurentów. Natomiast moĪe byü, i czĊsto jest konkurencyjne w handlu na obszarze UE
(mniejsze koszty transportu).
Przed integracją obroty handlowe w imporcie zbóĪ produktów zboĪowych dotyczyáy
gáównie krajów obecnej UE-25 i opieraáy siĊ w zasadzie na licznych preferencjach. Dlatego
na rozwój sytuacji duĪo wiĊkszy wpáyw miaáa sytuacja rynkowa niĪ wejĞcie w do wspólnego
rynku. Jednak w przypadku kukurydzy, którą sprowadzano równieĪ z krajów Ameryki
àaciĔskiej, wzrost importu w okresie poprzedzającym wejĞcie do UE naleĪy równieĪ
táumaczyü zwiĊkszeniem stawek celnych w imporcie z krajów trzecich po integracji.
W okresie poprzedzającym wejĞcie Polski do UE import ziarna zbóĪ podlegaá silnym
fluktuacjom. Po 1 maja 2004 r. na skutek duĪej podaĪy krajowej utrzymującej siĊ przez
dáuĪszy czas na krajowym rynku import ziarna ulegá ograniczeniu i utrzymuje siĊ na
relatywnie niskim poziomie. Obecnie duĪo áatwiej zaspokoiü popyt rynkowy w przypadku
braku podaĪy krajowego ziarna sprowadzając je bez ograniczeĔ z UE.
Po kilku latach czáonkostwa trudno jest formuáowaü jednoznaczne stwierdzenia na
temat wpáywu dopáat bezpoĞrednich na rynek zbóĪ, czyli na producentów zbóĪ. W tym
okresie wahania w produkcji zbóĪ byáy powodowane przez czynniki losowe, poniewaĪ nie
byáo znacznych zmian ani powierzchni uprawy, ani zuĪycia Ğrodków plonotwórczych.
30
Zatem aby podjąü próbĊ oceny wpáywu dopáat bezpoĞrednich na produkcjĊ zbóĪ
naleĪaáoby przeĞledziü zmiany areaáu uprawy w dáuĪszym horyzoncie czasowym, wyznaczyü
dáugoterminowe tendencje oraz wyodrĊbniü ich zmiany.
W okresie transformacji wyraĨnie widaü poszczególne fazy ksztaátowania siĊ
powierzchni uprawy zbóĪ. MoĪna zaobserwowaü trend wzrostowy w poprzedniej dekadzie
oraz spadek areaáu zbóĪ w latach 2000-2003. W kolejnych latach, czyli po wejĞciu do UE
nastąpiáo odwrócenie tendencji spadkowej. Jest to jednak za krótki okres, aby z caáą
pewnoĞcią stwierdziü, Īe to jest dáugookresowa tendencja.
W latach 2007-2008 rolnicy zwiĊkszyli powierzchniĊ uprawy zbóĪ w odpowiedzi na
wysoki poziom cen wszystkich rodzajów zbóĪ w poprzednim sezonie. Drugim czynnikiem
byáa chĊü uzyskania uzupeániających dopáat bezpoĞrednich.
UzaleĪnienie prawa do bezpoĞrednich dopáat uzupeániających od struktury zasiewów
staáo siĊ skutecznym bodĨcem do powiĊkszenia ogólnej powierzchni zasiewów (m.in. poprzez
zagospodarowywanie odáogów) i zwiĊkszenia w niej udziaáu zbóĪ, rzepaku i innych roĞlin,
którym przysáugują dopáaty uzupeániające. W warunkach niskich cen po wejĞciu do UE, to
wáaĞnie dopáaty bezpoĞrednie zachĊcają rolników do uprawy zbóĪ. Spadek zainteresowania
zboĪami byáby o wiele gáĊbszy, gdyby nie objĊto ich dopáatami bezpoĞrednimi.
Pomimo pewnej poprawy, relacje cen pomiĊdzy zboĪami (w szczególnoĞci pszenicą) a
rzepakiem (gáównym konkurentem w páodozmianie) są nadal niekorzystne. W związku z tym
nastĊpuje wzrost powierzchni uprawy rzepaku kosztem i tak duĪego udziaáu zbóĪ.
Oprócz tego zachodzą zmiany wewnątrz grupy producentów zbóĪ. Z punktu widzenia
koncentracji produkcji dopáaty bezpoĞrednie dziaáają negatywnie. Wielu maáych producentów
dziĊki dopáatom nie zrezygnowaáo z uprawy zbóĪ, jak to miaáo miejsce w przypadku
ziemniaków, które nie są objĊte tymi páatnoĞciami. Maáe gospodarstwa są bardzo podatne na
krótkotrwaáe zmiany koniunktury na rynku i bardzo szybko reagują na jakiekolwiek jej
zmiany wzrostem bądĨ spadkiem produkcji zbóĪ. Dopáaty bezpoĞrednie áagodzą wpáyw rynku
na tĊ grupĊ producentów. DuĪe gospodarstwa swą dáugoterminową strategiĊ dziaáania wiąĪą
w wiĊkszoĞci z uprawą zbóĪ. Dopáaty bezpoĞrednie wpáywają wiĊc w wiĊkszym stopniu na
ich kondycjĊ finansową niĪ na decyzje produkcyjne.
RóĪne jest teĪ znaczenie dopáat bezpoĞrednich w zaleĪnoĞci od wysokoĞci osiąganych
plonów. WĞród polskich producentów zbóĪ moĪna wyróĪniü rosnącą, ale ciągle niewielką
liczbĊ nowoczesnych, dobrze wyposaĪonych duĪych gospodarstw (Grupa I) oraz na drugim
biegunie rosnącą liczbĊ maáych gospodarstw dysponujących maáym potencjaáem technicznoorganizacyjnym (Grupa II). Pierwsza grupa operuje gáównie na bazie majątku byáych
31
gospodarstw sektora publicznego. Zajmują one jednak relatywnie duĪy areaá, bo okoáo 25%
ogólnej powierzchni uprawy zbóĪ. Ci producenci produkują zboĪa z wykorzystaniem
intensywnych technologii i ponoszą duĪe nakáady produkcyjne (wysoki poziom ochrony
chemicznej, nawoĪenia i innych Ğrodków plonotwórczych). Ta grupa jest gáównym dostawcą
ziarna na rynek. W strukturze produkcji w tej grupie dominują gatunki wysokoplonujące i
jednoczeĞnie takie, którymi siĊ handluje na duĪą skalĊ oraz podlegające skupowi
interwencyjnemu (pszenica, kukurydza, jĊczmieĔ). Taki profil produkcji koresponduje z
profilem produkcji w UE, a jego dostosowanie dokonaáo siĊ przed wejĞciem do Wspólnoty.
Grupa II to mali producenci, którzy produkują ekstensywnie, poniewaĪ gáównie z
przyczyn ekonomicznych, nie mogą uĪywaü intensywnych technologii uprawy. Zajmują
okoáo 30% powierzchni uprawy zbóĪ i produkują gáównie na potrzeby wáasne, a ewentualne
nadwyĪki zbywają u lokalnych odbiorców. W tej grupie dominuje pszenica, ale jej udziaá jest
duĪo mniejszy niĪ w Grupie I. DuĪo wiĊkszy udziaá mają Īyto, mieszanki zboĪowe i owies.
PomiĊdzy biegunami jest Grupa III - producenci, którzy posiadają cechy wspólne obu
poprzednich grup. Z punktu widzenia powierzchni uprawy jest to najwiĊksza grupa (40-50%
powierzchni zbóĪ ogóáem).
Producenci z Grup II i III charakteryzują siĊ mieszanym profilem dziaáalnoĞci.
Dlatego teĪ są bardziej elastyczni, jeĪeli chodzi o zmiany produkcji w krótkim okresie.
Produkcja w tych gospodarstwach jest bardziej podatna na krótkoterminowe zmiany
koniunktury, a takĪe na wpáyw czynników losowych niĪ w gospodarstwach z Grupy I.
DuĪe gospodarstwa koncentrują swą dziaáalnoĞü gáównie na produkcji zbóĪ oraz
wiąĪą z nią dáugoterminową strategiĊ dziaáania. Wysoki poziom zuĪycia Ğrodków
plonotwórczych redukuje dziaáanie czynników losowych, a produkcja zbóĪ w tej grupie
charakteryzuje siĊ mniejszą zmiennoĞcią.
Dopáaty są przyznawane do powierzchni, z której jedni uzyskują bez wiĊkszych
problemów 5-6 t/ha (Grupa I), a z kolei wiĊkszoĞü uzyskuje tylko 3-3,5 t/ha (Grupy II i III).
W pierwszym przypadku wysokoĞü dopáaty to jednej tony zboĪa wyniosáaby w przybliĪeniu
83 zá, a w drugim 166 zá, a to w przypadku pierwszej grupy z pewnoĞcią nie kompensowaáy
wzrostu kosztów produkcji w Grupie I (przy cenach z lat 2004-2005).
Czynnikiem, który ma niezaprzeczalny wpáyw na sytuacjĊ rynkową w rolnictwie jest
rosnący popyt na produkty roĞlinne w sektorze biopaliw. Jak dotychczas trudno formuáowaü
prognozy dáugoterminowego wpáywu regulacji polityki ekonomicznej oraz sytuacji w tym
sektorze na rynki rolne, ale na pewno jest on rozpoznany w perspektywie Ğrednioterminowej.
32
Nie ulega wątpliwoĞci, Īe produkcja biopaliw jest nieopáacalna (za wyjątkiem
produkcji bioetanolu na bazie cukru trzcinowego w Brazylii) i dlatego rządy wielu krajów, w
tym Polski, wspierają rozwój tego rynku. Jednak rodzi to po pierwsze ogromne koszty, a po
drugie ma okreĞlony wpáyw na rynki rolne. Skutki tego wpáywu trudno (jak na razie) oceniaü
pozytywnie.
Ekspansja sektora bio-etanolu ma daleko idący wpáyw na rolnictwo. Rynek kukurydzy
jest pod bezpoĞrednim wpáywem rosnącej produkcji bio-etanolu. Zmiany na rynkach innych
produktów roĞlinnych wynikają ze zmian w relatywnych cenach, co pociąga za sobą
dostosowania podaĪy i popytu poprzez wzrost cen produktów rolnych. Wzrost cen produktów
roĞlinnych z kolei podnosi koszty pasz w sektorze produkcji zwierzĊcej. Wszystkie te procesy
powodują zmiany w dochodowoĞci rolnictwa oraz cenach detalicznych.
W miarĊ wzrostu zuĪycia kukurydzy na bio-etanol postĊpuje wzrost jej cen. WyĪsze
ceny kukurydzy zwiĊkszają konkurencjĊ popytową pomiĊdzy poszczególnymi sektorami
krajowymi, które zuĪywają to ziarno (przemysá spirytusowy, paszowy) i popytem
eksportowym na zboĪa paszowe. Wzrost cen kukurydzy spowoduje zmniejszenie jej udziaáu
w spasaniu ziarna zbóĪ. Ta luka jest wypeániana gáównie pszenicą, co samo przez siĊ
zmniejsza jej podaĪ na inne cele (gáównie na konsumpcjĊ). Na Ğwiatowych rynkach i w
handlu zagranicznym rosnące ceny kukurydzy w USA powodują spadek udziaáu tego kraju w
Ğwiatowych obrotach, spadek popytu importowego i wzrost produkcji.
Wzrost cen i wyĪsza dochodowoĞü produkcji bĊdą zachĊcaáy rolników do zwiĊkszania
areaáu uprawy kukurydzy kosztem soi. Mogą teĪ zwiĊkszyü powierzchniĊ kukurydzy poprzez
obsiewanie areaáu zajĊtego przez uprawy paszowe czy baweánĊ. W 2007 r. powierzchnia
uprawy kukurydzy w USA wzrosáa o 12 mln akrów do 90 mln akrów (okoáo 50 mln ha).
Wzrost zuĪycia kukurydzy do produkcji etanolu powoduje wzrost cen i redukcjĊ
popytu w innych segmentach rynku oraz wzrost podaĪy, aby rynek osiągnąá równowagĊ. W
nowym punkcie równowagi zapasy koĔcowe kukurydzy bĊdą mniejsze, poniewaĪ rynek
próbuje osiągaü równowagĊ poprzez sygnaáy cenowe bazujące na bieĪącym zuĪyciu i
oczekiwanym popycie.
Popyt na kukurydzĊ do produkcji etanolu ma bardzo niską elastycznoĞü (maáo reaguje
na zmiany cen, przynajmniej w ich obecnym i prognozowanym zakresie). Jest teĪ mniej
elastyczny niĪ popyt ze strony przemysáu paszowego czy teĪ popyt eksportowy. Tak wiĊc, w
miarĊ rozwoju produkcji bio-etanolu i wzrostu znaczenia tej pozycji w bilansie kukurydzy
zmniejszaü siĊ bĊdzie elastycznoĞü popytu na kukurydzĊ. Niski poziom zapasów i
33
nieelastyczny popyt powodują, Īe rynki są bardziej wraĪliwe na ewentualne sytuacje losowe,
takie jak niedobory podaĪy na skutek niskich zbiorów.
Podobne są implikacje na rynkach zbóĪ konsumpcyjnych, których ceny równieĪ rosną,
poniewaĪ coraz wiĊksze ich iloĞci są wykorzystywane do produkcji bio-etanolu, a dodatkowo
wiĊksze iloĞci są przeznaczane na paszĊ.
1.6.2. Rynek oleistych
Na rynek oleistych w Polsce mają wpáyw nie tylko obecne regulacje w UE, ale
równieĪ wynegocjowane przez PolskĊ warunki integracji. Produkcja rzepaku w Polsce nie
podlega ograniczeniom iloĞciowym co do powierzchni zasiewów i poziomu zbiorów. W
początkowym okresie (do 2013 r.) rolnicy polscy nie musieli odáogowaü wyznaczonego
poziomu gruntów (poprzednio 10%, obecnie 0%). Gorzej przedstawia siĊ sytuacja w zakresie
pomocy bezpoĞredniej, czyli poziomu dopáat, który w kolejnych trzech latach przynaleĪnoĞci
do UE wynosi 25%, 30%, 35%, kwoty stawki otrzymywanej przez rolników unijnych.
Wprawdzie moĪemy zwiĊkszyü kwoty dopáat, to i tak polski rolnik w najbardziej
optymistycznych warunkach otrzyma odpowiednio 55%, 60% i 65% poziomu dopáat
rolników byáej piĊtnastki. Dodatkowo aprecjacja polskiej waluty powoduje, Īe wzrost
wartoĞci dopáat nie jest aĪ taki, jak przewidywano ustalając powyĪsze stawki.
W pierwszym roku po akcesji do UE dochody polskich producentów rzepaku znacznie
siĊ zwiĊkszyáy, szczególnie w relacji do producentów zbóĪ (pszenicy). Wynikaáo to ze
zmiany relacji ich cen przy tym samym poziomie dopáat. Obecnie ceny rzepaku ksztaátują siĊ
na korzystnym poziomie w stosunku do cen zbóĪ i dlatego roĞnie powierzchnia jego uprawy.
Nie ma zatem wątpliwoĞci, Īe obecne mechanizmy i wynegocjowane warunki akcesji
preferują rzepak.
Oprócz tego rynek rzepaku jest wspierany regulacjami sektora biopaliwowego, które
oprócz stymulacji produkcji, zapewniają dodatkowy wzrost dochodów (przynajmniej
teoretycznie) producentom roĞlin na cele energetyczne.
W 2007 r. udziaá rzepaku w strukturze zasiewów wzrósá do 7%. NajwiĊkszy wzrost
zainteresowania zasiewami rzepaku nastąpiá w 2006 r. Obserwowano go gáównie wĞród
gospodarstw stosunkowo maáych. Prawdopodobnie ze wzglĊdu na niskie plony lub/i ceny
rzepaku w ub. roku gospodarstwa te zrezygnowaáy z uprawy rzepaku gáównie na rzecz
pszenicy ozimej. Ogóáem w 2007 r. rzepak uprawiano w ponad 78 tys. gospodarstw (ponad
4% wszystkich gospodarstw w Polsce), co oznacza wzrost o wiĊcej niĪ 30 % w porównaniu
do poprzedniego roku. W 2008 r. zainteresowanie rzepakiem byáo mniejsze z powodu mniej
34
korzystnych relacji cenowych w stosunku do zbóĪ oraz niekorzystnych doĞwiadczeĔ
producentów rzepaku z jego sprzedaĪą na cele energetyczne (róĪnica w cenie miĊdzy
rzepakiem spoĪywczym a energetycznym (o wielkoĞü dopáaty), biurokracja, wycofanie dopáat
z powodu niewypeánienia warunków przez przetwórcĊ, obniĪenie dopáat do poziomu 30
euro/ha, przesuniecie wypáaty dopáat obszarowych áącznie z energetycznymi, tj. na koniec
czerwca).
Podobnie
jak
w
sektorze
zamiany
zainteresowania
w
zaleĪnoĞci
od
krótkoterminowych zmian koniunktury przejawiają maáe gospodarstwa wielokierunkowe.
Producenci rzepaku postanowili wyciągnąü wnioski z ubiegáorocznej sytuacji
skupowej i wstrzymują siĊ z podpisywaniem umów. Z drugiej strony przetwórcy
zaniepokojeni są niechĊcią producentów, zwáaszcza w przypadku umów na cele energetyczne.
W wyniku Health Check Komisja Europejska planuje caákowite zniesienie dopáat
energetycznych począwszy od stycznia 2010 r., uzasadniając swą decyzjĊ brakiem
koniecznoĞci dalszego zachĊcania do produkcji surowców energetycznych. Zdaniem Komisji
cel 10% biopaliw w 2020 r. stanowi wystarczającą zachĊtĊ do zwiĊkszania popytu na surowce
energetyczne.
Ubiegáoroczny poziom produkcji biopaliw znów nie pozwoliá na speánienie celu w
wysokoĞci 2,3% udziaáu w paliwach transportowych. Wyniósá on zaledwie 0,6%. Z
pewnoĞcią przeszkodą ku temu nie byáa niewystarczająca baza surowcowa – aby speániü
zaáoĪony cel w ubiegáorocznym zuĪyciu oleju napĊdowego wystarczyáo wprowadziü na rynek
nieco ponad 100 tys. ton estrów, czyli niewiele ponad 12 % ubiegáorocznych zbiorów rzepaku
(262 tys. ton).
Od stycznia 2008 r. w Īycie weszáy jednak przepisy nakáadające na koncerny naftowe
w Polsce obowiązek wprowadzenia na rynek okreĞlonej iloĞci biokomponentów. GroĪące za
ich niespeánienie kary są, jak na razie jedynym argumentem przemawiającym za ich
realizacją. Do tej pory koncerny naftowe realizowaáy narzucone ustawą cele poprzez
wprowadzanie na stacje czystych estrów, czyli tzw. B100. Taka sytuacja z pewnoĞcią bĊdzie
stymulowaáa wzrost produkcji rzepaku w najbliĪszych latach nawet przy inkorporacji dopáat
energetycznych do páatnoĞci bezpoĞrednich.
1.6.3. Rynek wysokobiaákowych
RoĞliny wysokobiaákowe nie mają tak duĪego znaczenia w polskim rolnictwie jak
zboĪa czy rzepak. Tym niemniej wchodzą w skáad Wspólnej Organizacji Rynków ww. roĞlin
uprawnych. Oprócz dopáat bezpoĞrednich w ramach systemu uproszczonego, produkcja tych
roĞlin jest dodatkowo stymulowana dopáatami do roĞlin biaákowych w krajach stosujących
35
SPS. W Polsce zatem wpáyw stosowanych regulacji jest mniej korzystny w stosunku do
rzepaku czy zbóĪ, poniewaĪ produkcja wysokobiaákowych jest mniej dochodowa, a to przy
tym samym poziomie wsparcia preferuje te ostatnie.
W przypadku wprowadzenia strefy wolnej od GMO w Polsce, naleĪaáoby spodziewaü
siĊ wzrostu powierzchni ich uprawy, ale w pespektywie raczej dáugoterminowej. Krajowa
podaĪ ewentualnych substytutów jest niewystarczająca. Poza tym krajowe komponenty
wysokobiaákowe z róĪnych wzglĊdów nie mogą w peáni zastąpiü importowanej Ğruty sojowej.
ĝruta rzepakowa czy roĞliny strączkowe pastewne (bobik, áubin, groch, peluszka), ze wzglĊdu
na duĪo niĪszą zawartoĞü biaáka oraz wysoką zawartoĞü wáókna i innych substancji
antyĪywieniowych, nie mogą stanowiü alternatywy dla dotychczas importowanej Ğruty
sojowej. RównieĪ ze wzglĊdu na wysoką cenĊ biaáka zawartego w tych surowcach, byáoby to
nieuzasadnione i nieracjonalne z ekonomicznego punktu widzenia. Zatem bez dodatkowego
wsparcia potencjaá rynkowy do zwiĊkszenie powierzchni uprawy wysokobiaákowych w kraju
jest ograniczony nawet w dalszej perspektywie.
1.6.4. Wpáyw „heath check” na dalszy rozwój sytuacji na ww. rynkach.
W listopadzie 2007 r. Komisja Europejska przyjĊáa dokument "Preparing the Health
Check of the CAP reform". Gáównym celem tego dokumentu byáa ocena stosowanych
rozwiązaĔ WPR w powiĊkszonej UE oraz kontekĞcie Ğwiatowym. Zatem Health Check nie
jest wiĊkszą reformą (lub początkowo nie byá), a próbą modernizacji istniejących rozwiązaĔ
polityki rolnej i poprawy ich efektywnoĞci.
Bazując na doĞwiadczeniach reformy przeprowadzonej w 2003 r. UE ma teraz dobrą
pozycjĊ wyjĞciową do oceny, czy zreformowana wtedy WPR dziaáa tak efektywnie i prosto,
jak to moĪliwe. RównieĪ, tam gdzie to bĊdzie moĪliwe WPR powinna byü zmieniona, aby
bardziej byü przygotowana na nowe wyzwania, takie jak zmiany klimatyczne, ochrona wód
czy zmiany na rynkach biopaliw.
Po publicznych konsultacjach z krajami czáonkowskimi, KE sformuáowaáa propozycje
modyfikacji WPR. Zmiany miaáyby dotyczyü nastĊpujących gáównych zagadnieĔ:.
-
systemu páatnoĞci bezpoĞrednich;
-
regulacji rynków;
-
rozwoju obszarów wiejskich.
Proponowane zmiany są szczegóáowo opisane przy kaĪdym z omawianych rynków.
36
2.
Ocena wpáywu uwarunkowaĔ Ğrodowiskowych na stan i
perspektywy rozwojowe produkcji w Polsce
2.1.
Informacje ogólne
Polska jest krajem zróĪnicowanym pod wzglĊdem warunków glebowych i
klimatycznych. WskaĨnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej2 wedáug IUNG,
uwzglĊdniający jakoĞü i przydatnoĞü rolniczą gleb, agroklimat, rzeĨbĊ terenu i warunki
wodne, Ğrednio dla Polski wynosi 66,6 pkt i jest zróĪnicowany regionalnie.
Tabela 1.
Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej
WskaĨnik bonitacji
Lp
JakoĞci i
przydatnoĞci
Województwo
rolniczej Agroklimatu RzeĨby
gleb
terenu
1 DolnoĞląskie
56,9
10,4
3,8
2 Kujawsko-Pomorskie
54,4
9,2
4,0
3 Lubelskie
55,8
10,6
4,0
4 Lubuskie
43,6
11,6
4,3
5 àódzkie
43,2
11,5
4,4
6 Maáopolskie
53,6
9,3
2,4
7 Mazowieckie
43,1
9,7
4,1
8 Opolskie
60,5
13,4
4,1
9 Podkarpackie
52,7
10,7
3,0
10 Podlaskie
41,0
7,5
3,7
11 Pomorskie
50,6
8,5
3,7
12 ĝląskie
46,8
11,2
3,6
13 ĝwiĊtokrzyskie
52,2
10,6
3,1
14 WarmiĔsko-Mazurskie
51,1
8,1
3,4
15 Wielkopolskie
46,4
11,2
4,4
16 Zachodniopomorskie
50,0
9,8
4,0
Polska
49,5
9,9
3,9
ħródáo: Instytut Upraw nawoĪenia i Gleboznawstwa (2007 r.)
Syntetycznie
wywaĪoną
ocenĊ
przyrodniczych
Warunków
wodnych
3,8
3,4
3,8
2,7
2,8
4,0
3,0
3,6
4,0
2,8
3,4
2,6
3,5
3,4
2,8
3,6
3,3
warunków
Ogólny
wskaĨnik
jakoĞci
rolniczej
przestrzeni
produkcyjnej
74,9
71,0
74,1
62,3
61,9
69,3
59,9
81,6
70,4
55,0
66,2
64,2
69,3
66,0
64,8
67,5
66,6
produkcji
rolnej
poszczególnych obszarów, przy pomocy bonitacji punktowej, przeprowadzono przez IUNG,
w ramach której oceniono wszystkie w/w czynniki Ğrodowiska. Waha siĊ od 81,4 pkt w
województwie opolskim do 55,0 pkt w województwie podlaskim.
2
Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, czyli przyrodnicza jakoĞü rolniczej przestrzeni
produkcyjnej, w ujĊciu taksometrycznym, stanowi sumĊ punktacji bonitacyjnej zwaloryzowanych
czynników agroĞrodowiska przyrodniczego, tj.: geomorfologii, agroklimatu, jakoĞci i przydatnoĞci
uĪytkowo-rolniczej gleb oraz stosunków wodnych Ğrodowiska glebowego. Syntetycznie wywaĪoną
ocenĊ przyrodniczych warunków produkcji rolnej poszczególnych obszarów (gmin, województw,
Polski), przy pomocy bonitacji punktowej, przeprowadzono przez IUNG (Instytut Uprawy NawoĪenia
i Gleboznawstwa w Puáawach), w ramach której oceniono wszystkie w/w czynniki Ğrodowiska.
37
Rys. 1.
Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej w
ukáadzie województw
55,0- 63,0
63,1- 70,0
70,1- 81,6
Na tak niską ocenĊ waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej w póánocnowschodniej i centralnej Polsce ma nie tylko wpáyw odbiegająca od Ğredniej jakoĞü i
przydatnoĞü rolnicza gleb (która ma decydujący wpáyw na ogólny wskaĨnik jakoĞci
rolniczej), ale równieĪ i niesprzyjający agroklimat, jak i maáo korzystne warunki wodne.
JakoĞü i przydatnoĞü rolnicza gleby jest ĞciĞle związana z jej oceną bonitacyjną3. Aby
okreĞliü wartoĞü uĪytkową gleb, wprowadzono w Polsce podziaá na 6 klas bonitacyjnych.
Klasa I bonitacyjna obejmuje gleby najlepsze, zasobne w skáadniki odĪywcze, áatwe do
uprawy, ciepáe, przepuszczalne i przewiewne z optymalną iloĞcią wilgoci. Klasy V i VI
obejmują gleby sáabe i bardzo sáabe: Īyzne, zbyt suche lub zbyt zawilgocone, kamieniste.
3
Bonitacja gleby (z áac. bonus = dobry) - ocena jakoĞci gleb pod wzglĊdem ich wartoĞci uĪytkowej,
uwzglĊdniająca ĪyznoĞü gleby, stosunki wodne w glebie, stopieĔ kultury gleby i trudnoĞü uprawy w powiązaniu
z agroklimatem, rzeĨbą terenu oraz niektórymi elementami stosunków gospodarczych. W zaleĪnoĞci od przyjĊtej
bonitacji wartoĞü tą wyraĪa siĊ w klasach lub punktach.
Bonitacja gleb gruntów ornych opiera siĊ przede wszystkim na terenowych badaniach odkrywek glebowych, ze
szczególnym uwzglĊdnieniem takich cech morfologicznych i wáaĞciwoĞci gleby, jak jej poáoĪenie, budowa
profilu (gibkoĞü gleby i poziomu próchniczego), barwa, struktura, skáad granulometryczny poszczególnych
poziomów, przepuszczalnoĞü, stosunki wodne, odczyn, zawartoĞü trójtlenku wapnia i inne. Uzupeániającymi
czynnikami bonitacji są wáaĞciwoĞci otoczenia profilu glebowego i warunki uprawy.
38
Tabela 2.
UĪytki rolne wedáug klas bonitacyjnych w ukáadzie województw w 2000 r. (w tys.
ha)
Województwo
Ogóáem
Klasy bonitacyjne
Lp
Nie objĊte
I
II
III
IV
V
VI
klasyfikacją
1 DolnoĞląskie
1161,5
76,9
390,3
435,5 191,9
6,3
60,0
0,6
2 Kujawsko-Pomorskie
1157,8
29,2
367,8
469,7 182,1
2,1
103,1
3,8
3 Lubelskie
1728,5
121,9
549,9
643,8 287,4
15,0
110,1
0,4
4 Lubuskie
551,9
2,1
89,2
224,4 152,9
0,0
83,1
0,3
5 àódzkie
1271,9
11,6
228,3
444,8 382,5
0,1
204,6
0,0
6 Maáopolskie
896,1
46,9
237,6
326,3 195,1
12,9
77,3
0,1
7 Mazowieckie
2405,6
16,4
409,9
892,4 683,3
1,7
399,8
2,1
8 Opolskie
585,6
43,6
199,0
212,4
3,0
91,5
36,0
0,1
9 Podkarpackie
948,3
46,3
230,4
406,3 190,9
4,5
69,7
0,2
10 Podlaskie
1206,2
0,1
82,8
554,9 355,6
0,0
212,7
0,2
11 Pomorskie
910,1
42,8
209,5
340,4 193,9
2,0
121,3
0,2
12 ĝląskie
639,4
8,7
119,1
279,4 165,7
1,2
64,1
1,2
13 ĝwiĊtokrzyskie
742,7
60,1
155,3
241,5 163,4
18,9
100,9
2,6
14 WarmiĔsko-Mazurskie 1312,5
5,8
292,2
676,2 246,4
0,1
88,6
3,3
15 Wielkopolskie
1899,2
14,4
407,8
682,1 485,3
0,1
309,2
0,3
16 Zachodniopomorskie
1119,7
9,7
232,9
572,8 229,2
0,0
74,5
0,6
18536,9
536,4 4201,9 7402,9 4197,2 2114,9
Polska
67,8
15,8
ħródáo: Dane Gáównego Urzedu Geodezji I kartografii
Tabela 3.
UĪytki rolne wedáug klas bonitacyjnych w ukáadzie województw (w %)
Województwo
Ogóáem
Klasy bonitacyjne
Lp
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
I
II
100,0
0,5
DolnoĞląskie
100,0
0,2
Kujawsko-Pomorskie
100,0
0,9
Lubelskie
100,0
0,0
Lubuskie
100,0
0,0
àódzkie
100,0
1,4
Maáopolskie
100,0
0,1
Mazowieckie
100,0
0,5
Opolskie
100,0
0,5
Podkarpackie
100,0
0,0
Podlaskie
100,0
0,2
Pomorskie
100,0
0,2
ĝląskie
100,0
2,5
ĝwiĊtokrzyskie
100,0
0,0
WarmiĔsko-Mazurskie
100,0
0,0
Wielkopolskie
100,0
0,0
Zachodniopomorskie
100,0
0,4
Polska
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie tabeli 2
III
6,6
2,5
7,1
0,4
0,9
5,2
0,7
7,4
4,9
0,0
4,7
1,4
8,1
0,4
0,8
0,9
2,9
33,6
31,8
31,8
16,2
18,0
26,5
17,0
34,0
24,3
6,9
23,0
18,6
20,9
22,3
21,5
20,8
22,7
IV
37,5
40,6
37,2
40,7
35,0
36,4
37,1
36,3
42,8
46,0
37,4
43,7
32,5
51,5
35,9
51,2
39,9
V
16,5
15,7
16,6
27,7
30,1
21,8
28,4
15,6
20,1
29,5
21,3
25,9
22,0
18,8
25,6
20,5
22,6
VI
5,2
8,9
6,4
15,1
16,1
8,6
16,6
6,1
7,4
17,6
13,3
10,0
13,6
6,7
16,3
6,7
11,4
Udziaá gleb
klasy I - III
40,8
34,5
39,7
16,5
18,9
33,2
17,8
41,9
29,6
6,9
27,9
20,2
31,5
22,7
22,2
21,7
25,9
W Polsce przewaĪają gleby Ğredniej jakoĞci i gleby sáabe. Zajmują one ponad poáowĊ
powierzchni kraju, szczególnie w czĊĞci póánocnej i Ğrodkowej. Gleby te wymagają
39
wzbogacania w obornik, kompost, nawozy sztuczne, wymagają wapnowania, a nierzadko uregulowania stosunków wodnych. Najlepsze gleby w Polsce wystĊpują na ĩuáawach,
WyĪynie Lubelskiej, WyĪynie Sandomierskiej i Nizinie ĝląskiej (okolice Wrocáawia). ĩyzne
gleby Kujaw tracą swą wartoĞü rolniczą ze wzglĊdu na postĊpujące stepowienie, przesuszenie
(najmniejsza iloĞü opadów w Polsce) oraz degradacjĊ wywoáaną gospodarczą dziaáalnoĞcią
czáowieka.
Powierzchnia uĪytków rolnych systematycznie malaáa do akcesji Polski do UE i w
2007 r. wyniosáa niespeána 16,2 mln ha (w 2000 r. byáo to jeszcze 17,8 mln ha, a ok. 2 mln ha
stanowiáy odáogi). Trwaáe uĪytki zielone stanowią 21,1% uĪytków rolnych Polski.
Tabela 4.
Lata
UĪytkowanie gruntów (stan w czerwcu)
Powierzchnia
Razem
2000
2002
2005
2006
2007
31269
31269
31269
31268
31268
17812
16899
15906
15957
16177
2000
2002
2005
2006
2007
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
57,0
54,0
50,9
51,0
51,7
UĪytki rolne
Grunty Sady
àąki i
orne
pastwiska
W tys. ha
13684
257
3872
13067
271
3562
12222
297
3388
12449
292
3216
11869
337
3271
Udziaá w %
43,8
0,8
12,4
41,8
0,9
11,4
39,1
0,9
10,8
39,8
0,9
10,3
38,0
1,1
10,5
Pozostaáe
grunty
Pozostaáe
Lasy
700
9004
9090
9173
9200
9229
4452
5280
6190
6111
5862
2,2
28,8
29,1
29,3
29,4
29,5
14,2
16,9
19,8
19,5
18,7
-
ħródáo: Rolnictwo 2007, GUS, czerwiec 2008 r.
ĝrednio w okresie 2003-2005 udziaá odáogów wynosiá ok. 11% gruntów ornych. W
2006 r. odsetek ten zmniejszyá siĊ do 7,9%, a w 2007 r. do zaledwie 3,8%. O stosunkowo
wysokim udziale gruntów odáogowanych w niektórych regionach kraju, obok niskiej jakoĞci
gleb, decydowaáo takĪe rozdrobnienie gruntów (woj. podkarpackie). RównieĪ czĊĞü áąk i
pastwisk nie jest byáa wykorzystana. Wprowadzenie dopáat bezpoĞrednich, a od 2007 r.
dodatkowych páatnoĞci do powierzchni paszowych, sprzyjaáy ograniczaniu gruntów pod
odáogami i ugorami.
40
Powierzchnia uĪytków rolnych wedáug grup uĪytkowników (stan w czerwcu)
Tabela 5.
Wyszczególnienie
2000
2002
2005
2006
2007
Ogóáem
Sektor prywatny
w tym gospodarstwa
indywidualne
Sektor publiczny
17812
16747
Ogóáem
Sektor prywatny
w tym gospodarstwa
indywidualne
Sektor publiczny
100,0
W tysiącach
16899
15966
15456
1065
14858
933
Udziaá w %
100,0
15906
15244
15957
15343
16177
15608
14005
662
14139
614
14418
569
100,0
100,0
100,0
94,0
94,5
95,8
96,1
96,5
86,8
6,0
87,9
5,5
88,1
4,2
88,6
3,9
89,1
3,5
ħródáo: Rolnictwo 2007, GUS, czerwiec 2008 r.
Obszary wiejskie stanowią ponad 93% powierzchni kraju. Zamieszkuje na nich 38,8%
ludnoĞci. Udziaá osób pracujących w rolnictwie wynosi ok. 14,5% (dotyczy jedynie
gospodarstw indywidualnych). Poziom wyksztaácenia rolników i mieszkaĔców wsi ulega
systematycznej poprawie, chociaĪ nadal jest niski. Wedáug wyników Spisu Powszechnego z
2002 r. w grupie rolników 31% badanych zadeklarowaáo posiadanie podstawowego
wyksztaácenia.
40%
legitymuje
siĊ
wyksztaáceniem
zawodowym
lub
niepeánym
podstawowym zaĞ wyksztaácenie Ğrednie posiada co czwarty badany. Wyksztaáceniem
wyĪszym legitymuje siĊ zaledwie 4% rolników.
Niski poziom wyksztaácenia ludnoĞci wiejskiej, obok niekorzystnego wpáywu na
tempo modernizacji rolnictwa, zmniejsza moĪliwoĞü szerszego rozwiniĊcia pozarolniczej
dziaáalnoĞci gospodarczej na wsi jako alternatywnego zatrudnienia dla wystĊpujących
nadwyĪek siáy roboczej, a przez to opóĨnia procesy koncentracji i restrukturyzacji rolnictwa.
W wyniku zmian i przeksztaáceĔ strukturalnych w Polsce obszary wiejskie zostaáy
dotkniĊte problemem bezrobocia. Stopa bezrobocia rejestrowanego na wsi jest stosunkowo
niska i wynosi 11%, ale obok tego wystĊpuje bezrobocie ukryte, zaĞ znacząca czĊĞü osób
pracuje w niepeánym wymiarze czasu pracy w maáych gospodarstwach. Udziaá pracujących w
rolnictwie w ostatnim dziesiĊcioleciu zmniejszyá siĊ prawie 2-krotnie, ale nadal jest jeszcze
kilka razy wiĊkszy aniĪeli w krajach zachodniej Europy.
Przy ogólnie wysokim poziomie zatrudnienia w rolnictwie, w niektórych regionach
Polski (gáównie na wschodzie) wystĊpuje problem braku nastĊpców w gospodarstwach i
wyludniania siĊ terenów wiejskich.
41
W Polsce w 2007 r. funkcjonowaáo prawie 2,58 mln gospodarstw, w tym ponad 1,8
mln gospodarstw rolnych o powierzchni powyĪej 1 ha. ĝrednia powierzchnia gospodarstwa
rolnego systematycznie zwiĊksza siĊ i wynosi obecnie 7,24, w tym 6,27 ha uĪytków rolnych,
a po uwzglĊdnieniu tylko gospodarstw powyĪej 1 ha, wielkoĞci te wynoszą odpowiednieo:
10,03 i 8,76 ha. Rolnictwo jest zróĪnicowane regionalnie pod wzglĊdem poziomu kultury
rolnej i intensywnoĞci produkcji. PrzewaĪają gospodarstwa rodzinne, ekstensywne,
nastawione na wielokierunkową produkcjĊ. Charakteryzują siĊ one niską towarowoĞcią
produkcji.
Tabela 6.
Struktura gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyĪej 1 ha uĪytków
rolnych wedáug grup obszarowych
Lata
Ogóáem
1-2 ha
2000
2002
2005
2006
2007
1880,9
1951,7
1782,3
1806,4
1804,1
448,2
516,8
446,8
419,1
422,5
2000
2002
2005
2006
2007
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
23,8
26,5
25,1
23,2
23,4
2-5 ha
O powierzchni
5-10 ha
10-15 ha
W tysiącach
613,6
629,5
585,1
610,7
614,0
Udziaá w %
32,6
32,2
32,8
33,8
34,0
15 ha i
wiĊcej
447,7
426,5
388,2
415,0
399,9
185,7
182,5
167,6
169,5
166,4
185,7
196,4
194,6
192,1
201,3
23,8
21,9
21,8
23,0
22,2
9,9
9,3
9,4
9,4
9,2
9,9
10,1
10,9
10,6
11,2
ħródáo: Rolnictwo 2007, GUS, czerwiec 2008 r.
W Polsce dokonują siĊ, aczkolwiek powoli, zmiany w strukturze obszarowej
gospodarstw rolnych. Udziaá gospodarstw indywidualnych o powierzchni uĪytków rolnych 15
ha i wiĊcej w powierzchni ogóáem wzrósá z 40,3% w 2007 r. do 47,1% w 2007 r. Proces ten
odbyá siĊ gáównie kosztem gospodarstw o powierzchni 5-10 ha, w mniejszym stopniu o
obszarze 10-15 ha. Natomiast tylko bardzo nieznacznie zmniejszyá siĊ udziaá gospodarstw
najmniejszych, 1-5 ha. Tak wiĊc procesy koncentracji przebiegają bardzo, powoli, co
Ğwiadczy o tym, Īe rolnicy posiadający nawet tak maáoobszarowe gospodarstwa z róĪnych
wzglĊdów (czĊsto brak innej alternatywy) nie mają moĪliwoĞci rezygnacji z prowadzenia tak
nisko dochodowej dziaáalnoĞci.
42
Tabela 7.
Powierzchnia uĪytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych o powierzchni
powyĪej 1 ha (wedáug grup obszarowych)
Lata
Ogóáem
1-2 ha
2000
2002
2005
2006
2007
13510,3
14461,9
13627,0
13819,2
14087,4
644,6
725,0
637,8
601,1
613,3
2000
2002
2005
2006
2007
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
4,8
5,0
4,7
4,3
4,4
2-5 ha
O powierzchni
5-10 ha
10-15 ha
W tysiącach ha
1987,2
2037,9
1894,6
1978,5
1989,9
Udziaá w %
14,7
14,1
13,9
14,3
14,1
15 ha i
wiĊcej
3182,8
3029,1
2760,2
2927,8
2836,2
2246,0
2213,8
2034,3
2056,1
2019,9
5449,6
6456,1
6300,1
6255,7
6628,1
23,6
20,9
20,3
21,2
20,1
16,6
15,3
14,9
14,9
14,3
40,3
44,7
46,2
45,3
47,1
ħródáo: Rolnictwo 2007, GUS, czerwiec 2008 r.
Sytuacja pod wzglĊdem przeciĊtnej wielkoĞci gospodarstwa jest dosyü silnie
zróĪnicowana terytorialnie, o czym Ğwiadczy poniĪsza mapa ilustrująca Ğrednią powierzchniĊ
uĪytków rolnych w ukáadzie województw.
Rys. 2.
ĝrednia powierzchnia uĪytków rolnych w gospodarstwach w 2007 r.
43
Potencjaá produkcyjny polskiego rolnictwa, mimo wysokiego udziaáu gleb bardzo
sáabych i sáabych, jest znaczny. Jednak stopieĔ jego wykorzystania jest niski i w dodatku
róĪnicowany regionalnie. Jedną z miar wykorzystania potencjaáu produkcyjnego są plony
zbóĪ. PrzeciĊtnie w Polsce uzyskuje siĊ okoáo 3 t ziarna zbóĪ z ha. Zdecydowanie lepszym
wykorzystaniem tego potencjaáu wyróĪnia siĊ zachodnia czĊĞü Polski. PrzeciĊtnie w Polsce
zuĪywa siĊ okoáo 120 (wzrost w ostatnich kilku latach o ok. 30%) kg NPK/ha uĪytków
rolnych nawozów mineralnych. Relatywnie niski poziom nawoĪenia mineralnego i
organicznego, utrzymujący siĊ od kilkunastu lat przy wysokim, siĊgającym 40-50%, udziale
gleb o bardzo niskiej i niskiej zasobnoĞci w skáadniki pokarmowe, stanowi zagroĪenie w
postaci degradacji potencjaáu produkcyjnego gleb.
NajwaĪniejszym czynnikiem przyczyniającym siĊ do degradacji gleb w Polsce jest
silne ich zakwaszenie. NaleĪy szczególnie o tym pamiĊtaü w sytuacji dramatycznego spadku
zuĪycia nawozów wapniowych w ostatnich latach. Wedáug GUS zuĪycie nawozów
wapniowych pod zbiory 2007 r. w przeliczeniu na 1 ha uĪytków rolnych wyniosáo zaledwie
37,4 kg i byáo o 1/3 niĪsze w porównaniu z poprzednim rokiem i stanowiáo ok. 40% jego
poziomu z ostatniego 10-lecia4. JuĪ przynajmniej od dwóch
lat zuĪycie nawozów
wapniowych jest niĪsze aniĪeli nawozów azotowych, co przyczynia siĊ do dalszego
zwiĊkszenia stopnia zakwaszenia gleb, pamiĊtając jednoczeĞnie Īe juĪ obecnie 50-60% gleb
w Polsce jest silnie zakwaszonych. Przy przewadze (w 60%) gleb lekkich i bardzo lekkich o
niskiej naturalnej ĪyznoĞci i niskiej zawartoĞci skáadników pokarmowych dalsze zakwaszenie
powoduje spadek plonów oraz wpáywa niekorzystnie na jakoĞü produkowanych surowców
rolniczych.
PowaĪnym zagroĪeniem jest równieĪ erozja wodna. ZagroĪone jest nią 28,5% powierzchni kraju, w tym 11% w stopniu Ğrednim, a 3,7% w stopniu silnym. Erozją wietrzną
jest zagroĪone 27,6% powierzchni kraju (1% w stopniu silnym). Oba te rodzaje erozji
sprzyjają eutrofizacji wód powierzchniowych, przez wynoszenie z pól skáadników
pokarmowych z materiaáem glebowym.
2.2.
Uprawy zboĪowe
SpoĞród czynników decydujących o wielkoĞci i jakoĞci plonu ziarna naleĪy wyróĪniü
warunki siedliskowe (kompleks przydatnoĞci rolniczej gleb, opady atmosferyczne,
4
Spadek wapniowania jest konsekwencją zaniechania dofinansowania
systematycznego znaczącego, wzrostu cen nawozów wapniowych.
44
nawoĪenia
wapnem
oraz
promieniowanie sáoneczne, które mają najwiĊksze znaczenie i są niezaleĪne od rolnika. W
drugiej grupie są wáaĞciwoĞci odmianowe (wynikające z cech genetycznych roĞlin), a trzecią
stanowią czynniki agrotechniczne (np. technologia uprawy, nawoĪenia, ochrona roĞlin, itp.).
Te dwie ostanie grupy znajdują siĊ w duĪej mierze bezpoĞrednio w gestii rolnika. Producent
zbóĪ, podejmując okreĞlone decyzje produkcyjne musi uwzglĊdniaü, oprócz uwarunkowaĔ
ekonomicznych, lokalne warunki siedliskowe, a wiĊc warunki Ğrodowiskowe.
Ocena moĪliwoĞci produkcyjnych danego terenu (spodziewanych plonów i ich
jakoĞci) jest najwáaĞciwsza, gdy do tego celu wykorzystuje siĊ waloryzacjĊ rolniczej
przestrzeni produkcyjnej5, gdyĪ klasy glebowe (bonitacyjne) nie uwzglĊdniają wszystkich
uwarunkowaĔ danego Ğrodowiska w ocenie przydatnoĞci do produkcji poszczególnych
gatunków zbóĪ.
Tabela 8.
Ocena kompleksów i klas glebowych (w punktach)
Kompleks glebowy
Ocena Klasa gleb
Uwagi
w pkt.
(ocena jakoĞci)
Gleby nizinne
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Pszenny bardzo dobry
Pszenny dobry
Pszenny wadliwy
ĩytni bardzo dobry
ĩytni dobry
ĩytni sáaby
ĩytni bardzo sáaby
94
80
61
70
52
30
18
I, II
IIIa, IIIb
IIIb, IVa, IVb
IIIa, IIIb, IVa
IVa, IVb
IVa, V
VI
8.
9.
ZboĪowo-pastewny mocny
ZboĪowo-pastewny sáaby
64
33
IVa, IVb, IIIb, V
IVb, V
bardzo dobre
dobre
Ğrednie (okresowo zbyt suche)
Ğrednie, áatwe w uprawie
sáabe (zbyt suche, kwaĞne)
sáabe zbyt suche, b.kwaĞne
nieprzydatne do uĪytku
rolniczego
Ğrednie (nadmiernie wilgotne)
sáabe (nadmiernie wilgotne)
Gleby górskie
10. Pszenny górski
75
I, II, IIIa, IIIB, IVa
11. ZboĪowy górski
61
IVa, IVb
12. Owsiano-ziemniaczany górski 33
IVb, V
13, Owsiano-pastewny górski
18
VI
ħródáo: J. Rozbicki (2002), Produkcja i rynek zbóĪ
gleby dobre
gleby Ğrednie
gleby sáabe
gleby bardzo sáabe
Wedáug ocen specjalistów z zakresu gleboznawstwa ocena uwzglĊdniająca
waloryzacjĊ przestrzeni rolniczej jest szczególnie przydatna w stosunku do gatunków
intensywnych, o duĪych wymaganiach glebowych (jĊczmieĔ, pszenica), natomiast w
mniejszym stopniu odnosi siĊ do roĞlin o mniejszych wymaganiach (np. Īyta czy owsa). DuĪa
liczba punktów w ocenie stwarza wiĊksze potencjalne moĪliwoĞci zrealizowania zamierzeĔ
produkcyjnych, zarówno co do wysokoĞci plonu, ale teĪ i jego jakoĞci.
5
Rozbicki Jan: Ksztaátowanie wielkoĞci i jakoĞci plonu zbóĪ w: „Produkcja i Rynek zbóĪ”, str. 142, praca
zbiorowa pod redakcją J. Rozbickiego, Wyd. WieĞ Jutra, Warszawa 2002
45
Plony zbóĪ na poszczególnych kompleksach glebowych, jakie uzyskano w
odmianowych doĞwiadczeniach prowadzonych przez COBORU (Centralny OĞrodek Badania
Odmian RoĞlin Uprawnych) zawiera poniĪsza tabela.
Tabela 9.
WysokoĞü plonów zbóĪ na glebach róĪnej jakoĞci w latach 1997-1999
(w nawiasach numery kompleksów glebowych wg tabeli 8)
Gatunek
Gleby nizinne
ZboĪa jare
Ğrednie
(3, 4, 8)
5,39
dobre
(3, 4, 8)
5,70
Ğrednie
(3, 4)
5,97
Ğrednie
(3, 4)
6,62
sáabe
(5)
5,36
Ğrednie i sáabe
(5, 6)
5,66
sáabe
(5, 6)
5,37
sáabe
(5, 6)
5,88
dobre
(10 ,11)
5,47
ĝrednie
(11)
4,96
Ğrednie i sáabe
(11, 12, 13)
5,55
Ğrednie i sáabe
(11, 12, 13)
5,64
b. dobre i dobre
Ğrednie
(1, 2)
(3, 4, 5)
7,10
6,99
bardzo dobre
dobre
Ğrednie i sáabe
PszenĪyto
(1, 2)
(3, 4)
(5, 6)
7,57
7,48
6,43
b. dobre i dobre
Ğrednie i sáabe
ĩyto
(2, 3, 4)
(5, 6)
6,46
6,19
JĊczmieĔ
b.d
b.d
b.d
ħródáo: COBORU (za: P J. Rozbicki (2002): Produkcja i Rynek zbóĪ, str. 143)
Ğrednie
(11 ,12)
5,70
Ğrednie i sáabe
(11, 12, 13)
5,82
Ğrednie
(11, 12)
5,93
b.d
Pszenica
PszenĪyto
JĊczmieĔ
Owies
b. dobre i dobre
(1, 2)
5,99
bardzo dobre
(2)
5,72
b. dobre i dobre
(1, 2)
6,20
b. dobre i dobre
(1, 2)
6,29
Gleby górskie
ZboĪa ozime
Pszenica
Dane zawarte w powyĪszej tabeli mogą stanowiü wytyczne wyboru gatunków zbóĪ w
zaleĪnoĞci od lokalnych warunków siedliskowych. Oprócz wyĪej wymienionych czynników
naleĪy braü teĪ pod uwagĊ kierunek uĪytkowania uzyskanego plonu, którego wyróĪniki
jakoĞci charakteryzujące przydatnoĞü technologiczną ziarna są odmienne dla poszczególnych
gatunków. I tak na przykáad dla pszenicy najwaĪniejsze znaczenie mają: zawartoĞü biaáka w
s.m. ziarna, wskaĨnik sedymentacji, liczba opadania, gĊstoĞü ziarna w stanie zsypnym.
Gáównym wyróĪnikiem wartoĞci browarnej jĊczmienia jest procentowa zawartoĞü biaáka w
s.m. (w granicach 8,5-11,5%) oraz wyrównanie ziarna. W obrocie Īytem znaczenie ma liczba
opadania i gĊstoĞü ziarna.
46
Pszenica
Najbardziej cenione ziarno pszenicy z przeznaczeniem na cele chlebowe pochodzi z
klimatu kontynentalnego i stepowego, który charakteryzują siĊ wysoką temperatura
powietrza, duĪym promieniowaniem sáonecznym caákowitym i dáugimi okresami niedoboru
opadów atmosferycznych w okresie tworzenia ziarna). Pszenice uprawiane w takich
warunkach zawierają 15-19% biaáka i są okreĞlane jako twarde. W polskich warunkach
klimatycznych w latach o korzystnym przebiegu pogody i zachowaniu szeroko rozumianej
wysokiej kultury uprawy (technologia uprawy – nawoĪenie, ochrona, nasiona kwalifikowane
odpowiednich odmian) moĪna uzyskaü ziarno wysokiej jakoĞci, porównywalne z twardą
pszenicą ozimą – HRW, a w latach niekorzystnych jakoĞü moĪe z trudem speániaü standardy
skupowe.
W Polsce dobre warunki do produkcji pszenicy wysokiej jakoĞci są na Kujawach i
Wielkopolsce, nieco sáabsze w czĊĞci poáudniowej Podlasia i na Dolnym ĝląsku6. Są to rejony
najbardziej przydatne do uprawy pszenicy konsumpcyjnej ze wzglĊdu na: relatywnie duĪe
napromieniowanie sáoneczne caákowite i jednoczeĞnie najwiĊksze niedobory opadów w
koĔcowej czĊĞci okresu wegetacji. Optymalny przebieg pogody dla uprawy pszenicy to:
ciepáa wilgotna jesieĔ, áagodna zima, ciepáa wilgotna wiosna i gorące suche lato. Wystąpienie
duĪych opadów atmosferycznych w koĔcowym okresie wegetacji sprzyja wzrostowi
poraĪenia roĞlin przez choroby grzybowe oraz obniĪają jakoĞü ziarna (zmniejszenie
zawartoĞci biaáka i liczby opadania oraz wzrost rozpáywalnoĞci glutenu).
JĊczmieĔ
SpoĞród czynników Ğrodowiskowych ograniczających plonowanie jĊczmienia naleĪy
wyróĪniü przede wszystkim niedostateczną iloĞü i niekorzystny rozkáad opadów
atmosferycznych, gáównie w Wielkopolsce, na Kujawach, Mazowszu i Podlasiu, a w tzw.
latach suchych równieĪ i w innych rejonach kraju. RównieĪ istotnym ograniczeniem jest
niskie pH gleby, na które jĊczmieĔ jest bardzo wraĪliwy.
JĊczmieĔ jary najlepiej plonuje w pasie WyĪyn ĝrodkowopolskich i Kotlin m.in. ze
wzglĊdu na optymalną iloĞü opadów atmosferycznych w okresie wegetacji i ich korzystny
rozkáad. W przypadku niedostatecznej iloĞci opadów, zwáaszcza wystĊpujących od 2 dekady
maja do 2,3 dekady czerwca (okres intensywnego przyrostu masy roĞlin – od krzewienia do
káoszenia), plonowanie jĊczmienia jest znacznie ograniczone. Negatywny wpáyw przebiegu
6
Krzymuski J., Krasowicz S. 1987: Rejonizacja produkcji zbóĪ chlebowych w Polsce, IUNG Puáawy
47
pogody na plon ziarna i jego jakoĞü moĪna ograniczyü poprzez wáaĞciwy dobór kompleksu
glebowego i warunków agrotechnicznych.
Uprawa jĊczmienia na cele browarne i pokarmowe powinna byü lokalizowana na
glebach najlepszych (kompleks pszenny dobry i bardzo dobry oraz Īytni bardzo dobry),
zwáaszcza w gorszych warunkach pod wzglĊdem iloĞci i rozkáadu opadów. Z gleb sáabszych
(kompleks pszenny wadliwy i Īytni dobry) jakoĞü uzyskanego ziarna na cele konsumpcyjne i
na sáód gorzelniczy jest równieĪ zadowalająca. Natomiast maáo przydatne sa pod uprawĊ
jĊczmienia gleby ciĊĪkie, naleĪące do kompleksu zboĪowo-pastewnego mocnego, ze wzglĊdu
na okresowe nadmierne uwilgotnienie. Na glebach tych roĞliną najlepiej plonującą jest owies,
a nawet pszenica jara.
JĊczmieĔ, spoĞród wszystkich gatunków zbóĪ, jest najbardziej wraĪliwy na
zakwaszenie gleby. RoĞliny rozwijające siĊ w warunkach niskiego pH gleby ograniczają
rozwój systemu korzeniowego, co powoduje zmniejszenie produkcji masy nadziemnej i
spadek plonów. W skrajnych warunkach na glebach bardzo kwaĞnych roĞliny jĊczmienia
mogą zamieraü i wypadaü. Uregulowanie pH gleby przed uprawą jĊczmienia jest sprawą
zasadniczą, tym bardziej Īe od zoptymalizowania pH gleby dla danego gatunku zaleĪy
efektywnoĞü wykorzystania przez roĞliny skáadników pokarmowych zawartych w glebie i w
nawozach mineralnych – a w konsekwencji wysokoĞü i jakoĞü plonów.
ĩyto i pszenĪyto
W Polsce istnieją korzystne warunki glebowe i klimatyczne do uprawy Īyta i
pszenĪyta ozimego. Za najbardziej przydatne do uprawy pszenĪyta uznawane sa gleby
zaliczane do kompleksu glebowego Īytniego bardzo dobrego i dobrego. Na kompleksach
pszennych ze wzglĊdów przyrodniczych i ekonomicznych z roĞlin zboĪowych uprawia siĊ
gáównie pszenicĊ i jĊczmieĔ. PszenĪyto jest maáo przydatne do uprawy na glebach kompleksu
Īytniego sáabego i bardzo sáabego, które są zakwaszone, ulegają áatwo przesuszeniu, co
zmniejsza ich plonowanie oraz naraĪa na poraĪenie chorobami. Na glebach tych stabilniej
plonuje Īyto. PszenĪyto ozime tylko nieco póĨniej niĪ Īyto rozpoczyna wiosenną wegetacjĊ,
kiedy na ogóá jest dostateczna iloĞü wody w glebie, a takĪe dziĊki stosunkowo dobrze
rozwiniĊtemu systemowi korzeniowemu, pszenĪyto (podobnie jak Īyto) lepiej niĪ pszenica
wykorzystuje zapasy wody pozimowej z gleby.
48
Kukurydza
Kukurydza ma stosunkowo wysokie wymagania glebowe i najlepiej plonuje na
glebach zasobnych w próchnicĊ, bĊdących w dobrej strukturze, przewiewnych i
przepuszczalnych o odczynie.
Warunki klimatyczne, w których siĊ znajdujemy, są sprzyjające do uprawy tej roĞliny
w caáym kraju (z wyjątkiem terenów górskich i nadmorskich), ale dotyczy to wáaĞciwie
jedynie kukurydzy na kiszonkĊ z caáych roĞlin. Znacznie mniejszy zasiĊg ma uprawa
kukurydzy na kiszonkĊ z rozdrobnionych kolb (tzw. CCM). Na póánocy uprawa na CCM jest
zawodna z powodu krótkiego okresu wegetacyjnego, który uniemoĪliwia osiągniĊcie
odpowiedniej dojrzaáoĞci do zbioru. Najbardziej przydatne do uprawy na ziarno są rejony:
poáudniowo-wschodni i poáudniowo-zachodni. Obejmują one KotlinĊ Sandomierską,
poáudniową czĊĞü WyĪyny Lubelskiej, poáudniową i zachodnią WielkopolskĊ oraz NizinĊ
ĝląską i czĊĞü Pogórza Sudeckiego. Mniej korzystny do uprawy na ziarno, ze wzglĊdu na
ryzyko niedojrzewania ziarna, jest rejon Ğrodkowy. Najmniej odpowiedni zaĞ rejon póánocny,
gdzie uprawa na ziarno obarczona jest duĪym ryzykiem. Chodzi tu przede wszystkim o
warunki cieplne i dáugoĞü okresu wegetacji. Te drobne przeszkody pokonuje siĊ przez
dopasowanie odmian o odpowiedniej wczesnoĞci do dáugoĞci okresu wegetacji. PostĊp
biologiczny poszedá tak daleko, Īe moĪna dobraü sobie takie odmiany, które są odporne na
krótkotrwaáe okresy cháodu, szczególnie w okresie wiosennym. Niektóre odmiany wykazują
duĪą tolerancjĊ na suszĊ, odpornoĞü na gáowniĊ.
Niekorzystna struktura zasiewów
SpoĞród innych elementów decydujących o wysokoĞci plonów i jakoĞci ziarna są
czynniki agrotechniczne, w tym wybór przedplonu. W polskich warunkach, ze wzglĊdu na
bardzo wysoki i wciąĪ rosnący udziaá zbóĪ w strukturze uĪytkowania gruntów rolnych
powoduje, Īe wpáyw przedplonu ma czĊsto negatywny charakter.
Obszar uprawianych zbóĪ w 2007 r. byá zaledwie o 1,7% mniejszy niĪ w 1990 r.,
podczas gdy powierzchnia zasiewów ogóáem zmalaáa o 19,6%. W konsekwencji ich udziaá w
strukturze zasiewów wzrósá do 73%, wobec niepeána 60% na początku przemian ustrojowych.
49
Tabela 10. Udziaá zbóĪ w strukturze zasiewów
Wyszczególnienie
1990 1995
Powierzchnia zasiewów ogóáem
w mln ha
Udziaá zbóĪ w zasiewach (%)
z tego: pszenicy
(%)
Udziaá pszenicy w zasiewach
zbóĪ
(%)
2000
2002
2005
2006
2007
14,2
14,9
12,4
10,8
11,2
11,5
11,5
59,5
16,0
27,0
66,1
19,0
28,4
71,0
21,2
30,1
77,1
22,4
29,1
74,4
19,8
26,6
73,1
19,0
26,0
72,9
18,4
25,3
ħródáo: Dane GUS i obliczenia wáasne
Tak duĪa koncentracja zbóĪ w uprawie jest niekorzystna ze wzglĊdów
przyrodniczych. ZwiĊkszenie udziaáu zbóĪ w strukturze zasiewów (przy wzglĊdnej
stabilizacji ich areaáu) ma podáoĪe ekonomiczne i nastąpiáo gáównie na skutek wyáączenia
czĊĞci gruntów ornych z uprawy i zmniejszenia powierzchni uprawy roĞlin motylkowych i
okopowych (gáównie ziemniaków).
Uprawa zbóĪ po sobie na tym samym polu przez dwa czy nawet trzy lata prowadzi do
wzrostu poraĪenia chorobami, wzrostu zachwaszczenia oraz zmniejszenia iloĞci substancji
organicznych w glebie. Na uprawĊ po zboĪach káosowych najbardziej negatywnie reaguje
pszenica i jĊczmieĔ, najmniej zaĞ Īyto. Wadliwy dobór stanowiska powoduje znaczne
obniĪenie plonów, wedáug specjalistów od kilku do nawet kilkudziesiĊciu procent. Wedáug
badaĔ IUNG obniĪenie plonów ziarna pszenicy wskutek uprawy po zboĪowych wynosiáo ok.
21%7.
W uprawie zbóĪ po sobie wyraĨnie wzrasta zagroĪenie poraĪenia roĞlin grzybami
pasoĪytniczymi wywoáującymi choroby podstawy ĨdĨbáa (tzw. choroby podsuszkowe) zgorzel podstawy ĨdĨbeá, áamliwoĞü ĨdĨbeá, fuzaryjna zgorzel podstawy ĨdĨbáa i korzeni.
Choroby te uszkadzają system korzeniowy oraz ĨdĨbáo, a ich sprawcy przenoszą siĊ na roĞlinĊ
nastĊpczą poprzez glebĊ i resztki poĪniwne. Wskutek poraĪenia zbóĪ (gáównie ozimych, w
tym pszenicy) nastĊpuje przerzedzenie áanu, wczeĞniejsze dojrzewanie (podsychanie)
poraĪonych roĞlin - bielenie káosów, gorsze wypeánienie ziarna i wiĊkszy udziaá poĞladu,
wiĊksze zagroĪenie wylegniĊcia roĞlin. Strata plonu ziarna moĪe siĊgaü nawet 50%.
CzĊsta uprawa zbóĪ po sobie powoduje naruszenie równowagi ekologicznej
Ğrodowiska, co objawia siĊ znacznym wzrostem zachwaszczenia plantacji oraz kompensacją
gatunków chwastów, które mają podobne tempo wzrostu i dáugoĞü okresu wegetacji jak
7
KuĞ I (1987): Zasady zmianowania roĞlin w warunkach zwiĊkszonego udziaáu zbóĪ w strukturze zasiewów.
IUNG Puáawy
50
roĞlina uprawna. ZwiĊkszony udziaá zbóĪ powoduje np. wystĊpowanie w wiĊkszym nasileniu
miotáy zboĪowej, przytulii czepnej, rumianowatych, gwiazdnicy pospolitej, bratka polnego,
owsa gáuchego. Uproszczone zmianowanie sprzyja takĪe wiĊkszemu zaperzeniu pól.
Nasileniu zachwaszczenia sprzyja takĪe gorsza zdrowotnoĞü zbóĪ oraz przerzedzenie áanu.
Uproszczenie zmianowania wpáywa na ograniczenie wystĊpowania mikroorganizmów
prowadzących rozkáad resztek roĞlinnych w glebie oraz na wzrost zawartoĞci substancji
fitotoksycznych, hamujących wschody i początkowy wzrost zbóĪ, szczególnie ozimin.
Substancje te powstają podczas rozkáadu w glebie resztek poĪniwnych i sáomy.
WysokoĞü strat w plonach wynikających z duĪego udziaáu zbóĪ w strukturze
zasiewów zaleĪy od wielu czynników. Przy wyĪszym poziomie agrotechniki, lepszych
glebach i wyĪszej kulturze tych gleb, optymalnym rozkáadzie opadów, itp. spadki plonów są
niĪsze. Z punktu widzenia przyrodniczego i ekonomicznego istnieje moĪliwoĞü
wprowadzania pewnych racjonalnych uproszczeĔ zmianowania, ale nie dopuszczających do
duĪego spadku plonów.
W páodozmianach zboĪowych zaleca siĊ uprawĊ w gorszych stanowiskach, nawet na
glebach lepszych, gatunków o mniejszych wymaganiach przedplonowych - pszenĪyto,
jĊczmieĔ, mieszanki zboĪowe, owies lub mieszanki zboĪowo-strączkowe. Taki dobór
gatunków jest uzasadniony w przypadku produkcji zbóĪ na paszĊ na wáasne potrzeby. W
przypadku uprawy zbóĪ na sprzedaĪ moĪna wyjątkowo zdecydowaü siĊ na uprawĊ pszenicy
po sobie lub po jĊczmieniu, zakáadając uzyskanie gorszych efektów ekonomicznych, tzn.
niĪszych plonów i koniecznoĞü zwiĊkszenia kosztów produkcji. Decyzja taka musi byü
poprzedzona rachunkiem ekonomicznym - trzeba rozwaĪyü czy ponieĞü wyĪsze koszty na
produkcjĊ ziarna o wyĪszej wartoĞci rynkowej, czy pozostaü przy produkcji ziarna paszowego
o mniejszej wartoĞci rynkowej, ale i mniejszych nakáadach na jego produkcjĊ.
WĞród roĞlin zboĪowych przedplony dobre i bardzo dobre są zwykle przeznaczane
pod pszenicĊ ozimą i jarą oraz jĊczmieĔ jary. Utrwala to pozycjĊ Īyta, pszenĪyta i owsa jako
roĞlin uprawianych po przedplonach zboĪowych.
Jedynie kukurydza naleĪy do nielicznych roĞlin na Ğwiecie, którą moĪna uprawiaü w
monokulturze czyli rok po roku, bez zmianowania, a takĪe spadków plonów w latach
nastĊpnych, chociaĪ bardzo dobrym przedplonem są okopowe i strączkowe, dobrym
motylkowate, rzepak, a Ğrednim – zboĪa
51
2.3.
RoĞliny oleiste
Rzepak jest gáówną roĞliną oleistą uprawianą w Europie zachodniej i Ğrodkowej. W
Europie w caákowitej powierzchni uprawy roĞlin oleistych jego udziaá wynosi ponad 80%, a
w Polsce przekracza 95%. W produkcji zdecydowanie dominuje ozima forma rzepaku, która
pozwala uzyskaü wyĪsze i bardziej stabilne plony niĪ rzepak jary.
Czynniki ograniczające areaá uprawy rzepaku
W polskich warunkach najwaĪniejszymi czynnikami ograniczającymi powierzchniĊ
uprawy rzepaku są: jakoĞü gleby, niebezpieczeĔstwo wymarzania, struktura agrarna i
dopuszczalny udziaá rzepaku w strukturze zasiewów (w páodozmianie).
JakoĞü gleb. Tylko na glebach bardzo dobrych i dobrych moĪna uzyskaü wzglĊdnie
duĪe i stabilne plony rzepaku Wedáug IUNG Puáawy8 w Polsce posiadamy w sumie okoáo 7,0
mln ha takich gleb, czyli okoáo 50% ogóáu gruntów ornych.
Tabela 11.
PrzydatnoĞü gleb do uprawy rzepaku w Polsce
Gleby
Kompleks przydatnoĞci
Polska
rolniczej gleb*
mln ha
%
Bardzo dobre (a)
1, 2, 10
3,65
24
Dobre (b)
3, 4, 8, 11
3,89
26
ĝrednie (c)
5
2,42
16
Sáabe (d)
6, 9
3,19
23
Bardzo sáabe (e)
7
1,64
12
*/ Kompleksy przydatnoĞci rolniczej gleb:
(a) pszenny bardzo dobry (1), pszenny dobry (2) i pszenny górski (10);
(b) pszenny wadliwy (3), Īytni b. dobry (4), zboĪowo-pastewny mocny (8), zboĪowy górski (11);
(c) Īytni dobry (5);
(d) Īytni sáaby (6), zboĪowo-pastewny sáaby (9);
(e) Īytni bardzo sáaby (7).
ħródáo: KuĞ J. IUNG: Uwarunkowania moĪliwoĞci wzrostu produkcji rzepaku na cele energetyczne na
LubelszczyĨnie, 2007 r.
W poszczególnych województwach udziaá takich gleb waha siĊ od okoáo 30%
(lubuskie, áódzkie i mazowieckie) do 70% (dolnoĞląskie, maáopolskie, opolskie i
podkarpackie)9. Na glebach Ğrednich (kompleks 5 – Īytni dobry) uzyskuje siĊ plony rzepaku
zdecydowanie mniejsze i bardziej zmienne w latach, szczególnie niskie przy niedoborze
opadów w maju i czerwcu. Na glebach sáabych i bardzo sáabych, których w Polsce jest ponad
8
Prof. Jan KuĞ: IUNG: Uwarunkowania i moĪliwoĞci wzrostu produkcji rzepaku na cele energetyczne na
LubelszczyĨnie. Materiaáy z Konferencji: Odnawialne ħródáa Energii na LubelszczyĨnie - promocja i
moĪliwoĞci rozwoju, Lublin, grudzieĔ 2007 r.
9
Podziaá ten nie pokrywa siĊ do koĔca z klasyfikacją bonitacyjna gleb, gdyĪ gleby sklasyfikowane wedáug klas
bonitacji I-III (uznawanych jako bardzo dobre i dobre) obejmują ok. 26% uĪytków rolnych. W podziale wedáug
przydatnoĞci kompleksów glebowych, do gleb dobrych zaliczono wiĊcej niĪ poáowĊ gleb klasy IV, która
obejmuje aĪ 40% gruntów uĪytków rolnych w Polsce
52
5 mln ha (34% ogóáu gruntów ornych), plony rzepaku są niskie i bardzo zmienne w latach i
gleby te są caákowicie nieprzydatne do jego uprawy.
W latach 2004-2005 rzepakiem obsiewno w Polsce okoáo 550 tys. ha gruntów, czyli
ponad 7% gleb bardzo dobrych i dobrych, w peáni przydatnych do uprawy tej roĞliny. W
trzech województwach (lubuskie, opolskie i zachodniopomorskie) rzepak zajmowaá 14-19%
takich gleb, natomiast w 7 województwach jego udziaá w strukturze zasiewów byá znikomy,
gdyĪ nie przekraczaá 2% gleb dobrych i bardzo dobrych (rys. 3). W 2007 r. areaá uprawy
rzepaku zwiĊkszyá siĊ do prawie 800 tys. ha, czyli ponad 10% gleb bardzo dobrych i dobrych.
W niektórych województwach udziaá ten wynosiá prawie 30% (zachodniopomorskie,
lubuskie). W dolnoĞląskim, opolskim i kujawsko-pomorskim byá wyĪszy niĪ 20%, a
pomorskim i wielkopolskim wskaĨnik ten byá tylko nieznacznie mniejszy.
Rys. 3.
Udziaá gleb b. dobrych i dobrych i udziaá rzepaku w powierzchni gleb
bardzo dobrych i dobrych (w 2007 r.)
Udziaá rzepaku w powierzchni gleb bardzo dobrych i dobrych w
2007 r.
Udziaá gleb bardzo dobrych i dobrych
21-40%
41-60%
61-70%
0-10%
11-20%
20-30%
Rzepak jest roĞliną wraĪliwą na przebieg pogody w okresie zimy, a zwáaszcza na
niskie temperatury wystĊpujące bez dostatecznej pokrywy ĞnieĪnej. Z wieloletnich analiz
Zakáadu Agrometeorologii IUNG wynika, Īe w poáudniowo-zachodniej Polsce naleĪy siĊ
liczyü z wymarzaniem rzepaku przeciĊtnie co 18-20 lat, natomiast dla terenów póánocnowschodnich okres ten wynosi 6-8 lat.
53
Rys. 4.
PrawdopodobieĔstwo wymarzania rzepaku ozimego w róĪnych rejonach Polski w %
ħródáo: Jan KuĞ - Instytut Uprawy NawoĪenia i Gleboznawstwa w Puáawach: MOĩLIWOĝCI
UPRAWY RZEPAKU NA CELE ENERGETYCZNE, 2001 r.
Dla póánocnych rejonów woj. lubelskiego okres ten moĪna szacowaü na 6, zaĞ dla
poáudniowych na 10 lat. Wprawdzie przemarzniĊty rzepak ozimy moĪna przesiewaü jarym,
jednak wiąĪe siĊ to z dodatkowymi kosztami. NiĪszy jest teĪ uzyskany plon.
Ograniczenie uprawy rzepaku związane są równieĪ z niekorzystną strukturą agrarna
polskiego rolnictwa. Na maáych plantacjach wydajnoĞü pracy nowoczesnego sprzĊtu jest
niska, a ponadto szkodniki wyrządzają wiĊksze szkody, w związku z tym powierzchnia
pojedynczej plantacji rzepaku powinna wynosiü przynajmniej 1,5-2 ha. Ponadto drobne
gospodarstwa, czĊsto nie posiadają wystarczającej bazy technicznej, by w peáni zapewniü
poprawną agrotechnikĊ rzepaku, co dodatkowo obniĪa jego plony i produkcjĊ czyni
nieopáacalną. W związku z tym uprawa rzepaku powinna i koncentruje siĊ przede wszystkim
w wiĊkszych gospodarstwach.
Znajduje to odzwierciedlenie w badaniach GUS dotyczących struktury gospodarstw
uprawiających rzepak W drobnych i Ğrednich gospodarstwach (do 15 ha) udziaá rzepaku w
strukturze zasiewów jest maáy, gdyĪ wynosi 1-2 %. Gospodarstwa takie muszą poszukiwaü
bardziej pracocháonnych kierunków produkcji (uprawa roĞlin pastewnych i chów zwierząt
ewentualnie produkcja warzyw). Uprawa rzepaku jest natomiast bardziej atrakcyjna dla
gospodarstw wiĊkszych, gdyĪ jest on roĞliną podobną technologicznie do zbóĪ i przy jego
uprawie moĪna uzyskaü duĪą wydajnoĞü pracy. Gospodarstwa o powierzchni 20-50 ha
rzepakiem obsiewaáy ponad 4% gruntów ornych, natomiast w grupie gospodarstw powyĪej 50
54
ha jego udziaá w strukturze zasiewów wynosiá 9%, zaĞ najwiĊkszych gospodarstwach
(powyĪej 100 ha) przekraczaá 13%. Dodatkowo w tej grupie gospodarstw, w warunkach
bardzo duĪego udziaáu zbóĪ w strukturze zasiewów (Ğrednio okoáo 75%), rzepak posiada duĪe
znaczenie jako roĞlina fitosanitarna poprawiająca zmianowanie, bĊdącą dobrym przedplonem
dla zbóĪ.
Z uwagi na rozdrobnienie agrarne, znikomy jest takĪe udziaá rzepaku w strukturze
zasiewów woj. podkarpackiego, maáopolskiego i ĞwiĊtokrzyskiego, pomimo iĪ posiadają one
w granicach 60-70 % gleb dobrych i bardzo dobrych, a warunki zimowania rzepaku są na tym
obszarze równieĪ korzystne.
UwzglĊdniając
jakoĞü
gleb
i
dodatkowo
rejonizacjĊ
uprawy
(wiĊksze
niebezpieczeĔstwo wymarzania rzepaku w rejonach póánocno-wschodnich kraju) oraz
strukturĊ obszarową gospodarstw (w maáych gospodarstwach trudno jest poprawnie
zorganizowaü jego produkcjĊ) moĪna przyjąü, potencjalny areaá uprawy rzepaku w Polsce
wynosi okoáo 1,0-1,1 mln ha. Przy takiej powierzchni uprawy rzepakiem naleĪaáoby
obsiewaü, Ğrednio w kraju, okoáo 13% gleb dobrych i bardzo dobrych. Po wáączeniu do tej
analizy gleb Ğrednich, rzepak ozimy zajmowaáby okoáo 10% gleb bardzo dobrych, dobrych i
Ğrednich. Wymaga to wáączenia do produkcji rzepaku równieĪ tych rejonów Polski, które
posiadają korzystne warunki glebowo-klimatyczne, a rzepak dotychczas zajmuje znikome
powierzchnie z przyczyn organizacyjnych (struktura agrarna). OsiągniĊcie tak duĪego
wzrostu powierzchni uprawy rzepaku wymaga znacznego zwiĊkszenia powierzchni jego
uprawy poza dotychczasowymi rejonami produkcji. Jednak w rejonach o bardzo
rozdrobnionej strukturze agrarnej (woj. maáopolskie, ĞwiĊtokrzyskie i podkarpackie)
moĪliwoĞci zwiĊkszenia powierzchni uprawy rzepaku w najbliĪszym okresie są mniejsze.
2.4.
RoĞliny wysokobiaákowe
RoĞliny wysokobiaákowe (strączkowe) dostarczają wysokobiaákowej paszy, zarówno
w formie nasion, jak i masy zielonej, oraz wartoĞciowego poĪywienia dla ludzi, a takĪe
speániają waĪną rolĊ w zwiĊkszaniu produkcyjnoĞci gleb. Odgrywają niekwestionowaną rolĊ
w páodozmianie, przerywając czĊste nastĊpstwo zbóĪ po sobie. Są jednak niezbyt chĊtnie
uprawiane ze wzglĊdu na dosyü duĪą zawodnoĞü w plonowaniu. W latach o wiĊkszej iloĞci
opadów sáabo kwitną i zawiązują strąki, nierównomiernie dojrzewają oraz dają duĪo zielonej
masy. Natomiast w latach suchych zasychają i opadają zawiązki kwiatów oraz owoców.
Oprócz niekorzystnego przebiegu pogody, przyczyną niskich plonów są báĊdy popeániane w
55
uprawie tych roĞlin (niewáaĞciwy dobór gleby, opóĨnianie terminu siewu, iloĞü i gáĊbokoĞü
siewu, nieprawidáowa pielĊgnacja plantacji).
Bobik
Bobik naleĪy do grupy roĞlin motylkowych jednorocznych, grubonasiennych, o
najwyĪszym potencjale plonowania. Jest roĞliną jarą, klimatu wilgotnego, wykazującą
najwyĪsze, spoĞród wysokobiaákowych (strączkowych), zapotrzebowanie wody w okresie od
pąkowania do zawiązywania strąków. Udaje siĊ dobrze na glebach zwiĊzáych i gáĊbokich, o
duĪej zawartoĞci próchnicy i duĪej pojemnoĞci wodnej, o odczynie obojĊtnym, klasy
bonitacyjnej I, II i III oraz utrzymane w dobrej kulturze kl. IV.
Warunkiem dobrego plonowania bobiku jest odpowiednia wilgotnoĞü gleby w okresie
wegetacji, zwáaszcza podczas kwitnienia, zawiązywania i wypeániania nasion. Niedobór wody
w okresie wegetacji bardzo obniĪa plonowanie. Bobik moĪe byü uprawiany na terenie caáego
kraju z wyjątkiem rejonów podgórskich. Najkorzystniejsze warunki klimatyczne dla uprawy
bobiku są w pasie nadmorskim (od Zalewu SzczeciĔskiego po Zalew WiĞlany), na Pojezierzu
(Pomorskim i Mazurskim), Nizinie Podlaskiej, w dorzeczu górnego i Ğrodkowego biegu
Warty i Pilicy, na WyĪynie Maáopolskiej oraz w dolnym biegu Wisáy i Sanu. Bobik jest
roĞliną klimatu morskiego. Potrzebuje dostatku wody w glebie i powietrzu. JednoczeĞnie nie
ma praktycznie dla niego gleb zbyt ciĊĪkich. System korzeniowy ma wyjątkowe zdolnoĞci
fitomelioracyjne. Nawet na bardzo ciĊĪkiej glebie ilastej lub gliniastej korzenie rozrastają siĊ
silnie. Po obumarciu tworzą tunele, którymi powietrze dociera w gáąb profilu glebowego, oraz
stanowią dogodne drogi dla korzeni roĞlin nastĊpczych nie mających juĪ takich zdolnoĞci.
Warunkiem intensywnego wzrostu i rozwoju bobiku jest, poza dostatkiem wody, zasobnoĞü
podáoĪa w podstawowe skáadniki pokarmowe oraz wapĔ.
Bardzo specyficzne wymagania powodowaáy ograniczenie zasiĊgu jego uprawy. Ale z
drugiej strony wysoki potencjaá plonowania, siĊgający 3-4 ton nasion z hektara, o zawartoĞci
30 proc. biaáka, zachĊciáy polskich hodowców do prac nad uzyskaniem nowych odmian.
Odmiany bobiku dzielą siĊ na dwie grupy: tradycyjne i samokoĔczące. Odmiany
samokoĔczące ustĊpują plonami odmianom tradycyjnym o okoáo 5-10%, ale mają takie
korzystne cechy, jak: niĪsze, a zatem mniej wylegające roĞliny, wczeĞniej i równomierniej
dojrzewające, czyli wczeĞniej zwalniające stanowiska pod zboĪa ozime. Ma to szczególne
znaczenie w póánocnych regionach Polski. DáugoĞü okresu wegetacji odmian o tradycyjnym
typie wzrostu wynosi przeciĊtnie 135-138 dni. Natomiast odmiany samokoĔczące dojrzewają
o 7-8 dni wczeĞniej.
56
àubin
Warunki klimatyczne Polski zdecydowanie odpowiadają áubinom. Niezwykáa
plastycznoĞü gatunkowa co do wymagaĔ glebowych sprawia, Īe mogą rosnąü nie tylko na
doskonaáych glebach na przykáad Kujaw – áubin biaáy, ale równieĪ na mazowieckich i
podlaskich piaskach – áubin Īóáty.
àubin Īóáty i wąskolistny najlepiej udają siĊ na glebach przepuszczalnych klasy IV i V
(na VI wyáącznie na zieloną masĊ), najczĊĞciej o pH lekko kwaĞnym (áubin Īóáty) do
obojĊtnego (pozostaáe dwa gatunki). Niewskazane są gleby zlewne, podmokáe, o duĪej
zawartoĞci próchnicy. Nieco lepsze gleby – klasy IV – naleĪy przeznaczyü pod áubin biaáy,
który w takich warunkach glebowych dojrzewa niemal równoczeĞnie z áubinem Īóátym, bez
koniecznoĞci desykacji, nawet w Ğrodkowej Polsce. Najkrótszy okres wegetacji ma áubin
wąskolistny, stąd jego uprawa na terenie caáego kraju nie nastrĊcza Īadnych trudnoĞci.
System korzeniowy áubinu w zaleĪnoĞci od przepuszczalnoĞci gleby moĪe siĊgaü
nawet do 240 cm. Grube (1-2 cm u nasady) palowe korzenie wpáywają na glebĊ
strukturotwórczo, przyczyniając siĊ do zgruĨlania cząsteczek glebowych i poprawy
warunków tlenowych dla rozwoju poĪądanych w glebie bakterii brodawkowych. W kanaáach
powstaáych po obumarciu korzeni i w przestrzeniach miĊdzy gruzeákami gleby áatwo
rozwijają siĊ korzenie roĞlin nastĊpczych. GáĊboki system korzeniowy áubinu pobiera z
gáĊbszych warstw profilu glebowego wypáukane związki wapnia, fosforu i potasu,
przemieszczając je poprzez resztki poĪniwne do páytszych warstw gleby. W ten sposób stają
siĊ one osiągalne dla roĞlin uprawianych po strączkowych. Wydzielane przez korzenie
substancje uruchamiają niedostĊpne dla innych roĞlin związki fosforu, co w niektórych
krajach wykorzystywane jest jako forma nawoĪenia gleb fosforem.
NajwaĪniejszą biologiczną cechą áubinów jest ich zdolnoĞü do wiązania azotu
atmosferycznego i praktycznego samozaopatrzenia w ten skáadnik. Symbioza korzeni z
bakteriami brodawkowymi dostarcza rocznie ok. 70-110 kg azotu na ha, który jest – co warto
podkreĞliü – w caáoĞci wykorzystywany przez roĞliny. Tymczasem z kaĪdych 100 kg azotu
zastosowanego w nawozach mineralnych, roĞliny wykorzystują jedynie 50-70 kg. Uprawiając
áubin w poplonie i przyorując zieloną masĊ, wnosi siĊ
do gleby ok. 6 t suchej masy
organicznej, co jest równowaĪne peánej dawce obornika. Wraz z przyoraną zieloną masą do
gleby trafia 150 kg azotu na ha. Tak duĪa dawka suchej masy wydatnie wzbogaca glebĊ w
związki organiczne, z których powstaje próchnica. Przeciwdziaáa ona wypáukiwaniu
skáadników pokarmowych w gáąb profilu glebowego.
57
Uprawiając áubin w miĊdzyplonach lub poplonach (np. po rzepaku lub jĊczmieniu
ozimym) zacienia siĊ glebĊ, chroniąc jej Īycie biologiczne. Na 1 m2 gleby kukurydza
wytwarza 11 m2 powierzchni liĞciowej, pszenica – 15 m2, a áubin Īóáty aĪ 50 m2. W efekcie
wzrasta ĪyznoĞü, sprawnoĞü i kultura gleby, która jest doskonale zabezpieczona przed
degradacją materii organicznej, a áubin staje siĊ jedną z najwaĪniejszych roĞlin
ekologicznych.
Dalsze zalety uprawy áubinu w gospodarstwie to moĪliwoĞü daleko idącej
oszczĊdnoĞci w stosowaniu szkodliwego dla Ğrodowiska nawoĪenia azotowego. Zamiast
wnoszenia pod zboĪa np. 100-120 kg N na ha wystarczy zasiliü roĞliny nastĊpcze pogáównie
dawką 30-40 kg N na ha. Wszystkie wyĪej wymienione zalety áubinu pozwalają na uzyskanie
wyĪszych o 0,5-1 t z ha plonów roĞlin nastĊpczych. TakĪe inne nawozy moĪna zastosowaü w
zmniejszonej iloĞci.
àubiny mają maáe wymagania cieplne przez caáy okres wegetacji, dobrze znoszą
przymrozki i oraz wykazują znaczną odpornoĞü na niedobór opadów, zwáaszcza w okresie
kwitnienia i zawiązywania strąków.
àubin moĪe byü uprawiany na: nasiona paszowe, spoĪywcze lub przemysáowe w
siewie czystym; na nasiona paszowe w mieszankach ze zboĪami, np. z pszenĪytem jarym; na
zielonkĊ w plonie gáównym i miĊdzyplonach; na zielony nawóz – gáównie odmiany gorzkie.
KaĪdy z kierunków uĪytkowania wymaga specyficznej agrotechniki. Uprawa áubinu w
gospodarstwie nie nastrĊcza Īadnych trudnoĞci ani organizacyjnych, ani sprzĊtowych.
NiezbĊdna jest teĪ dobra znajomoĞü odmian áubinu, np. rozróĪnianie form sáodkich i
gorzkich (na przyoranie lub cele przemysáowe np. do produkcji ekstraktu áubinowego lub
prebiotyków), tolerancyjnych na opóĨnienie terminu siewu (termoneutralnych) czy szybciej
dojrzewających (samokoĔczących). Uprawiane w naszym kraju gatunki áubinu róĪnią siĊ
nieco swoimi wáaĞciwoĞciami i przydatnoĞcią do poszczególnych kierunków uĪytkowania.
NajwyĪszą plennoĞcią charakteryzuje siĊ uprawiany wyáącznie na nasiona paszowe áubin
biaáy; w korzystnych warunkach glebowo-klimatycznych moĪna uzyskaü 3-4 t z ha o
stosunkowo niskiej zawartoĞci wáókna. Dobrze teĪ plonuje áubin wąskolistny – 2,5 do 3 t z ha
z przeznaczeniem na cele paszowe (odmiany sáodkie) i na przyoranie lub cele przemysáowe.
NajniĪsze plony nasion, rzĊdu 1,5-2 t z ha, z racji uprawy na najsáabszych glebach, uzyskuje
siĊ w uprawie áubinu Īóátego, który podobnie jak wąskolistny moĪe byü takĪe
wykorzystywany do uprawy na zielonkĊ, równieĪ w mieszankach zboĪowo-strączkowych.
58
Groch
Najbardziej korzystna jest uprawa grochu w rejonie Ğrodkowo-zachodnim kraju, nieco
mniej w Ğrodkowym i póánocno-wschodnim. Wymagania glebowe grochu są zróĪnicowane w
zaleĪnoĞci od typu odmian i kierunku uprawy. Odmiany jadalne mają wiĊksze wymagania niĪ
pastewne, szczególnie barwnie kwitnące. Dlatego odmiany karáowe, biaáo kwitnące grochu
powinny byü uprawiane na glebach kompleksów: pszennego dobrego i Īytniego bardzo
dobrego, póákaráowe, biaáo i barwnie kwitnące – Īytniego bardzo dobrego i Īytniego dobrego,
a wysokie pastewne, barwnie kwitnące na glebach kompleksów: Īytniego dobrego i Īytniego
sáabego. Nie warto uprawiaü grochu na cele nasienne na zbyt dobrych glebach, bo powoduje
to przedáuĪenie wegetacji, zwiĊksza nierównomiernoĞü jego dojrzewania oraz zmniejsza plon
nasion.
Najlepszymi przedplonami dla grochu są zboĪa uprawiane w trzecim roku po
oborniku. Trzeba unikaü uprawy grochu po roĞlinach okopowych z powodu zwiĊkszonego
ryzyka wylegania roĞlin. Przerwa w uprawie roĞlin motylkowych na tym samym polu
powinna wynosiü 4-5 lat. Izolacja przestrzenna od roĞlin motylkowych ogranicza nasilenie
wystĊpowania szkodników: mszycy grochowej, oprzĊdzika prĊgowanego i wieloĪernego.
Perspektywy uprawy
Mimo licznych zalet związanych z uprawą roĞlin strączkowych ich powierzchnia
uprawy w Polsce jest niewielka, a udziaá w strukturze zasiewów oscyluje ok. 1%. Jedną z
waĪnych przyczyn stosunkowo maáego zainteresowania uprawą tej grupy roĞlin są niezbyt
wysokie i zmienne w latach plony nasion. Potencjalne moĪliwoĞci plonotwórcze roĞlin
strączkowych są duĪe, ale ich wraĪliwoĞü na niekorzystny przebieg pogody oraz podatnoĞü na
poraĪenie przez choroby sprawiają, Īe uzyskuje siĊ czĊsto niskie plony nasion. Ciągle za maáe
zainteresowanie uprawą roĞlin strączkowych wynika równieĪ z niskich cen zbytu nasion, co
znacznie zmniejsza opáacalnoĞü ich uprawy w stosunku do innych roĞlin, na przykáad do
zbóĪ.
59
3.
Ocena wpáywu krajowych i zewnĊtrznych uwarunkowaĔ
ekonomicznych na rozwój rynku w Polsce
3.1.
Uwarunkowania makroekonomiczne na Ğwiecie (rozwój ekonomiczny z
wyróĪnieniem zmian w poszczególnych rejonach Ğwiata, zmiany popytu
na ĪywnoĞü, zmiany cen Ğrodków produkcji i produktów rolnych, itp.)
W ostatnich latach sytuacja makroekonomiczna na Ğwiecie wywiera coraz wiĊkszy
wpáyw na rolnictwo, zarówno globalnie, jak i na rynki krajowe. Dzieje siĊ tak dlatego, Īe
zacieĞniają siĊ powiązania ekonomiczne pomiĊdzy poszczególnymi rejonami Ğwiata, a takĪe
pomiĊdzy sektorami gospodarki.
WiĊkszoĞü Ğrednio i dáugoterminowych prognoz mówi o tym, Īe Ğwiatowa gospodarka
w najbliĪszych latach wejdzie w fazĊ dáugoterminowego, zrównowaĪonego wzrostu
gospodarczego, co w Ğwietle ostatnich wydarzeĔ na rynkach kapitaáowych i towarowych
wydaje siĊ maáo realne. Jednak ekonomiĞci zgodnie twierdzą, Īe obecne perturbacje, pomimo
Īe powaĪne, nie powinny w dáuĪszej perspektywie mieü aĪ tak duĪego wpáywu na gospodarkĊ
jak w ostatnich miesiącach. ĝrednio wzrost gospodarczy do 2017 r. na Ğwiecie jest
przewidywany na 3,5% rocznie, wobec niecaáych 3,0% w okresie 2001-2007. Prognozy te
zakáadają umiarkowany wzrost gospodarczy w krajach rozwiniĊtych oraz przyspieszenie
dynamiki w krajach rozwijających siĊ i krajach byáego Związku Radzieckiego.
Nadal wysokie, pomimo ostatnich spadków, ceny ropy naftowej wraz z problemami
ma rynku kredytów hipotecznych w USA mogą wpáywaü na gospodarkĊ tego kraju jeszcze
przez dwa lata10 i dlatego stopa wzrostu gospodarczego w tej perspektywie prognozowana jest
na 2,5% rocznie. W kolejnych latach przewiduje siĊ wzrost dynamiki do 3,0%. Udziaá USA w
tworzeniu Ğwiatowego produktu brutto (ĝPB) moĪe zmniejszyü siĊ o 2 p.p. do 28%. Silny
wzrost gospodarczy w Chinach, Indiach i pozostaáych krajach azjatyckich powodują, Īe waga
tego rejonu Ğwiata w globalnej gospodarce jest coraz wiĊksza (30% ĝPB do 2017 r.).
Poprawa ekonomiczna na Ğwiecie oraz wzrost populacji, chociaĪ wolniejszy niĪ
poprzednio, są gáównymi czynnikami pozwalającymi przewidywaü dynamiczny wzrost
popytu na ĪywnoĞü. WiĊksza globalna siáa nabywcza i wzrost liczby ludnoĞci w konkurencji z
popytem na towary rolne do produkcji biopaliw bĊdą wpáywaáy na moĪliwoĞci
poszczególnych eksporterów, w tym szczególnie USA, co powinno podtrzymywaü poziom
cen produktów rolnych na Ğwiatowych rynkach. DuĪe znaczenie w tym wzglĊdzie bĊdzie miaá
kurs wymiany dolara USA, a mianowicie jego deprecjacji.
10
USDA Agricultural Projections (2008)
60
Pomimo tego globalna stopa inflacji jest przewidywana na relatywnie niskim
poziomie (do 2017 r. Ğrednio 3% rocznie). Pewna presja inflacyjna bĊdzie wynikaáa ze
wzrostu cen energii, zatrudnienia i wykorzystania mocy produkcyjnych. Przewiduje siĊ
jednak, Īe banki centralne zarówno w USA, jak i w innych wiĊkszych krajach podejmą
odpowiednie kroki, aby zniwelowaü inflacjĊ.
ĝredni wzrost PKB w krajach rozwiniĊtych w perspektywie do 2017 r. jest
prognozowany na poziomie 2,5% rocznie. Stopa wzrostu gospodarczego w UE i Japonii w
porównaniu z sytuacją w ostatnich latach nieco wzroĞnie, ale pozostanie na poziomie 2%
rocznie. W konsekwencji udziaá tych krajów, podobnie jak USA, w ĝPB zmniejszy siĊ.
Rozszerzenie UE o kraje Europy Centralnej i Wschodniej stworzyáo dodatkowe
moĪliwoĞci rozwoju handlu i wzrostu inwestycji. Aczkolwiek gospodarka UE-27 nie roĞnie z
taką dynamiką jak gospodarka USA. Gáówne przyczyny takiej sytuacji upatrywane są w
braku zmian strukturalnych, takich jak sztywne prawo pracy i bardzo wysokich kosztach
systemu ubezpieczeĔ socjalnych. KorzyĞci ekonomiczne z rozszerzenia są ograniczane
równieĪ poprzez trudnoĞci polityczne, szczególnie dotyczące utrzymywania restrykcji
przepáywu siáy roboczej w ramach Wspólnoty, a takĪe poprzez bardzo nieefektywny proces
decyzyjny. Jednak stopa bezrobocia w poszczególnych krajach UE spadáa poniĪej wartoĞci
dwucyfrowych, co wskazuje pewien wzrost elastycznoĞci zatrudnienia.
W
Japonii
ciągle
widaü
negatywny
wpáyw
dáugoterminowych
zaniedbaĔ
strukturalnych – trudnoĞci polityczne we wdraĪaniu reform ekonomicznych nakáadają siĊ z
dynamicznym wzrostem populacji. Liberalizacja japoĔskiego rynku pracy czĊĞciowo niweluje
te zaszáoĞci, co wyraĪa siĊ we wzroĞcie produktywnoĞci. àagodzi je równieĪ wzrost powiązaĔ
gospodarki japoĔskiej z innymi krajami tego rejonu, szczególnie z Chinami.
Wzrost gospodarczy krajów rozwijających siĊ prognozowany jest na 5,8% rocznie.
Kraje te bĊdą odgrywaáy coraz wiĊkszą rolĊ w globalnym wzroĞcie popytu na ĪywnoĞü. Ich
znaczenie jako odbiorcy towarów rolnych krajów rozwiniĊtych znacznie wzroĞnie. U podstaw
tego twierdzenia leĪy stosunkowo duĪy wzrost dochodów oraz stosunkowo duĪa elastycznoĞü
dochodowa konsumpcji i importu ĪywnoĞci. Wraz ze wzrostem dochodów konsumenci w
krajach rozwiniĊtych bĊdą róĪnicowaü spoĪycie ĪywnoĞci poprzez odchodzenie od produktów
podstawowych na rzecz produktów miĊsnych, mlecznych, owoców, warzyw oraz ĪywnoĞci
przetworzonej (wáączając oleje roĞlinne). Takie zmiany spowodują okreĞlone zmiany w
popycie importowym tych krajów. Mianowicie, zwiĊkszy siĊ popyt na importowane pasze i
produkty o wysokim stopniu przetworzenia. W krajach Ameryki àaciĔskiej przewiduje siĊ
wzrost PKB na poziomie 4% rocznie. Poprawa polityki makroekonomicznej powinna
61
przyciągnąü obcy kapitaá, gáównie w postaci bezpoĞrednich inwestycji i podtrzymaü wzrost
gospodarczy. W krajach Azji Poáudniowo-Wschodniej roczny wzrost PKB prognozuje siĊ w
granicach 5%, a w krajach rozwijających siĊ tego rejonu powyĪej 7%. Jednak wartoĞci te są
niĪsze od obserwowanych w latach 2001-2007. NajwyĪszą stopĊ wzrostu gospodarczego
przewiduje siĊ w Chinach (8% rocznie wobec 10% w latach 2003-2006). Na podobnym
poziomie przewiduje siĊ wzrost gospodarczy w Indiach. Wysokie ceny ropy naftowej mogą
spowolniü wzrost gospodarczy krajów azjatyckich, poniewaĪ ich PKB jest duĪo bardziej
uzaleĪnione od energocháonnego sektora wytwórczego niĪ w krajach bardziej rozwiniĊtych.
Dynamicznie bĊdą rozwijaáy siĊ równieĪ gospodarki krajów byáego ZSRR (5,5%
rocznie). Rosja i Ukraina wykorzystają gáównie przestawienie ich gospodarek na rynkowe
tory. Kraje byáego ZSRR dysponujące duĪymi zasobami energii bĊdą korzystaáy teĪ z
wysokich cen paliw kopalnych.
Rys. 5.
Prognoza wzrostu PKB (%)
12
10
8
6
%
4
2
0
-2
-4
2001-2007
2008-2013
Af
ry
B
ka
l is
ki
W
sc
hó
d
1991-2000
Ja
po
ni
a
In
di
e
Ch
in
y
Ro
sj
a
R
ZS
R
By
áe
UE
-2
7
Eu
ro
pa
àa
ci
Ĕs
ka
US
A
er
yk
a
Am
Am
er
yk
a
ĝw
ia
t
Pó
án
oc
na
-6
ħródáo: USDA
Spadkowa tendencja dynamiki wzrostu ludnoĞci na Ğwiecie bĊdzie czynnikiem
ograniczającym dynamikĊ popytu na ĪywnoĞü w nadchodzącej dekadzie. ĝrednio na Ğwiecie
wzrost populacji bĊdzie przebiegaá w tempie 1,1% rocznie, wobec 1,7% w latach 80-tych.
NajwyĪsza bĊdzie stopa wzrostu populacji w krajach rozwijających siĊ Afryki i Azji oraz
Ameryki àaciĔskiej. LudnoĞü krajów rozwijających siĊ bĊdzie stanowiáa blisko 85% ludnoĞci
Ziemi, w tym Chin i Indii 33%. Z kolei zmniejsza siĊ populacja w wiĊkszoĞci „dojrzaáych”
62
krajów rozwiniĊtych, np. w Japonii, krajach Europy Zachodniej. Z powodu epidemii AIDS,
spada liczba ludnoĞci równieĪ w niektórych krajach Afryki Subsaharyjskiej.
WaĪnym czynnikiem wpáywającym na rozwój sytuacji Ğwiatowej są kursy wymiany
walut. Przewiduje siĊ, Īe dolar USA bĊdzie traciá na wartoĞci w stosunku do euro aĪ do 2011
r. (pomijając krótkoterminowe wahania). W kolejnych latach moĪe dojĞü do umiarkowanego
wzrostu jego kursu. Tani dolar bĊdzie uáatwiaá eksport z USA, tym bardziej w warunkach
rosnącego popytu w krajach rozwijających siĊ. Tak wiĊc kraje europejskie bĊdą musiaáy
sprostaü rosnącej konkurencji ze strony USA.
Ceny ropy naftowej w okresie 2002-2008 gwaátownie rosáy, co odzwierciedlaáo duĪy
wzrost gospodarczy i potĊĪny rozwój sektora wytwórczego w Chinach i Indiach. W kolejnych
latach przewiduje siĊ umiarkowany spadek cen tego surowca, ale nie do wartoĞci
obserwowanych na początku bieĪącej dekady. Przewiduje siĊ, Īe Ğrednie ceny ropy naftowej
w 2017 r. mogą ksztaátowaü siĊ w granicach 80-90 USD za baryákĊ. Ceny bĊdą
podtrzymywane przez rosnący popyt w krajach azjatyckich (gáównie). Z drugiej strony w
dáugoterminowej perspektywie wzrost cen bĊdzie ograniczany poprzez:
-
moĪliwoĞci uĪycia innych noĞników energii (wĊgiel, gaz ziemny, energia
elektryczna), szczególnie w przemyĞle,
-
wzrost efektywnoĞci wykorzystania energii poprzez np. wdroĪenie energooszczĊdnych
technologii,
-
ekspansjĊ odnawialnych Ĩródeá energii, w tym biopaliw,
-
ekstrakcja paliw kopalnych z niekonwencjonalnych Ĩródeá,
-
odkrycia nowych záóĪ ropy naftowej i nowe technologie wydobycia i ekstrakcji.
Pomimo przejĞciowej stagnacji spowodowanej warunkami rynkowymi, sektor
biopaliw nadal bĊdzie wywieraá duĪy wpáyw na rynki rolne. Produkcja biopaliw w wielu
krajach dynamicznie roĞnie. W kolejnej dekadzie najwiĊkszy wzrost przewiduje siĊ w USA,
UE, Brazylii, Argentynie i Kanadzie, gdzie jej wolumen moĪe siĊ nawet podwoiü. Co prawda,
maáo prawdopodobne jest osiągniĊcie zaáoĪonych celów wskaĨnikowych w UE, ale wzrost
produkcji biodiesla we Wspólnocie bĊdzie kluczowym czynnikiem rozwoju sytuacji na rynku
roĞlin oleistych i olejów roĞlinnych. Oprócz tego w UE moĪe rozwinąü siĊ równieĪ produkcja
bio-etanolu, którego baza produkcyjna z roku na rok roĞnie. DuĪy bĊdzie wzrost produkcji
bio-etanolu w USA, gdzie gáównym surowcem do jego produkcji jest kukurydza oraz w
przyszáoĞci skrobia. Jednak duĪo w tym sektorze bĊdzie zaleĪaáo od przyszáych rozwiązaĔ
polityki ekonomicznej, poniewaĪ nie zanosi siĊ, aby produkcja biopaliw (za wyjątkiem
Brazylii) byáa opáacalna wzglĊdem paliw kopalnych.
63
Poziom cen produktów rolnych na Ğwiatowych rynkach, w tym szczególnie zbóĪ i
oleistych, w ostatnich latach wynikaá zarówno z czynników o charakterze tymczasowym, jak i
czynników strukturalnych. Te czynniki to wahania podaĪy wskutek dziaáania czynników
losowych (warunki agro-klimatyczne) i w efekcie redukcja zapasów, zaangaĪowanie kapitaáu
spekulacyjnego w odpowiedzi na niekorzystną sytuacjĊ na rynkach finansowych. Czynniki
strukturalne natomiast to rosnący popyt na pasze oraz na surowce do produkcji biopaliw i
wynikająca z wprowadzonych reform polityki rolnej, redukcja nadwyĪek. O ile wpáyw
pierwszej grupy czynników wydaje siĊ byü juĪ niewielki, druga grupa czynników bĊdzie
oddziaáywaü na rynki przez przynajmniej najbliĪszą dekadĊ. W wyniku tego ceny produktów
rolnych po spadku cen z wyjątkowego poziomu obserwowanego w latach 2007-2008 osiągną
równowagĊ na poziomie wyĪszym niĪ w pierwszej poáowie bieĪącej dekady.
PowyĪszą tezĊ potwierdzają prognozy umiarkowanego, ale stabilnego wzrostu
gospodarczego, na bazie których moĪna prognozowaü wzrost zuĪycia produktów rolnych i
wzrost obrotów handlu zagranicznego, co bĊdzie zapobiegaáo spadkom cen do poziomu
obserwowanego na początku bieĪącej dekady.
Rys. 6.
Prognoza Ğwiatowych cen zbóĪ i oleistych (USD/t)
350
USD/t
300
250
200
150
Pszenica HRW (fob Gulf)
Oleiste (Ğrednia waĪona w portach Europy)
20
16
/1
7
20
15
/1
6
20
14
/1
5
20
13
/1
4
20
12
/1
3
20
11
/1
2
20
10
/1
1
20
09
/1
0
20
08
/0
9
20
07
/0
8
20
01
/0
220
05
/0
6
100
Kukurydza YC nr 2 (fob Gulf)
ĝruty oleiste (Ğrednia waĪona w portach Europy)
ħródáo: OECD/FAO
Oczekiwane wyĪsze ceny Ğwiatowe mogą uáatwiü wprowadzenie reform mających na
celu odejĞcie od wsparcia cenowego, a to w efekcie ograniczyáoby potrzeby ochrony celnej i
64
zapewniáoby wiĊkszą elastycznoĞü w ewentualnej redukcji ceá. Z drugiej strony wyĪsze ceny
tych produktów oznaczają wyĪsze koszty pasz i wyĪsze ceny produktów zwierzĊcych.
JeĪeli chodzi o rozwój sytuacji w sektorze biopaliw naleĪy wspomnieü, Īe w
wiĊkszoĞci krajów (wyjątek stanowi Brazylia) produkcja biopaliw bez wsparcia jest
nieopáacalna. W związku z tym jakakolwiek reorientacja polityki w tym sektorze powodująca
zmniejszenie wsparcia lub zmiany (spadek) cen paliw kopalnych bĊdą powodowaáy, Īe rynki
zbóĪ, oleistych i wysokobiaákowych osiągną równowagĊ przy niĪszych cenach.
Przewidywany duĪy wzrost popytu w krajach rozwijających siĊ bĊdzie stymulowaá
wzrost popytu importowego oraz w warunkach umiarkowanie wysokich cen zachĊci do
rozwoju wáasnej produkcji. Wyniku tego kraje rozwiniĊte stracą (byü moĪe za wyjątkiem w
USA, ale tylko do 2010 r.) czĊĞü rynku eksportowego na rzecz krajów rozwijających siĊ.
Globalny import zbóĪ w ciągu 10 lat moĪe zwiĊkszyü siĊ, ale skala jego wzrostu, w
porównaniu z latami 2001-2005 bĊdzie znacznie mniejsza w przypadku zbóĪ, których obroty
mogą wzrosnąü o 15%. W przypadku roĞlin oleistych, a raczej olejów roĞlinnych, moĪe to
byü aĪ 70%. Import zbóĪ w krajach rozwijających siĊ bĊdzie wykazywaá wiĊkszą dynamikĊ
niĪ w krajach rozwiniĊtych. Odwrotnie bĊdzie w przypadku oleistych i olejów roĞlinnych.
Rosnący popyt na zboĪa bĊdzie zaspokajany dostawami z krajów rozwiniĊtych. Natomiast
popyt importowy na oleiste bĊdzie równowaĪony dostawami gáównie z innych krajów
rozwijających siĊ. Tak wiĊc rynki oleistych bĊdzie charakteryzowaá rozwój wymiany
handlowej pomiĊdzy krajami rozwijającymi siĊ, co bĊdzie wpáywaáo na wzrost konkurencji
pomiĊdzy eksporterskimi krajami rozwiniĊtymi.
W zawrotnym tempie zwiĊksza siĊ znaczenie Argentyny i Brazylii na rynkach
eksportowych. Argentyna zwiĊksza swój udziaá na rynku zbóĪ, a Brazylia na rynku oleistych.
RoĞnie, ale w mniejszym stopniu rola innych krajów rozwijających siĊ jako eksporterów
(Rosja, Ukraina na rynku zbóĪ paszowych).
Wzrost importu bĊdzie bardziej rozproszony pomiĊdzy poszczególnymi krajami.
Aczkolwiek w przypadku oleistych jeszcze bardziej zarysuje siĊ dominacja Chin. W 2016 r.
Chiny bĊdą najwiĊkszym importerem oleistych z udziaáem okoáo 50% w Ğwiatowym rynku.
3.2.
Sytuacja makroekonomiczna w kraju oraz uwarunkowania
ekonomiczne (sytuacja makro, handel zagraniczny, zmiany cen Ğr. prod.
i produktów rolnych, relacje cen, itp.)
Po okresie bardzo szybkiego wzrostu w latach 2006-2007, polska gospodarka weszáa
w fazĊ wolniejszego rozwoju. W I póároczu 2008 r. produkt krajowy brutto byá o 5,9%
65
wiĊkszy niĪ przed rokiem, podczas gdy w skali caáego 2006 r. zwiĊkszyá siĊ o 6,2%, a w 2007
r. o 6,7%11. Ze wzglĊdu na ogólnoĞwiatowy kryzys na rynkach finansowych i rozszerzającą
siĊ recesjĊ naleĪy spodziewaü siĊ w Polsce dalszego osáabienia trendów wzrostowych w
sferze realnej. W II póároczu br. PKB moĪe wzrosnąü o ok. 4%, a w 2009 r. zaledwie o 3,5%.
Wedáug oceny Komisji Europejskiej w przyszáym roku gospodarka Ğwiatowa bĊdzie rozwijaü
siĊ w tempie 2,3%, wobec 3,7% w 2008 r., a Unia Europejska odnotuje wzrost nie przekraczający
0,2% (w 2008 r. 1,4%). Polska pozostanie jednym z najszybciej rozwijających siĊ krajów
czáonkowskich, ustĊpując jedynie Sáowacji, Rumunii i Buágarii.
Dominującą rolĊ w kreacji PKB odgrywaá dotychczas dynamiczny wzrost inwestycji
i konsumpcji. Obserwowano takĪe nadal szybki wzrost eksportu, jednak ze wzglĊdu na wysoką
dynamikĊ popytu krajowego i towarzyszącą jej silną presjĊ na import, któremu sprzyjaá wysoki kurs
záotego, ujemne saldo handlu zagranicznego zmniejszaáo przyrost PKB.
Od początku 2007 r. rozwój gospodarki przebiegaá w warunkach wysokiej inflacji,
wielokrotnych podwyĪek stóp procentowych, narastającego deficytu handlowego i páatniczego.
PowiĊkszaáy siĊ jednoczeĞnie napiĊcia na rynku pracy, wywoáane niedostosowaniem podaĪy siáy
roboczej do popytu na nią, powodujące coraz wyĪsze Īądania páacowe, a w konsekwencji wzrost
jednostkowych kosztów pracy.
W I póároczu 2008 r. nakáady brutto na Ğrodki trwaáe byáy o 15,4% wyĪsze niĪ w
analogicznym okresie ub. roku, wobec 14,9% w caáym 2006 r. i 17,6% w 2007 r. W rezultacie
stopa inwestycji (relacja nakáadów brutto na Ğrodki trwaáe do PKB) osiągnĊáa 22,2%, tj. poziom
nie notowany od oĞmiu lat. Do kontynuowania dziaáalnoĞci inwestycyjnej skáaniaáy
przedsiĊbiorstwa: wysoki stopieĔ wykorzystania mocy produkcyjnych oraz dąĪenie do poprawy
oferty towarowej i usáugowej, w sytuacji wzrastającej konkurencji na rynku krajowym i
zagranicznym.
Czynnikami sprzyjającymi inwestowaniu pozostaáy gáównie: wciąĪ dobra, mimo pewnego
pogarszania siĊ, sytuacja ekonomiczna podmiotów gospodarczych oraz napáyw funduszy
strukturalnych UE. Na wysokim poziomie ksztaátowaáa siĊ stopa zwrotu z wyáoĪonego kapitaáu.
Po stronie uwarunkowaĔ, które w najbliĪszych kwartaáach bĊdą negatywnie oddziaáywaü na
inwestycje, naleĪy wymieniü pogarszanie siĊ perspektyw zbytu, dalsze zaostrzenie kryteriów
udzielania kredytów przez banki komercyjne, wzrost kosztów prowadzenia dziaáalnoĞci (presja
11
Szacunki wskazują, Īe w poáowie 2008 r. wartoĞü PKB, przypadająca na mieszkaĔca, liczona siáą nabywczą,
stanowiáa w Polsce ok. 56% Ğredniej krajów UE-27, wobec 51,2% w 2005 r.
66
páacowa, rosnące ceny materiaáów, surowców, energii, wzrastający koszt pozyskania kapitaáu).
Wysoka jest niepewnoĞü sytuacji na rynku mieszkaniowym, w warunkach ograniczonego popytu
i stabilizacji, a nawet obniĪek cen lokali przekazywanych do uĪytku.
Wzrastaáa dynamika konsumpcji. W I póároczu br. spoĪycie indywidualne zwiĊkszyáo siĊ o
5,6%, podczas gdy w poszczególnych latach okresu 2006-2007 o 5,0%. Byá to efekt systematycznie
rosnących dochodów gospodarstw domowych, w tym przede wszystkim z tytuáu wynagrodzeĔ oraz
dziaáalnoĞci prowadzonej na wáasny rachunek. W okresie styczeĔ-wrzesieĔ br., w porównaniu
z analogicznym okresem ub. roku, fundusz páac w sektorze przedsiĊbiorstw zwiĊkszyá siĊ
nominalnie o 17,1% (realnie o 12,2%). Fundusz nabywczy gospodarstw domowych byá dodatkowo
wspierany napáywem Ğrodków w wyniku transferów zagranicznych oraz – pomimo wzrostu
oprocentowania – szybko zwiĊkszającymi siĊ kredytami konsumpcyjnymi. We wrzeĞniu 2008 r.
zadáuĪenie ludnoĞci z tego tytuáu, w ujĊciu rocznym, wzrosáo nominalnie o 33,4% (realnie
o 27,7%). WĞród czynników przyspieszających popyt konsumpcyjny istotne znaczenie miaá teĪ
powrót do mechanizmu corocznej waloryzacji rent i emerytur o wskaĨnik inflacji powiĊkszony
o 20% realnego wzrostu wynagrodzeĔ w gospodarce narodowej. W okresie styczeĔ-wrzesieĔ br.
realne emerytury pracownicze przekroczyáy poziom ubiegáoroczny o 3,5%.
W najbliĪszych kwartaáach spoĪycie indywidualne pozostanie istotnym czynnikiem
wzrostu PKB. Jednak ze wzglĊdu na spodziewany wzrost bezrobocia (maleje liczba nowych
miejsc pracy, przedsiĊbiorstwa ograniczają zatrudnienie) i zaostrzenia polityki kredytowej przez
banki, tempo wzrostu konsumpcji w 2009 r. nie przekroczy 4%.
W okresie styczeĔ-wrzesieĔ 2008 r. produkcja sprzedana przemysáu byáa o 6,8% wiĊksza
niĪ rok temu, w tym artykuáów spoĪywczych o 3,7%.
Wedáug wstĊpnego szacunku plony i zbiory gáównych ziemiopáodów byáy w bieĪącym
roku, w poszczególnych rejonach kraju, znacznie zróĪnicowane. Niesprzyjające warunki
atmosferyczne, szczególnie w maju i w czerwcu, wpáynĊáy na bardzo duĪe straty, gáównie zbóĪ
jarych, a takĪe rzepaku i roĞlin okopowych. Z powodu dáugotrwaáej suszy najbardziej ucierpiaáy
rejony Polski Póánocno-Zachodniej i Centralnej. Mimo to zbiory zbóĪ byáy zbliĪone do
osiągniĊtych w 2007 r.
We wrzeĞniu Ğrednie ceny wiĊkszoĞci podstawowych produktów rolnych, oprócz Īywca
wieprzowego, bydáa i ziemniaków, byáy niĪsze niĪ przed rokiem. Szczególnie znacznie staniaáy
w skupie: pszenica i Īyto (o 38,0% w porównaniu z wrzeĞniem 2007 r.), mleko (o 18,6%), a takĪe drób
(o 3,9%). Natomiast za Īywiec wieprzowy páacono o 14,3% wiĊcej, a za ziemniaki o ponad 19%.
67
Pomimo aprecjacji záotego, wzrostu jednostkowych kosztów pracy i osáabienia koniunktury
Ğwiatowej, utrzymywaáo siĊ dwucyfrowe tempo wzrostu eksportu. W okresie styczeĔ-sierpieĔ 2008 r.,
w porównaniu z analogicznym okresem ubiegáego roku, wartoĞü eksportu liczonego w EUR
zwiĊkszyáa siĊ o 16,2%, wobec 23,1% wzrostu w caáym 2006 r. i 15,0% w 2007 r. Jeszcze szybciej
rósá import w tym okresie, bo o 18,9%, w wyniku czego ujemne saldo towarowe – 15,2 mld EUR –
byáo o 34,3% wiĊksze niĪ w ciągu oĞmiu miesiĊcy 2007 r. PogáĊbiáa siĊ równieĪ nierównowaga
w ujĊciu páatniczym, w związku z czym ujemne saldo na rachunku obrotów bieĪących, zsumowane
za ostatnie 12 miesiĊcy, przekroczyáo w sierpniu 17,5 mld EUR i stanowiáo 4,9% PKB, wobec
4,1% w sierpniu 2007 r. Relacja ta wskazuje na moĪliwoĞü gwaátownych zmian kursu walutowego.
JeĪeli trend powiĊkszania siĊ tego salda przybiera na sile, a przy tym pogarsza siĊ struktura
finansowania deficytu (obecnie nie jest on juĪ, jak w poprzednich latach, w caáoĞci pokrywany
napáywem inwestycji bezpoĞrednich), to roĞnie ryzyko pospiesznego wycofywania siĊ kapitaáu
zagranicznego ze wszelkimi tego konsekwencjami. Taka sytuacja wystąpiáa w III kwartale 2008 r.
Eksport produktów rolno-spoĪywczych osiągnąá w okresie od stycznia do sierpnia 2008 r.
7,3 mld EUR (wzrost o 17,0% w porównaniu z analogicznym okresem 2007 r.), a import 6,3 mld
EUR (wzrost o 27,0%). Dodatnie saldo wyniosáo 1 mld EUR.
W przyszáym roku sytuacja eksporterów pogorszy siĊ, gáównie na skutek spadku popytu
importowego Niemiec – gáównego naszego partnera handlowego. Kraj ten tak, jak niektóre inne
kraje czáonkowskie UE, wchodzi w okres recesji gospodarczej.
We wrzeĞniu 2008 r. ceny towarów i usáug konsumpcyjnych byáy o 4,5% wyĪsze niĪ we
wrzeĞniu 2007 r., przekraczając górną granicĊ przedziaáu celu inflacyjnego, okreĞlonego przez RadĊ
Polityki PieniĊĪnej (3,5%). Na wzrost inflacji oddziaáywaáy przede wszystkim czynniki globalne,
przejawiające siĊ gáównie wysokimi cenami surowców i paliw na rynkach Ğwiatowych oraz
podwyĪki cen regulowanych w Polsce, zaleĪne od decyzji rządowych i samorządowych. Istotne
znaczenie miaáa teĪ dynamika cen artykuáów ĪywnoĞciowych. We wrzeĞniu 2008 r. – podobnie jak
przed rokiem – dwunastomiesiĊczny ich wzrost wyniósá 5,1%. Na poziom tych cen wpáyw miaáo,
poza rosnącym popytem, krajowym i zagranicznym oraz zwiĊkszającymi siĊ pozasurowcowymi
kosztami produkcji (paliwa, energia, transport, koszty pracy oraz kredytów) – obniĪenie siĊ
produkcji i podaĪy miĊsa wieprzowego, w wyniku coraz wyĪszych kosztów chowu i ograniczenia
liczebnoĞci trzody chlewnej. Antyinflacyjnie oddziaáywaáy natomiast gáównie: wzrastająca
konkurencja towarów importowanych z krajów o niskich kosztach wytwarzania oraz aprecjacja
záotego. Jednym z gáównych czynników ryzyka dla stabilnoĞci cen w najbliĪszym okresie moĪe byü
wysoka presja kosztowa, wywoáana pogarszaniem siĊ relacji miĊdzy tempem wzrostu wydajnoĞci
68
pracy i wynagrodzeĔ. Przykáadowo o ile w 2007 r., w gospodarce narodowej, przy wzroĞcie
wydajnoĞci pracy o 3,1%, przeciĊtne wynagrodzenia brutto zwiĊkszyáy siĊ realnie o 6,3%, to
w I póároczu br. tempo wzrostu wydajnoĞci pracy zmalaáo do 2,5%, a páace realne byáy aĪ o ponad 7%
wyĪsze niĪ przed rokiem. Obecnie presja na wzrost wynagrodzeĔ przesuwa siĊ z przedsiĊbiorstw
bardziej wydajnych, które juĪ podniosáy páace, na przedsiĊbiorstwa mniej wydajne.
Inflacja w Polsce przekracza aktualnie Ğredni poziom notowany w UE i od maja 2007 r.
nie jest uwzglĊdniana przy obliczaniu wartoĞci referencyjnej dla krajów czáonkowskich. Nadal
jednak speániamy kryterium inflacyjne okreĞlone traktatem z Maastricht, bĊdące jednym z
warunków uczestniczenia w strefie euro.
Wysoka inflacja oraz duĪe prawdopodobieĔstwo jej dalszego wzrostu spowodowaáy, Īe w
2007 r. i w I póároczu 2008 r. Rada Polityki PieniĊĪnej oĞmiokrotnie podniosáa stopy procentowe
(áącznie o 2 pkt. proc.). Podstawowa stopa procentowa operacji otwartego rynku (referencyjna), z
pomocą której NBP oddziaáuje na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach
komercyjnych, podniesiona zostaáa do 6%.
Poprawa na rynku pracy nastĊpowaáa szybciej niĪ w innych krajach UE. We wrzeĞniu 2008
r. stopa bezrobocia rejestrowanego zmalaáa do 8,9%, tj. poziomu najniĪszego od początku
transformacji. Jeszcze niĪsza byáa zharmonizowana stopa bezrobocia (wyliczana wg metodologii
Eurostatu). W sierpniu br. wyniosáa ona 6,7%, co pozwoliáo wyprzedziü nam nie tylko, jak
w poprzednich latach, SáowacjĊ, ale takĪe PortugaliĊ, WĊgry, HiszpaniĊ, a nawet FrancjĊ i Niemcy.
JednoczeĞnie coraz wiĊcej firm sygnalizowaáo problemy ze znalezieniem pracowników o
odpowiednich kwalifikacjach, wynikające z emigracji zarobkowej (wedáug szacunków GUS, w
koĔcu 2007 r. liczba Polaków przebywających czasowo – powyĪej 3 miesiĊcy – za granicą
wynosiáa prawie 2,3 mln, wobec 1 mln pod koniec 2004 r.) oraz niedopasowania struktury
zawodowej i kwalifikacyjnej do potrzeb pracodawców, a takĪe niskiej mobilnoĞci osób
poszukujących pracy. PodkreĞliü jednak naleĪy, obserwowane w ostatnich miesiącach, ograniczenie
skali emigracji zarobkowej, do czego przyczynia siĊ zwolnienie wzrostu gospodarczego w Europie
Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, a przede wszystkim umocnienie kursu naszej waluty,
zmniejszające – wyraĪoną w záotych – wartoĞü dochodów uzyskiwanych przez Polaków
pracujących za granicą. Na początku 2004 r., a wiĊc tuĪ przed akcesją do UE, EUR stanowiá
równowartoĞü 4,85 zá, a dolar prawie 4 zá. We wrzeĞniu br. Ğredni miesiĊczny kurs EUR wyniósá
3,37 zá, a dolara 2,35 zá. Tak wiĊc po upáywie ok. 4,5 roku EUR straciá na wartoĞci do záotego
prawie jedną trzecią, a dolar staá siĊ o 40% taĔszy. Jednak w paĨdzierniku, na skutek odpáywu
69
kapitaáu zagranicznego z krajów rozwijających siĊ, relacje záotego do walut wymienialnych
wyraĨnie siĊ pogorszyáy.
W koĔcu bieĪącego roku stopa rejestrowanego bezrobocia nieznacznie przekroczy 9%, ale
juĪ od I kwartaáu 2009 r. moĪe oscylowaü w granicach 9,5-9,7%.
W okresie styczeĔ-wrzesieĔ 2008 r. niedobór dochodów budĪetu paĔstwa nad wydatkami
wyniósá zaledwie 4,2 mld zá. W kolejnych miesiącach deficyt bĊdzie stopniowo narastaá, ale w
koĔcu roku moĪe uksztaátowaü siĊ na poziomie niĪszym od zaáoĪonego w Ustawie BudĪetowej w
wysokoĞci 27,1 mld zá. W związku ze zmianami w polityce fiskalnej (m.in. dalsze obniĪenie
skáadki rentowej, waloryzacja kwot progów podatkowych, wprowadzenie ulgi prorodzinnej w
podatku PIT, powrót do corocznej waloryzacji rent i emerytur) deficyt sektora finansów
publicznych w relacji do PKB wyniesie w bieĪącym roku ok. 2,5%, wobec 2% w 2007 r., ale
pozostanie na poziomie niĪszym od wartoĞci referencyjnej dla kryterium fiskalnego z Maastricht
(3%). Stanowiáo to podstawĊ do uchylenia w lipcu 2008 r., przez RadĊ UE, procedury
nadmiernego deficytu, którą Polska objĊta byáa przez ostatnie 4 lata.
70
3.3.
Wpáyw krajowych i zewnĊtrznych uwarunkowaĔ ekonomicznych na
rynek zbóĪ
3.3.1. Informacje ogólne
ZboĪa są podstawową grupą roĞlin uprawnych w Polsce, a uprawiane są Ğrednio na
powierzchni ok. 8,5 mln ha, co stanowi blisko ¾ powierzchni zasiewów. W ostatnich latach
nie byáo wiĊkszych wahaĔ areaáu uprawy zbóĪ. Wobec tego wzrost ich udziaáu byá wynikiem
spadku powierzchni gruntów ornych.
tys. ha
Rys. 7.
Powierzchnia gruntów ornych, uprawy zbóĪ i udziaá zbóĪ w strukturze
zasiewów
16000
90%
14000
80%
12000
70%
60%
10000
50%
8000
6000
4000
Grunty orne
ZboĪa
Ugory i odáogi
Procentowy udziaá zbóĪ w strukturze zasiewów
2000
40%
30%
20%
10%
0
0%
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
W ujĊciu wartoĞciowym towarowoĞü produkcji zbóĪ w ostatnich latach ksztaátuje siĊ
na poziomie 40-45%, wobec 20-30% w latach 90-tych. W porównaniu z produkcją roĞlinną,
czy caáym rolnictwem są to wartoĞci znacznie niĪsze. Natomiast w ujĊciu iloĞciowym
towarowoĞü produkcji zbóĪ siĊga zaledwie niewiele ponad 30%, czyli 2/3 produkowanych
zbóĪ jest zuĪywane w gospodarstwach.
71
Rys. 8.
TowarowoĞü produkcji (%)
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
1995
2000
2001
2002
2003
Rolnictwo ogóáem
2004
2005
Produkcja roĞlinna
2006
2007
ZboĪa
WystĊpują duĪe róĪnice w towarowoĞci produkcji zbóĪ pomiĊdzy poszczególnymi
województwami. NajwiĊkszą towarowoĞcią charakteryzują siĊ województwa w pasie
póánocnym (warmiĔsko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie), oraz poáudniowozachodnim (lubuskie, dolnoĞląskie, opolskie), gdzie sprzedaje siĊ 40-60% wyprodukowanego
ziarna). Są to rejony typowo towarowe w produkcji zbóĪ. Dominują tam duĪe gospodarstwa,
czĊsto operujące na majątku byáych PGR, wyspecjalizowane w produkcji zbóĪ. Poziom
kultury rolnej w tych rejonach równieĪ znacznie odbiega In plus od Ğredniej krajowej.
ZboĪa
mają
róĪne
znaczenie
w
produkcji
towarowej
w
poszczególnych
województwach. Na Dolnym ĝląsku i Pomorzu stanowią nawet ponad 30% wartoĞci
produkcji towarowej. Natomiast na wschodzie i poáudniowym wschodzie kraju oraz w
Wielkopolsce stanowią zaledwie kilka procent. ĝredni w zboĪa stanowią 11-12% procent
produkcji towarowej.
72
Rys. 9.
Udziaá zbóĪ w rolniczej produkcji towarowej wg województw w 2004 r.
(%).
0,0 -9,0%
9,1- 18,0%
18,1- 34,0%
ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych GUS
Ponad poáowa zbóĪ produkowanych w kraju jest zbierana w piĊciu województwach
(wielkopolskie, mazowieckie, lubelskie, kujawsko-pomorskie, dolnoĞląskie) mających 50,5%
(2007) udziaá w krajowej powierzchni zbóĪ i dysponujących dobrymi warunkami do ich
uprawy. Te województwa mają okoáo 50,2% udziaá w skupie zbóĪ. W koĔcu poprzedniej
dekady ich udziaá byá o 20 p.p. wiĊkszy. NastĊpnie zmniejszyá siĊ, na rzecz województwa
opolskiego, lubuskiego i zachodniopomorskiego, gdzie pod wpáywem znacznego postĊpu w
plonowaniu, nastąpiá zauwaĪalny wzrost produkcji zbóĪ.
W województwach, które dominują w produkcji towarowej zbóĪ, udziaá duĪych
gospodarstw przeksztaáconych z dawnych gospodarstw PGR, które rozwijają specjalistyczną
produkcjĊ zbóĪ, w uĪytkowaniu ziemi jest znacznie wiĊkszy niĪ w innych województwach.
Szczególnie duĪy przyrost plonów zbóĪ (w granicach 33-35%) miaá miejsce w woj. lubuskim
i zachodniopomorskim. Prawie 10% wzrost plonów zbóĪ nastąpiá takĪe w województwie
opolskim, mimo Īe od lat plony w tym województwie są o okoáo 50% wyĪsze od Ğrednich dla
kraju. W 2005 r. przeciĊtne plony zbóĪ w województwie opolskim wynosiáy 48,6 dt/ha (47,6
dt/ha w 2007 r.), i niewiele odbiegaáy od plonów przeciĊtnych dla UE-15, które w tym roku
wynosiáy 50,4 dt/ha.
Produkcja zbóĪ w czasie nie wykazuje praktycznie Īadnego trendu. Wynika to, przy
wzglĊdnie maáych zmianach areaáu uprawy, z duĪych wahaĔ zbiorów na skutek zmiennoĞci
73
plonów. Innymi sáowy, produkcja zbóĪ w Polsce jest wraĪliwa na dziaáanie czynników
losowych, tzn. przebiegu warunków agro-klimatycznych, poniewaĪ ciągle jest niskie zuĪycie
Ğrodków plonotwórczych i stosunkowo maáy postĊp w dziedzinie technologii produkcji.
Utrzymywanie siĊ produkcji zbóĪ w granicach 25-27 mln t rocznie jest efektem przede
wszystkim stabilizacji powierzchni uprawianych zbóĪ. Po przejĞciowym spadku areaáu zbóĪ
w pierwszej poáowie lat dziewiĊüdziesiątych XX wieku obszar ich uprawy w latach 19962004 wahaá siĊ w granicach 8,8 mln ha. W latach 2005-2008 caákowita powierzchnia uprawy
zbóĪ nieco zmalaáa do okoáo 8,5 mln ha, a wiĊc tylko o okoáo 0,3 mln ha w stosunku do
poprzedniego okresu.
Rys. 10.
Produkcja zbóĪ w Polsce (tys. ton)
30000
25000
tys. ton
20000
15000
10000
5000
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
*
0
Pszenica
Tabela 12.
ĝrednie
3-letnie
1990-1992
1993-1995
1996-1998
1999-2001
2002-2004
2005-2006
2007
2008**
ĩyto
JĊczmieĔ
Owies
Mieszanki
PszenĪyto
Kukurydza
* szacunek
Pozostaáe
Produkcja zbóĪ (tys. ton)
ZboĪa
ZboĪa
ogóáem* podstawowe
25262
21661
23695
20057
25952
21512
25017
20306
26634
20597
24352
20742
27136
25318
26722
24737
Pszenica
8555
8190
8768
8946
9018
7916
8317
8708
* wraz z kukurydzą na ziarno
** wstĊpny szacunek IERiGĩ-PIB
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych GUS
74
JĊczmieĔ
3764
3073
3638
3172
3257
3371
4008
3599
Mieszanki
Kukurydza
zboĪowe
3283
279
3357
239
3966
421
3686
962
3922
2063
3648
1623
4257
1722
3938
1905
Obszar uprawianych zbóĪ w 2007 r. byá w zasadzie zbliĪony do notowanego w 1990
r., podczas gdy powierzchnia zasiewów w tym czasie zmalaáa o okoáo 22%. Spowodowaáo to,
Īe udziaá zbóĪ w strukturze zasiewów wzrósá z okoáo 60% do ponad 78%, a w niektórych
województwach (lubuskie) nawet powyĪej 82%12.
Produkcja zbóĪ jest silnie zróĪnicowana regionalnie zarówno pod wzglĊdem udziaáu
zbóĪ w powierzchni zasiewów, struktury uprawianych zbóĪ, jak i wysokoĞci uzyskiwanych
plonów.
RóĪnice te nie znajdują uzasadnienia wyáącznie w jakoĞci rolniczej przestrzeni
produkcyjnej13. Porównanie wysokoĞci plonów w poszczególnych województwach wskazuje,
Īe równie duĪy wpáyw ma struktura agrarna oraz poziom kultury rolnej. W województwach
ze skrajnie rozdrobnioną struktura agrarną, mimo dobrej jakoĞci rolniczej przestrzeni
produkcyjnej, plony są niĪsze niĪ w województwach dysponujących gorszymi warunkami, ale
w których udziaá duĪych towarowych gospodarstw jest znaczący, a poziom kultury rolnej
wyĪszy.
12
Tak duĪy udziaá zbóĪ w strukturze zasiewów przyczynia siĊ do jednostronnej eksploatacji ekosystemów,
uniemoĪliwia prawidáową gospodarkĊ páodozmianową, zwiĊksza zaleĪnoĞü produkcji roĞlinnej od zuĪycia
przemysáowych Ğrodków produkcji, w konsekwencji zwiĊksza wraĪliwoĞü gleby i wody na brak opadów.
13
JakoĞü rolniczej przestrzeni produkcyjnej okreĞliá IUNG metodą punktową biorąc pod uwagĊ jakoĞü ziemi
rolniczej, agroklimatu, stosunki wodne oraz rzeĨbĊ terenu.
75
Rys. 11.
JakoĞü gleb a plony i udziaá pszenicy w powierzchni zasiewów zbóĪ.
WskaĨnik jakoĞci rolniczej przestrzeni
Plony zbóĪ w 2005 r. (dt/ha)
produkcyjnej
>67
64-67
<64
>35
30-35
<30
Udziaá zbóĪ w powierzchni zasiewów
ogóáem w 2005 r. (%)
Udziaá pszenicy w powierzchni zasiewów
zbóĪ w 2004 r. (%)
>40
30-40
<30
>80
75-80
70-75
<70
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych GUS
Jedną z przyczyn utrzymywania siĊ areaáu uprawianych zbóĪ na wysokim poziomie,
mimo niskiej opáacalnoĞci tej produkcji, zwáaszcza w gospodarstwach maáych obszarowo
i koniecznoĞci jej wspierania, jest brak realnej alternatywy dla zbóĪ. Ograniczone moĪliwoĞci
sprzedaĪy, przy stosunkowo wysokich kosztach uprawy ziemniaków, buraków cukrowych,
rzepaku, strączkowych, roĞlin wáóknistych itp. spowodowaáy, Īe jedyną alternatywą
rolniczego uĪytkowania ziemi coraz czĊĞciej pozostają zboĪa.
Znacznym zmianom ulegáa jednak struktura uprawianych zbóĪ. Ograniczenie
powierzchni uprawy Īyta o prawie 40%, owsa o 28%, przy prawie nie zmienionej
powierzchni uprawy pszenicy i jĊczmienia spowodowaáo, Īe obszar uprawy zbóĪ
podstawowych zmniejszyá siĊ w analizowanym czasie o prawie 11%, mimo 60% wzrostu
powierzchni uprawy pszenĪyta.
ZboĪa podstawowe zastąpione zostaáy mieszankami zbóĪ, które w 2007 r. uprawiano
na powierzchni o 32% wiĊkszej niĪ w 1990 r.14, a takĪe gryką i prosem, których obszar
uprawy zostaá podwojony, oraz kukurydzą uprawianą na ziarno, której areaá uprawy
14
Obszar uprawy mieszanek zboĪowych w latach 2005-2006 o okoáo 100 tys. ha przewyĪszaá areaá uprawy Īyta,
podczas gdy na początku lat dziewiĊüdziesiątych byá 2-krotnie mniejszy.
76
zwiĊkszyá siĊ prawie 6-krotnie i przekroczyá 415 tys. ha w 2004 r. Udziaá kukurydzy w
powierzchni upraw zboĪowych wzrósá wiĊc z 0,6% w latach dziewiĊüdziesiątych do 4,7% w
2004 r., a w kolejnych latach wraz z ograniczeniem areaáu obniĪyá siĊ do okoáo 3,8%.
Popyt na zboĪa w Polsce waha siĊ w granicach 24-29 mln ton. Gáównymi
przyczynami jego zmiany byá poziom zuĪycia paszowego zbóĪ w zaleĪnoĞci od sytuacji w
produkcji zwierzĊcej (gáównie trzody chlewnej). Zarysowuje siĊ tendencja spadkowa
spoĪycia zbóĪ. W przypadku przetwórstwa na cele przemysáowe (gorzelnictwo,
sáodownictwo, przemysá skrobiowy i ostatnio sektor biopaliw) zaznacza siĊ coraz wyraĨniej
wzrostowa tendencja.
ZuĪycie paszowe waha siĊ w granicach 14-18 mln ton. Przemiaáy konsumpcyjne
zmniejszyáy siĊ z 5,8 mln ton (1999) do 5,2 mln ton. ZuĪycie przemysáowe przekroczyáo 1,5
mln ton wobec 1 mln ton w 1999 r. Zmiany popytu na zboĪa wynikają po czĊĞci z nowych
uregulowaĔ prawnych, jak równieĪ z sytuacji rynkowej. Popyt na pasze zmieniaá siĊ w
zaleĪnoĞci od sytuacji w sektorze trzody chlewnej (przy rosnącym popycie w sektorze drobiu
i wzglĊdnie staáym w sektorze bydáa). Powolny wzrost dochodów przekáadaá siĊ na
ograniczenie
spoĪycia
pieczywa
i
mąk,
co
prowadziáo
do
spadku
przemiaáów
konsumpcyjnych zbóĪ. W poprzedniej dekadzie dynamicznie rosáo spoĪycie i produkcja piwa,
w skutek czego rósá popyt na jĊczmieĔ do produkcji sáodu. W bieĪącej dekadzie, dynamika
tego zjawiska znacznie zmniejszyáa siĊ a gáównymi czynnikami wzrostu zuĪycia
przemysáowego jest produkcja bio-etanolu (szczególnie w ostatnich latach) oraz produkcja
alkoholi spoĪywczych.
77
Rys. 12.
ZuĪycie zbóĪ w Polsce
25000
20000
tys. ton
15000
10000
5000
0
5
1
6
2
3
7
4
8
5
6
7
8
9
0
1
2
3
4
9*
/0
/9
/0
/9
/9
/0
/9
/0
/9
/9
/9
/9
/9
/0
/0
/0
/0
/0
/0
90 991 992 993 994 995 996 997 998 999 000 001 002 003 004 005 006 007
08
9
0
1
2
1
1
2
1
2
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
SpoĪycie
ZuĪycie przemysáowe
Spasanie
* prognoza
3.3.2. Bilans zbóĪ
Niewystarczająca produkcja i niedostosowanie podaĪy do krajowego zapotrzebowania
na zboĪa oraz związane z tym wysokie ryzyko cenowe powodowaáy, Īe Polska od lat jest
krajem niedoborowym, importującym zboĪa, mimo posiadania duĪego potencjaáu
produkcyjnego w postaci znacznych zasobów ziemi uĪytkowanej rolniczo15 i gorszej
przeciĊtnej jakoĞci rolniczej przestrzeni produkcyjnej16 niĪ na zachodzie Europy.
W ciągu 19 lat od okresu transformacji liczba lat niedoborowych (12) znacznie
przekraczaáa liczbĊ lat wyraĨnie nadwyĪkowych (7). Spadki zbiorów zdarzaáy siĊ czĊĞciej, a
niedobory na skutek przesuniĊcia w czasie konsekwencji zmian cen i opáacalnoĞci chowu
trzody chlewnej byáy znacznie gáĊbsze. Braki krajowej podaĪy uzupeániane są konsekwentnie
importem. Po wejĞciu do UE Polska wczeĞniej eksportująca ewentualne nadwyĪki, rokrocznie
sprzedaje za granicĊ relatywnie duĪe iloĞci zbóĪ.
15
Powierzchnia uĪytków rolnych przypadających na 1 mieszkaĔca w Polsce wynosi 0,46 ha i jest o 40%
wiĊksza niĪ Ğrednio w UE-15.
16
Udziaá gleb sáabych w ogólnej powierzchni uĪytków rolnych przekracza 63%, a zasoby wody naleĪą do
najniĪszych w Europie.
78
Rys. 13.
Produkcja i krajowe zuĪycie zbóĪ
35 000
5000
4000
30 000
3000
tys. ton
1000
20 000
0
-1000
15 000
-2000
10 000
nadwyĪka / niedobór
2000
25 000
-3000
-4000
5 000
-5000
Zbiory
ZuĪycie krajowe
07
20
07
/0
8
20
08
/0
9*
06
20
06
/
05
20
05
/
04
20
04
/
03
20
03
/
02
20
02
/
01
20
01
/
00
20
00
/
99
19
99
/
98
19
98
/
97
19
97
/
96
19
96
/
95
19
95
/
94
19
94
/
93
19
93
/
19
92
/
19
91
/
19
90
/
92
-6000
91
0
* prognoza
NadwyĪka/niedobór
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych GUS
3.3.3. Zmiany wĞród producentów zbóĪ
Najbardziej wiąĪące dane dotyczące struktury producentów pochodzą ze spisów
rolnych przeprowadzonych w latach 1996 i 2002 oraz z badaĔ pilotaĪowych wykonanych w
latach 2005-2007.
W 2002 r. produkcją zbóĪ zajmowaáo siĊ 1,67 mln gospodarstw rolnych, które
stanowiáy 83,1% ogólnej liczby gospodarstw rolnych, wobec 1,84 mln i 90,1% w 1996 r. tym
okresie Ğrednia wielkoĞü plantacji zbóĪ zwiĊkszyáa siĊ z 4,6 do blisko 5,0 ha. Wg badaĔ
pilotaĪowych w kolejnych latach nie byáo wiĊkszych zmian Ğredniej powierzchni uprawy
zbóĪ w gospodarstwie, a liczba gospodarstw produkujących zboĪa nie zmieniáa siĊ.
StrukturĊ producentów zbóĪ cechuje silna polaryzacja. W ostatnich latach dynamika
tego procesu siĊ zwiĊkszyáa, co odzwierciedla zmiany mające na celu dostosowanie struktury
producentów do zmieniających siĊ warunków produkcji (sytuacja makroekonomiczna,
opáacalnoĞü produkcji, polityka rolna itp.) oraz do czáonkostwa w UE. Drugą cechą
charakterystyczną polskich producentów zbóĪ jest postĊpująca koncentracja produkcji.
Z jednej strony wystĊpuje duĪa liczba maáych gospodarstw (poniĪej 2 ha), które
stanowią prawie poáowĊ gospodarstw produkujących zboĪa. Uprawiają one zaledwie 7-8%
powierzchni zasiewów zbóĪ. Po wejĞciu do UE udziaá maáych producentów w zasiewach
zbóĪ powoli roĞnie. Na drugim biegunie mamy niewielką iloĞü (ok. 3% producentów zbóĪ)
79
duĪych (jak na polskie warunki) producentów (powyĪej 20 ha), którzy obsiewają blisko 1/3
caákowitego areaáu zbóĪ. Po Ğrodku mamy Ğrednie gospodarstwa, stanowiące najliczniejszą
grupĊ (niespeána 50% liczby producentów zbóĪ) obsiewających 57-58% areaáu zbóĪ w kraju.
Rys. 14.
100%
Struktura producentów zbóĪ wg liczby gospodarstw (%)
2,7
4,2
17,4
2,7
2,9
3,0
6,9
6,8
6,9
16,1
15,7
16,3
25,1
24,7
26,5
17,7
18,6
31,5
31,3
80%
60%
40%
31,9
19,1
21,7
20%
22,1
> 20 ha
10 - 20 ha
5 - 10 ha
2 - 5 ha
1 - 2 ha
< 1 ha
28,1
0%
1996
Rys. 15.
2002
2005
2007
Struktura producentów zbóĪ wg powierzchni uprawy (%)
100%
32,3
35,0
33,8
18,5
18,5
18,5
22,4
22,1
22,7
16,2
16,2
17,1
4,9
2,8
5,3
3,0
5,4
2,7
35,2
80%
10,8
60%
25,6
40%
20%
0%
22,1
6,5
2,6
1996
2002
2005
> 20 ha
10 - 20 ha
5 - 10 ha
2 - 5 ha
1 - 2 ha
< 1 ha
2007
ZwiĊksza siĊ udziaá gospodarstw produkujących na wyáącznie na wáasne potrzeby
(13,7% wobec 9,6% w 1996 r.). Nieznacznie roĞnie udziaá gospodarstw, które produkowaáy
gáównie na potrzeby wáasne (34,1% wobec 34,6% w 1996 r.). Podobna tendencja cechuje
80
gospodarstwa produkujące zboĪa gáównie na sprzedaĪ. W 2002 r. ta grupa stanowiáa 52,3%
ogólnej liczby gospodarstw (49,6% w 1996 r.). AĪ 88,6% naleĪaáo do gospodarstw
towarowych (produkujących wyáącznie lub gáównie na sprzedaĪ). Udziaá gospodarstw
towarowych zwiĊksza siĊ proporcjonalnie do ich powierzchni.
Tabela 13.
Producenci zbóĪ wg kierunków- przeznaczenie ziarna
WielkoĞü gospodarstwa (ha)
Ogóáem <1
1-2
2-5
5-10
10-15
Wg celu produkcji (%)
Ogóáem
100
100
100
100
100
100
Wyáącznie na wáasne 1996
9,6
25,7
11,2
3,6
1,0
1,0
potrzeby
2002
13,7
34,1
11,8
2,9
0,5
0,3
Gáównie na wáasne
1996
34,7
46,9
56,6
32,7
8,8
2,9
potrzeby
2002
34,1
56,1
53,7
24,2
4,6
1,3
1996
49,5
9,6
25,3
61,7
89,3
95,6
Gáównie na sprzedaĪ
2002
52,3
9,8
34,4
72,9
94,9
98,4
Struktura iloĞciowa (%)
Ogóáem
1996
100
22,1
21,7
31,8
17,4
4,2
2002
100
31,5
17,7
25,1
17,8
5,0
Wyáącznie na wáasne 1996
100
59,3
25,4
12,1
2,4
0,4
potrzeby
2002
100
78,5
15,3
5,4
0,6
0,1
1996
100
29,8
35,3
30
4,4
0,4
Gáównie na wáasne
2002
100
51,8
27,9
17,9
2,2
0,2
1996
100
4,3
11,1
39,7
31,4
8,2
Gáównie na sprzedaĪ
2002
100
5,9
11,6
35,0
29,3
9,4
>15
100
4,7
0,4
0,1
0,8
96,8
98,8
2,8
4,6
0,4
0,1
0,1
0,1
5,3
8,7
ħródáo: GUS
Uogólniając, moĪna wĞród polskich producentów zbóĪ wyróĪniü rosnącą, ale ciągle
niewielką liczbĊ nowoczesnych, dobrze wyposaĪonych duĪych gospodarstw (Grupa I) oraz na
drugim biegunie rosnącą liczbĊ maáych gospodarstw dysponujących niewielkim potencjaáem
techniczno-organizacyjnym (Grupa II). Pierwsza, stosunkowo nieliczna, grupa operuje
gáównie na bazie majątku byáych gospodarstw sektora publicznego. Te gospodarstwa zajmują
jednak relatywnie duĪy areaá, bo okoáo 30-35% ogólnej powierzchni uprawy zbóĪ i produkują
zboĪa z wykorzystaniem intensywnych technologii (wysoki poziom ochrony chemicznej,
nawoĪenia i innych Ğrodków plonotwórczych). Ta grupa jest gáównym dostawcą ziarna na
rynek.
Grupa II – mali producenci – produkują ekstensywnie, poniewaĪ gáównie z przyczyn
ekonomicznych nie mogą uĪywaü intensywnych technologii uprawy. Zajmują do 10%
powierzchni uprawy zbóĪ i produkują gáównie na potrzeby wáasne, a ewentualne nadwyĪki
zbywają u lokalnych odbiorców (targowiska, lokalne wytwórnie pasz, itp.). W tej grupie
81
dominuje pszenica, ale jej udziaá jest duĪo mniejszy niĪ w Grupie I. DuĪo wiĊkszy udziaá
mają Īyto, mieszanki zboĪowe i owies.
PomiĊdzy biegunami jest Grupa III - producenci, którzy áączą cechy obu poprzednich
grup. Z punktu widzenia powierzchni uprawy jest to najwiĊksza grupa (50-60% powierzchni
zbóĪ ogóáem).
Producenci z Grup II i III charakteryzują siĊ mieszanym profilem dziaáalnoĞci.
Dlatego teĪ są bardziej elastyczni, jeĪeli chodzi o zmiany produkcji w krótkim okresie.
Produkcja w tych gospodarstwach jest bardziej podatna na krótkoterminowe zmiany
koniunktury, a takĪe na wpáyw czynników losowych niĪ w gospodarstwach z Grupy I.
DuĪe gospodarstwa koncentrują swą dziaáalnoĞü gáównie na produkcji zbóĪ oraz
wiąĪą z nią dáugoterminową strategiĊ dziaáania. Wysoki poziom zuĪycia Ğrodków
plonotwórczych redukuje dziaáanie czynników losowych, a produkcja zbóĪ w tej grupie
charakteryzuje siĊ mniejszą zmiennoĞcią.
W zaleĪnoĞci od wielkoĞci gospodarstwa zmienia siĊ struktura uprawianych zbóĪ i
profil ich produkcji. W duĪych gospodarstwach dominują gatunki wysokoplonujące i
jednoczeĞnie takie, którymi siĊ handluje na duĪą skalĊ (pszenica, kukurydza, jĊczmieĔ). Taki
profil produkcji koresponduje z profilem produkcji w UE. Z tych gospodarstw pochodzi
blisko poáowa ogólnej produkcji kukurydzy oraz jedna piąta pszenicy. Z tego wynika ze
produkcja tych gatunków jest najbardziej skoncentrowana. Gospodarstwa te produkują blisko
poáowĊ. Pszenica dominuje równieĪ w maáych gospodarstwach, ale jej udziaá jest znacznie
mniejszy niĪ u duĪych producentów. Mali producenci zamiast kukurydzy uprawiają inne,
mniej plenne i zbywalne gatunki zbóĪ paszowych takie jak mieszanki zboĪowe, owies, czy
pszenĪyto. Producenci Ğredniej wielkoĞci charakteryzują siĊ najbardziej mieszanym profilem
produkcji zbóĪ. W tej grupie nie ma aĪ tak wyraĨnej dominacji jednego z gatunków.
NajwiĊkszy udziaá mają tu Īyto, mieszanki zboĪowe i pszenica.
82
Rys. 16.
Udziaá poszczególnych zbóĪ w grupach obszarowych gospodarstw (2002)
100%
90%
80%
70%
Kukurydza
Mieszanki
PszenĪyto
Owies
JĊczmieĔ
ĩyto
Pszenica
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
<3
3-5
5-10
10-20 20-100
100500
>500
grupy obszarowe (ha)
Rys. 17.
Udziaá poszczególnych grup obszarowych gospodarstw w produkcji zbóĪ
(2002)
100%
90%
80%
70%
60%
Kukurydza
Mieszanki
PszenĪyto
Owies
JĊczmieĔ
ĩyto
Pszenica
50%
40%
30%
20%
10%
0%
<3
3-5
5-10
10-20 20-100
100500
grupy obszarowe (ha)
>500
3.3.4. Zmiany dochodów i kosztów w produkcji zbóĪ
Analiza kosztów i dochodów w produkcji zbóĪ zostaáa przeprowadzona na
przykáadzie pszenicy ozimej, tj. zboĪa o najbardziej nakáadocháonnej technologii produkcji, a
jednoczeĞnie najwaĪniejszego z punku widzenia rynku. Do celów tego opracowania
83
wykorzystano badania i dane Zakáadu RachunkowoĞci Rolnej IERiGĩ z systemu
AGOKOSZTY w ramach polskiego komponentu FADN. Dobrane do próby gospodarstwa
byáy z reguáy bardziej sprawne ekonomicznie niĪ wiĊkszoĞci gospodarstw w kraju i dlatego
wyniki te nie w peáni odzwierciedlają ogólną sytuacjĊ, ale stanowią bazĊ porównawczą w
ujĊciu czasowym.
O rokrocznych zmianach opáacalnoĞci produkcji zbóĪ w decydują gáównie ceny
producenta oraz w mniejszym stopniu poziom kosztów, szczególnie bezpoĞrednich. W
strukturze kosztów bezpoĞrednich dominują koszty Ğrodków ochrony roĞlin i nawozów. W
caáoĞci kosztów ponoszonych w produkcji pszenicy ozimej koszty bezpoĞrednie stanowią
okoáo 50%. Pozostaáą czĊĞü stanowią koszty poĞrednie rzeczywiste (w tym koszty energii i
paliw) i amortyzacja.
Przed wejĞciem do UE produkcja zbóĪ w Polsce naleĪaáa do nielicznych gaáĊzi
produkcji rolniczej charakteryzujących siĊ relatywnie wysokim poziomem dochodowoĞci
(opáacalnoĞci). W póĨniejszym okresie (lata 2004-2007) nastąpiáy duĪe wahania w tym
zakresie. Z badaĔ Zakáadu RachunkowoĞci Rolnej IERiGĩ17 wynika, Īe w badanych
gospodarstwach18 dochodowoĞü produkcji pszenicy mierzona poziomem relacji dochodu
netto do wartoĞci produkcji z 1 ha uprawy, ksztaátowaáa siĊ w latach 2004-2007 na poziomie 12 -60%, przy czym dolną granicĊ tego przedziaáu wyznaczaá poziom z roku 2005, górną zaĞ
z roku 2007. Pomijając 2005 r. nie byáo wiĊkszych zmian w stosunku do okresu przed akcesją
W wiĊkszoĞci lat realizowany z produkcji zbóĪ dochód pozwalaá na opáacenie pracy wáasnej
rolnika i jego rodziny na poziomie parytetowym, ale zapewniaá tylko czĊĞciową opáatĊ
kosztów kapitaáu wáasnego.
Mniej optymistycznie przedstawia siĊ sytuacja w ujĊciu dynamicznym. W latach 90tych, a takĪe w bieĪącej dekadzie obserwowano bowiem stabilizacjĊ opáacalnoĞci produkcji
na poziomie zapewniającym liczący siĊ wzrost nakáadów Ğrodków plonotwórczych i
zwiĊkszenie
produkcji
zboĪowej
w
stopniu
umoĪliwiającym
osiągniĊcie
stanu
samowystarczalnoĞci.
Na przestrzeni okresu 1990-2007 pod tym wzglĊdem pozytywnie wyróĪnia siĊ jedynie
okres lat 1992-1996, w którym z roku na rok odnotowywano poprawĊ opáacalnoĞci produkcji
i dziĊki temu widoczne staáy siĊ symptomy wychodzenia rolnictwa z zapaĞci technologicznej.
Por. A. SkarĪyĔska, J. Sadowska – " Koszty jednostkowe i dochodowoĞü produkcji rolniczej w
gospodarstwach indywidualnych” wyniki za rok 1997, 1998, 1999, 2000 i 2001, IERiGĩ, Warszawa 1998, 1999,
2000, 2001 i 2002.
17
18
Przedmiotem badania byáy gospodarstwa o Ğredniej powierzchni uĪytków rolnych 12,96 ha, z czego 78,7%
stanowiáy grunty orne, zaĞ zboĪa w strukturze zasiewów stanowiáy ok. 70% .
84
Instrumenty polityki zboĪowej, do pewnego stopnia kompensowaáy negatywne skutki wzrostu
cen Ğrodków plonotwórczych (nawozów mineralnych, Ğrodków ochrony roĞlin, nasion
kwalifikowanych itp.), a przez to wpáywaáy hamująco na wzrost jednostkowych kosztów
produkcji zbóĪ.
W pierwszych latach po akcesji obserwowano spadek opáacalnoĞci produkcji zbóĪ (w
porównaniu z okresem bezpoĞrednio przed wejĞciem do UE). Przyczyniáy siĊ do tego zmiany
cen zbóĪ, które w latach 2004-2006 ksztaátowaáy siĊ na stosunkowo niskim poziomie.
Począwszy od poáowy 2006 r. do poáowy 2008 r. ceny zbóĪ ponownie byáy wysokie i
tendencja spadkowa opáacalnoĞci produkcji diametralnie zmieniáa siĊ.
Tabela 14.
Produkcja, nakáady, koszty i nadwyĪka bezpoĞrednia w uprawie pszenicy
ozimej
Wyszczególnienie
2002
2004
2005
2006
2007
71
71
71
145
145
Liczba badanych gospodarstw
51,6
55,6
51,3
44,5
53,5
Plony
dt/ha
44,32
47,96
37,33
48,73
76,16
Cena sprzedaĪy
zá/dt
2643,68a
2667
1918
2186
4103
WartoĞü produkcji
zá/ha
1087,04
1190
1197
878
967
Koszty bezpoĞrednie
zá/ha
w tym:
164,22
199
164
117
168
materiaá siewny
zá/ha
437,24
499
536
471
506
nawozy mineralne
zá/ha
450,40
458
463
256
255
Ğrodki ochrony roĞlin
zá/ha
35
34
34
34
38
pozostaáe
zá/ha
NADWYĩKA
zá/ha
1556,4
1477
721
1308
3136
BEZPOĝREDNIA
Dopáaty bezpoĞrednie
zá/ha
503
507
590
595
16,5
16,5
16,5
12,0
12,0
Nakáady pracy
godz
*Lata 2003 i 2006 dane empiryczne, 2004, 2005 i 2007 dane szacunkowe
a) wáączając dopáaty do skupu
ħródáo: „Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2002-2005” oraz
„Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2006-2007”, IERiGĩ-PIB,
Warszawa, 2006 i 2008
85
Rys. 18.
Struktura kosztów bezpoĞrednich w uprawie pszenicy ozimej (%)
100%
80%
60%
40%
20%
0%
2002
2004
Materiaá siewny
Rys. 19.
2005
Nawozy mineralne
2006
ĝrodki ochrony roĞlin
2007
Pozostaáe
WartoĞü produkcji, koszty oraz dochód z uprawy pszenicy ozimej (zá)
4500
4000
3500
3000
2490
zá
2500
2000
1500
1000
731
528
500
-247
0
2004
2005
2006
2007
-500
WartoĞü produkcji
Amortyzacja
Koszty bĊzpoĞrednie
Dochód z dziaáalnoĞci
86
Koszty poĞrednie rzeczywiste
3.3.4. KonkurencyjnoĞü produkowanych w Polsce zbóĪ na rynkach UE i na
Ğwiecie
Przed wejĞciem do UE Polska byáa zdolna eksportowaü zboĪa w duĪych iloĞciach
jedynie okazjonalnie, w latach duĪego urodzaju. ĝwiadczyáo to raczej o braku nadwyĪek
eksportowych, a w mniejszym stopniu o (nie)konkurencyjnoĞci naszych zbóĪ. W latach
przeciĊtnego urodzaju nadwyĪki zbóĪ byáy w kraju na tyle maáe, Īe niewiele pozostawaáo na
eksport, a i ceny byáy wysokie, co obniĪaáo konkurencyjnoĞü naszego ziarna. DuĪo
pozostawiaáa teĪ do Īyczenia jakoĞü ziarna.
WĞród przyczyn tego stanu rzeczy (oprócz przyczyn wewnĊtrznych) wskazaü przede
wszystkim naleĪy na ograniczenia zewnĊtrzne. Na podstawie postanowieĔ Rundy
Urugwajskiej GATT Polska do momentu akcesji do UE, w odróĪnieniu od krajów UE-15 i
innych eksporterów, pozbawiona byáa moĪliwoĞci subsydiowania wywozu zbóĪ i produktów
zboĪowych. MoĪliwoĞci zwiĊkszania eksportu zaleĪaáy od instytucjonalnych czynników
zewnĊtrznych i ograniczaáy siĊ gáównie do niewielkich preferencyjnych kwot taryfowych
przyznanych Polsce na zasadzie wzajemnoĞci przez inne kraje, gáównie kraje CEFTA i kraje
rozwijające siĊ. Z tego powodu polskie firmy nie byáy w stanie skutecznie konkurowaü,
zwáaszcza na miĊdzynarodowych rynkach.
Po wejĞciu do UE sytuacja zmieniáa siĊ diametralnie. Polska uzyskaáa dostĊp bez
ograniczeĔ, do duĪego rynku Wspólnoty, pojawiáy siĊ takĪe moĪliwoĞci subsydiowania
eksportu ziarna do krajów trzecich. Rozwój sytuacji cenowej w kraju, a takĪe nowe
uwarunkowania instytucjonalne (wprowadzenie WPR) nie pozostaáy bez wpáywu na
konkurencyjnoĞü i moĪliwoĞci eksportowe sektora zboĪowego. Od 1 maja 2004 r., w wyniku
przejĊcia unijnego systemu regulacji eksportu, wzrosáy znacząco szanse na poprawĊ
konkurencyjnoĞci
polskiego
sektora
zboĪowego.
Otwarcie
dostĊpu
do
subsydiów
eksportowych finansowanych z budĪetu UE oraz systemu preferencji celnych przyznanych
krajom UE na zasadzie wzajemnoĞci moĪe znakomicie uáatwiü lokowanie produktów
zboĪowych na rynkach szeregu krajów, na których polskie firmy do tej pory nie byáy w stanie
konkurowaü na równych prawach z innymi dostawcami.
Przeszkodami do wykorzystania powstaáych moĪliwoĞci byáy początkowo sáaba
znajomoĞü unijnych procedur ubiegania siĊ o zezwolenia i refundacje eksportowe, sáabe
rozeznanie rynków zbytu i maáy dostĊp eksporterów do zagranicznych kanaáów zbytu. Oprócz
tego czynnikiem stawiającym na gorszej pozycji naszych eksporterów jest nasze poáoĪenie
geograficzne oraz stosunkowo sáabo rozwiniĊta infrastruktura transportowa poczynając od
87
bazy magazynowej, sieci dróg i kolei z bocznicami i stacjami przeáadunkowymi, a koĔcząc na
terminalach portowych. Poza tym rozdrobnienie produkcji wpáywa na wiĊksze koszty
zebrania jednorodnej partii towaru. Coraz wiĊkszy wpáyw na rozwój eksportu maja aprecjacja
polskiej waluty wobec euru i dolara USA. Proce ten postĊpujĊ powoli, ale nieprzerwanie od
kilku lat. Tendencja ta utrzyma siĊ równieĪ w perspektywie kilku lat. Drogi záoty powoduje
spadek konkurencyjnoĞci naszego ziarna na rynkach docelowych, Aby zniwelowaü skutki
aprecjacji krajowej waluty nasi eksporterzy muszą obniĪaü koszty związane z zakupem i
transportem ziarna, co w przypadku wyrównanych w Polsce i Niemczech cen nie jest áatwe.
W związku z tym coraz bardziej káopotliwe jest utrzymanie udziaáu w rynkach docelowych na
obecnym poziomie, szczególnie na rynkach krajów trzecich. Gáównym rynkiem zbytu
unijnego zboĪa są kraje Afryki Póánocnej, gdzie oprócz konkurencji z Niemiec, Francji, czy
WĊgier, konkurujemy z dostawcami z krajów trzecich takich jak USA, Argentyna czy
Ukraina i Rosja.
Jak pokazują wyniki handlu zagranicznego, po akcesji do UE konkurencyjnoĞü
polskiego ziarna zwiĊkszyáa siĊ, zarówno na rynkach Wspólnoty jak i na Ğwiecie, ale rozwój
sytuacji w ostatnich latach przysparza problemów z jej utrzymaniem. Obecnie Polska
rokrocznie, niezaleĪnie od wielkoĞci zbiorów, jest w stanie eksportowaü relatywnie duĪe
iloĞci ziarna (ponad 1 mln ton), z czego wiĊkszoĞü stanowi pszenica.
Tabela 15.
Wyniki polskiego handlu zagranicznego zboĪami
ZboĪa ogóáem
Pszenica
Produkcja Eksport
1998/99
tys. ton
tys. ton
27101
528
1999/00
25690
124
2000/01
2001/02
2002/03
2003/04
2004/05
2005/06
22267
26902
26838
23347
29561
26846
95
100
1200
141
992
1741
2006/07
21714
1151
2007/08
2008/09*
27040
26642
1066
1250
Import Saldo Produkcja Eksport
Import Saldo
tys.
tys.
tys.
tys.
% ton
ton
tys. ton
tys. ton %
ton
ton
1,9
1309 -780,6
9537
512 5,4
497
15,0
0,5
1342 1217,3
9051
98 1,1
267 -169,0
0,4
2419 2324,3
8503
74 0,9
912 -838,0
0,4
933 -833,5
9283
79,8 0,9
351 -271,2
4,5
811 388,7
9304
1150 12,4
149 1001,0
0,6
1077 -935,3
7858
81 1,0
214 -133,0
3,4
1027
-35,0
9892
560 5,7
410 150,0
6,5
978 762,9
8771
680,7 7,8
376 304,7
5,3
3502 2351,2
7060
623,5 8,8
1667 1043,0
3,9
2146 1079,5
8317
505,5 6,1
763 -257,5
4,7
935 315,0
8708
550 6,3
400 150,0
88
Rys. 20.
Polski eksport zbóĪ (tys. ton)
2000
1800
1600
Pozostaáe zboĪa
ĩyto
Pszenica
1400
tys. ton
1200
1000
800
600
400
200
0
1990/91 1992/93 1994/95 1996/97 1998/99 2000/01 2002/03 2004/05 2006/07 2008/09*
* prognoza
Z drugiej strony po integracji z UE obniĪyáa siĊ konkurencyjnoĞü naszego ziarna na
krajowym rynku w stosunku do ziarna unijnego, ale w zamian mamy duĪo wyĪszy poziom
ochrony rynku przed importem z krajów trzecich. W sytuacji, kiedy ceny Ğwiatowe są niĪsze
od cen w UE, nasze ziarno ma mocniejszą pozycjĊ na wáasnym rynku. Niedobory
strukturalne, czy koniunkturalne, mogą byü znacznie áatwiej uzupeániane importem z krajów
UE.
89
Rys. 21.
Polski import zbóĪ (tys. ton)
4000
Pozostaáe zboĪa
Kukurydza
Pszenica
3500
3000
tys. ton
2500
2000
1500
1000
500
0
1990/91 1992/93 1994/95 1996/97 1998/99 2000/01 2002/03 2004/05 2006/07 2008/09*
* prognoza
Po integracji, kiedy w handlu wewnątrz UE jedynym czynnikiem limitującym obroty
są koszty transportu, Polska poáudniowo-wschodnia sprowadza ziarno z krajów sąsiadujących
(Sáowacja, WĊgry, Czechy), a z zachodnich rejonów i z Pomorza ziarno jest eksportowane. O
ile w eksporcie z reguáy dominuje ziarno o parametrach paszowych, to w imporcie raczej
zboĪa chlebowe.
Na Ğwiecie towary sypkie transportowane są gáównie drogą morską. Podobnie w
Polsce, gdzie udziaá tego Ğrodka transportu stanowi okoáo 80-90% sprowadzanych sypkich
towarów rolnych. WiąĪe siĊ to z charakterem áadunku oraz tym, Īe transakcje zawierane z
reguáy dotyczą duĪych iloĞci towaru, co nasuwa koniecznoĞü przetransportowania takiej iloĞci
do kraju docelowego. Zarówno w portach rejonu zakupu, jak i w portach kraju importującego
muszą byü zapewnione warunki do przejĊcia, przeáadowania lub skáadowania towaru. Dlatego
teĪ porty muszą dysponowaü specjalistycznym sprzĊtem (pompy przeáadunkowe),
odpowiednio duĪymi magazynami skáadowymi i elewatorami.
Gros Ğwiatowego handlu zboĪami i innymi masowymi produktami rolnymi ma
miejsce w USA w nastĊpujących rejonach:
ƒ
Ameryka Póánocna (USA, Kanada);
ƒ
Ameryka Poáudniowa (Argentyna, Brazylia);
ƒ
Europa Zachodnia (Niemcy, Francja, Holandia);
90
ƒ
Europa Wschodnia (Ukraina, Rosja);
ƒ
Afryka Póánocna (Egipt, Maroko);
ƒ
Azja (Chiny, Tajwan, Japonia, Malezja, Indonezja);
Gáówne Ğwiatowe porty, w których dokonuje siĊ obrotu zboĪami i innymi sypkimi
towarami rolnymi to:
ƒ
USA – porty Zatoki MeksykaĔskiej – Nowy Orlean, Batton Rouge, Houston,
Galvestone;
ƒ
Kanada – St. Lawrence, Vancouver;
ƒ
Europa – Rotterdam, Amsterdam, Antwerpia, Hanburg, La Specia, Lizbona;
ƒ
Afryka – Aleksandria, Port Said, Casablanca
ƒ
Azja – Kaohsiung, Keelung, Kobe, Yokohama, Busan.
Z
danych
MiĊdzynarodowej
Rady
ZboĪowej
wynika,
Īe
okoáo
13-14%
produkowanego na Ğwiecie zboĪa jest w obrocie miĊdzynarodowym. Znaczenie handlu
miĊdzynarodowego poszczególnymi zboĪami jest zróĪnicowany. NajwiĊkszy odsetek
produkowanego ziarna trafia na rynek Ğwiatowy w przypadku pszenicy – okoáo 17%.
Znacznie niĪszy odsetek produkowanego ziarna lokowany jest na rynku Ğwiatowym w
przypadku kukurydzy i jĊczmienia – okoáo 10-11%. ĝwiatowy handel Īytem i owsem jest
niewielki, gdyĪ stanowi odpowiednio 5% i 6% Ğwiatowej produkcji.
Ponad poáowĊ zboĪa znajdującego siĊ w Ğwiatowym obrocie stanowi pszenica.
Drugim, co do wielkoĞci obrotów - 35% w Ğwiatowym handlu zboĪem jest kukurydza.
Analiza przepáywów towarowych i rozmiarów Ğwiatowego handlu pokazuje, Īe
wiĊkszoĞü zbóĪ (trzy czwarte) w Ğwiatowym obrocie pochodzi z 5 krajów (USA, UE,
Argentyna, Australia i Kanada), chociaĪ w ostatnich latach roĞnie znaczenie Rosji, Ukrainy i
Kazachstanu. To wskazuje na bardzo duĪą koncentracjĊ produkcji i podaĪy. W
przeciwieĔstwie do tego popyt importowy jest bardzo rozproszony, aczkolwiek da siĊ
wyróĪniü dwa centra: Azja z udziaáem okoáo 45-50% i Afryka (okoáo 25%).
Unia Europejska sąsiadująca z duĪymi importerami z Afryki Póánocnej (Algieria,
Maroko, Egipt) ponad 73% realizowanego eksportu lokuje w tym regionie. Pozostaáa czĊĞü
wspólnotowego eksport pszenicy znajduje nabywców w Europie – 9,7% i Azji - 11,9%.
Wielcy Ğwiatowi eksporterzy pszenicy, jakimi są Stany Zjednoczone i Kanada, sąsiadując ze
sobą, silnie konkurują o rynki zbytu w Póánocnej i Centralnej Ameryce oraz Azji. Argentyna
z uwagi na korzystną lokalizacjĊ wzglĊdem duĪego importera, jakim jest Brazylia, wygrywa
konkurencjĊ na tym rynku z innymi Ğwiatowymi eksporterami pszenicy na rynku Ameryki
Poáudniowej.
91
Koszty transportu ksztaátują siĊ pod wpáywem róĪnorodnych czynników, co w
znacznym stopniu utrudnia dogáĊbne rozpoznanie, monitoring i porównanie stawek
przewozowych. NajwaĪniejsze czynniki wpáywające to:
x
odlegáoĞü,
x
trasa przewozu,
x
rodzaju i wielkoĞci áadunku,
x
Ğrodka transportu.
Wpáyw odlegáoĞci na koszty transportu jest oczywisty. Koszty transportu rosną w
miarĊ wzrostu dystansu potrzebnego do przewiezienia áadunku. Jednak wraz ze wzrostem
odlegáoĞci rosną tylko caákowite koszty transportu. Stawki przewozowe na jednostkĊ masy
transportowanego áadunku zmniejszają siĊ – wystĊpuje zjawisko tzw. degresji kosztów
jednostkowych na 1 tonokilometr. Stawka na 1 tonokilometr informuje ile kosztuje
przewiezienie 1 tony áadunku na dystansie 1 kilometra. Zjawisko to wynika z rozáoĪenia
kosztów staáych na wiĊkszą liczbĊ kilometrów. Koszty staáe są to takie koszty, których
poziom nie zmienia siĊ wraz ze wzrostem odlegáoĞci, bądĨ zmienia siĊ co skokowo co pewien
czas. Koszty zmienne natomiast rosną w miarĊ wzrostu dystansu. Do pierwszych moĪna
zaliczyü wszelaki opáaty staáe, koszty utrzymania sprzĊtu, amortyzacjĊ, itp. Koszty zmienne to
np. koszty paliwa i innych materiaáów eksploatacyjnych. To powoduje, Īe jednostkowe
koszty transportu (koszty zmienne i koszty staáe) zmniejszają siĊ wraz ze wzrostem
odlegáoĞci. NajczĊĞciej mamy do czynienia ze zjawiskiem degresji strefowej. Degresja
strefowa polega na tym, Īe w obrĊbie okreĞlonej strefy, np. 100 km od miejsca wyjazdu,
stawki jednostkowe na tonokilometr nie zmieniają siĊ a ich spadek nastĊpuje po
przemieszczeniu siĊ do nastĊpnej strefy. W taki sposób są liczone stawki przewozowe w
transporcie kolejowym, samochodowym oraz w Īegludze Ğródlądowej. Natomiast w
transporcie morskim i lotniczym stawki mają charakter ryczaátowy na okreĞlone trasy
przewozu pomiĊdzy okreĞlonymi portami a odlegáoĞü nie ma bezpoĞredniego wpáywu na ich
wysokoĞü.
Wpáyw trasy przewozu zaleĪy od stopnia jej trudnoĞci. Trudniejsze warunki naturalne
powodują wzrost stawek przewozowych. I tak np. stawka za transport 1 tony na odlegáoĞü 100
km po autostradzie jest niĪsza niĪ koszt przewozu tego samego áadunku na taki sam dystans
po zwykáej drodze (zwiĊkszone zuĪycie paliwa).
Stawki transportowe zaleĪą równieĪ od rodzaju przewoĪonego áadunku. WystĊpują tu
tzw. klasy áadunków, w ramach których stawki są takie same. Podziaá wynika z róĪnej
92
przydatnoĞci okreĞlonych towarów do transportu oraz róĪnej wartoĞci áadunków. Stawki
przewozowe na towary áatwo psujące siĊ (np. owoce, warzywa, miĊso, itp.) są wyĪsze od
stawek na towary odporniejsze na warunki przewozu (np. zboĪa, cukier, Ğruty, surowce
mineralne, itp.). Koszty przewozu towarów z pierwszej grupy są wyĪsze poniewaĪ towary te
wymagają specjalistycznej aparatury do przewozu np. cháodni. WiĊcej kosztuje równieĪ
przewóz materiaáów niebezpiecznych oraz wartoĞciowych.
Zasadniczy wpáyw na stawki przewozowe ma wielkoĞü przewoĪonej jednorazowo
partii towaru. Obowiązuje tu podobna zasada jak w przypadku odlegáoĞci – wiĊksza partia
towaru – niĪsza stawka. Jest to związane ze wspominaną juĪ degresją kosztów. JeĪeli dany
towar uznany jest za objĊtoĞciowy koszty frachtu liczy siĊ od jego objĊtoĞci.
Koszty przewozu áadunku w duĪym stopniu zaleĪą równieĪ od sposobu transportu.
Stawki są wysokie, kiedy nadawcy zaleĪy na szybkiej dostawie áadunku na miejsce
przeznaczenia, co moĪemy obserwowaü w transporcie kolejowym (róĪne stawki za przesyáki
ekspresowe, i zwykáe). Wykorzystywanie specjalnego sprzĊtu przewozowego równieĪ
zwiĊksza koszty transportu. Typ przewozu równieĪ ma wpáyw na koszty transportu. Przewóz
áadunków drobnicowych drogą morską kosztuje znacznie wiĊcej niĪ áadunków masowych.
Drobne przesyáki, nie zajmujące caáego Ğrodka transportu kosztują wiĊcej niĪ caáopojazdowe.
Koszty transportu drobnicy przemieszczana w kontenerach są znacznie niĪsze niĪ w
transporcie tradycyjnym.
SpoĞród czynników mających wpáyw na ksztaátowanie siĊ kosztów transportu
morskiego oprócz odlegáoĞci, na jaką transportowane jest ziarno duĪe znaczenie odgrywa
infrastruktura portowa niezbĊdna do ekspedycji ziarna w porcie eksportera, jak równieĪ
przyjĊcia ziarna ze statku w porcie importera.
Rozwój infrastruktury portowej jest mocno zróĪnicowany. Oprócz duĪych dobrze
wyposaĪonych portów, jakie posiadają gáówni eksporterzy i importerzy zbóĪ, do których
mogą zawijaü wielkie statki o áadownoĞci 40–50 tys. ton zboĪa i wiĊkszej potrafiące w ciągu
doby przeáadowaü od 6 do 10 tys. ton zboĪa istnieją porty mniejsze. Porty te posiadają
nabrzeĪa zdolne do przyjĊcia statków o áadownoĞci od 20 do 30 tys. ton zbóĪ i dysponujące
urządzeniami przeáadunkowymi o wydajnoĞci 1,5 – 3 tys. ton na dobĊ. Kraje dysponujące
sáabo rozwiniĊtą infrastrukturą portową, oprócz ponoszenia wyĪszych kosztów związanych z
przewozem ziarna, ponoszą dodatkowe koszty za wydáuĪony przestój statku w porcie. Jak
duĪe są to koszty Ğwiadczy fakt, Īe jeden dzieĔ postoju w porcie statku Ğredniej wielkoĞci, tj.
o áadownoĞci okoáo 25 tys. ton kosztuje czarterującego statek okoáo 25 tys. dolarów
amerykaĔskich. Przy zdolnoĞciach przeáadunkowych na poziomie 3 tys. ton na dobĊ
93
rozáadowanie statku, o áadownoĞci 25 tys. ton trwa ponad 8 dni. Biorąc pod uwagĊ, Īe w
nowoczesnym porcie statek o dwukrotnie wiĊkszej áadownoĞci jest rozáadowywany lub
zaáadowywany jedynie w 5 dni naleĪy stwierdziü, Īe infrastruktura transportowa ma duĪe
znaczenie w ksztaátowaniu konkurencyjnoĞci w miĊdzynarodowym handlu zboĪem.
Oprócz kosztów ponoszonych w transporcie morskim istnieje duĪa grupa kosztów
ponoszonych przez handlowców przed zaáadunkiem zboĪa na statek. Dlatego do
podstawowych wydatków naleĪących do grupy kosztów handlowych moĪna zaliczyü koszty:
x
frachtu
x
przeáadunku zboĪa na statek,
x
ubezpieczenia ziarna w trakcie transportu,
x
skáadowania zboĪa w elewatorze portowym,
x
kontroli jakoĞci zboĪa,
x
finansowe (ew. kredyty, depozyty i alternatywne koszty kapitaáu) ,
x
postoju ponoszone w związku z przestojem zboĪa na Ğrodkach transportu (w
przypadku braku odpowiedniej powierzchni magazynowej w portach pojawiają siĊ
trudnoĞci z rytmicznym przeáadunkiem),
x
związane z pojawianiem siĊ ubytków, naturalne w trakcie przewozu i przechowywania
zboĪa w magazynach portowych,
x
fumigacji - w celu zabezpieczenia jakoĞci ziarna.
W organizowanych przez KomisjĊ Europejską przetargach, w celu wyrównania
warunków konkurencji (przynajmniej czĊĞciowo) oferowanych do sprzedaĪy partii towarów,
przy rozstrzyganiu przetargów brane są pod uwagĊ, oprócz oferowanych cen, koszty
handlowe. RóĪnice w poziomie kosztów wynikają w szczególnoĞci z przyjĊtych rozwiązaĔ
logistycznych, rozwoju infrastruktury transportowej. Rozwój i modernizacja infrastruktury
transportowej przyczynia siĊ do redukcji kosztów handlowych i przyspieszenia zawartych
kontraktów.
W celu realizacji transakcji handlowej firmy eksportujące zboĪe pozyskują ziarno od
firm handlowych skupujących zboĪe od mniejszych i Ğrednich producentów rolnych, jak i
bezpoĞrednio od duĪych producentów zbóĪ. Zebrane podczas Īniw ziarno zazwyczaj jest
przechowywane przez kilka miesiĊcy u producentów zbóĪ lub firmy handlowej NastĊpnie w
celu sprzedaĪy ziarna na rynki krajów trzecich zboĪe jest przez handlowców transportowane
do portów posiadających odpowiednią infrastrukturĊ do jego ekspedycji.
Z uwagi na duĪe trudnoĞci w pozyskaniu porównywalnych danych rynkowych,
94
dotyczących kosztów transportu ziarna z magazynów zlokalizowanych wewnątrz lądu do
portów, przydatnymi do kalkulacji są dane z przetargów organizowanych w ramach
gospodarowania zapasami interwencyjnymi. Z kalkulacji kosztów transportu zbóĪ z
magazynów interwencyjnych krajów czáonkowskich wynika, Īe w zaleĪnoĞci od lokalizacji
miejsca skáadowania zboĪa koszty te znacznie siĊ róĪnią. W przypadku rynku francuskiego,
gdzie dobrze rozwiniĊto infrastrukturĊ magazynową w pobliĪu duĪych portów, koszty te
wahają siĊ w granicach od 0,0 euro/t do 13,1 euro/t. ĝrednio handlowiec w trakcie realizacji
przetargu ponosiá koszty transportu rzĊdu 1,9 euro/t. W przypadku krajów nie posiadających
dostĊpu do morza, eksport wymaga transportowania zbóĪ na odlegáoĞü:
x
390 – 460 km, w przypadku kiedy zboĪe jest wywoĪone z Austrii przez port Rijeka i
Triest. Gdy handlowiec zdecyduje siĊ na eksport wiĊkszej iloĞci ziarna przez rumuĔski
port Konstancja, odlegáoĞü zwiĊkszy siĊ do 830 – 1470 km,
x
Eksport zbóĪ z WĊgier jest realizowany w gáównej mierze przez port w Konstancji,
którego dzieli od regionów uprawy zbóĪ na WĊgrzech 1030 – 1230 km. Mniejsze
iloĞci zboĪa z WĊgier eksportowane są przez porty w TrieĞcie i Rijece oddalone od
WĊgier o 480 – 540 km,
x
ZboĪe eksportowane ze Sáowacji przez Konstancje pokonuje z magazynu do portu
dystans 1170 – 1230 km,
x
Handlowcy z Czech, chcąc w sposób efektywny eksportowaü zboĪe, transportują
ziarno do Hamburga pokonując dystans 590 – 790 km,
x
W przypadku Polski zboĪe eksportowane jest poprzez porty krajowe (GdaĔsk/Gdynia,
ĝwinoujĞcie). W zaleĪnoĞci od lokalizacji magazynu zboĪe jest transportowane na
odlegáoĞü od kilkudziesiĊciu kilometrów do ponad 600.
PoniewaĪ duĪe jest zróĪnicowanie poziomu infrastruktury transportowej wewnątrz
lądu, jak i infrastruktury portowej oraz róĪne rozlokowanie magazynów zboĪowych
wzglĊdem portów, przedstawiona na poniĪszym rysunku kalkulacja kosztów handlowych ma
charakter wyáącznie orientacyjny.
95
Rys. 22. Szacunkowy poziom gáównych kosztów handlowych powstaáych przy
eksporcie zbóĪ z rynków Wspólnoty
300
250
200
150
100
50
0
Ruen/Hamburg
przejĊcie zboĪa do magazynu
transport ziarna do portu
WĊgry, Sáowacja
magazynowanie zboĪa
zaáadunek na statek i spedycja
wydanie ziarna
fracht morski
ĩródáo: World Grain Statistics 2007, IGC
Transport zbóĪ, przewaĪnie na doĞü duĪe odlegáoĞci, kreuje koszty transportu
ponoszone przez handlowców. W Polsce poziom kosztów transportu w zaleĪnoĞü od z
miejsca skáadowania ziarna do portu waha siĊ od 10 euro/t do okoáo 50 euro/t. Niskie koszty
transportu zbóĪ do portów krajowych wynikają z stosunkowo niewielkich odlegáoĞci
gáównych regionów uprawy zbóĪ od portów morskich. Jednak w kraju stosunkowo sáabo
rozwiniĊta jest zarówno infrastruktura portowa jak i kolejowa (niewiele jest elewatorów
dysponujących wáasnymi bocznicami). Przejawia siĊ to w:
-
braku odpowiednich torów wodnych i nabrzeĪy do przyjmowania statków
przewoĪących 50 tysiĊcy ton zbóĪ i wiĊcej,
-
niĪszych ratach przeáadunkowych polskich portów i dáuĪszym czasem oczekiwania,
-
braku odpowiedniej iloĞci powierzchni magazynowej w portach oraz urządzeĔ
przeáadunkowych zapewniających szybki zaáadunek zboĪa na statek.
To z kolei w poáączeniu z wiĊkszym oddalenie od rynków zbytu niĪ np. Francji czy
Niemiec powoduje mniejszą konkurencyjnoĞü na szych zbóĪ na mniejsze konkurencyjnoĞci
zbóĪ krajowych na rynku Ğwiatowym.
Koszty przeáadunku ziarna przy eksporcie z Polski bĊdą ponoszone na poziomie okoáo
96
9-12 euro/t, czyli o kilka euro wiĊcej niĪ portach Niemieckich. Koszty transportu morskiego
bĊdą od 8 do 12 $/t wyĪsze niĪ w przypadku eksportu ziarna z portów odpowiednio w Rouen
i Hamburgu, z uwagi na znacznie wiĊkszą odlegáoĞü dzielącą polskie porty od portów Afryki
Póánocnej. WyĪsze koszty handlowe eksporterzy muszą rekompensowaü premią cenową.
Dlatego teĪ handlowcy oferują producentom rolnym niĪsze ceny.
Polska jednoczeĞnie sprowadza stosunkowo duĪe iloĞci zbóĪ na krajowych rynek. W
obecnych warunkach cenowych, import koncentruje siĊ gáównie w krajach sąsiadujących UE
oraz krajach WNP (Rosja, Ukraina). PoniĪej przedstawione są orientacyjne kalkulacje
Kostów ponoszonych w imporcie towarów sypkich (zbóĪ, Ğruty sojowej).
Koszty importu reprezentatywnych rolnych towarów sypkich z reprezentatywnych lokalizacji
Tabela 16. Import pszenicy konsumpcyjnej z Rouen, (Francja)
L.p.
Wyszczególnienie
Waluta J.m. Cena w Cena w Udziaá w
walucie PLN
cenie
docelowej
(%)
1. Cena FOB
USD [t]
687,7
76,9
299,0
2. Fracht do Gdyni/GdaĔska
USD [t]
75,9
8,5
33,0
3. Ubezpieczenie
USD [t]
1,76
4,0
0,5
4. Cena CIF port polski
USD [t]
333,8
767,6
85,9
5. Koszty portowe
USD [t]
12,0
40,9
4,6
6. FormalnoĞci graniczne
PLN
[t]
0,01
0,0
7. Transport koleją w gáąb kraju
PLN
[t]
64,6
7,2
8. Wyáadunek
PLN
[t]
21
2,3
9. Cena w gáĊbi kraju
PLN
[t]
894,15
100,0
10. Przyrost ceny
[%]
30,02
Tabela 17. Import pszenicy paszowej z Rostocku (Niemcy)
L.p.
Wyszczególnienie
Waluta J.m. Cena w Cena w Udziaá w
walucie PLN
cenie
docelowej
(%)
1. Cena FOB
USD [t]
701,5
77,6
305,0
2. Fracht do Gdyni/GdaĔska
USD [t]
73,6
8,1
32,0
3. Ubezpieczenie
USD [t]
1,79
4,1
0,5
4. Cena CIF port polski
USD [t]
338,8
779,2
86,2
5. Koszty portowe
USD [t]
11,4
38,6
4,3
6. FormalnoĞci graniczne
PLN [t]
0,04
0,0
7. Transport koleją w gáąb kraju
PLN [t]
64,56
7,1
8. Wyáadunek
PLN [t]
21,0
2,3
9. Cena w gáĊbi kraju
PLN [t]
903,4
100,0
10. Przyrost ceny
[%]
28,79
-
97
Tabela 18. Import pszenicy konsumpcyjnej z Hannoweru w gáąb kraju koleją (760 km)
L.p.
Wyszczególnienie
Waluta J.m.
Cena w Cena w Udziaá w
walucie
PLN
cenie
docelowej
(%)
1. Cena w Niemczech
USD
[t]
701,5
77,6
305,0
2. Ubezpieczenie
USD
[t]
73,6
8,1
32,0
3. Transport do granicy (360 km)
PLN
[t]
1,79
4,1
0,5
4. FormalnoĞci graniczne
PLN
[t]
338,8
779,2
86,2
5. Transport w gáąb kraju (400 km)
PLN
[t]
11,4
38,6
4,3
6. Wyáadunek
PLN
[t]
0,04
0,0
7. Cena w gáebi kraju
PLN
[t]
64,56
7,1
8. Przyrost ceny
[%]
21,0
2,3
Tabela 19. Import pszenicy konsumpcyjnej z Bratysáawy w gáąb kraju koleją (550 km)
L.p.
Wyszczególnienie
Waluta J.m.
Cena w
Cena w Udziaá w
walucie
PLN
cenie
docelowej
(%)
1. Cena na Sáowacji
EUR
[t]
114,0
387,6
76,3
2. Ubezpieczenie
EUR
[t]
3,4
11,6
2,3
3. Transport do granicy (150 km)
PLN
[t]
22,9
4,5
4. FormalnoĞci graniczne
PLN
[t]
0,0
0,0
5. Transport w gáąb kraju (400 km) PLN
[t]
64,6
12,7
6. Wyáadunek
PLN
[t]
21,0
4,1
7. Cena w gáĊbi kraju
PLN
[t]
507,7
100,0
8. Przyrost ceny
[%]
31,0
Tabela 20.
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Import pszenicy paszowej z Ukrainy w gáąb kraju koleją (400 km)
Wyszczególnienie
Cena DAF granica ukraiĔska
Ubezpieczenie
Przeáadunek na wagony PKP
FormalnoĞci graniczne
Transport w gáąb kraju (400 km)
Wyáadunek
Cena w gáĊbi kraju
Przyrost ceny
Waluta J.m.
USD
USD
PLN
PLN
PLN
PLN
PLN
98
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[%]
Cena w
walucie
120,0
3,6
22,0
0,0
64,6
21,0
391,9
42,0
Cena w
PLN
276,0
8,3
-
Udziaá w
cenie
docelowej
(%)
70,4
2,1
5,6
0,0
16,5
5,4
100,0
(600 km)
Tabela 21. Import jĊczmienia paszowego z Czech w gáąb kraju koleją
L.p.
Wyszczególnienie
Waluta J.m.
Cena w
Cena w Udziaá w
walucie
PLN
cenie
docelowej
(%)
1. Cena w Czechach
EUR
[t]
128,0
435,2
77,5
2. Ubezpieczenie
EUR
[t]
3,8
13,1
2,3
3. Transport do granicy (200 km)
PLN
[t]
27,9
5,0
4. FormalnoĞci graniczne
PLN
[t]
0,0
0,0
5. Transport w gáąb kraju (400 km) PLN
[t]
64,6
11,5
6. Wyáadunek
PLN
[t]
21,0
3,7
7. Cena w gáĊbi kraju
PLN
[t]
561,7
100,0
8. Przyrost ceny
[%]
29,1
-
Tabela 22. Import kukurydzy z WĊgier w gáąb kraju koleją (680 km)
L.p.
Wyszczególnienie
Waluta J.m.
Cena w
walucie
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Cena na WĊgrzech
EUR
Ubezpieczenie
EUR
Transport do granicy (200 km)
PLN
FormalnoĞci graniczne
PLN
Transport w gáąb kraju (400 km) PLN
Wyáadunek
PLN
Cena w gáebi kraju
PLN
Przyrost ceny
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[%]
112,0
3,4
35,8
0,0
64,6
21,0
513,6
34,9
Cena w Udziaá w
PLN
cenie
docelowej
(%)
380,8
11,4
-
Tabela 23. Import Ğruty sojowej brazylijskiej z UE (ROTTERDAM)
L.p.
Wyszczególnienie
Waluta
J.m.
Cena w
Cena w
walucie
PLN
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Cena FOB
Fracht do Gdyni/GdaĔska
Ubezpieczenie
Cena CIF port polski
Koszty portowe
FormalnoĞci graniczne
Transport koleją w gáąb kraju
Wyáadunek
Cena w gáĊbi kraju
Przyrost ceny
USD
USD
USD
USD
EUR
PLN
PLN
PLN
PLN
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[t]
[%]
99
500,0
30,0
2,81
532,8
9,0
0,0
64,56
21,00
1341,6
16,7
1150,0
69,0
6,5
1225,5
30,6
-
74,1
2,2
7,0
0,0
12,6
4,1
100,0
Udziaá w
cenie
docelowej
(%)
85,7
5,1
0,5
91,3
2,3
0,0
4,8
1,6
100,0
PowyĪsze obliczenia nie uwzglĊdniają Īadnych moĪliwych upustów i zniĪek. Ponadto
nie doliczono marĪ poĞredników a takĪe kosztów kredytu, który w wielu wypadkach byáby
niezbĊdny do przeprowadzenia transakcji. Z tych wzglĊdów wyliczenia te dostarczają
orientacyjnych informacji, które moĪna wykorzystaü do szacunku wielkoĞci narzutów
wynikających z poszczególnych skáadników kosztów. Bowiem proporcje pomiĊdzy
poszczególnymi skáadnikami są specyficzne dla kaĪdej transakcji. Dodatkowo ukáad podaĪy i
popytu na Ğwiatowych rynkach ksztaátuje ceny np. zbóĪ na wysokim poziomie, co nie
pozostaje bez wpáywu na stawki przewozowe w transporcie morskim. W takich warunkach
kurs wymiany walut ma równieĪ duĪe znaczenie, tym wiĊksze i wyĪsze są stawki frachtów.
NajwiĊkszym skáadnikiem ceny ostatecznej w kraju jest oczywiĞcie cena zakupu
danego dobra na rynkach zagranicznych. W przedstawionych wyliczeniach jej udziaá wahaá
siĊ w granicach 65-85% ceny finalnej na rynku krajowym. Udziaá tego elementu jest niĪszy z
reguáy w przypadku transportu morskiego oraz przy dáuĪszych trasach przewozu, gdzie
wykorzystuje siĊ transport morski. Kolejną, co do znaczenia pozycjĊ stanowią koszty
transportu morskiego (okoáo 8% z lokalizacji europejskich). W dalszej kolejnoĞci mamy do
czynienia z kosztami transportu kolejowego stanowiącymi 7-15% ceny docelowej. Mniejsze
znaczenie mają ponoszone koszty wyáadunku i operacji portowych. Do tego naleĪy dodaü
okoáo 3-4% na przeáadunek z wagonów. Pozostaáe koszty takie jak ubezpieczenia (poniĪej
1%), czy formalnoĞci graniczne, odgrywają marginalną rolĊ.
Zgodnie z powyĪszymi wyliczeniami, cena ostateczna importowanego towaru moĪe
znacznie wzrosnąü. Przyrost cen rolnych towarów sypkich, w porównaniu z innymi towarami
rolnymi nie jest jednak duĪy. Podczas kiedy ceny innych towarów mogą w kraju byü nawet o
poáowĊ wyĪsze od ceny zakupu za granicą, przyrost cen towarów sypkich (zboĪa, Ğruty)
wahaá siĊ w granicach 20-30% z lokalizacji europejskich i wiĊcej (nawet do 50% ) z portów
zamorskich (US GULF).
Podsumowując,
moĪna
stwierdziü,
Īe
czynnikami
ograniczającymi
naszą
konkurencyjnoĞü są gáównie uwarunkowania wewnĊtrzne, zarówno rynkowe (np.
infrastruktura transportowa, rozdrobnienie produkcji), geograficzne (poáoĪenie) jak i
makroekonomiczne (aprecjacja záotego). Natomiast czynniki zewnĊtrzne (regulacje UE,
wolny handel w ramach Wspólnoty) wspierają konkurencyjnoĞü naszego ziarna.
3.3.5. Perspektywy rynku zbóĪ Polsce
W perspektywie najbliĪszych kilku lat nie naleĪy spodziewaü siĊ duĪych zmian
cháonnoĞci rynku. Tempo wzrostu PKB w tym okresie zwiĊkszy siĊ, jednak bĊdzie to zbyt
100
krótki okres, aby wzrost PKB przeáoĪyá siĊ na istotne zwiĊkszenie dochodów realnych
ludnoĞci i poprawĊ standardu odĪywiania, co mogáoby skutkowaü znacznym wzrostem w
produkcji zwierzĊcej i tym samym zwiĊkszeniem paszowego zuĪycia zbóĪ. Wolny dostĊp do
unijnych rynków oraz przejĊcie unijnych regulacji eksportowych daje dodatkowe moĪliwoĞci
zbytu produktów pochodzenia zwierzĊcego i to po akcesji byáo gáównym czynnikiem
powodującym zwiĊkszenie cháonnoĞci rynku zbóĪ. W ostatnich latach dodatkowe moĪliwoĞci
zagospodarowania zbóĪ stwarzają biopaliwa, ale ze wzglĊdu na róĪnorakie czynniki, w tym
administracyjno prawne, powodują, Īe znaczenie tego sektora w kraju jest na razie niewielkie.
W kolejnych latach stopniowo zwiĊkszy siĊ dynamika popytu z powodu rozwoju produkcji
biopaliw, co skompensuje sáabnącą dynamikĊ zuĪycia jĊczmienia do produkcji sáodu.
Wzrost dochodów realnych, aczkolwiek stosunkowo niewielki, konsekwentnie bĊdzie
powodowaá powolne ograniczanie popytu na produkty zboĪowe. Dynamika spadku spoĪycie
mąk i pieczywa bĊdzie tylko czĊĞciowo równowaĪona wzrostem popytu na wyroby
ciastkarskie i makarony. Przy relatywnie stabilnym poziomie spoĪycia i umiarkowanym
początkowo wzroĞcie zuĪycia przemysáowego, o cháonnoĞci rynku zdecydują wahania
zuĪycia paszowego.
Tabela 24.
ZuĪycie zbóĪ (tys. ton)
2007/08 2008/09a 2010/11a 2013/14a
26641
25781
27651
27700
ZuĪycie ogóáem
W tym:
Spasanie
17170
16220
17750
17450
SpoĪycie
5270
5190
5179
5179
ZuĪycie
1380
1530
1810
2220
przemysáowe
a
) prognoza
ħródáo: prognozy IERiGĩ-PIB
Tabela 25.
LudnoĞü b
SpoĪycie
jednostkowe c
SpoĪycie jednostkowe i globalne przetworów zboĪowych
2007 a
2008 a
2010 a
2013a
38 051
38 000
37899
37650
114
112
111
111
a
)prognoza
) w tys. osób wedáug prognozy demograficznej ludnoĞci w gospodarstwach domowych do 2003-2030
r. Warszawa, GUS, 2004 r.;
c
) w kg na mieszkaĔca rocznie (w ekwiwalencie mąki).
ħródáo: GUS, obliczenia i prognozyIERiGĩ-PIB
b
Do 2013 r. popyt na pasze bĊdzie siĊ zwiĊkszaü w tempie obserwowanym w ostatnich
latach. NaleĪy oczekiwaü dalszej redukcji udziaáu pasz gospodarskich w Īywieniu zwierząt.
Dynamika popytu na pasze przemysáowe bĊdzie zaleĪaáa od nastĊpujących czynników:
101
¾
poprawy sytuacji finansowej gospodarstw rolnych, w tym takĪe produkujących Īywiec
i mleko, dziĊki transferom funduszy z UE oraz z budĪetu krajowego;
¾
przyspieszenia procesów koncentracji produkcji i modernizacji gospodarstw rolnych,
które bĊdą powodowaáy zmiany w systemach Īywienia zwierząt, co szczególnie
dotyczy trzody chlewnej, bydáa rzeĨnego i mlecznego, gdzie stopieĔ koncentracji
produkcji jest najmniejszy.
Oprócz tego wzrost popytu na pasze przemysáowe bĊdzie stymulowany mniejszą
produkcją mieszanek paszowych w gospodarstwach, przy wykorzystaniu pasz gospodarskich
uzupeánionych komponentami z zakupu (koncentraty i premiksy). Proces ten bĊdzie
wymuszany przepisami prawa paszowego.
W perspektywie Ğrednioterminowej zbiory zbóĪ bĊdą umiarkowanie rosáy. BĊdzie to
wynikiem gáównie wzrostu plonów oraz w mniejszym stopniu areaáu uprawy. W 2013 r.
zbiory mogą ksztaátowaü siĊ w granicach 28 mln ton. Polski rynek bĊdzie operowaá w
warunkach nadwyĪek produkcji nad popytem.
Tabela 26.
Prognoza produkcji zbóĪ (tys. ton)
Zapasy początkowe
Areaá uprawy
Plony (t/ha)
Produkcja
Import *
Ogóáem zasoby
2007/08 2008/09 a 2010/11 a 2013/14 a
726
2155
3251
2238
8270
8532
8347
8320
3,27
3,17
3,35
3,36
27040
27046
27988
27960
2146
930
733
706
29911
30130
31972
30904
a
) prognoza
ħródáo: IERiGĩ-PIB
3.4.
Wpáyw krajowych i zewnĊtrznych uwarunkowaĔ ekonomicznych na
rynek oleistych
Ogólne informacje
Rzepak jest niekwestionowanym liderem na krajowym rynku nasion roĞlin oleistych
(po soi jest to druga najwaĪniejsza roĞlina oleista na Ğwiecie). Pozostaáe roĞliny oleiste, takie
jak: len, sáonecznik, soja, mak i gorczyca, mają w polskich warunkach znaczenie marginalne.
W minionej dekadzie jego udziaá w krajowym areale roĞlin oleistych wynosiá ok. 95%, a w
ostatnich latach jeszcze wzrósá i 2007 r. wyniósá 96,5%. Takie roĞliny jak sáonecznik, soja,
mak czy gorczyca mają i bĊdą mieü niewielkie znaczenie, choüby ze wzglĊdu na ich
wymagania Ğrodowiskowe (nieodpowiedni klimat) lub teĪ na moĪliwoĞci ich wykorzystania
102
na wiĊksza skalĊ. Jedyną licząca siĊ uprawą oleista jest i pozostanie rzepak, który w ostatnich
latach staá siĊ równieĪ najwaĪniejszą roĞliną w grupie roĞlin przemysáowych (prawie 73% w
strukturze zasiewów roĞlin przemysáowych w 2007 r.), wypierając pod wzglĊdem
powierzchni uprawy na drugie miejsce buraki cukrowe.
Rzepak jary, ze wzglĊdu niĪszą opáacalnoĞü produkcji, uprawiany jest na mniejszą
skalĊ. Jedynie w latach 1997 i 1999, kiedy miaáy miejsce wymarzniĊcia, udziaá rzepaku jarego
byá wiĊkszy i wynosiá 15-30% caáego areaáu obsiewanego rzepakiem. W 2007 r. rzepakiem
jarym obsiano 28 tys. ha co stanowiáo 3,6% areaáu uprawy rzepaku ogóáem. WielkoĞü
produkcji rzepaku w Polsce cechuje siĊ znacznymi wahaniami. Wynikają one z duĪej
zmiennoĞci plonowania rzepaku w związku z jego wraĪliwoĞcią na warunki atmosferyczne
oraz z wahaĔ opáacalnoĞci uprawy tej roĞliny w stosunku do zbóĪ.
ĝwiatowa produkcja Ğrut oleistych
250
Sojowa
Mączka rybna
Rzepakowa
Pozostaáe
Sáonecznikowa
mln ton
200
150
100
50
0
2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09
Polska byáa znaczącym producentem rzepaku do momentu rozpoczĊcia transformacji
gospodarki. W drugiej poáowie lat 80-tych Ğrednie zbiory wynosiáy ok. 1,3 mln ton, przy
powierzchni zasiewów przekraczającej 500 tys. ha i plonach powyĪej 2,5 t/ha.
Eksport wynosiá 400-500 tys. ton rocznie. W latach 90-tych nastąpiá regres w
produkcji rzepaku, a najwiĊksze zaáamanie wystąpiáo w latach 1996-97, kiedy produkcja
spadáa znacznie poniĪej 1 mln ton. Od 1998 r. notuje siĊ poprawĊ w produkcji rzepaku. Jego
zbiory w latach 1998-2002 oscylowaáy ok. 1 mln ton. W tym okresie, przy produkcji
przekraczającej 1 mln ton, Polska dwukrotnie powracaáa na pozycje znaczącego eksportera
rzepaku. W 2003 r., z powodu gáĊbokiego spadku plonów na skutek suszy, jego produkcja
przejĞciowo spadáa do niespeána 0,8 mln.
103
Akcesja Polski do UE oraz wzrost, w związku z rozwojem produkcji biodiesla,
zapotrzebowania na rzepak, spowodowaá trwaáą poprawĊ koniunktury i wzrost krajowej
produkcji rzepaku. W latach 2004-2006 produkcja wahaáa siĊ w przedziale 1450-1630 tys.
ton. W 2007 r. wzrosáa do rekordowego poziomu 2130 tys. ton.
Natomiast w 2008 r. zahamowany zostaá obserwowany od 2004 r. systematyczny
wzrost powierzchni uprawy rzepaku i rzepiku. Przyczyn tego moĪna upatrywaü w
niekorzystnych relacjach cenowych rzepaku do pszenicy w 2007 r. oraz nienajlepszych
doĞwiadczeniach producentów rzepaku w jego sprzedaĪy na cele energetyczne (róĪnica w
cenie miĊdzy rzepakiem spoĪywczym a energetycznym, biurokracja)
W latach 1995-2003 przerób rzepaku oscylowaá ok. 800 tys. ton i w stosunkowo
niewielkim stopniu byá uzaleĪniony od jego produkcji krajowej. W tym okresie produkcja
rzepaku w Polsce charakteryzowaáa siĊ bardzo duĪymi wahaniami. Byáy one wywoáane bądĨ
wyjątkowo niekorzystnymi warunkami agroklimatycznymi, które powodowaáy duĪe straty w
zasiewach i spadek plonów i zbiorów, albo teĪ na skutek niskich cen i spadku opáacalnoĞci
uprawy rolnicy ograniczali areaá przeznaczany pod uprawĊ rzepaku, co teĪ oczywiĞcie
skutkowaáo spadkiem zbiorów. W latach niedoborów zasoby krajowe byáy uzupeániane
importem. Natomiast w latach, gdy dysponowaliĞmy duĪymi nadwyĪkami w stosunku do
popytu krajowego, eksport rzepaku byá znaczący.
Rys. 23.
Produkcja i przerób rzepaku oraz produkcja Ğruty
(w tys. ton)
2000
1500
1000
500
0
'1995/96
00/01
Produkcja rzepaku
'01/02
'02/03
'03/04
'04/05
Przerób rzepaku
'05/06
'06/07
'07/08
2008/09
Produkcja Ğruty rzepakowej
Taki rozwój sytuacji miaá miejsce do 2004 r., kiedy Polska staáa siĊ czáonkiem Unii
Europejskiej i poprawiáa siĊ zdecydowanie opáacalnoĞü uprawy rzepaku. JednoczeĞnie
104
zaznaczyá siĊ bardzo wyraĨny i znaczący oraz prawdopodobnie trwaáy wzrost popytu na
rzepak.
Na przestrzeni ostatnich kilku lat przerób rzepaku zwiĊkszyá siĊ z ok. 800 tys. ton
(Ğrednio w latach 2000-2003), do odpowiednio: 1125, 1350, 1450 tys. ton w latach 20042006. Ocenia siĊ, Īe latach 2007-2008 przerób ten wzrósá do prawie 1,6 mln ton.
ĝruta rzepakowa - bilans
ĝruta jest ubocznym produktem przerobu rzepaku, a gáównym celem jest
pozyskiwanie oleju rzepakowego i tym gáównie kierują siĊ olejarnie podejmując okreĞlone
decyzje produkcyjne. ĝruta rzepakowa jest komponentem biaákowym wykorzystywanym w
przemysáowej produkcji pasz, który na duĪą skalĊ jest obecnie produkowany w kraju. O
wielkoĞci produkcji Ğruty decyduje wysokoĞü zbiorów rzepaku oraz koniunktura w przemyĞle
táuszczowym. OczywiĞcie nie bez znaczenia jest podaĪ rzepaku w kraju, gdyĪ gdy jest ona
wysoka, obniĪają siĊ jego ceny, co z reguáy prowadzi do wiĊkszego jego przerobu. Sytuacja
na krajowym rynku rzepaku jest ĞciĞle związana z unijnym i Ğwiatowym rynkiem produktów
oleistych i na przykáad informacje o wysokoĞü i zbiorów soi w Ameryce Poáudniowej czy w
Stanach Zjednoczonych prawie natychmiast mogą wywoáywaü okreĞlone zmiany cen
produktów oleistych na gieádach Ğwiatowych, a nastĊpnie i w Polsce.
Tabela 27.
Bilans Ğruty rzepakowej (w tys. ton)
Wyszczególnienie
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Produkcja
492
480
511
452
676
810
870
945
945
Eksport
160
226
202
158
134
326
393
390
419
Import
13
15
14
3
4
3
10
7
10
Zasoby krajowe
345
269
323
297
546
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie GUS, CIHZ i MF
487
487
562
536
Tylko czĊĞü Ğruty rzepakowej znajduje nabywców na rodzimym rynku. Polska
eksportuje znaczące jej iloĞci na rynki zagraniczne, a gáównym, czy raczej jedynym
kierunkiem eksportu są kraje Unii Europejskiej (Dania, Niemcy, Szwecja, Irlandia) i ta
sytuacja nie zmienia siĊ od lat.
Jak wczeĞniej wspomniano, przerób rzepaku do 2004 r. byá dosyü stabilny, a w Ğlad za
tym i produkcja Ğruty rzepakowej nie podlegaáa zbyt duĪym wahaniom. PoniewaĪ jej zuĪycie
krajowe teĪ charakteryzowaáo siĊ stosunkowo niewielkimi wahaniami, jej eksport do 2004 r.
oscylowaá w przedziale 140-250 tys. ton w skali roku. Od 2004 r., wraz z dynamicznym
105
wzrostem produkcji Ğruty rzepakowej, jej sprzedaĪ na rynki zagraniczne systematycznie
roĞnie.
Zmiany skali i zróĪnicowania terytorialnego produkcji rzepaku
Do akcesji Polski do UE, z niewielkimi wahaniami areaá uprawy rzepaku wynosiá
niewiele ponad 400 tys. ha. Wraz ze wzrostem opáacalnoĞci jego uprawy systematycznie
zwiĊkszaáa siĊ powierzchnia jego uprawy. Szybkiemu wzrostowi areaáu uprawy rzepaku po
akcesji towarzyszyáa stabilizacja, wzglĊdnie niewielki wzrost areaáu uprawianych zbóĪ oraz
ustabilizowanie powierzchni zasiewów ogóáem na poziomie o 0,5-0,8 mln ha wyĪszym niĪ
bezpoĞrednio przed akcesją
Rys. 24.
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0,0
14,0
12,0
10,0
8,0
6,0
ZboĪa ogóáem
Zasiewy ogóáem
Rzepak
4,0
2,0
0,0
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Rzepak
Zasiewy ogóáem, zboĪa
Powierzchnia uprawy w mln ha
2008
Uprawą rzepaku, ze wzglĊdu na wysokie wymagania nie tylko glebowe, ale
techniczno-organizacyjnie, zajmuje siĊ stosunkowo niewielka iloĞü gospodarstw, na
podstawie Powszechnego Spisu Rolnego w 2002 r. okreĞlona na niespeána 43 tys.
106
Tabela 28.
Liczba gospodarstw z uprawą rzepaku wedáug grup obszarowych
2002
2005
2007
w liczbach bezwzglĊdnych
Wyszczególnienie
Ogóáem
w grupach obszarowych
uĪytków rolnych:
1 ha i mniej.......................
1-5....................................
5-10..................................
10-20.................................
20-50.................................
50 -100..............................
> 100 ha.........................
ħródáo :GUS
2002
2005
w%
2007
42982
54560
78287
100,0
100,0
100,0
3702
4305
6740
10620
10945
3344
3326
1302
8938
9160
13107
13638
4404
4009
1814
15475
14906
18097
17135
6190
4671
8,6
10,0
15,7
24,7
25,5
7,8
7,7
2,4
16,4
16,8
24,0
25,0
8,1
7,3
2,3
19,8
19,0
23,1
21,9
7,9
6,0
Po akcesji, gdy rzepak zacząá byü postrzegany jako roĞlina, której uprawa jest wysoko
opáacalna, liczba jego producentów prawie siĊ podwoiáa i w 2007 r. wyniosáa 78,3 tys.
Uprawa rzepaku zaczĊáy byü zainteresowane równieĪ gospodarstwa maáe, nawet kilku
hektarowe,
czego
konsekwencją
byá
ponad
3-krotny
wzrost
liczby
gospodarstw
uprawiających rzepak w grupach obszarowych 1-5 ha i ponad 2-krotny w gospodarstwach 510 ha. ZwiĊkszyáa siĊ teĪ liczba producentów rzepaku posiadających 50 ha i wiecej uĪytków
rolnych, ale w mniejszym stopniu aniĪeli aniĪeli „drobniejszych” producentów.
Rys. 25.
100%
Struktura producentów rzepaku wg liczby gospodarstw (%)
7,7
7,3
6,0
7,8
8,1
7,9
25,5
25,0
80%
21,9
>100 ha
50 - 100 ha
60%
20 - 50 ha
23,1
24,7
24,0
10 - 20 ha
5-10 ha
40%
1 - 5 ha
19,0
15,7
16,8
<1 ha
20%
10,0
8,6
0%
2002
16,4
19,8
2,4
2,3
2005
2007
Mimo Īe mniejszym producentom trudniej jest uzyskaü satysfakcjonujące przychody z
uprawy rzepaku, to jednak w sytuacji utrzymującej siĊ stosunkowo wysokiej jego ceny i
107
dalszej ekspansji uprawy, liczba producentów rzepaku moĪe nawet dalej wzrastaü, podczas
gdy w przypadku pozostaáych upraw jest dokáadnie odwrotnie, a procesy koncentracji
produkcji nasilają siĊ. W 2002 r. odsetek gospodarstw zajmujących siĊ uprawą rzepaku
wynosiá 1,4%; w 2005 r. wzrósá on do 2%, a w 2007 r. stanowiá juĪ 3%, a wiec na przestrzeni
zaledwie 5 lat zwiĊkszyá siĊ ponad 2-krotnie.
Tabela 29. Udziaá gospodarstw „rzepakowych” w ogólnej liczbie gospodarstwach
wedáug grup obszarowych
Wyszczególnienie
2002
2005
2007
w %
Ogóáem
w tym w grupach
obszarowych uĪytków
rolnych:
1 ha i mniej........................
1-5.......................................
5-10.....................................
10-20...................................
20-50...................................
> 50 ha.............................
ħródáo :GUS
1,4
2,0
3,0
0,4
0,4
1,6
4,0
11,4
16,8
0,1
0,9
2,4
5,3
13,7
20,5
0,2
1,5
3,7
7,4
16,7
25,7
Jak wynika z powyĪszej tabeli uprawa rzepaku jest domeną duĪych gospodarstw. W
2002 r. w co szóstym gospodarstwie o powierzchni powyĪej 50 ha byá uprawiany rzepak, a w
2007 r. odsetek ten wzrósá do 25%. RównieĪ znaczący jest ten udziaá w przypadku
gospodarstw o powierzchni 20-50 ha.
Tabela 30. Powierzchnia uprawy rzepaku wedáug grup obszarowych
2002
2005
2007
2002
2005
Wyszczególnienie
w liczbach bezwzglĊdnych
w%
2007
Ogóáem
438986
550200
796751
100,0
100,0
100,0
w grupach obszarowych
uĪytków rolnych:
1 ha i mniej.......................
220
803
1012
0,1
0,1
0,1
1-5....................................
6238
12722
21287
1,4
2,3
2,7
5-10..................................
14679
20823
36313
3,3
3,8
4,6
10-20.................................
32556
43275
68527
7,4
7,9
8,6
20-50.................................
60473
80831
125832
13,8
14,7
15,8
50 -100.............................
40475
58682
102494
9,2
10,7
12,9
> 100 ha..........................
284345
333063
441285
64,8
60,5
55,4
ħródáo: GUS
W porównaniu z początkiem bieĪącej dekady powierzchnia uprawy rzepaku wzrosáa o
ponad 80%. W tym czasie miaá miejsce wzrost jego areaáu we wszystkich grupach
108
obszarowych, przy czym ekspansja byáa mniejsza wĞród gospodarstw wielkoobszarowych
(powyĪej 100 ha), których udziaá w zmniejszyá siĊ o prawie 10 p.p.
Rys. 26.
Struktura producentów rzepaku wg powierzchni uprawy (%)
100%
90%
80%
70%
64,8
55,4
60,5
>100 ha
60%
50 - 100 ha
50%
20 - 50 ha
`
40%
10 - 20 ha
12,9
10,7
30%
9,2
20%
13,8
14,7
10%
7,4
4,8
7,9
6,2
8,6
2002
2005
2007
0%
1-10 ha
15,8
7,4
Na maáych plantacjach wydajnoĞü pracy nowoczesnego sprzĊtu jest niska, a ponadto
szkodniki wyrządzają wiĊksze szkody, w związku z tym powierzchnia pojedynczej plantacji
rzepaku powinna wynosiü przynajmniej 1,5-2 ha. Ponadto drobne gospodarstwa czĊsto nie są
w stanie zapewniü poprawnej agrotechniki rzepaku, co dodatkowo obniĪa jego plony i
produkcjĊ czyni nieopáacalną. W związku z tym uprawa rzepaku powinna koncentrowaü siĊ
przede wszystkim w wiĊkszych gospodarstwach.
Tabela 31.
PrzeciĊtna powierzchnia uprawy rzepaku w grupach obszarowych
2002
2005
2007
2005
2007
2007
Wyszczególnienie
w ha
2002=100 2005=100 2002=100
Ogóáem
10,21
10,08
10,18
98,7
100,9
99,6
w grupach obszarowych
uĪytków rolnych:
1 ha i mniej......................
0,06
0,62
0,56
1037,8
90,5
938,8
1-5...................................
1,45
1,42
1,38
98,2
96,6
94,9
5-10................................
2,18
2,27
2,44
104,4
107,2
111,9
10-20...............................
3,07
3,30
3,79
107,7
114,7
123,5
20-50...............................
5,53
5,93
7,34
107,3
123,9
132,9
50 -100............................
12,10
13,32
16,56
110,1
124,3
136,8
> 100 ha.........................
85,49
83,08
94,47
97,2
113,7
110,5
ħródáo: GUS
Wzrostowi powierzchni uprawy rzepaku w niewielkim stopniu towarzyszyáy procesy
poprawiające strukturĊ produkcji, gdyĪ przeciĊtny areaá przypadający na 1 gospodarstwo w
109
2007 r. byá podobny jak na początku bieĪącej dekady. Praktycznie nie ulegáa zmianie (lub
zmiana byáa minimalna) przeciĊtna powierzchnia uprawy rzepaku w gospodarstwach 1-10 ha.
WyraĨniejszy wzrost byá w gospodarstwach wiĊkszych, a zwáaszcza z przedziaáu 50-100 ha,
gdzie przeciĊtny areaá uprawianego rzepaku zwiĊkszyá siĊ o prawie 37%. Natomiast w
gospodarstwach wielkoobszarowych (powyĪej 100 ha) w 2007 r. przeciĊtny areaá
uprawianego rzepaku wyniósá 94,5 ha i byá o 10,5% wyĪszy w porównaniu z 2002 r.
Produkcja rzepaku jest skoncentrowana w zachodniej i póánocno-zachodniej czĊĞci
kraju, gdzie udziaá rzepaku w strukturze zasiewów z reguáy przekracza 10%, a w niektórych
rejonach jest nawet prawie 2-krotnie wyĪszy. DuĪą rolĊ odgrywa równieĪ dobrze rozwiniĊty
na tych terenach przemysá táuszczowy.
Obserwowana w ostatnich latach ekspansja uprawy rzepaku ma miejsce we
wschodniej i poáudniowo-wschodnie czĊĞci kraju, gdzie wzrost powierzchni uprawy rzepaku,
w porównaniu z początkiem bieĪącej dekady jest nawet 3-4-krotny. Stosunkowo najmniejszy
wzrost powierzchni uprawy ma miejsce w póánocno-zachodniej i zachodniej czĊĞci Polski, a
wiĊc tam, gdzie jego produkcja juĪ wczeĞniej byáa najbardziej rozwiniĊta i rozpowszechnia, a
udziaá w zasiewach najwiĊkszy. Wynika z tego, Īe dalsze moĪliwoĞci zwiĊkszania areaáu
uprawy rzepaku są w tych rejonach ograniczone z powodu juĪ wysokiego udziaáu w
páodozmianie oraz ograniczeĔ Ğrodowiskowych.
Rys. 27.
Udziaá rzepaku w strukturze zasiewów w 2007 r. (%)
Zmiana powierzchni uprawy rzepaku w 2007 r.
(2000 r. =100)
340,1- 440,0
13,1-18,0
250,1- 340,0
8,1-13,0
170,1- 250,0
3,1-8,0
100,0- 170,0
0,0-3,0
We wschodniej i centralnej Polsce oraz na Podkarpaciu, ze wzglĊdu na duĪe
rozdrobnienie agrarne, uprawa ma marginalne bardzo niewielkie, aczkolwiek rosnące w
ostatnich latach znaczenie. Jednak ze wzglĊdu na krótszy okres wegetacyjny i duĪe
110
prawdopodobieĔstwo wymarzania, w tych rejonach, a zwáaszcza w póánocno-wschodniej
Polsce, uprawa rzepaku jest obarczona duĪym ryzykiem. Znaczne rozdrobnienie gospodarstw
w Polsce sprawia, Īe tylko niewielka ich czĊĞü moĪe prowadziü uprawĊ na wiĊkszą skalĊ, a
tylko taka wielkoobszarowa produkcja warunkuje zadowalające zyski. Dlatego za celowe
uwaĪa siĊ zawieranie porozumieĔ i tworzenie grup producenckich czy grup wykorzystania
sprzĊtu. Pozwala to na zwiĊkszenie powierzchni uprawy, ustalenie wspólnego páodozmianu
oraz harmonogramu prac, jak równieĪ wspólne magazynowanie zbiorów. Bardzo istotne jest
równieĪ terminowe i staranne wykonywanie prac pielĊgnacyjnych i optymalizacja terminu
zbioru, co jest zdecydowanie áatwiejsze w takich grupach.
WyraĨny wzrost plonów rzepaku
Ostatnie lata przyniosáy wyraĨny wzrost plonów rzepaku. Byáo to związane z poprawą
sytuacji dochodowej rolnictwa, w tym równieĪ producentów rzepaku, co stworzyáo
moĪliwoĞci ponoszenia wyĪszych nakáadów. Przy rosnących plonach rzepaku (na skutek
wzrostu nawoĪenia, poziomu ochrony, itd.) oraz rosnących cen zwiĊkszanie nakáadów w
produkcji rzepaku przynosi poĪądany efekt w postaci wzrostu opáacalnoĞci jego produkcji.
Tabela 32.
Powierzchnia uprawy, plony i zbiory rzepaku w Polsce
Lata
1991 – 1995
1996 – 2000
2001 – 2005
2004
2005
2006
2007
2008*
Powierzchnia
tys. ha
441,8
409,6
479,4
538,2
550,2
623,9
796,8
772,0
Plony
dt/ha
20,1
20,2
24,3
30,3
26,3
26,5
26,7
27,0
Zbiory
mln ton
905,6
846,6
1185,7
1632,9
1449,8
1651,5
2129,9
2084,7
*szacunek
ħródáo: Obliczenia na podstawie danych GUS
Pewną korzystną rolĊ odegraáy teĪ warunki atmosferyczne, które w ostatnich latach
byáy korzystne dla uprawy i plonowania rzepaku. W konsekwencji Ğredni poziom plonów w
latach 2004-2008 przekroczyá 27 dt/ha i byá o prawie 27% wyĪszy w porównaniu z ostatnim
piĊcioleciem przed akcesją.
111
Rys. 28.
Plony rzepaku w Polsce w dt/ha
30
25
20
Plony
Trend
15
10
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Plony rzepaku są zróĪnicowane terytorialnie. NajwyĪszym poziomem charakteryzują
siĊ województwa: pomorskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, oraz opolskie i Ğląskie,
chociaĪ nie mają one duĪego udziaáu w krajowej produkcji rzepaku. Nieco niĪsze plony w
ostatnich latach osiągano w póánocno-zachodniej czĊĞci Polski, tj. w województwie
zachodniopomorskim i lubuskim.
Rys. 29.
ĝrednie plony rzepaku w latach 2005-2008 (dt/ha)
27,1-29,1
25,1-27,0
23,1-25,0
21,0-23,0
112
Natomiast najniĪszą wydajnoĞcią rzepaku z hektara charakteryzują siĊ województwa
wschodniej i Ğrodkowej Polski, chociaĪ stosunkowo dobrze w ostatnich latach wypada pod
tym wzglĊdem województwo mazowieckie.
Dalszy wzrost plonowania rzepaku nastĊpuje przy istotnej poprawie technologii
produkcji oraz ograniczenia dziaáania czynników redukujących plon, do których naleĪą
gáównie: niedobory skáadników pokarmowych, szkody powodowane przez owady, choroby i
chwasty, zaniedbania agrotechniczne, straty podczas zbioru i straty pozbiorowe. ZwiĊkszenie
plonu rzepaku moĪna wiązaü równieĪ z wprowadzeniem do produkcji odmian
mieszaĔcowych rzepaku, które w wyniku heterozji dają o 20-30% wyĪsze plony od odmian
tradycyjnych.
Zmiany kosztów i dochodów w produkcji oleistych (rzepaku)
PróbĊ
okreĞlenia
zmian
zachodzących
w
dochodowoĞci
uprawy
rzepaku
przeprowadzono w oparciu o badania prowadzone przez Zakáad RachunkowoĞci Rolnej w
systemie AGROKOSZTY. PróbĊ badawczą do tych badaĔ stanowiáy gospodarstwa rolne
celowo wybrane z reprezentatywnej próby gospodarstw prowadzących rachunkowoĞü rolną w
systemie Polski FADN. Gospodarstwa te są ekonomiczne silniejsze od ogóáu gospodarstw
indywidualnych w kraju. Wynikające z tego tytuáu róĪnice w poziomie i strukturze produkcji
oraz nakáadów, a przy tym niezbyt liczna próba gospodarstw objĊtych badaniami powodują,
Īe wygenerowane dla badanych zbiorowoĞci wyniki nie w peáni upowaĪniają do ich
bezpoĞredniego uogólnienia na efekty przeciĊtne w kraju, niemniej jednak dosyü wiernie
odzwierciedlają tendencje zmian zachodzących na poszczególnych rynkach (w tym
przypadku na rynku rzepaku).
113
Tabela 33. Produkcja, nakáady, koszty i nadwyĪka bzpoĞrednia w uprawie rzepaku
ozimego
Wyszczególnienie
2003
2004
2005
2006
2007
Liczba badanych gospodarstw
Powierzchnia uprawy
dt/ha
37
10,5
37
10,5
37
10,5
122
19,6
122
19,6
Plony
Cena sprzedaĪy
WartoĞü produkcji
zá/ha
zá/dt
zá/ha
23,0
99,1
2280,4
36,2
84,3
3050,9
32,3
75,4
2433,8
30,7
91,9
2822,3
30,9
93,9
2901,5
Koszty bezpoĞrednie
w tym:
materiaá siewny
nawozy mineralne
Ğrodki ochrony roĞlin
pozostaáe
zá/ha
893,3
974,0
1023,0
1229,0
1306,0
zá/ha
zá/ha
zá/ha
zá/ha
66,3
474,4
318,3
34,3
81,0
533,0
323,0
37,0
85,0
574,0
325,0
39,0
105,0
692,0
387,0
45,0
128,0
747,0
386,0
45,0
NADWYĩKA
BBEZPOĝREDNIA
zá/ha
1387,1
2076,9
1410,8
1593,3
1595,5
Dopáaty bezpoĞrednie
zá/ha
_
503
507
590
595
Nakáady pracy
godz
12,3
12,3
12,3
10,7
10,7
*Lata 2003 i 2006 dane empiryczne, 2004, 2005 i 2007 dane szacunkowe
ħródáo: „Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2002-2005” oraz
„Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2006-2007”, IERiGĩ-PIB,
Warszawa, 2006 i 2008
Jak juĪ wczeĞniej wspomniano w ostatnich latach (po akcesji) nastąpiá wzrost
opáacalnoĞci uprawy rzepaku, gáównie dziĊki rosnącym jego cenom. Wprawdzie rosną
równieĪ koszty jego uprawy, ale w tempie wolniejszym aniĪeli przychody ze sprzedaĪy
zbiorów. Znalazáo to odzwierciedlenie w wynikach badaĔ produkcji, kosztów i dochodów
rzepaku ozimego.
Po akcesji systematycznie rosną koszty produkcji rolniczej, w tym równieĪ i koszty
związaną z uprawą rzepaku. W badaniach skoncentrowano siĊ na zmianach kosztów
bezpoĞrednich, które na przestrzeni ostatnich czterech-piĊciu lat (2003-2007) wzrosáy o blisko
50%. Stosunkowo niewielki byá wzrost tych kosztów w pierwszym roku po akcesji, a w
nastĊpnym tempo droĪenia zwáaszcza nawozów mineralnych przybraáo na sile. W szybszym
jednak tempie rosáy przychody ze sprzedaĪy rzepaku, w pierwszym roku po akcesji gáównie
na skutek znacznego wzrostu plonów, a w latach nastĊpnych z powodu wzrostu cen jego
sprzedaĪy. W wyniku tego systematycznie poprawia siĊ jego opáacalnoĞü mierzona
114
wielkoĞcią nadwyĪki bezpoĞredniej, która silnie wzrosáa w 2004 r., by w latach nastĊpnych
ustabilizowaü siĊ na poziomie ok. 1600 zá/ha, tj. o 15% wyĪszym niĪ przed akcesją. JeĞli
uwzglĊdni siĊ dodatkowo dopáaty bezpoĞrednie, które otrzymują plantatorzy rzepaku
(podobnie jak w przypadku zdecydowanej wiĊkszoĞci pozostaáych upraw), wówczas okazuje
siĊ róĪnica w wysokoĞci nadwyĪki bezpoĞredniej przed i po akcesji jest juĪ zdecydowanie
wyĪsza i siĊga 55-60%.
Rys. 30.
Koszty bezpoĞrednie w produkcji w uprawie rzepaku ozimego
1400
1200
zá/ha
1000
800
600
400
200
0
2003
Materiaá siewny
2004
2005
Nawozy mineralne
2006
ĝrodki ochrony roĞlin
2007
Pozostaáe
O zmianach w dochodowoĞci produkcji rzepaku decydują zmiany kosztów produkcji,
wysokoĞü plonów i ceny jego sprzedaĪy. Po akcesji rosną wprawdzie koszty produkcji,
wzrost wydajnoĞci oraz stabilna, wysoka cena rzepaku gwarantuje wysoką dochodowoĞü jego
uprawy. O wzroĞcie cen kosztów bezpoĞrednich decydują przede wszystkim wyĪsze ceny, ale
i rosnące zuĪycie nawozów oraz Ğrodków ochrony roĞlin. Systematycznie rosną teĪ i inne
koszty, takie jak chociaĪby zakup materiaáu siewnego, ale w strukturze kosztów mają one
mniejsze znaczenie, co znajduje odzwierciedlenie na powyĪszym wykresie.
Jednak o tym, czy rolnik decyduje siĊ na uprawĊ rzepaku, decydują równieĪ i inne
czynniki, w tym m.in. opáacalnoĞü jego produkcji wzglĊdem pszenicy, gdyĪ są to roĞliny,
które „rywalizują i konkurują” o ziemiĊ.
115
Tabela 34. Porównanie opáacalnoĞci produkcji rzepaku i pszenicy
Wyszczególnienie
2003
2004
2005
2006
2007
Rzepak ozimy
WartoĞü produkcji
Koszty bezpoĞrednie
NadwyĪka bezpoĞrednia
zá/ha
zá/ha
zá/ha
WartoĞü produkcji
Koszty bezpoĞrednie
NadwyĪka bezpoĞrednia
zá/ha
zá/dt
zá/ha
WartoĞü produkcji
Koszty bezpoĞrednie
NadwyĪka bezpoĞrednia
2280
3051
893
974
1387
2077
Pszenica ozima
2434
1023
1411
2822
1229
1593
2902
1306
1596
2854
2960
1087
1190
1767
1770
Relacje rzepak / pszenica
zá/ha
0,80
1,03
zá/ha
0,82
0,82
zá/ha
0,78
1,17
2200
1197
1003
2186
878
1308
4103
967
3136
1,11
0,85
1,41
1,29
1,40
1,22
0,71
1,35
0,51
*Lata 2003 i 2006 dane empiryczne, 2004, 2005 i 2007 dane szacunkowe
ħródáo: „Na podstawie: Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 20022005” oraz „Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2006-2007”,
IERiGĩ-PIB, Warszawa, 2006 i 2008
Jak wynika z porównania wartoĞci produkcji, kosztów i nadwyĪki bezpoĞredniej, po
akcesji nastąpiáa wyraĨna poprawa na korzyĞü rzepaku, za wyjątkiem 2007 r., ale w tymĪe
roku byáa sytuacja specyficzna, gdyĪ na skutek rekordowych cen zbóĪ wartoĞü produkcji
pszenicy w badanej populacji wzrosáa w porównaniu z rokiem poprzednim niemalĪe 2krotnie.
Widaü teĪ wyraĨnie, Īe koszty produkcji rzepaku w badanej populacji byáy przed
akcesją niĪsze niĪ pszenicy, w ostatnich dwóch latach róĪnica ta jest juĪ na niekorzyĞü
rzepaku. Jednak dziĊki ustabilizowaniu siĊ w ostatnich latach cen sprzedaĪy rzepaku na
wysokim poziomie, z wyjątkiem wspomnianego „incydentalnego” 2007 r., nadwyĪka
bezpoĞrednia w uprawie rzepaku jest w ostatnich latach o 20-40% wyĪsza aniĪeli pszenicy.
Jest to wyraĨny sygnaá dla dalszej ekspansji rzepaku w najbliĪszych latach, byü moĪe wáaĞnie
kosztem pszenicy.
Rolnicy z reguáy nie prowadzą aĪ tak zawiáych kalkulacji i decyzje produkcyjne
podejmują na podstawie relacji cen skupu rzepaku do pszenicy, a zwáaszcza bezpoĞrednio po
zbiorach, gdyĪ wówczas naleĪy decydowaü o zasiewach i ich strukturze. Jak wynika z analizy
relacji cen skupu rzepaku i pszenicy, w ostatnich latach byáa ona zdecydowanie korzystna dla
rzepaku (za wyjątkiem wspomnianego 2007 r.).
116
Tabela 35.
Relacje cen skupu rzepaku i pszenicy (w zá/dt)
Lata
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
VII-IX 2008
Cena rzepaku
80,6
82,2
85,4
101,7
86,5
77,3
93,4
95,7
126,2
Cena pszenicy
50,8
50,5
43,6
45,5
47,2
36,7
44,8
70,0
58,9
Relacja cen
rzepak : pszenica
1,59
1,63
1,96
2,23
1,83
2,11
2,09
1,37
2,14
ħródáo: Obliczenia na podstawie danych GUS
RóĪne są opinie na wysokoĞci relacji cen rzepak : pszenica. Jeszcze kilka lat temu, gdy
wydajnoĞü rzepaku byáa niska i tylko nieznacznie przekraczaáa 20 dt/ha, za taką graniczną
wielkoĞü tych relacji przyjmowana 2,0, gdzie decyzje produkcyjne byáy na korzyĞü rzepaku.
W ostatnich kilku latach, gdy przeciĊtny Ğredni plon rzepaku jest zdecydowanie wyĪszy i
wynosi 26-27 dt/ha (przy stabilizacji plonów zbóĪ), niektórzy skáonni są twierdziü, Īe aby
produkcja rzepaku byáa opáacalna wzglĊdem pszenicy wystarczy relacja cen na poziome 1,6.
W latach 2002-2006 relacja ta oscylowaáa z reguáy w przedziale 2,0-2,2. W ubiegáym roku,
gdy siĊ pogorszyáa, natychmiast znalazáo to odzwierciedlenie w zahamowaniu wzrostowego
trendu w zwiĊkszaniu areaáu uprawy rzepaku, mimo iĪ rolnicy mieli ĞwiadomoĞü, Īe wysoka
cena rzepaku z 2007 r., w nastĊpnym zapewne jeszcze wzroĞnie. W wiĊkszym stopniu liczyli
jednak na utrzymanie wyjątkowo wysokiego poziomu cen zbóĪ, co ich produkcjĊ czyniáoby
jeszcze bardziej opáacalną.
Wyniki badaĔ Zakáadu RachunkowoĞci Rolnej IERiĩ-PIB potwierdzają równieĪ, Īe
rzepak jest domeną duĪych gospodarstw i im wiĊkszy areaá jego uprawy, tym opáacalnoĞü
jego produkcji jest wiĊksza.
117
Tabela 36.
Produkcja, nakáady, koszty i nadwyĪka bezpoĞrednia w uprawie rzepaku
ozimego w 2007 r. (w zaleĪnoĞci od skali produkcji)
ĝrednio w
gospodarstwach
Wyszczególnienie
Liczba badanych gospodarstw
Powierzchnia uprawy
Skala produkcji
1-5
10-15
20-60
dt/ha
122
19,6
31
3,6
25
12,0
36
33,8
Plony
Cena sprzedaĪy
WartoĞü produkcji
zá/ha
zá/dt
zá/ha
30,9
93,9
2901,5
28,3
92,8
2627,1
31,5
92,3
2905,9
34,2
92,2
3154,6
Koszty bezpoĞrednie
w tym:
materiaá siewny
nawozy mineralne
Ğrodki ochrony roĞlin
pozostaáe
zá/ha
1306,0
1151,0
1161,0
1332,0
zá/ha
zá/ha
zá/ha
zá/ha
128,0
747,0
386,0
45,0
113,0
693,0
319,0
26,0
156,0
614,0
365,0
26,0
128,0
769,0
381,0
54,0
NADWYĩKA
BBEZPOĝREDNIA
zá/ha
1595,5
1480,0
1746,0
1891,0
Nakáady pracy
godz
10,7
13,1
11,2
10,1
ħródáo: „Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2006-2007”,
IERiGĩ-PIB, Warszawa 2008
Na wiĊkszych plantacjach rzepaku uzyskuje siĊ wyĪsze plony, chociaĪ wzrost
wydajnoĞci wiąĪe siĊ z koniecznoĞcią poniesienia wyĪszych nakáadów na produkcjĊ. Są one
jednak z nadwyĪką rekompensowane przez wzrost przychodów. W konsekwencji nadwyĪka
bezpoĞrednia uzyskiwana w produkcji rzepaku na duĪych plantacjach w 2007 r. byáa o prawie
20% wyĪsza niĪ Ğrednio w gospodarstwach uprawiających rzepak, w porównaniu do
mniejszych producentów róĪnica ta siĊgaáa 28%. RównieĪ nakáady pracy w przeliczeniu na
hektar uprawy rzepaku na duĪych plantacjach są znacząco niĪsze w porównaniu do
mniejszych obszarowo gospodarstw.
KonkurencyjnoĞü produkowanych w Polsce oleistych na rynkach UE i na Ğwiecie
Od 1990 r. plantatorzy uprawiają wyáącznie odmiany rzepaku podwójnie ulepszonego,
tzw. "00" - o niskiej zawartoĞci kwasu erukowego i glukozynolanów. DziĊki temu
uzyskiwany z nich olej i Ğruta rzepakowa są peánowartoĞciowymi produktami spoĪywczymi i
paszowymi. Obowiązujące w Polsce wymagania jakoĞciowe dotyczące odmian rzepaku
podwójnie ulepszonego speániają normy UE, a w odniesieniu do zawartoĞci glukozynolanów
są ostrzejsze, co stanowi o wysokiej jakoĞci polskiej Ğruty rzepakowej.
118
Polska nigdy nie miaáa najmniejszych problemów z eksportem rzepaku czy Ğruty
rzepakowej, a czĊsto krajowi przetwórcy musieli konkurowaü o surowiec z firmami
handlowymi.
Tabela 37.
Lata
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008*
Obroty handlu zagranicznego rzepakiem (w tys. ton)
Produkcja
Eksport
1099
1132
958
1064
953
793
1633
1450
1652
2130
1929
84
335
28
293
36
6
285
190
151
509
275
Udziaá
eksportu w
produkcji (%)
7,6
29,6
2,9
27,5
3,8
0,8
17,5
13,1
9,1
23,9
14,3
Import
Saldo
61
0
23
1
8
16
2
39
123
43
50
23
335
5
292
28
-10
283
151
28
466
225
*prognoza
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie danych GUS, CIHZ i CAAC
Konsekwencją tego jest wysoka sprzedaĪ polskiego rzepaku na rynki zagraniczne,
która w 2007 r. przekroczyáa nawet 500 tys. ton. W prawdzie w ubiegáym roku zbiory rzepaku
byáy wyjątkowo wysokie, co skutkowaáo teĪ wysokim jego eksportem, ale i w poprzednich
latach czĊsto jego sprzedaĪ na rynki zagraniczne oscylowaáa ok. 300 tys. ton. Udziaá eksportu
rzepaku w ostatnim dziesiĊcioleciu wahaá siĊ od kilku do kilkudziesiĊciu procent.
W analizowanym okresie miaá równieĪ miejsce jego import, przy czym byá on z reguáy
niewielki i zwykle uzupeániaá potrzeby zaopatrzeniowe konkretnego przetwórcy. Nigdy nie
miaá on destabilizującego wpáywu na nasz rynek. Zresztą do akcesji polski rynek rzepaku byá
chroniony stosunkowo wysokimi cáami, a po stawkach preferencyjnych (chociaĪby w ramach
porozumieĔ handlowych CEFTA czy teĪ w ramach ogólnodostĊpnego kontyngentu kwoty
WTO) moĪna byáo sprowadziü zaledwie kilkadziesiąt tysiĊcy ton. Po akcesji rynek rzepaku w
ramach Wspólnego Rynku jest otwarty, równieĪ dla krajów trzecich, gdyĪ w imporcie do UE
nasion oleistych obowiązuje „0” stawka celna. W konsekwencji po akcesji import rzepaku
jest jednak wyĪszy, gdyĪ ze wzglĊdów logistycznych na przykáad dla zakáadów táuszczowych
w Bodaczowie wygodniej i taniej jest uzupeániü niedobory surowca importem na przykáad z
Ukrainy, Litwy czy nawet Czech, aniĪeli z Póánocno-Zachodniej Polski.
119
W ostatnim dziesiĊcioleciu Polska miaáa znaczącą nadwyĪkĊ w obrotach handlu
zagranicznego rzepakiem, za wyjątkiem niekorzystnego 2003 r. gdzie ujemne saldo obrotów
wyniosáo 10 tys. ton rzepaku.
O wysokiej konkurencyjnoĞci polskiego rzepaku na rynkach zagranicznych Ğwiadczą
równieĪ wysokie ceny uzyskiwane w polskim eksporcie, których poziom jest z reguáy o 310% wyĪsze aniĪeli jego ceny skupu.
Tabela 38.
Lata
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Ceny rzepaku
Ceny
Rzepak,
Europe „00” uzyskane w
polskim
CIF
eksporcie
Hamburg
190
211
234
295
305
261
313
427
w USD/tonĊ
180
223
239
279
261
242
309
348
Ceny skupu
Rzepak,
Europe „00”
CIF
Hamburg
Ceny
uzyskane w
polskim
eksporcie
185
201
209
261
237
240
301
345
206
236
248
261
246
210
249
279
w EUR/tonĊ
195
249
253
242
211
199
245
254
Ceny skupu
201
225
221
231
191
193
239
253
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie danych GUS, CIHZ i CAAC
W ubiegáym roku ta róĪnica byáa mniejsza, ale i skala nadwyĪek rzepaku na polskim
rynku teĪ byáa niezmiernie duĪa. Na zbliĪenie siĊ poziomu cen krajowych i uzyskiwanych w
eksporcie duĪy wpáyw miaáa teĪ silna aprecjacja záotówki. Poza tym w ostatnich latach ceny
skupu rzepaku krajowego są w wiĊkszoĞci ustalane na podstawie notowaĔ cen rzepaku na
francuskiej gieádzie MATIF. Na przykáad w ubiegáym roku gáówny odbiorca rzepaku páaciá
plantatorom za rzepak technologiczny cenĊ z paryskiej gieády MATIF pomniejszoną o 18
euro w lipcu i 25 euro w sierpniu, natomiast rzepak surowy kupowany byá przez niego po
cenie niĪszej - podstawĊ stanowiáa cena z gieády MATIF minus 25 euro w lipcu i 32 euro w
sierpniu.
Poziom cen uzyskiwanych w eksporcie rzepaku jest z reguáy o kilka procent niĪszy
aniĪeli ich notowania gieádowe. Jest to jednak sytuacja absolutnie naturalna, gdyĪ poziom
notowaĔ jest z reguáy wyĪszy od rzeczywistych transakcji, Poza tym dochodzi tutaj
dodatkowy element poĞrednictwa w handlu, na którym ktoĞ musi jeszcze zarobiü.
Perspektywy dla rozwoju produkcji rzepaku w Polsce
W najbliĪszych latach powinna utrzymaü siĊ korzystna koniunktura na rynku rzepaku.
Ceny rzepaku na krajowym i europejskim rynku bĊdą ksztaátowaü siĊ na wysokim poziomie,
120
z uwagi na dynamicznie rosnący popyt na olej rzepakowy zuĪywany w produkcji biopaliw i
ograniczone w Polsce i pozostaáych krajach UE moĪliwoĞci rozwoju produkcji rzepaku.
Gáówną siáą napĊdową wzrostu krajowego popytu na rzepak (olej rzepakowy) bĊdzie rozwój
sektora biopaliw, wyznaczany Narodowymi Celami WskaĨnikowymi, które bĊdą rosnąü z
3,45% wartoĞci energetycznej paliw w 2008 r. do 7,10% w roku 2013.
Tabela 39. Prognoza zapotrzebowania na rzepak z przeznaczeniem na biopaliwa
Wyszczególnienie
Jedn. miary
2008
2009
2010
2013
ZuĪycie ON
Udziaá estrów w ON*
Zapotrzebowanie na estry
Zapotrzebowanie na rzepak
12000
7,1
796
1989
tys. ton
%
tys. ton
tys. ton
8500
3,45
324
809
9400
4,60
4,77
1193
10300
5,75
654
1634
*udziaá wg wartoĞci energetyczne paliw, zgodny z Narodowymi Celami WskaĨnikowymi
ħródáo: Rosiak E.: Rynek rzepaku. Stan i perspektywy. Nr 33, IERiGĩ, czerwiec 2008 r.
Biorąc pod uwagĊ te wielkoĞci oraz prognozowany wzrost popytu na olej napĊdowy,
zuĪycie i produkcja estrów w tym okresie powinna wzrosnąü z 480 tys. ton w 2009 r. do 800
tys. ton w 2013 r. Oczekiwane zwiĊkszenie produkcji estrów oznacza wzrost krajowego
popytu na 480-800 tys. ton oleju rzepakowego lub 1,2-2,0 mln ton rzepaku. Popyt na rzepak
(olej rzepakowy) zuĪywany na cele spoĪywcze w najbliĪszych latach bĊdzie wzrastaá wolno, z
uwagi na wysokie nasycenie rynku táuszczami roĞlinnymi. Wychodząc z powyĪszych zaáoĪeĔ
ocenia siĊ, Īe do 2013 roku zuĪycie oleju rzepakowego na cele spoĪywcze wzroĞnie z 400 tys.
ton (w latach 2007-2008) do 480 tys. ton (w 2013 r.). Wymagaü to bĊdzie zwiĊkszenia
przerobu rzepaku na ten cel odpowiednio o ok. 0,2 mln ton, do 1,2 mln ton. DuĪo wyĪszy
wzrost zapotrzebowania bĊdzie spowodowany popytem na rzepak na cele energetyczne.
àączne zapotrzebowanie na olej rzepakowy zuĪywany na cele spoĪywcze i energetyczne
prognozowane do 2013 r. wymagaáoby zwiĊkszenie produkcji rzepaku, z obecnego
wysokiego poziomu blisko 2 mln ton o kolejne 1,2 mln ton (przy zaáoĪeniu, Īe caáy
wyprodukowany rzepak zostanie przerobiony w kraju). Trzeba mieü na uwadze, Īe
narastające problemy surowcowe przemysáu ĪywnoĞciowego związane z dynamicznie
wzrastającym zuĪyciem surowców rolnych przez przemysá do produkcji biopaliw.
Destabilizacja niektórych rynków rolnych i wzrost cen, zarówno w Polsce, jak i caáej UE,
widoczna jest juĪ teraz przy stosunkowo niewielkim, bo 2-proc. poziomie udziaáu biopaliw.
OsiągniĊcie zalecanego w Unii poziomu 5,75 proc. energii pochodzącej z biopaliw wedáug
ocen specjalistów wymagaáoby uĪycia 17,5% ziemi uprawnej.
Wedáug branĪy táuszczowej produkcja biopaliw pocháania surowce do produkcji
ĪywnoĞci i promocja w UE tych pierwszych wpáywa na bardzo szybki wzrost cen m.in.
121
táuszczów
roĞlinnych.
ZwiĊkszone
zapotrzebowanie
na
ĪywnoĞü
w
dynamicznie
rozwijających siĊ spoáeczeĔstwach Chin i Indii, jak teĪ wzrastające przetwarzanie surowców
jadalnych na biopaliwo moĪe spowodowaü destabilizacjĊ Ğwiatowej podaĪy ĪywnoĞci.
Dlatego naleĪy zastanowiü siĊ czy powinniĞmy wspieraü przetwarzanie na energiĊ surowców
jadalnych, poniewaĪ odbywa siĊ to poprzez kreowanie nierównowagi rynkowej i stawia
producentów ĪywnoĞci, a w konsekwencji konsumentów w niekorzystnej sytuacji
ekonomicznej.
3.5.
Wpáyw krajowych i zewnĊtrznych uwarunkowaĔ ekonomicznych na
rynek wysokobiaákowych
Ogólne informacje
Uprawa roĞlin wysokobiaákowych (strączkowych) w Polsce jest maáo popularna. W
strukturze zasiewów roĞliny strączkowe stanowią niewielki odsetek gruntów ornych. W latach
1995-2007 stanowiáy one w strukturze zasiewów 1,0-1,2%, za wyjątkiem 2002 r., gdy ich
udziaá obniĪyá siĊ do poziomu okoáo 0,9%.
Rys. 31.
Powierzchnia uprawy strączkowych
140
120
tys. ha
100
80
60
40
Pastewne
Jadalne
20
0
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Na przestrzeni ostatnich 12 lat pod uprawĊ strączkowych jadalnych, w zaleĪnoĞci od
koniunktury, przeznaczano 33 do 49 tys. ha, WiĊkszymi wahaniami charakteryzowaáa siĊ
produkcja strączkowych pastewnych, których areaá wahaá siĊ w przedziale 53-100 tys. ha. W
niniejszym opracowaniu w wiĊkszym stopniu skoncentrowano siĊ na aspektach związanych
ze strączkowymi pastewnymi, gdyĪ to one pokrywają siĊ z nomenklaturą „wysokobiaákowe”
122
uĪywaną przez KomisjĊ Europejską, chociaĪ w polskiej rzeczywistoĞci dotyczą w duĪej
mierze równieĪ mieszanek zboĪowo-strączkowych19.
Pod koniec lat osiemdziesiątych ponad 70% caákowitej powierzchni uprawy roĞlin
wysokobiaákowych w Polsce zajmowaáy bobik i áubin pastewny. Obecnie bobik stanowi
zaledwie kilkanaĞcie procent w strukturze ich zasiewów (6-10 tys. ha), nieco wiĊksza jest
upraw áubinu z tendencją rosnącą w ostatnich latach (15-40 tys. ha). Najbardziej waĪą w
uprawie wysokobiaákowych mieszanki strączkowo-zboĪowe (ok. 40 tys. ha w 2007 r.), maáo
znane w innych krajach i w statystyce zaliczane tam do zasiewów zboĪowych.
Tabela 40. Powierzchnia uprawy, plony i zbiory wysokobiaákowych (strączkowych
pastewnych) w Polsce
Zbiory
Powierzchnia
Plony
tys. ton
Lata
tys. ha
dt/ha
1991 – 1995
181,6
15,8
286,2
1996 – 2000
92,5
19,3
178,9
2001 – 2005
68,7
23,3
160,1
2004
70,9
27,2
192,6
2005
85,3
21,8
186,2
2006
80,3
18,1
145,7
2007
97,6
21,6
210,5
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych GUS
Skala i zróĪnicowanie terytorialne produkcji
W ostatnich latach, po gáĊbszym zaáamaniu na początku bieĪącej dekady, areaá uprawy
wysokobiaákowych bardzo powoli roĞnie. Stosunkowo niewielki jest wzrost areaáu
wymagającego bobiku, który ma podobne wymagania glebowe i Ğrodowiskowe jak zboĪa
intensywne, czyli na przykáad pszenica. Powierzchnia jego uprawy wzrosáa z 6,1 tys. ha w
2002 r., do 9-10 tys. ha w latach 2005-2006, by ponownie spaĞü w 2007 r. do 6,7 tys. ha. O
spadku zainteresowania uprawą bobiku zadecydowaáy wzglĊdy ekonomiczne, gdyĪ z powodu
znaczącego wzrostu cen zbóĪ, opáacalnoĞü jego uprawy wzglĊdem pszenicy jeszcze bardziej
siĊ obniĪyáa.
Podobny areaá (4-7 tys. ha) zajmuje groch pastewny, w przypadku którego równieĪ nie
widaü jakiegoĞ wyraĨnego wzrostu zainteresowania jego uprawą.
Bardzo wyraĨnie, bo prawie 10-krotnie - z 4,5 do prawie 42 tys. ha, zwiĊkszyá siĊ
areaá uprawianego áubinu. Wprawdzie w Polsce nie obowiązują dopáaty, na wzór krajów UE19
RoĞliny strączkowe uprawiane są w Polsce takĪe na zielonkĊ. Pasza z tych roĞlin, ze wzglĊdu na wysoką
zawartoĞü biaáka stanowi istotny element pasz gospodarskich, chociaĪ zasiewy roĞlin strączkowych
przeznaczane na ten cel są stosunkowo niewielkie i zajmują ok. 16 tys. ton.
123
15 i kilku nowych krajów czáonkowskich, do upraw wysokobiaákowych, a do powierzchni
uprawianego áubinu przysáugują páatnoĞci bezpoĞrednie, w tym uzupeániająca, w takiej samej
wysokoĞci jak do zbóĪ czy rzepaku. Jednak ze wzglĊdu na niskie wymagania Ğrodowiskowe
(glebowe i klimatyczne) oraz bardzo korzystne wáaĞciwoĞci fitosanitarne (m.in. znakomity
przedplon, znacząco ogranicza zuĪycie nawozów azotowych -
wiąĪe azot z powietrza,
Ğrodków ochrony roĞlin) zainteresowanie jego uprawą wzrasta. RównieĪ plony zbóĪ
uprawianych po áubinie mogą byü nawet o 0,8 t/ha wyĪsze.
Najbardziej stabilną, ale i znaczącą pozycjĊ stanowi uprawa mieszanek zboĪowostrączkowych, których udziaá w bieĪącej dekadzie wahaá siĊ w przedziale 39-52 tys. ha, a w
ostatnich trzech latach ksztaátowaá siĊ w dolnej strefie tego przedziaáu, i wynosiá 39-42 tys.
ha.
Tabela 41. Powierzchnia uprawy, plony i zbiory poszczególnych biaákowych
Wyszczególnienie
2002
2003
2004
2005
Bobik
àubin
Groch
Razem ww.
Mieszanki zboĪowo-strączkowe
OGÓàEM
Bobik
àubin
Groch
Razem ww.
Mieszanki zboĪowo-strączkowe
OGÓàEM
Bobik
àubin
Groch
Razem ww.
Mieszanki zboĪowo-strączkowe
OGÓàEM
ħródáo: GUS
Powierzchnia (tys. ha)
6,1
9,4
8,2
4,5
8,9
11,6
4,0
4,5
3,7
14,6
22,8
23,5
38,9
51,6
47,4
53,5
74,4
70,9
Plony (dt/ha)
21,6
24,1
28,3
14,5
12,6
16,4
18,9
15,6
21,7
18,7
18,0
21,4
27,1
25,1
30,1
24,8
22,9
27,2
Zbiory (tys. ton)
13,2
22,7
23,1
6,5
11,2
19,0
7,5
7,1
8,1
27,2
41,0
50,2
105,3
129,4
142,4
132,6
170,4
192,6
2006
2007
10,5
28,9
7,2
46,6
38,7
85,3
8,9
25,4
4,4
38,7
41,7
80,3
6,7
41,9
7,1
55,7
41,9
97,6
23,7
14,2
16,3
16,6
28,1
21,8
19,8
11,0
15,2
13,5
22,4
18,1
23,7
14,2
16,3
15,1
28,1
21,6
24,8
40,9
11,7
77,4
108,8
186,2
17,6
28,0
6,6
52,2
93,5
145,7
15,6
56,5
12,0
84,1
126,4
210,5
Plony wysokobiaákowych w Polsce są niskie, chociaĪ widaü pewną poprawĊ w ich
wydajnoĞci w dáuĪszym horyzoncie czasowym. Wpáyw na to miaáo zwiĊkszenie nakáadów na
produkcjĊ (wyĪszy poziom nawoĪenia i wiĊksza ochrona roĞlin), ale równieĪ stosunkowo
korzystne dla wysokobiaákowych warunki agrometeorologiczne w bieĪącej dekadzie. Nie bez
124
znaczenia byáo teĪ znaczące zwiĊkszenie wyĪej plonujących mieszanek zboĪowostrączkowych w strukturze uprawianych wysokobiaákowych. W ostatnich trzech latach, gdy
udziaá mieszanek zmniejszyá siĊ, natychmiast przeáoĪyáo siĊ to na niĪszy poziom plonów
strączkowych pastewnych ogóáem.
NajniĪszym poziomem plonów charakteryzuje siĊ áubin, którego wydajnoĞü z hektara
w ostatnich szeĞciu latach wahaáa siĊ w przedziale 11,0 - 16,4 dt/ha. Nieco lepiej plonuje
groch, ale wysokoĞü jego plonów rzadko przekracza 20 dt/ha. Wedáug dostĊpnych za ostatnie
lata danych jego wydajnoĞü z hektara wahaáa siĊ w przedziale 15,2-21,4 dt/ha.
SpoĞród roĞlin strączkowych okreĞlanych mianem wysokobiaákowych najlepiej
plonuje bobik, którego przeciĊtna wydajnoĞü z hektara w polskich warunkach waha siĊ w
przedziale 20-28 dt/ha. Natomiast poziom plonów mieszanek zboĪowo-strączkowych jest
porównywalny z przeciĊtnymi plonami zbóĪ.
Rys. 32.
Plony wysokobiaákowych w Polsce w dt/ha
30
25
20
Plony
Trend
15
10
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Ze wzglĊdu na wysoki udziaá w strukturze zasiewów oraz najwyĪszy poziom plonów o
poziomie produkcji wysokobiaákowych w Polsce w gáównej mierze decydują mieszanki
zboĪowo-strączkowe i taka sytuacja ma miejsce juĪ od lat, z szczególnym nasileniem tego
zjawiska na początku bieĪącej dekady.
125
Rys. 33.
tys. ton
Produkcja wysokobiaákowych Polsce
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1995
2000
Bobik
2001
àubin
2002
2003
Groch
2004
2005
2006
2007
Mieszanki zboĪowo-strączkowe
JeĞli wziąü pod uwagĊ wedáug nomenklatury unijnej tylko „wáaĞciwe” biaákowe
(bobik, groch i áubin), to w latach 1995-2007 ich produkcja wahaáa siĊ w przedziale 27,1-84,1
tys. ton, przy czym najwyĪszy poziom tej produkcji miaá miejsce wáaĞnie w 2007 r. O ile
stosunkowo stabilna byáa produkcja bobiku i grochu, to w przypadku áubinów zarysowaáa siĊ
wyraĨna tendencja wzrostowa. Jednak i tak, mimo pewnego oĪywienia, poziom produkcji
wysokobiaákowych w Polsce jest wrĊcz dramatycznie niski i brak jest perspektyw zmiany
tego stanu rzeczy.
W 2007 r. uprawą wysokobiaákowych zajmowaáo siĊ prawie 34,3 tys. gospodarstw.
Najbardziej popularna byáa uprawa áubinu, która prowadziáo prawie 72% gospodarstw
mających w strukturze swoje zasiewów wysokobiaákowe. Znacznie mniej jest popularna
uprawa bobiku czy grochu (peluszki). Ze wzglĊdu na duĪe rozdrobnienie agrarne wiĊksza jest
liczba producentów biaákowych w grupach maáoobszarowych, ale to nie one decydują o skali
produkcji.
126
Tabela 42. Powierzchnia uprawy wysokobiaákowych wedáug grup obszarowych w 2007 r.
Wyszczególnienie
Ogóáem
Powierzchnia uĪytków rolnych
0-1
1 -5
5 - 10 10 - 20 20 – 50 50 - 100 > 100 ha
Powierzchnia uĪytków rolnych (w ha)
Ogóáem
57169 232
6513
9488
11612
11335
4841
13150
w tym:
peluszka
4542
24
274
656
555
1731
384
918
wyka
2559
22
285
496
422
683
235
416
bobik
6686
34
1306
617
809
796
442
2682
áubin sáodki
41904 152
4484
7488
9499
7819
3636
8827
Liczba gospodarstw
Ogóáem
34258 1017
9235
9489
8356
4655
907
598
w tym:
peluszka
wyka
bobik
áubin sáodki
2706
2768
3963
24607
221
86
62
656
566
896
1814
5842
615
855
807
7154
541
655
665
6433
587
209
419
3445
112
47
113
631
ħródáo: Niepublikowane dane GUS
W gospodarstwach maáych (do 10 ha) w 2007 r. znajdowaáo siĊ ok. 28% areaáu
wszystkich upraw wysokobiaákowych, a stanowiáy one 57% ogólnej liczby gospodarstw
prowadzących ich uprawĊ. Natomiast w gospodarstwach wielkoobszarowych byáo 23%
caáego areaáu wysokobiaákowych, podczas gdy ich udziaá w liczbie producentów siĊgaá
zaledwie 1,7%. Jednak trudno jednoznacznie powiedzieü, Īe uprawa wysokobiaákowych jest
domeną duĪych gospodarstw, a koncentracja produkcji jest tu znacznie niĪsza aniĪeli w
przypadku rzepaku.
127
63
20
82
447
Tabela 43. Struktura powierzchni i skala uprawy wysokobiaákowych wedáug grup
obszarowych
Wyszczególnienie
Ogóáem
Powierzchnia uĪytków rolnych
0-1
1 -5
5 - 10 10 - 20 20 – 50 50 - 100 > 100 ha
Powierzchnia uĪytków rolnych (w %)
Ogóáem
100,0
0,4
11,4
16,6
20,3
19,8
8,5
23,0
w tym:
peluszka
100,0
0,5
6,0
14,4
12,2
38,1
8,5
20,2
wyka
100,0
0,9
11,1
19,4
16,5
26,7
9,2
16,3
bobik
100,0
0,5
19,5
9,2
12,1
11,9
6,6
40,1
áubin sáodki
100,0
0,4
10,7
17,9
22,7
18,7
8,7
21,1
Struktura gospodarstw uprawiających wysokobiaákowe (%)
Ogóáem
w tym:
100,0
3,0
27,0
27,7
24,4
13,6
peluszka
100,0
8,2
20,9
22,7
20,0
21,7
wyka
100,0
3,1
32,4
30,9
23,7
7,6
bobik
100,0
1,6
45,8
20,4
16,8
10,6
áubin sáodki
100,0
2,7
23,7
29,1
26,1
14,0
PrzeciĊtna powierzchnia uprawy biaákowych w gospodarstwie (w ha)
Ogóáem
1,7
0,2
0,7
1,0
1,4
2,4
w tym:
peluszka
1,7
0,1
0,5
1,1
1,0
2,9
wyka
0,9
0,3
0,3
0,6
0,6
3,3
bobik
1,7
0,5
0,7
0,8
1,2
1,9
áubin sáodki
1,7
0,2
0,8
1,0
1,5
2,3
2,6
1,7
4,1
1,7
2,9
2,6
2,3
0,7
2,1
1,8
5,3
22,0
3,4
5,0
3,9
5,8
14,6
20,8
32,7
19,7
ħródáo : Na podstawie tabeli 34
PrzeciĊtny areaá wysokobiaákowych w gospodarstwach uprawiających biaákowe w
2007 r. wynosiá 1,7 ha. W gospodarstwach o obszarze do 20 ha ta przeciĊtna wielkoĞü byáa
mniejsza od Ğredniej, a wiĊksze obszarowo plantacje znajdowaáy siĊ dopiero w
gospodarstwach o areale powyĪej 20 ha.
Uprawa roĞlin wysokobiaákowych w Polsce jest zróĪnicowana regionalnie.
Najbardziej popularna ich uprawa i najwiĊkszy udziaá wysokobiaákowych w strukturze
zasiewów jest w póánocno-wschodniej Polsce. Ich udziaá w strukturze zasiewów w tym
rejonie waha siĊ w przedziale 1,0-1,3%. NajwiĊkszą powierzchniĊ zasiewów zajmują one w
województwie mazowieckim i lubelskim (powyĪej 10 tys. ha), nieco mniej uprawia siĊ ich
uprawia w podlaskim oraz wielkopolskim. W województwie mazowieckim najwyĪsze są teĪ
ich zbiory i w 2007 r. przekroczyáy 30 tys. ton. Nieco niĪsza produkcja, w wysokoĞci 17-20
tys. ton ma miejsce ich produkcja w województwach: wielkopolskim, lubelskim, kujawskopomorskim i podlaskim.
128
Natomiast najmniejszym zainteresowaniem rolników cieszą siĊ one w poáudniowozachodniej Polsce, a przeciĊtny udziaá wysokobiaákowych w strukturze upraw wynosi poniĪej
0,5%. Zbiory wysokobiaákowych w poszczególnych województwach tego regionu wynoszą
4-8 tys. ton.
Rys. 34.
Powierzchnia zasiewów roĞlin
wysokobiaákowych
w 2007 r. (tys. ha)
1,7- 4,0
4,1- 8,0
Udziaá roĞlin wysokobiaákowych w
strukturze zasiewów
w 2007 r. (%)
8,1- 12,0
12,10,3- 0,5
16,4
Zmiany kosztów i dochodów w produkcji biaákowych
0,6- 0,8
0,9- 1,0
1,1- 1,3
PoniewaĪ uprawa i produkcja wysokobiaákowych ma w Polsce stosunkowo niewielkie
znaczenie, stąd teĪ, przynajmniej obecnie, są traktowane one trochĊ „po macoszemu” przez
instytucje zajmujące siĊ gromadzeniem informacji (np. GUS), jak i inne oĞrodku prowadzące
na przykáad badania nad opáacalnoĞcią ich produkcji. W związku z tym informacje na temat
upraw wysokobiaákowych nie są tak szczegóáowe i wszechstronnie przedstawiane i
analizowane jak zboĪa czy rzepak, czy chociaĪby strączkowe jadalne. RównieĪ Instytut
Ekonomi Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej raczej incydentalnie prowadzi badania w
tym zakresie. Na tej podstawie, w miarĊ moĪliwoĞci ograniczonych dostĊpnoĞcią danych,
przeprowadzono poniĪszą analizĊ kosztów i dochodowoĞci produkcji wybranych biaákowych
w porównaniu ze zboĪami.
PróbĊ okreĞlenia zmian zachodzących w dochodowoĞci uprawy biaákowych
przeprowadzono w oparciu o badania prowadzone przez Zakáad RachunkowoĞci Rolnej w
systemie AGROKOSZTY. PróbĊ badawczą do tych badaĔ stanowiáy gospodarstwa rolne
celowo wybrane z reprezentatywnej próby gospodarstw prowadzących rachunkowoĞü rolną w
systemie Polski FADN. Gospodarstwa te są ekonomiczne silniejsze od ogóáu gospodarstw
129
indywidualnych w kraju. Wynikające z tego tytuáu róĪnice w poziomie i strukturze produkcji
oraz nakáadów, a przy tym niezbyt liczna próba gospodarstw objĊtych badaniami powodują,
Īe wygenerowane dla badanych zbiorowoĞci wyniki nie w peáni upowaĪniają do ich
bezpoĞredniego uogólnienia na efekty przeciĊtne w kraju, niemniej jednak pozwalają
potwierdziü
powszechnie
powtarzaną
tezĊ
o
niskiej
opáacalnoĞci
produkcji
wysokobiaákowych, zwáaszcza w porównaniu z uprawą zbóĪ.
Badania zostaáy przeprowadzane przez IERiGĩ w ramach Wieloletniego Programu
badawczego „Ekonomiczne i spoáeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki
ĪywnoĞciowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”. Uzyskane wyniki dotyczyáy
empirycznych kosztów jedynie w 2005 r.
PoniewaĪ takie „punktowe” badanie moĪe mieü zafaászowany obraz rzeczywistoĞci, w
niniejszej analizie dokonano próby oszacowania zmian opáacalnoĞci produkcji biaákowych
wzglĊdem zbóĪ w latach 2006-2007. W tym celu przyjĊto zaáoĪenie, Īe wysokoĞü zbiorów i
koszty produkcji w latach 2006-2007 pozostają bez zmian, a jedyną zmienną jest cena
sprzedaĪy. Takie podejĞcie moĪe w nieznacznym stopniu zafaászowaü obraz na niekorzyĞü
biaákowych, których koszty produkcji są nieco niĪsze aniĪeli zbóĪ, ale nie zmienią sedna
wyciąganych wniosków.
130
Tabela 44. Porównanie produkcji , nakáadów, kosztów i nadwyĪki bezpoĞredniej w
uprawie wysokobiaákowych i zbóĪ
Wyszczególnienie
Relacje
Bobik /
àubin /
Bobik
Pszenica àubin
ĩyto
pszenica
Īyto
2005 r.
Liczba badanych
gospodarstw
13
71
30
70
Powierzchnia uprawy dt/ha
2,2
33,6
5,3
6,5
Plony
zá/ha
28,0
51,3
15,1
29,8
54,6
50,7
Cena sprzedaĪy
zá/dt
48,6
37,3
52,3
28,7
130,2
182,3
WartoĞü produkcji
zá/ha
1360,8
1915,0
789,3
854,4
71,1
92,4
Koszty bezpoĞrednie
zá/ha
604,8
1197,0
334,9
330,0
50,5
101,5
w tym:
materiaá siewny
zá/ha
142,8
164,0
134,0
72,0
87,1
186,1
nawozy mineralne zá/ha
225,4
536,0
133,6
221,0
42,1
60,5
Ğrodki ochrony
zá/ha
roĞlin
208,1
463,0
51,5
30,0
44,9
171,8
pozostaáe
zá/ha
28,5
34,0
15,8
7,0
83,8
225,6
Nadwyzka bezpoĞr.
zá/ha
756,0
718,0
454,4
524,4
105,3
86,6
Nakáady pracy
godz
16,9
16,5
8,9
13,6
102,4
65,4
2006 r.
Cena sprzedaĪy
WartoĞü produkcji
Nadwyzka bezpoĞr.
zá/dt
zá/ha
Cena sprzedaĪy
WartoĞü produkcji
Nadwyzka bezpoĞr.
zá/dt
zá/ha
zá/ha
zá/ha
37,9
1061,2
456,4
48,7
2499,8
1302,8
2007 r.
48,9
738,4
403,5
39,6
1180,4
850,4
77,8
42,5
35,0
123,5
62,6
47,4
69,5
1946,0
1341,2
76,2
3907,0
2710,0
86,2
1301,6
966,7
62,1
1849,7
1519,7
91,3
49,8
49,5
138,9
70,4
63,6
ħródáo: „Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w 2005 r.”, Opracowanie w
ramach Wieloletniego Programu badawczego: Ekonomiczne i spoáeczne uwarunkowania rozwoju
polskiej gospodarki ĪywnoĞciowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Zeszyt Nr 33, IERiGĩPIB, Warszawa, 2006. Dla 2006 i 2007 r. szacunkowe kalkulacje przeprowadzono uwzglĊdniając
jedynie zmiany cen sprzedaĪy (wg GUS), pozostawiając warunki produkcyjne z 2005 r.
W analizie dokonano porównania nadwyĪki bezpoĞredniej osiąganej w uprawie
bobiku i pszenicy oraz áubinu i Īyta. Stworzono tutaj swoiste pary, gdyĪ bobik moĪe
konkurowaü w podobnych warunkach Ğrodowiskowych o ziemiĊ z pszenicą, a Īyto z áubinem.
Nie uwzglĊdniono tutaj dopáat bezpoĞrednich, gdyĪ są one w takiej samej wysokoĞci dla
wysokobiaákowych, jak i dla zbóĪ.
Wyniki uzyskane w 2005 r. wskazywaáy na zbliĪoną nadwyĪkĊ bezpoĞrednią
uzyskiwaną w uprawie wysokobiaákowych i zbóĪ. W tymĪe roku cena sprzedaĪy bobiku byáa
o 30% wyĪsza niĪ pszenicy, a róĪnica cen áubinu do cen Īyta byáa prawie 2-krotna. W latach
131
2006-2007 na skutek wiĊkszego wzrostu cen zbóĪ aniĪeli wysokobiaákowych (w 2006 r. byá
nawet spadek ich cen) relacje cen byáy juĪ zdecydowanie bardziej niekorzystne dla
wysokobiaákowych. W konsekwencji nadwyĪka bezpoĞrednia uzyskiwana w uprawie
wysokobiaákowych byáa w dwóch ostatnich latach przeciĊtnie 2-krotnie mniejsza aniĪeli w
przypadku zbóĪ, co ma decydujący wpáyw na tak maáe zainteresowanie uprawą biaákowych
przez rolników.
Rys. 35.
Koszty bezpoĞrednie w produkcji biaákowych i zbóĪ
1200
1000
zá/ha
800
600
400
200
0
Bobik
Materiaá siewny
Pszenica
Nawozy mineralne
àubin
ĝrodki ochrony roĞlin
ĩyto
Pozostaáe
ħródáo: „Produkcja, koszty i dochody w ybranych produktów rolniczych w 2005 r.”, IERiGZ - PIB
WysokoĞü kosztów bezpoĞrednich w uprawie pszenicy jest prawie 2-krotnie wyĪsza
niĪ bobiku i w 2005 r. byáo to ok. 1200 zá/ha uprawy pszenicy i nieco ponad 600 zá/ha w
uprawie bobiku. Nie ma tak istotnych róĪnic w kosztach uprawy áubinu i Īyta, a i poziom
kosztów bezpoĞrednich jest niĪszy. Jednak dziĊki temu, Īe plony zbóĪ są prawie 2-krotnie
wyĪsze niĪ biaákowych, opáacalnoĞü ich uprawy jest wiĊksza.
Trzeba wziąü jeszcze pod uwagĊ, Īe rok 2005 byá stosunkowo korzystny dla
plonowania wysokobiaákowych, których wahania plonów w związku ze zmianą warunków
agrometeorologicznych są zdecydowanie wiĊksze aniĪeli zbóĪ, których uprawa jest obarczona
zdecydowanie mniejszym ryzykiem gwaátownego spadku plonów.
132
KonkurencyjnoĞü produkowanych w Polsce wysokobiaákowych na rynkach UE i na
Ğwiecie
Z punktu widzenia oceny konkurencyjnoĞci wysokobiaákowych mniej jest istotny
poziom kosztów, gdyĪ odbiorcy to z reguáy nie interesuje. O tym, czy jest zainteresowany
danym produktem czy nie w gáównej mierze decyduje jego cena. Jak juĪ w wczeĞniej
wspomniano zasób i dostĊpnoĞü informacji o wysokobiaákowych w Polsce jest z wielu
wzglĊdów bardzo ograniczony. W podobny sposób są teĪ one traktowane i w innych krajach
europejskich. W tej analizie do próby oceny konkurencyjnoĞci wysokobiaákowych
produkowanych Polsce wziĊto pod uwagĊ poziom cen uzyskiwany w ich skupie, ceny
uzyskiwane w handlu zagranicznym oraz ceny na poziomie producenta uzyskiwane w
Niemczech.
Roczna wielkoĞü skupu wysokobiaákowych w Polsce to niespeána 3 tys. ton w
czterech ostatnich latach. Przedmiotem skupu jest gáównie bobik i groch oraz niewielkie
iloĞci nasion áubinu. PrzeciĊtny poziom cen uzyskiwanych w ich skupie wahaá siĊ w latach
2002-2007 od ok. 470 zá/t do 776 zá/t w 2007 r., gdy poziom cen zbóĪ teĪ byá rekordowy.
Tabela 45. Skup i ceny skupu wysokobiaákowych na cele paszowe w Polsce
Wyszczególnienie
2002
2003
2004
2005
Bobik
àubin
Groch
Pozostaáe
RAZEM
Bobik
àubin
Groch
Pozostaáe
RAZEM
ħródáo: GUS
Skup (tys. ton)
1,8
2,4
1,1
0,8
1,1
0,4
0,7
0,9
1,0
0,5
0,3
0,2
3,8
4,7
2,7
Ceny skupu (zá/t)
463
498
548
583
666
808
543
606
657
774
991
1302
544
590
683
2006
2007
0,8
0,8
0,9
0,5
3,0
1,1
0,8
0,5
0,2
2,6
1,0
0,4
1,1
0,1
2,6
392
537
478
798
524
379
527
489
654
467
695
677
862
1046
776
Eksport wysokobiaákowych jest bardzo niski i z reguáy nie przekracza 1 tys. ton. O
poziomie uzyskiwanych cen decyduje to, czy są to biaákowe z przeznaczeniem na cele
paszowe, czy teĪ do konsumpcji. Statystka handlu zagranicznego nie pozwala bowiem na tego
typu rozróĪnienie. Z tego punktu widzenia wartoĞü analityczna zmian cen w ich eksporcie jest
bardzo niewielka. Na przykáad przeciĊtne ceny uzyskiwane w handlu w eksporcie bobiku w
latach 2002 i 2003 ksztaátowaáy siĊ na poziomie 461-519 zá/t i byáy zbliĪone lub nieco wyĪsze
133
od ich cen skupu. Natomiast w 2007 r. przeciĊtna cena w eksporcie bobiku oscylowaáa ok.
4000 zá/t, podczas gdy jego cena skupu byáa prawie 7-krotnie niĪsza. Praktycznie w kaĪdym
roku byáy teĪ duĪe rozbieĪnoĞci w przypadku cen skupu i cen w eksporcie dla bobiku i áubinu.
Tabela 46. Eksport i ceny w eksporcie wysokobiaákowych
Wyszczególnienie
2002
2003
2004
Bobik
àubin
Groch
RAZEM
Bobik
àubin
Groch
ħródáo: GUS
Eksport (tys. ton)
0,30
0,11
0,12
0,12
0,38
0,35
0,36
0,66
0,33
0,78
1,14
0,80
Ceny w eksporcie (zá/t)
461
519
1 476
2 798
1 364
3 081
1 535
1 471
1 573
2005
2006
2007
0,43
0,08
0,20
0,71
0,03
0,39
0,12
0,55
0,16
0,10
0,34
0,59
779
4 043
2 827
1 068
934
3 003
3 995
2 381
1 948
Przedmiotem importu są zdecydowanie wiĊksze iloĞci wysokobiaákowych niĪ ich
eksportu, ale wáaĞciwie dotyczy to wyáącznie grochu, gdyĪ import pozostaáych ma charakter
incydentalny. W latach 2002-2004 import ten oscylowaá w przedziale 16-17 tys. ton, a w
trzech ostatnich zmniejszyá siĊ do 10,5-12 tys. ton. Z poziomu cen importowanego grochu
moĪna domniemywaü, Īe w gáównej mierze jest to groch sprowadzany na cele paszowe. Jego
przeciĊtne ceny w imporcie w latach 2002-2006 wahaáy siĊ w przedziale 813-960 zá/t, a
jedynie w 2007 r. wzrosáy do 1300 zá/t.
Tabela 47. Import i ceny w eksporcie wysokobiaákowych
Wyszczególnienie
2002
2003
2004
Bobik
àubin
Groch
RAZEM
Bobik
àubin
Groch
ħródáo: GUS
2005
Import (tys. ton)
0,02
0,00
0,02
0,15
16,04
16,83
16,39
11,97
16,06
16,83
16,41
12,12
Ceny w imporcie (zá/t)
2 544
6 609
7 599
924
915
921
960
813
2006
2007
0,02
0,01
0,03 11,52
10,53
11,57
10,54
1 612
4 921
2 144 907
1 301
Ceny wysokobiaákowych na poziomie producenta w innych krajach UE z reguáy
wahają siĊ przedziale 160-210 EUR/t. DostĊpnoĞü informacji na temat tych cen jest
utrudniona i na ogóá nie ma dáuĪszego ciągu czasowego. Jak wynika z informacji uzyskanych
z ZMP (Zentrale Markt und Preisberichtstelle GmbH) w dwóch poprzednich sezonach ceny
134
bobiku i grochu pastewnego na rynku niemieckim (na poziomie producenta) wahaáy siĊ od
160 do 204 EUR/t. W pierwszych miesiącach sezonu 2008/09 są one wyĪsze
Tabela 48.
Ceny wysokobiaákowych na rynku niemieckim
2006/07 2007/08 2008/09* 2006/07 2007/08 2008/09*
Wyszczególnienie
Bobik
Groch
w EUR/t
162
177
196
187
205
207
w PLN/t
628
639
642
724
740
678
*w okresie lipiec-wrzesieĔ 2008 r.
ħródáo: niepublikowane informacje ZMP
W ostatnich latach na rynku niemieckim nastąpiá wzrost cen wysokobiaákowych
wyraĪonych w EUR, ale w przeliczeniu na PLN (ze wzglĊdu na aprecjacjĊ záotówki)
pozostaáy one na praktycznie niezmienionym poziomie.
Na podobnym poziomie ksztaátują siĊ ceny wysokobiaákowych równieĪ w takich
krajach jak Francja czy Hiszpania, które mają bardzo duĪe znaczenie w produkcji
wysokobiaákowych. Tak wiĊc ksztaátują siĊ one na zbliĪonym poziomie jak w Polsce, a w
ostatnim czasie, na skutek aprecjacji záotówki, w EUR są nawet niĪsze. Ich poziom, podobnie
jak w Polsce, nie stanowi wystarczającej zachĊty do rozwoju produkcji wysokobiaákowych w
Europie, która w ostatnich latach jest coraz niĪsza.
Perspektywy dla rozwoju produkcji biaákowych w Polsce
Przy obecnych uwarunkowaniach ekonomicznych nie ma perspektyw wzrostu
produkcji wysokobiaákowych. W innych krajach UE, gdzie ich produkcja jest dodatkowo
wspierana kwotą prawie 56 EUR/ha, areaá uprawy wysokobiaákowych dramatycznie siĊ
obniĪyá i obecnie jest blisko 2-krotnie mniejszy aniĪeli na początku lat dziewiĊüdziesiątych.
Bez szerokiego i wysokiego poziomu wsparcia ich produkcji, áącznie z intensywną misją
edukacyjną co do olbrzymich walorów pozaekonomicznych nie uda siĊ w Polsce w sposób
radykalny zmieniü tego stanu rzeczy. Panują opinie, Īe poziom cen wysokobiaákowych
musiaáby byü przynajmniej 2-krotnie wyĪszy niĪ obecnie, by ich uprawa byáa dla rolników
opáacalna. JednakĪe odbiorcy (gáównie przemysá paszowy) nie są skáonni páaciü duĪo wyĪszej
ceny za produkt niekoniecznie lepszy z punktu widzenia producenta pasz, a nastĊpnie
hodowcy zwierząt.
135
4.
Wpáyw zmian zachodzących na Ğwiatowym rynku na rynek
krajowy
4.1.
Wpáyw zmian na Ğwiatowych rynkach na polski rynek zbóĪ
Gáównymi zboĪami produkowanymi na Ğwiecie są pszenica i kukurydza. Produkcja
zbóĪ charakteryzuje siĊ systematycznym wzrostem, zaburzanym tylko wahaniami
sezonowymi. W latach 2000-2008 Ğwiatowa produkcja pszenicy wahaáa siĊ w przedziale 553676 mln ton, a najwyĪsza byáa w obecnym sezonie. W 2008 r. Ğwiatowe zbiory pszenicy byáy
o prawie 11% wyĪsze niĪ rok wczeĞniej, a o 12% wyĪsze od Ğredniej z obecnej dekady. Z
kolei produkcja kukurydzy w latach 2000-08 zwiĊkszyáa siĊ o prawie 200 mln ton i wyniosáa
783 mln ton. Wolniejszym trendem wzrostowym charakteryzuje siĊ Ğwiatowa produkcja
jĊczmienia. Mniejsze znaczenie na rynku Ğwiatowym mają owies i Īyto. Produkcja tego
pierwszego zboĪa od 2000 r. ksztaátuje siĊ w granicach 25 mln ton, natomiast zbiory Īyta,
które na początku obecnej dekady przekraczaáy 20 mln ton, obecnie ze wzglĊdu na mniejszą
opáacalnoĞü produkcji obniĪyáy siĊ do 14-16 mln ton.
W bieĪącej dekadzie produkowano rocznie ok. 920 mln ton zbóĪ paszowych
(kukurydza, Īyto, jĊczmieĔ, owies, sorgo i inne zboĪa z wyjątkiem pszenicy i ryĪu).
Z powodu znaczącego wzrostu produkcji kukurydzy w strukturze produkcji zbóĪ
paszowych zaszáy istotne zmiany. W 2000 r. jej udziaá w Ğwiatowej produkcji zbóĪ
paszowych wynosiá poniĪej 72%, natomiast w roku 2008 zwiĊkszyá siĊ do 75,5%, a w roku
poprzednim wynosiá nawet 77%.
136
Rys. 36.
ĝwiatowa produkcja pszenicy i kukurydzy
850
800
750
pszenica
kukurydza
700
650
600
550
500
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
ħródáo: FAS USDA
Tabela 49.
ĝwiatowa produkcja gáównych zbóĪ
2000 2001
pszenica
582,9 583,1
kukurydza 590,8 600,3
jĊczmieĔ
133,1 143,3
sorgo
53,8
58,3
owies
26,0
27,0
Īyto
19,1
22,6
ħródáo: FAS USDA
2002
568,7
603,6
135,0
52,9
25,6
20,3
2003
553,8
627,6
142,5
58,4
26,3
14,0
2004
625,7
715,8
152,7
57,6
25,7
17,0
2005
620,9
698,5
136,8
58,4
23,9
14,5
2006
596,3
712,2
137,4
57,0
23,2
12,4
2007
610,9
790,2
133,2
63,4
25,6
14,3
2008
676,3
783,0
149,9
62,1
25,5
16,5
Zasadnicza czĊĞü Ğwiatowej produkcji pszenicy pochodzi z krajów rozwiniĊtych (UE,
USA, Kanada, Australia, Rosja, Ukraina). RoĞnie takĪe jej produkcja w Chinach, Indiach i
innych krajach azjatyckich.
RównieĪ w rozwiniĊtych krajach koncentrują siĊ Ğwiatowe zbiory zbóĪ pastewnych.
Decyduje o tym Stany Zjednoczone, gdzie w latach 2007 i 2008 zebrano ponad 300 mln ton
kukurydzy. Z kolei kraje UE są liczącymi siĊ producentami jĊczmienia, owsa i Īyta, a takĪe
kukurydzy. Znaczące iloĞci zbóĪ pochodzą takĪe z takich krajów jak Rosja i Ukraina
(jĊczmieĔ, owies, Īyto).
W latach 2006 i 2007 sytuacja podaĪowo-popytowa na Ğwiatowym rynku ulegáa
pogorszeniu
z
powodu
znacznego
spadku
137
zbiorów
przy
dynamicznie
rosnącym
zapotrzebowaniu na zboĪa, co spowodowaáo wzrost cen. Sytuacja ulegáa poprawie po
udanych zbiorach w 2008 r.
ĝwiatowe zuĪycie zbóĪ na pasze w latach 2000-08 zwiĊkszyáo siĊ z ok. 690 do ponad
770 mln ton, czyli o ok. 12%. Wzrost ten wynika z dynamicznego zwiĊkszenia wykorzystania
kukurydzy i pszenicy na cele paszowe, których zuĪycie od 2000 r. zwiĊkszyáo siĊ
odpowiednio o 19 i 14%. W tym okresie o prawie poáowĊ spadáo zuĪycie Īyta, natomiast
jĊczmienia i owsa pozostaáo na w miarĊ zbliĪonym poziomie.
Rys. 37.
ĝwiatowe zuĪycie zbóĪ na pasze (mln ton)
600
500
400
300
jĊczmieĔ
kukurydza
pszenica
200
100
0
00
20
1
/0
01
20
2
/0
02
20
3
/0
03
20
4
/0
2
4
00
5
/0
05
20
6
/0
06
20
7
/0
07
20
8
/0
08
20
9
/0
ħródáo: FAS USDA
Oprócz wzrostu zuĪycia zbóĪ na pasze, obserwuje siĊ takĪe zwiĊkszone zuĪycie zbóĪ
w celach przemysáowych, co wiąĪe siĊ z rozwojem rynku biopaliw. W Stanach
Zjednoczonych zuĪycie kukurydzy na cele inne niĪ paszowe od roku 2000 zwiĊkszyáo siĊ
prawie trzykrotnie do 138 mln ton, co w 2008 r. stanowiáo juĪ ponad poáowĊ áącznego
zuĪycia kukurydzy w tym kraju. Na produkcjĊ pasz w USA przeznacza siĊ w bieĪącej
dekadzie 140-150 mln ton kukurydzy rocznie; jedynie w 2008 r. wystąpiá spadek zuĪycia do
nieco ponad 130 mln ton.
DuĪa czĊĞü Ğwiatowych zasobów zbóĪ jest przedmiotem handlu miĊdzynarodowego
(nie licząc wymiany miĊdzy krajami UE). Szacuje siĊ, Īe wynosi on ok. 230 mln ton pszenicy
i zbóĪ paszowych.
138
Obecny (2008 r.)poziom Ğwiatowych obrotów pszenicą wynosi ok. 118 mln ton i jest o
7% wyĪszy niĪ w 2007 r. NajwiĊksze zapotrzebowanie na pszenicĊ wystĊpuje w krajach
Afryki Póánocnej i Bliskiego Wschodu (ponad 37 mln ton w sezonie 2008/09) oraz Dalekiego
Wschodu (ok. 25 mln ton). Zapotrzebowanie na zboĪa paszowe szacowane jest na ok. 113
mln ton tzn. o 8% mniej niĪ w 2007 r. Gáównymi importerami zbóĪ paszowych są kraje
Dalekiego Wschodu (prawie 40 mln ton) oraz kraje arabskie (ok. 30 mln ton). Znaczący
wzrost zapotrzebowania ze strony krajów azjatyckich jest zaspokajany takĪe dynamicznie
rosnącą produkcją krajową.
Gáównymi Ğwiatowymi eksporterami zbóĪ są kraje Ameryki Póánocnej (USA,
Kanada), a takĪe Argentyna, Brazylia, Australia. Rejonami nadwyĪkowymi są takĪe kraje UE
i WNP.
W UE-27 zboĪa uprawia siĊ na powierzchni 57-60 mln ha, w tym ok. 38 mln ha w
krajach UE-15 i ok. 20mln ha w nowych krajach czáonkowskich. ĝrednie plony w caáej UE27 wynoszą ok. 45 dt/ha.
Kraje UE-15 charakteryzują siĊ duĪo wyĪszymi plonami (ok. 55 dt/ha), a produkcja
wynosi ok. 200 mln ton. DziĊki nowoczesnym technologiom produkcji plony zbóĪ są mniej
wraĪliwe na zmiany warunków klimatycznych.
W krajach UE-12 Ğrednie plony wahają siĊ w granicach 30-40 dt/ha, a roczna
produkcja wynosi 60-80 mln ton. Gáównymi uprawianymi zboĪami są pszenica, jĊczmieĔ i
kukurydza. Udziaá pozostaáych zbóĪ nie przekracza 10%.
NajwiĊkszymi producentami zbóĪ w UE-15 są Francja (60-70 mln ton), Niemcy (4050 mln ton), a takĪe Wlk. Brytania, Wáochy i Hiszpania. WĞród nowych krajów czáonkowski
najwiĊkszymi producentami są Polska, WĊgry, Rumunia oraz Czechy i Sáowacja.
139
Tabela 50.
Bilans zbóĪ w krajach UE-27
2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09
Pszenica
Zapasy
początkowe
Zbiory
Import
PodaĪ ogóáem
Eksport
ZuĪycie
Zapasy
koĔcowe
Zapasy
początkowe
Zbiory
Import
PodaĪ ogóáem
Eksport
ZuĪycie
Zapasy
koĔcowe
16,3
131,7
3,5
151,5
15,7
118,4
17,5
123,4
8,7
149,6
12,8
118,5
18,3
132,6
10,7
161,6
18,1
125,0
18,5
110,6
7,4
136,4
9,8
115,1
11,5
146,9
7,1
165,5
14,7
123,2
27,5
132,4
6,8
166,6
15,7
127,5
23,4
124,9
5,1
153,4
13,9
125,5
14,0
119,4
7,0
140,4
12,0
118,1
10,3
147,2
5,0
162,5
18,0
132,5
17,5
18,3
18,5
11,5
27,5
ZboĪa paszowe
23,4
14,0
10,3
12,0
22,9
139,9
4,1
166,9
9,3
139,3
18,3
150,2
3,9
172,5
6,7
143,6
22,3
148,3
4,4
174,9
7,6
144,9
22,5
131,7
8,2
162,4
4,2
145,2
13,0
166,6
3,0
182,6
4,9
152,6
25,1
146,3
2,8
174,2
4,4
147,5
22,3
137,4
8,0
167,7
4,7
147,7
15,3
136,2
18,9
170,4
4,7
152,3
13,4
153,3
4,2
170,8
5,2
148,7
18,3
22,3
22,5
13,0
25,1
22,3
15,3
13,4
16,9
ZuĪycie wewnĊtrzne zbóĪ w krajach UE-27 ksztaátuje siĊ na poziomie ok. 270 mln ton
i jest niĪsze od produkcji. W zuĪyciu wewnĊtrznym gáówną pozycjĊ stanowi spasanie (ok.
170-175 mln ton. Kraje UE-15 i nowe kraje czáonkowskie są krajami nadwyĪkowymi.
Przedmiotem eksportu jest gáównie pszenica, która stanowi ponad 2/3 obrotów handlu
zagranicznego zboĪami. Spadek zbiorów w 2006 i 2007 r. spowodowaá wykorzystanie
dotychczasowych nadwyĪek na rynku wewnĊtrznym.
Znaczącym eksporterem zbóĪ są takĪe kraje WNP. O ile w dwóch poprzednich
sezonach sytuacja na rynku zbóĪ w tym rejonie Ğwiata byá napiĊta, to w sezonie 2008/09 kraje
te dysponują duĪymi nadwyĪkami (prawie 40 mln ton), które stanowią Ĩródáo taniego i áatwo
dostĊpnego ziarna na polski rynek, zwáaszcza przy nadal zawieszonych opáatach celnych.
Produkcja zbóĪ w tych krajach podlega jednak w poszczególnych sezonach znacznym
wahaniom. W 2008 r. zebrano 111 mln ton pszenicy, wobec nieco ponad 90 mln ton w roku
poprzednim i 85 mln ton w rok 2006. Z kolei w latach 2000 i 2003 zbiory pszenicy wynosiáy
przeciĊtnie 60 mln ton. Zbiory jĊczmienia w 2008 r. wyniosáy 39 mln ton i byáy najwyĪsze w
obecnej dekadzie, kiedy to wahaáy siĊ w granicach 25-35 mln ton. Coraz wyĪsza jest
produkcja kukurydzy, która zuĪywana jest przez rozwijający siĊ sektor paszowy.
ĝwiatowe ceny zbóĪ do poáowy obecnej dekady ksztaátowaáy siĊ na w miarĊ
zbliĪonym poziomie 120-160 USD/t i w poszczególnych sezonach ulegaáy pewnym
140
wahaniom, w zaleĪnoĞci od aktualnej sytuacji podaĪowo-popytowej. Przy niskiej produkcji
zbóĪ przekraczaáy one 200 USD/t, natomiast w sezonach nadprodukcji spadaáy poniĪej 100
USD/t.
Sytuacja ulegáa zmianie w 2006 r. Wtedy to z powodu niskich zbiorów zbóĪ i wzrostu
zapotrzebowania na Ğwiecie, ceny osiągaáy rekordowy poziom. Zmianom cen towarzyszyá
takĪe spadek wartoĞci dolara. W trzecim kwartale 2007 r. za pszenicą amerykaĔską páacono
340-350 USD/t, podobne byáy ceny jĊczmienia. W kolejnych dwóch kwartaáach ceny nadal
rosáy i w marcu 2008 r. przekroczyáy 450 USD za tonĊ pszenicy. Ceny jĊczmienia natomiast
spadaáy, ale nadal przekraczaáy 300 USD/t. Spadek cen ma miejsce w kolejnych miesiącach.
W sierpniu za pszenicĊ amerykaĔską páacono ok. 300 USD/t, za jĊczmieĔ 250 USD/t. TaĔsze
byáy zboĪa europejskie , za które páacono 200 USD/t w przypadku pszenicy, 250 USD/t za
jĊczmieĔ i 200-300 USD za tonĊ kukurydzy.
Ceny Ğwiatowe mają bezpoĞredni wpáyw na poziom cen w Polsce. W 2007 r., pomimo
Īe zbiory zbóĪ w Polsce byáy znacznie lepsze niĪ w roku poprzednim, ich ceny nadal rosáy,
poniewaĪ w caáej UE i kolejny rok z rzĊdu miaá miejsce spadek zbiorów przy jednoczesnym
wzrastającym zuĪyciu. NapiĊta byáa równieĪ sytuacja w innych rejonach Ğwiata. Natomiast
gdy w 2008 r. krajowa wielkoĞü zbiorów jest nieco niĪsza niĪ poprzednio, obserwuje siĊ
spadek cen, co jest ĞciĞle związane z sytuacją na rynku europejskim, gdzie zbiory wyraĨnie
siĊ zwiĊkszyáy. Ponadto wzrost zbiorów miaá miejsce w krajach WNP, a w kraju zmniejszyáo
siĊ zapotrzebowanie na ziarno ze wzglĊdu na mniejsze zuĪycie paszowe.
Na podstawie zaáoĪeĔ makroekonomicznych moĪna stwierdziü, Īe w perspektywie
Ğrednioterminowej Ğwiatowy i unijny rynek zbóĪ osiągnie równowagĊ przy wyĪszym
poziomie cen niĪ w poprzedniej dekadzie, ale znacznie niĪszym od obserwowanego ostatnio.
Ponadto ceny zbóĪ bĊdą cechowaáy wahania wiĊksze niĪ w przeszáoĞci. Rosnący popyt na
kukurydzĊ do produkcji bio-etanolu w USA spowoduje spadek podaĪy eksportowej na
rynkach Ğwiatowych. W wyniku tego poprawią siĊ relacje cen zbóĪ paszowych w Europie w
stosunku do cen Ğwiatowych, innymi sáowy Ğwiatowe ceny eksportowe zbóĪ paszowych
wzrosną w wiĊkszym stopniu niĪ w Europie, w tym w Polsce. To z kolei powinno uáatwiü
eksport tych zbóĪ (kukurydzy, jĊczmienia) na Ğwiatowe rynki. Ograniczenie interwencji
(zerowy limit na kukurydzĊ) powinno zabezpieczyü páynnoĞü rynków w Europie PoáudniowoWschodniej (WĊgry, Sáowacja, Buágaria, Rumunia) i w efekcie ograniczyü moĪliwoĞci
powstawania strukturalnych nadwyĪek w tym rejonie.
Poziom cen zbóĪ w Polsce dostosowuje siĊ do cen za granicą, zwáaszcza do cen w
krajach posiadających nadwyĪki. RóĪnice w cenach sprzyjają rozwojowi handlu
141
zagranicznego. Na początku poprzedniego sezonu duĪe iloĞci zbóĪ z Polski byáy kierowane
do sąsiednich krajów UE (zwáaszcza do Niemiec), gdzie ceny byáy wyĪsze. W kolejnych
miesiącach, w miarĊ wyrównywania siĊ cen, eksport zbóĪ ulegaá ograniczeniu. W obecnym
sezonie, gdy ceny w Polsce są wyĪsze niĪ w krajach sąsiednich, eksport zbóĪ z Polski jest
minimalny, a zwiĊksza siĊ import. W kolejnych miesiącach ceny bĊdą siĊ wyrównywaü, a
wielkoĞü handlu zagranicznego bĊdzie zaleĪaáa od aktualnego zapotrzebowania. W związku
ze zniesieniem opáat celnych na zboĪa, co wynikaáo z napiĊtej sytuacji w poprzednich
sezonach, drugim kierunkiem dostaw zboĪa do Polski staáy siĊ kraje WNP (zwáaszcza
Ukraina). WczeĞniej z tego kierunku pochodziáa jedynie pszenica durum sprowadzana z
Kazachstanu. Z Ukrainy sprowadza siĊ pszenicĊ i kukurydzĊ. Z krajów UE pochodzi
sprowadzana do Polski pszenica, kukurydza i jĊczmieĔ. Niewielki jest import Īyta, pszenĪyta,
owsa i pozostaáych zbóĪ.
Perspektywy Ğrednioterminowe unijnego rynku zbóĪ rysują siĊ raczej korzystnie
dziĊki wprowadzanym reformom WPR (m.in. rezygnacji ze skupu interwencyjnego
kukurydzy), umiarkowanemu wzrostowi plonów, rosnącym rynkiem biopaliw, spodziewanej
stopniowej inkorporacji nowych paĔstw czáonkowskich w struktury wspólnego rynku oraz
dziĊki korzystnym warunkom na Ğwiatowym rynku. ZuĪycie wewnĊtrzne zbóĪ w UE bĊdzie
rosnąü. Gáównym czynnikiem wzrostu bĊdzie rosnący popyt w sektorze biopaliw. Zapewnią
to unijne regulacje (Biofuel Directive i Biomass Action Plan).
Biorąc pod uwagĊ rozwój sytuacji zarówno na rynku Ğwiatowym, jak i wewnĊtrznym
(unijnym) moĪna przypuszczaü, Īe rynek Wspólnoty w kolejnej dekadzie bĊdzie cechowaáa
relatywna równowaga. Aczkolwiek naleĪy pamiĊtaü o kilku niepewnych czynnikach, w
szczególnoĞci o zmiennych w ostatnich latach warunkach klimatycznych po stronie podaĪy i
dalszym rozwoju sektora biopaliw w UE i USA po stronie popytu.
4.2.
Wpáyw zmian na Ğwiatowych rynkach na polski rynek oleistych
Do najwaĪniejszych roĞlin oleistych zalicza siĊ sojĊ, rzepak, baweánĊ, sáonecznik,
arachidy, sezam, len i rącznik. W Ğwiatowej produkcji nasion oleistych najwiĊkszy udziaá ma
soja (57% Ğrednio latach 2005/06-2007/08). W dalszej kolejnoĞci znajdują siĊ rzepak (12%),
baweána (11%), arachidy (8%), sáonecznik (7%), ziarna palmowe (2%), kopra (1%) oraz
sezam, len i rycynus (poniĪej 1% udziaáu kaĪdy).
Uprawy roĞlin oleistych charakteryzują siĊ znaczną koncentracją, zwáaszcza w
przypadku soi, rzepaku oraz palm: oleistej i kokosowej. Ponad 80% Ğwiatowej produkcji soi
uzyskuje siĊ w USA, Brazylii i Argentynie, zaĞ ponad 80% Ğwiatowej produkcji rzepaku w
142
Chinach, UE, Kanadzie oraz Indiach. Polska z produkcją ok. 1,8-2,0 mln ton rzepaku lokuje
siĊ w Ğcisáej Ğwiatowej czoáówce producentów tej roĞliny.
Od początku lat 90. Ğwiatowa produkcja nasion oleistych, mimo wahaĔ, wykazuje
silny trend wzrostowy. Jest to odpowiedĨ na dynamicznie rosnący popyt na oleje roĞlinne (dla
celów spoĪywczych i technicznych – biopaliwa) i Ğruty oleiste.
Rys. 38.
ĝwiatowa produkcja nasion oleistych
400
soja
sáonecznik
rzepak
pozostaáe
350
mln ton
300
250
200
150
100
50
19
9
0/
19 91
91
/
19 92
92
/
19 93
93
/
19 94
94
/
19 95
95
/
19 96
96
/
19 97
97
/
19 98
98
/
19 99
99
/
20 00
00
/
20 01
01
/
20 02
02
/
20 03
03
/
20 04
04
/
20 05
05
/
20 06
06
/
20 07
07
/
20 08
08
/0
9
0
ħródáo: Oil Word
ĝrednioroczne tempo wzrostu produkcji nasion oleistych w latach 1990/91-2008/09
wyniosáo 3,3%. W przypadku soi byáo ono znacznie wyĪsze, gdyĪ byáo to 4,5%. W
analizowanym okresie produkcja wszystkich nasion oleistych wzrosáa o prawie 89%, w tym
nasion soi o prawie 130%. Wzrost Ğwiatowej produkcji rzepaku równieĪ byá znaczący, gdyĪ
wyniósá 119%, a sáonecznika 29,5%.
ĝrednioroczne tempo wzrostu produkcji tych roĞlin wyniosáo odpowiednio: 3,8 i
1,2%. Od początku lat dziewiĊüdziesiątych udziaá soi w Ğwiatowej produkcji nasion oleistych
zwiĊkszyá siĊ – z 48% do 57% (Ğrednio w ostatnich trzech sezonach), udziaá rzepaku utrzymaá
siĊ na poziomie ok. 12%, a udziaá sáonecznika obniĪyá siĊ – z 11% do 7%. Przy tak duĪym i
stale rosnącym udziale soi w produkcji nasion oleistych, Ğwiatowy rynek oleistych w coraz
wiĊkszym stopniu uzaleĪnia siĊ od soi i produktów jej przerobu. Wahania produkcji u
najwiĊkszych producentów i eksporterów soi, tj. w Stanach Zjednoczonych, Brazylii i
Argentynie, mają istotny wpáyw na ksztaátowanie siĊ sytuacji cenowej na Ğwiatowym rynku
oleistych, w tym na rynku rzepaku.
143
W Stanach Zjednoczonych, które są najwiĊkszym producentem soi, jej produkcja w
bieĪącej dekadzie charakteryzuje siĊ stosunkowo niewielkim wzrostem, a w dwóch ostatnich
latach jej poziom jest nawet niĪszy niĪ w latach 2004-2006. WiąĪe z faktem, Īe w tym kraju
wzrasta w szybkim tempie produkcja kukurydzy, wáaĞnie kosztem soi, w związku ze
wzrostem zapotrzebowania na nią w produkcji bioetanolu.
Rys. 39.
Gáówni producenci soi
250
mln ton
200
150
100
50
0
2000
2001
Stany Zjednoczone
2002
2003
Brazylia
2004
2005
Argentyna
2006
Chiny
2007
2008
Pozostali
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych USDA
Natomiast bardzo wysokim tempem wzrostu charakteryzuje siĊ produkcja soi w
Ameryce Poáudniowej. W Brazylii jej zbiory wzrosáy z 39,5 mln ton w 2000 r. do 62,5 mln
ton, w 2008 r. Jeszcze wyĪsza dynamika wzrostu wystąpiáa w Argentynie, gdzie wzrost
produkcji soi na przestrzeni ostatnich oĞmiu lat wyniósá ok. 82%. W Argentynie i w USA
wiĊkszoĞü upraw soi są to uprawy GMO. W Brazylii nie mają one jeszcze tak dominującego
znaczenia, ale i w tym kraju prawdopodobnie juĪ w 2008 r. areaá soi GMO byá wiĊkszy niĪ
odmian tradycyjnych.
W produkcji rzepaku pozycja lidera naleĪy do UE-27. W krajach UE zapotrzebowanie
na rzepak i jego produkcja roĞnie w znacznie szybszym tempie niĪ w innych rejonach Ğwiata.
Jest to w gáównej mierze związane ze wzrostem zapotrzebowania na bioestry w produkcji
biopaliw, gdyĪ popyt na cele konsumpcyjne charakteryzuje siĊ bardzo niewielką dynamika
wzrostu.
144
Dosyü stabilna jest produkcja rzepaku w Chinach i w ostatnich latach oscyluje ok. 11
mln ton. Podobnie jak w USA, takĪe i w Chinach wiĊksze jest zainteresowanie uprawą
kukurydzy, której produkcja na przestrzeni ostatnich dziesiĊciu lat wzrosáa tam o 50%.
Rys. 40.
Gáówni producenci rzepaku
50
mln ton
40
30
20
10
0
2000
EU-27
2001
Chiny
2002
2003
2004
Kanada
Indie
2005
2006
Ukraina
2007
2008
Pozostali
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych USDA
Systematycznie roĞnie produkcja rzepaku w Kanadzie, której obecny poziom jest o
przynajmniej o 50% wyĪszy w porównaniu z początkiem bieĪącej dekady. Na uwagĊ
zasáuguje bardzo dynamiczny wzrost produkcji rzepaku w dwóch ostatnich latach na
Ukrainie. Jego produkcje w 2008 r. szacuje siĊ na 2,8 mln ton, podczas gdy jeszcze zaledwie
3-4 lata byáo to najwyĪej 200-300 tys. ton. JeĞliby siĊ okazaáo, Īe jest ten wzrost produkcji ma
charakter trwaáy, wówczas miaáoby to istotny wpáyw, zwáaszcza dla polskiego i europejskiego
rynku rzepaku, w kontekĞcie rosnącego udziaáu biopaliw w bilansie paliwowym Unii
Europejskiej. Pozwalaáoby to mianowicie na czĊĞciowe zaspokajanie potrzeb w zakresie
biodiesla importem nasion rzepaku lub oleju samych bioestrów z rynku ukraiĔskiego.
Nieco inaczej wygląda sytuacja w przypadku produkcji sáonecznika. Wzrost
zapotrzebowania na sáonecznik ma gáównie charakter konsumpcyjny, wiĊc nie ma takiej
presji na przykáad ze strony przemysáu biopaliw, chociaĪ wzrost jego produkcji równieĪ ma
miejsce. Sáonecznik jest uprawą typowo europejską. àączna produkcja Rosji, Ukrainy oraz
UE-27 (Europa Poáudniowa) stanowi 55-60% jego produkcji Ğwiatowej. RoĞnie jego
produkcja sáonecznika zwáaszcza w Rosji i na Ukrainie (od początku bieĪącej dekady wzrost
odpowiednio o 72 i 56%), wyĪszy jest jej poziom równieĪ w krajach UE-27 (o ok. 20%).
145
Spoza Europy liczącym siĊ producentem sáonecznika jest Argentyna, z poziomem produkcji
w 2008 r. ok. 5 mln ton.
Rys. 41.
Gáówni producenci sáonecznika
30
mln ton
25
20
15
10
5
0
2000
Rosja
2001
EU-27
2002
2003
2004
2005
Ukraina
2006
2007
Argentyna
2008
Pozostali
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych USDA
Relacje podaĪowo-popytowe na Ğwiatowym rynku Ğrut oleistych
Konsekwencją wzrostu Ğwiatowej produkcji i przerobu nasion oleistych jest wzrost
produkcji i Ğrut oleistych. Nie bez znaczenia jest równieĪ silny wzrost popytu na surowce
wysokobiaákowe (w tym gáównie na ĞrutĊ sojową), gáównie ze strony szybko rozwijających
siĊ krajów azjatyckich (jak równieĪ i UE-27). àączna produkcja gáównych (siedmiu) Ğrut
nasion oleistych i mączki rybnej w okresie 1990/91-2007/08 zwiĊkszyáa siĊ o prawie 75%, a
Ğrednioroczne tempo wzrostu tej produkcji wyniosáo 3,3%.
Podobnie jak w przypadku nasion oleistych Ğrednioroczne tempo wzrostu produkcji
Ğruty sojowej byáo zdecydowanie wyĪsze od Ğredniej i wyniosáo 5,2%, a jej wolumen od
początku lat dziewiĊüdziesiątych wzrósá z 70 do 166 mln ton, tj. o ok. 138%.
146
Rys. 42.
ĝwiatowa produkcja Ğrut oleistych
250
Sojowa
Mączka rybna
Rzepakowa
Pozostaáe
Sáonecznikowa
mln ton
200
150
100
50
0
2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych Oil Word
W szybkim tempie (Ğredniorocznie nieco powyĪej 4%) rosáa równieĪ produkcja Ğruty
rzepakowej, której wolumen w analizowanym okresie zwiĊkszyá siĊ blisko 2-krotnie. Niska
byáa dynamika wzrostu produkcji Ğruty sáonecznikowej (o ok. 0,5% Ğredniorocznie i 8%
wskaĨnik wzrostu w latach 1990-2007). W przypadku pozostaáych Ğrut i mączki rybnej
wystąpiá spadek produkcji odpowiednio o ok. 13% (pozostaáe Ğruty) i 10% (mączka rybna)
Tabela 51.
ĝwiatowy bilans Ğrut oleistych (w mln ton)1
1990/91- 1993/94- 1996/97- 1999/00- 2002/03- 2005/061992/93
1995/96
1998/99
2001/02
2004/05
2007/08
Zapasy początkowe
5,5
5,6
6,1
6,8
7,0
8,4
Produkcja
144,8
151,6
161,9
183,3
203,2
234,2
PodaĪ
150,3
157,2
167,9
190,1
210,2
242,6
Import
37,6
40,8
45,3
48,6
56,8
66,3
Eksport
37,6
41,7
45,3
49,3
57,6
68,8
ZuĪycie
144,9
150,7
161,8
182,4
202,0
231,6
Zapasy koĔcowe
5,3
5,7
6,2
7,0
7,5
8,5
1
Obejmuje Ğruty (mączki): sojową, baweánianą, arachidową, sáonecznikową, rzepakową, z
orzechów palmowych, koprową i mączkĊ rybną
ħródáo: Oil World numery z lat 1994-2008
W podobnym stopniu jak wzrost produkcji rosną Ğwiatowe obroty Ğrutami oleistych.
Wolumen tych obrotów wzrósá w porównaniu z początkiem lat dziewiĊüdziesiątych o ok.
75% do poziomu 70 mln ton w sezonie 2007/08. Przedmiotem Ğwiatowych obrotów jest ok.
28% wyprodukowanych Ğrut i mączek i odsetek ten w ostatnich latach nie ulegá istotnym
zmianom w porównaniu z początkiem lat dziewiĊüdziesiątych.
147
Rys. 43.
ĝwiatowy handel Ğrutami oleistych
mln ton
60
Sojowa
Mączka rybna
Rzepakowa
Pozostaáe
Sáonecznikowa
40
20
0
2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/007 2007/08 2008/09
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych USDA, FAS
Konsekwencją zwiĊkszania siĊ udziaáu Ğruty sojowej w Ğwiatowej strukturze
produkcji Ğrut, jest wzrost jej udziaáu, a wáaĞciwie zdominowanie przez tĊ ĞrutĊ Ğwiatowego
handlu surowcami wysokobiaákowych. Udziaá Ğruty sojowej w strukturze Ğwiatowych
obrotów wszystkimi Ğrutami i mączką rybną wzrósá z ok. 68% na początku analizowanego
okresu do ponad 80% w sezonie 2007/08. Udziaá Ğruty rzepakowej w tym czasie zmniejszyá
siĊ z 6,4% do 4,5%, a Ğruty sáonecznikowej z 5,1% do 4,3%.
Przy duĪej iloĞci producentów Ğruty sojowej, która w wielu krajach oparta jest na
imporcie nasion (m.in. UE, Japonia, Tajwan), tylko nieliczne kraje mają nadwyĪki i są
eksporterami netto. Dotyczy to w zasadzie czterech krajów: Argentyny, Brazylii, USA i Indii.
Eksport tych czterech krajów w ponad 90% decyduje o Ğwiatowych obrotach Ğrutą sojową,
przy czym niekwestionowanym liderem jest tutaj Argentyna, której sprzedaĪ Ğruty sojowej na
rynki zagraniczne zwiĊkszyáa siĊ z 5,5 mln ton w sezonie 1990/91 do prawie 29 mln ton w
sezonie 2007/08, tj. ponad 5-krotnie. O ok. 60% zwiĊkszyáa swój eksport Brazylia i USA,
odpowiednio do 13 i 8 mln ton.
Obroty Ğrutą sáonecznikową na rynku Ğwiatowym nie są znaczące (ok. 2,5-3,5 mln
ton). ĝwiatowy eksport tej Ğruty przez caáą dekadĊ lat dziewiĊüdziesiątych byá zdominowany
przez ArgentynĊ, której udziaá wahaá siĊ od 52% do nawet 85% w sezonie 1996/97. Od 2000
r. systematycznie zwiĊksza siĊ eksport Ğruty sáonecznikowej z Ukrainy i z Rosji. W ostatnich
148
kilku latach te dwa kraje áącznie eksportowaáy 2-2,5 mln ton Ğruty sáonecznikowej, co
stanowiáo w tym czasie wiĊcej niĪ poáowĊ dostaw na rynek Ğwiatowy.
Rys. 44.
Gáówni eksporterzy Ğrut (w mln ton)
ĝruta rzepakowa
ĝruta sojowa
60
3
50
40
2
30
1
20
10
USA
Indie
20
07
/0
8
20
06
/0
7
20
03
/0
4
20
04
/0
5
Brazylia
20
05
/0
6
20
01
/0
2
20
02
/0
3
20
00
/0
1
Argentyna
20
00
/0
1
20
01
/0
2
20
02
/0
3
20
03
/0
4
20
04
/0
5
20
05
/0
6
20
06
/0
7
20
07
/0
8
0
0
Pozostali
Kanada
Indie
UE
Pozostali
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych USDA, FAS
Rys. 45.
Gáówni importerzy Ğrut (w mln ton)
ĝruta sáonecznikowa
ĝruta sojowa
60
50
Pozostali
kraje Bl. Wschodu
kraje Am. Pán.
kraje azjatyckie
UE
4
Pozostali
kraje Bl. Wschodu
WNP
3
UE
40
30
2
20
1
10
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych USDA, FAS
Gáównymi eksporterami Ğruty rzepakowej są Kanada i Indie oraz, w coraz mniejszym
stopniu, UE. W obrotach miĊdzynarodowych w analizowanym okresie, przy znacznych
149
20
07
/0
8
20
06
/0
7
20
05
/0
6
20
04
/0
5
20
03
/0
4
20
02
/0
3
20
01
/0
2
20
00
/0
1
20
07
/0
8
20
06
/0
7
20
05
/0
6
20
03
/0
4
20
04
/0
5
0
20
01
/0
2
20
02
/0
3
20
00
/0
1
0
wahaniach, nie ma wyraĨnego trendu wzrostowego (w odróĪnieniu od Ğruty sojowej), ale od
2003 r. ponownie jednak wyraĨnie zwiĊkszyá siĊ Ğwiatowy eksport tej Ğruty.
Gáównymi importerami Ğrut wysokobiaákowych jest UE-27 oraz kraje azjatyckie
(Chiny, Indie, Japonia, Korea Pád.), przy czym znacznie wiĊkszą dynamiką wzrostu
zapotrzebowania charakteryzują siĊ kraje azjatyckie.
Od początku lat dziewiĊüdziesiątych import surowców wysokobiaákowych UE-27
wzrósá z ok. 21,7 mln ton do 26,6 mln to w sezonie 2007/08, co stanowiáo wzrost o niespeána
23%, w tym Ğruty sojowej z 17 mln ton do 24 mln ton, tj. o 44%. W tym okresie
zapotrzebowanie importowe krajów azjatyckich zwiĊkszyáo siĊ z niespeána 5 mln to do blisko
17 mln ton w ostatnim sezonie analizowanego okresu, czyli prawie 3,5-krotnie. Wzrost
importu Ğruty sojowej przez kraje azjatyckie byá blisko 5-krotny (z niespeána 3 do 14,2 mln),
przy Ğredniorocznym tempie wzrostu na poziomie prawie 10%.
Ceny oleistych, z pewnymi wahaniami powodowanymi zaburzeniami pogodowymi,
przez caáą dekadĊ lat dziewiĊüdziesiątych i do poáowy obecnej dekady ksztaátowaáy siĊ na w
miarĊ stabilnym poziomie. ĝwiatowe ceny soi i rzepaku oscylowaáy w przedziale 200-300
USD/tonĊ, jedynie w poáowie lat dziewiĊüdziesiątych i 2003 r., z powodu silnej suszy,
wzrosáy powyĪej 300 USD/t. Podobne tendencje byáy na rynku Ğruty sojowej i rzepakowej, a
ich ceny oscylowaáy odpowiednio w przedziaáach 150-220 USD/tonĊ i 105-150 USD/tonĊ, a
we wspomnianych niekorzystnych latach wzrosáy do 260-280 USD/tonĊ (Ğruta sojowa) i
niespeána 180 USD/tonĊ (Ğruta rzepakowa). ĝrednio w caáym analizowanym okresie
przeciĊtna cena Ğruty sojowej byáa o ok. 46% wyĪsza od cen Ğruty rzepakowej.
Sezon 2006/07, a zwáaszcza 2007/08 przyniosáy bardzo silny wzrost cen zarówno
nasion oleistych jak i Ğrut. Byáo to spowodowane przede wszystkim silnym wzrostem
zapotrzebowania na produkty oleiste, przy jednoczesnym znacznym spadku produkcji soi,
która ma decydujący wpáyw na ksztaátowanie siĊ relacji podaĪowo-popytowych na rynku
Ğwiatowym. PodroĪaáy nie tylko nasiona, oleje, ale i Ğruty oleistych, mimo Īe ich produkcja w
tych dwóch sezonach rosáa w tempie ok. 5% w skali roku. NaleĪy sądziü, Īe decydujący
wpáyw na 2-krotny wzrost nasion oleistych, z jednej strony miaá wpáyw rosnący popyt na
oleje równieĪ z przeznaczeniem na biopaliwo, z drugiej zaĞ rekordowe ceny zbóĪ na rynkach
Ğwiatowych, a są to przecieĪ produkty w duĪej mierze substytucyjne, jeĞli chodzi o ich
wykorzystanie w Īywieniu zwierząt.
150
Niektórzy eksperci wyraĪają pogląd, Īe mogáo równieĪ dojĞü, zwáaszcza w ubiegáym
sezonie do spekulacyjnych wzrostów cen zbóĪ (a konsekwencji i oleistych), zwáaszcza na
rynku amerykaĔskim (skąd przyszáy silne wzrostowe impulsy cenowe).
Rys. 46.
Ceny soi i rzepaku (w USD/t)
800
700
Soja USA - cif Rotterdam
600
Rzepak Europe "00" - cif Hamburg
500
400
300
200
100
IX
V
IX
00
8
I2
V
V
I
I2 X
00
7
V
I
I2 X
00
6
V
I
I2 X
00
5
V
I
I2 X
00
4
V
IX
I2
00
3
V
I
I2 X
00
2
V
I
I2 X
00
1
I2
00
0
0
ħródáo: Dane Oil World
W najbliĪszych latach poziom cen oleistych prawdopodobnie bĊdzie dosyü wysoki, ze
w wzglĊdu na silną presjĊ popytową ze strony przemysáu biopaliw, chyba Īe dojdzie do
istotnego zweryfikowania celów i zamierzeĔ UE i innych liczących siĊ krajów w zakresie
produkcji energii z surowców rolniczych.
Relacje podaĪowo-popytowe na rynku oleistych w UE-27
Kraje UE-27 są znaczącymi producentami rzepaku i sáonecznika. Produkcja rzepaku
wynosząca w ostatnich latach 15-20 mln ton, stanowi okoáo jednej trzeciej Ğwiatowych
zbiorów tej roĞliny. Zbiory sáonecznika w krajach UE-27 wahają siĊ w przedziale 5-6,5 mln
ton, co daje jedną piątą jego Ğwiatowej produkcji. Z uwagi na niesprzyjające warunki
klimatyczne uprawa soi w Unii Europejskiej jest niepopularna, a jej zbiory wynoszą zwykle
niewiele powyĪej 1 mln ton i zaspokajają zapotrzebowanie na nią w bardzo maáym stopniu
(okoáo 5-8%).
Unia Europejska, obok Chin, jest najwiĊkszym na Ğwiecie importerem roĞlin oleistych
Import soi wynoszący okoáo 15 mln ton obejmuje 20-25% Ğwiatowego obrotu tą roĞliną.
W krajach UE wzrasta produkcja nasion oleistych, ale praktycznie wyáącznie dziĊki
wzrostowi areaáu i zbiorów rzepaku. Od początku bieĪącej dekady produkcja nasion oleistych
151
zwiĊkszyáa siĊ o 8 mln ton i w 2008 r. wedáug USDA szacowana jest na ponad 26 mln ton.
ObniĪa siĊ jednoczeĞnie import nasion oleistych, a tempo wzrostu ich zuĪycia jest wolniejsze
niĪ wzrost ich produkcji i wykorzystania. W konsekwencji coraz wiĊkszego znaczenia w
krajach UE nabiera rzepak, a wskaĨnik samowystarczalnoĞci dla nasion oleistych w ramach
UE-27 w ostatnich latach przekracza 60%, podczas gdy na początku bieĪącej dekady mniej
niĪ poáowa zuĪywanych nasion oleistych w krajach UE pochodziáa z rodzimej produkcji.
Tabela 52.
Relacje podaĪowo-popytowe oleistych w UE-27 (w mln ton)
Wyszczególnienie
2001
Produkcja
Import
Eksport
ZuĪycie krajowe
Wsk.
samowystarczalnoĞci
18,7
20,6
0,8
38,2
Produkcja
Import
Eksport
ZuĪycie krajowe:
- na cele przemysáowe
- na konsumpcjĊ
Wsk.
samowystarczalnoĞci
%
12,0
5,3
1,7
15,3
2,1
12,9
Produkcja
Import
Eksport
ZuĪycie krajowe
Wsk.
samowystarczalnoĞci
48,9
78,4
2002
2003
2004
Nasiona oleiste
18,6
18,8
23,7
18,6
16,9
16,0
1,1
0,6
0,8
36,6
35,1
37,6
50,9
53,6
63,1
Oleje roĞlinne
11,3
11,8
12,6
5,4
5,6
6,8
1,6
1,4
1,3
15,4
16,1
17,9
2,5
3,3
4,6
12,4
12,3
12,9
2005
2006
2007
2008
23,5
15,9
0,9
38,6
24,3
17,2
0,9
40,5
24,4
17,2
1,0
41,4
26,3
17,6
1,1
42,7
60,8
60,1
58,9
61,7
12,8
8,2
1,0
20,1
6,7
13,0
13,7
8,2
1,0
21,0
7,7
13,0
14,3
7,6
1,2
21,1
7,7
13,0
15,1
7,9
1,1
21,9
8,3
13,2
63,6
65,1
67,6
69,0
23,6
25,3
0,7
48,1
73,8
73,5
70,4
ĝruty oleiste
22,5
21,2
22,5
26,1
27,3
27,3
0,7
0,8
1,0
48,2
47,8
48,8
22,9
28,3
1,2
50,0
24,3
26,9
0,9
50,3
25,3
28,7
0,8
53,2
25,8
27,8
0,9
52,7
49,1
46,7
45,8
48,4
47,6
48,9
44,3
46,1
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych USDA, FAS
Natomiast zmniejsza siĊ samowystarczalnoĞü UE w zakresie zapotrzebowania na
oleje, gdyĪ wolumen wzrostu jego produkcji od poczatku bieĪącej dekady wzrósá o ok. 3 mln
ton, a jego zuĪycie o ponad 6 mln ton. Wzrost tego zuĪycia związany jest ze rosnącym
poytem na oleje z przeznaczeniem na cele techniczne (czytaj: biopaliwa), a tylko w
minimalnym stopniu wiąĪe siĊ ze wzrostem konsumpcji. W ostatnich oĞmiu latach zuĪycie
wewnĊtrzne olejów w Unii na cele konsumpcyjne wzrosáo zaledwie o ok. 200-300 tys. ton. W
tym czasie przemysáowe wykorzystanai olejów zwiĊkszyáo siĊ z 2,1 mln ton w 2001 r. do
przewidywanych 8,3 mln ton w 2008 r. Tak wiĊc zaledwie na przestrzeni 7-8 lat zuĪycie
152
olejów w karajch Unii zwiekszyáo siĊ prawie 4-krotnie. W nastĊpnych latach, o ile zostaną
utrzymane ambitne cele wskaĨnikowe w zakresie udziaáu paliw odnawialnych w bilansie
energetycznym Unii oraz jeĪeli zaczną byü te wskaĨniki egzekwowane w poszczególnych
krajach, wówczas tempo wzrostu zuĪcyia olejów z przenaczeniem na biopaliwa bĊdzie równie
wysokie jak w ostatnich latach.
Kraje Unii importują przede wszystkim teĪ Ğruty. Na UniĊ Europejską przypada
obecnie ok. 40% miĊdzynarodowego obrotu Ğrutą sojową, podczas gdy na początku lat
dziewiĊüdziesiątych byáo to Ğrednio ok. 55%. IloĞü unijnego importu Ğruty sojowej w
ostatnich latach szacuje siĊ na okoáo 22-24 mln ton. Wzrost ten byá w duĪej mierze
spowodowany rosnącym zapotrzebowaniem na surowce biaákowe w krajach, które są
czáonkami Wspólnoty od 2004 r., w tym takĪe Polski20.
4.3.
Wpáyw zmian na Ğwiatowych rynku na rynek wysokobiaákowych
Uprawa roĞlin strączkowych na Ğwiecie w ostatnich latach charakteryzuje siĊ
tendencją wzrostową. Przy czym istnieje dosyü duĪy problem w rozróĪnieniu i w podziale na
roĞliny strączkowe z przeznaczeniem na konsumpcjĊ oraz z przeznaczeniem na pasze, które
wedáug interesującej nas nomenklatury okreĞlane są jako wysokobiaákowe. FAO w swojej
klasyfikacji rozróĪnia 11 gáównych gatunków roĞlin strączkowych. Niektóry rodzaj roĞlin jest
typowy na przykáad tylko dla Afryki a ich nazwy wrĊcz nieprzetáumaczalne (Bambara beans –
fasola Bambara?), inne są typowo jadalne (na przykáad cieciorka), a ich uprawa jest
skoncentrowana w konkretnych rejonach Ğwiata (prawie 90% upraw tej roĞliny jest
zlokalizowane w Azji). RównieĪ sytuacja nie jest jednoznaczna w zakresie wykorzystania
danej roĞliny, która moĪe byü zuĪywana zarówno na cele paszowe jak i w Īywieniu ludzi (np.
Pigeons peas – uprawiana gáównie w Azji, ale i w Afryce oraz Ameryce ĝrodkowej i
Poáudniowej).
20
Znaczny wzrost importu Ğrut wysokobiaákowych miaá miejsce pod koniec lat dziewiĊüdziesiątych. Byá on
związany w znacznej mierze z caákowitym wycofaniem najpierw w UE-15, a nastĊpnie i w krajach które w
nastĊpnych latach przystąpiáy do Unii Europejskiej, mączek pochodzenia zwierzĊcego z áaĔcucha
ĪywnoĞciowego, co wáaĞnie spowodowaáo koniecznoĞü zwiĊkszonego importu wysokobiaákowych surowców
paszowych pochodzenia roĞlinnego.
153
Tabela 53.
ĝwiatowa produkcja nasion strączkowych (wysokobiaákowych)
Wyszczególnienie
Powierzchnia mln ha
Plony
Produkcja
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
64,6
66,1
70,3
71,1
69,7
70,0
71,2
73,3
dt/ha
8,5
8,4
8,1
8,4
8,6
8,6
8,4
8,4
mln ton
55,2
55,5
57,1
59,5
59,9
60,1
59,5
61,3
ħródáo: FAO, 2008 r.
W tej sytuacji charakteryzując produkcjĊ wysokobiaákowych na Ğwiecie, gáówny
nacisk poáoĪono na te gatunki, które są uprawiane w Europie i ewentualnie są do Europy
importowane
oraz
mają
istotne
znaczenie
z
punktu
widzenia
paszowego.
Z
wysokobiaákowych, które mają istotne znaczenie dla europejskiego, a w konsekwencji i dla
polskiego rynku, wziĊto zatem pod uwagĊ groch, bób i bobik oraz áubiny (a wiĊc dokáadnie te
gatunki, które są zaliczane do ĞciĞle do wysokobiaákowych i do nich tylko wáaĞnie
przysáugują dodatkowe páatnoĞci regulowane Rozporządzeniem 1782/2003).
Na przestrzeni ostatnich oĞmiu lat Ğwiatowy areaá uprawy strączkowych wzrósá o
13,5% i w 2007 r. przekroczyá 73 mln ha. W tym okresie ich przeciĊtna wydajnoĞü z hektara
nieco siĊ obniĪyáa i w 2007 r. wynosiáa ok. 8,4 dt/ha. Ich Ğwiatowa produkcja wzrosáa z 55,2
do 61,3 mln ton, gáównie dziĊki zwiĊkszeniu areaáu ich uprawy w Afryce i w Azji.
Natomiast biorąc pod uwagĊ jedynie „wáaĞciwe” wedáug nomenklatury unijnej
wysokobiaákowe, to areaá ich uprawy wynosi ok. 10 mln ha, przy czym wzrósá w ostatnich
oĞmiu latach o ok. 4%. O ponad 15% zwiĊkszyáy siĊ zasiewy grochu, nieco mniej, bo o ok.
5% wzrosáa powierzchnia uprawy bobu i bobiku, natomiast o prawie 50% obniĪyá siĊ areaá
uprawianego áubinu.
154
Tabela 54.
ĝwiatowa produkcja nasion wysokobiaákowych (groch, bób i bobik, áubin)
Wyszczególnienie
2000
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
5,98
2,50
1,32
9,79
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
17,92
14,79
9,36
15,97
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
10,72
3,69
1,23
15,64
2001
2002
2003
Powierzchnia (mln ha)
6,11
5,97
6,11
2,77
2,70
2,71
1,28
1,15
1,04
10,16
9,82
9,87
Plony (dt/ha)
16,94 16,06 16,15
14,88 15,94 16,64
10,90
7,70 14,27
15,62 15,04 16,09
Zbiory (tys. ton)
10,35
9,58
9,87
4,12
4,30
4,51
1,39
0,89
1,49
15,86 14,77 15,87
2004
2005
2006
2007
6,31
2,65
1,05
10,01
6,37
2,64
1,00
10,00
6,77
2,63
0,74
10,13
6,90
2,63
0,68
10,20
18,54
16,25
12,34
17,28
17,46
16,79
13,52
16,89
15,30
17,81
6,97
15,35
14,69
18,53
9,34
15,32
11,70
4,30
1,29
17,30
11,13
4,43
1,35
16,90
10,36
4,68
0,51
15,55
10,13
4,87
0,64
15,63
ħródáo: FAO, 2008 r.
ZróĪnicowane byáy tendencje w uzyskiwanej wydajnoĞci z hektara w uprawie
poszczególnych roĞlin. Nastąpiá bardzo wyraĨny spadek plonów grochu z 17,9 do 14,7 dt/ha
w 2007 r.; wzrosáa o 25% wydajnoĞü bobu i bobiku, a w przypadku áubinu, mimo duĪych
wahaĔ w poszczególnych latach, w 2007 r. poziom plonów byá podobny jak 8 lat wczeĞniej.
Tak wiĊc wyraĨnie widaü, jak zróĪnicowane są wymagania agroklimatyczne poszczegónych
biaákowych i jak róĪny jest ich wpáyw na wysokoĞü plonów w poszczególnych latach.
W analizowanym okresie Ğwiatowa produkcja wysokobiaákowych wahaáa siĊ w
przedziale 14,8-17,3 mln ton, przy czym w 2007 r. byáa taka sama jak w roku 2000 i wynosiáa
ok. 15,6 mln ton. W tym okresie zaszáy zmiany w jej strukturze, gdyĪ wzrosáa produkcja
bobiku, o poáowĊ spadáy zbiory áubinu, natomiast w miarĊ stabilna byáa produkcja grochu i
wynosiáa ok. 10 mln ton.
W Europie byáy nieco odmienne tendencje w ksztaátowaniu siĊ areaáu upraw
poszczególnych wysokobiaákowych. Malaáa powierzchnia uprawy grochu, a rosáa bobiku i
áubinu, przy czym udziaá grochu w areale upraw wysokobiaákowych jest duĪo bardziej
znaczący niĪ Ğrednio na Ğwiecie, gdyĪ nadal przekracza 80%, chociaĪ zmniejszyá siĊ w
ostatnich latach. Na uwagĊ zasáuguje znaczący, bo 2,5-krotny, do 150 tys. ha, wzrost upraw
áubinu (m.in. dziĊki wiĊkszej powierzchni jego uprawy w Polsce).
155
Tabela 55.
Produkcja nasion wysokobiaákowych w Europie (groch, bób i bobik, áubin)
Wyszczególnienie
2000
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
1,90
0,19
0,06
2,14
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
25,3
23,0
14,1
24,8
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
4,81
0,43
0,09
5,32
2001
2002
2003
2004
Powierzchnia (mln ha)
2,02
2,07
2,04
0,19
0,25
0,29
0,07
0,06
0,13
2,29
2,38
2,47
Plony (dt/ha)
26,3
24,8
22,3
23,1
25,7
23,6
14,0
14,1
17,8
25,7
24,6
22,2
Zbiory (tys. ton)
5,34
5,14
4,55
0,45
0,63
0,69
0,09
0,09
0,23
5,88
5,86
5,48
2005
2006
2007
1,96
0,28
0,14
2,38
1,91
0,32
0,16
2,39
1,81
0,29
0,16
2,26
1,75
0,26
0,15
2,16
27,0
27,8
19,2
26,6
22,9
23,5
17,5
22,7
22,3
24,7
14,4
22,0
16,6
24,9
13,8
17,4
5,28
0,78
0,27
6,34
4,39
0,75
0,29
5,42
4,04
0,71
0,23
4,98
2,90
0,65
0,21
3,76
ħródáo: FAO, 2008 r.
Podobnie jak na Ğwiecie, równieĪ w Europie nastąpiá wyraĨny spadek plonów grochu,
który z racji najwiĊkszego areaáu, ma decydujący wpáyw na wysokoĞü produkcji biaákowych
w Europie. W konsekwencji jego produkcja w 2007 r. wyniosáa zaledwie 2,9 mln ton i byáa o
40% niĪsza niĪ w 2000 r.
W podobnym kierunku, ale jeszcze bardziej wyraziste byáy zmiany produkcji
wysokobiaákowych w samej Unii Europejskiej. Spadek areaáu uprawy byá wiĊkszy aniĪeli
Ğrednio w Europie i na Ğwiecie, obniĪyáy siĊ teĪ ich plony. O 33% zmniejszyá siĊ areaá uprawy
grochu,
dotychczas
zdecydowanie
najbardziej
popularnej
w
Europie
roĞliny
wysokobiaákowej. W konsekwencji wielkoĞü produkcji wysokobiaákowych w 2007 r.
wyniosáa zaledwie 2,3 mln ton i byáa o 40% niĪsza w porównaniu z 2000 r.
156
Produkcja nasion wysokobiaákowych w UE-27 (groch, bób i bobik, áubin)
Tabela 56.
Wyszczególnienie
2000
2001
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
957
175
50
1182
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
34,6
23,6
14,5
32,2
Groch
Bób i bobik
àubin
Razem
3317
414
72
3803
2002
2003
Powierzchnia (mln ha)
978
898
905
185
234
265
45
41
86
1208
1174
1256
Plony (dt/ha)
33,3
34,3
32,9
23,5
26,3
24,5
15,1
14,7
19,1
31,1
32,0
30,2
Zbiory (tys. ton)
3257
3084
2976
436
615
649
69
61
164
3762
3759
3788
2004
2005
2006
2007
902
252
78
1232
824
286
97
1207
725
256
93
1074
601
228
85
914
35,6
29,0
19,1
33,2
30,4
24,4
17,5
27,9
29,3
26,0
16,5
27,4
25,5
27,1
17,4
25,1
3208
729
150
4087
2501
699
169
3369
2123
665
153
2940
1530
617
148
2296
ħródáo: FAO, 2008 r.
O wiĊcej niĪ poáowĊ obniĪyáa siĊ produkcja grochu, z 3,3 mln ton w 2000 r. do 1,53
mln ton w 2007 r., zarówno z powodu mniejszego areaáu, jak i spadku plonów. Natomiast o
49% wzrosáy zbiory bobu i bobiku, a nasion áubinu ponad 2-krotnie.
Rys. 47.
Produkcja wysokobiaákowych w UE-27
4500
4000
3500
zá/ha
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2000
2001
Groch
2002
2003
2004
Bób i bobik
2005
2006
2007
àubin
NajwiĊksze znaczenie w uprawie wysokobiaákowych mają w Unii Europejskiej w
zasadzie cztery kraje: Francja, Niemcy, Wlk. Brytania i Hiszpania. W tych krajach jest
skoncentrowane 88% produkcji wysokobiaákowych caáej UE. Przy czym zdecydowanym
157
liderem jest Francja, która sama produkuje wiĊcej niĪ poáowĊ wysokobiaákowych caáej UE,
przy czym jeszcze kilka lat wczeĞniej pozycja Francja byáa jeszcze bardziej dominująca.
Produkcja wysokobiaákowych we Francji w 2000 r. wynosiáa ponad 2 mln ton, by w 2007 r.
obniĪyü siĊ do zaledwie 900 tys. ton. W mniejszym stopniu spadáa ich produkcja w
Niemczech, gdyĪ z 941 do 569 tys. ton. W Wielkiej Brytanii w tym okresie nastąpiá spadek
zbiorów z 469 tys. ton, do 290 tys. ton w ubiegáym. Na uwagĊ zasáuguje znaczący wzrost
produkcji biaákowych w Hiszpanii, której wolumen wzrósá z 85 tys. ton do 205 tys. ton w
2007 r. (w latach 2004 i 2006 produkcja ta byáa jeszcze wyĪsza i przekraczaáa 262 tys. ton).
Rys. 48.
Gáówni producenci wysokobiaákowych w UE
(Ğrednia dla lat 2000-2007)
Pozostaáe
7%
Hiszpania
5%
Wlk. Brytania
10%
Francja
51%
Niemcy
27%
Trudno jednoznacznie przesądzaü, co byáo przyczyną takiego spadku zainteresowania
uprawą wysokobiaákowych w krajach UE. MoĪna jednak przypuszczaü, Īe zwáaszcza w
ostatnich dwóch latach, zadecydowaáy o tym wysokie ceny zbóĪ i rzepaku, co przeáoĪyáo siĊ
na zwiĊkszanie upraw wáaĞnie tych roĞlin kosztem wysokobiaákowych.
W krajach UE uprawa wysokobiaákowych jest objĊta dodatkowym wsparciem w
wysokoĞci 55,57 EUR/ha (w Polsce tych dopáat nie wprowadzono). Jednak nie jest to poziom
wsparcia wystarczający nawet na tyle, by utrzymaü areaá uprawy wysokobiaákowych na
poziomie choüby sprzed kilku lat. Z porównania pomiĊdzy maksymalną powierzchnią, która
moĪe byü objĊta pomocą (MGA), a powierzchnią, do której dodatkowe páatnoĞci wypáacono
(AID PAID), wynika, Īe systematycznie spada zainteresowanie tym elementem dodatkowego
wsparcia. W 2004 r. wykorzystano przysáugujący limit w 89%, a w 2007 r. juĪ tylko w 52%,
gdyĪ po prostu wysokobiaákowych w UE uprawia siĊ coraz mniej.
158
Tabela 57.
Porównanie pomiĊdzy maksymalną powierzchnią objĊtą pomocą
wysokobiaákowych a powierzchnią, do której pomoc faktycznie wypáacono (tys. ha)
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
dla
2007
AID PAID
1244,2
1222,4
1034,5
859,8
MGA
1400,0
1400,0
1600,0
1648,0
89%
87%
65%
52%
%
ħródáo: Workshop „Protein crops: what are the stakes for the European Union?”,
26/03/2008
Brussels,
Ten stan mogáoby tylko zmieniü radykalne zwiĊkszenia bezpoĞredniego wsparcia tej
produkcji, co wydaje siĊ jednak maáo prawdopodobne z uwagi na to, Īe dziaáania Komisji
Europejskiej i zmiany WPR zmierzają w kierunku raczej caákowitego oddzieleniu páatnoĞci
od produkcji. W warunkach wolnej gry rynkowej wysokobiaákowe raczej są skazane na
przegraną, chociaĪby teĪ z tego powodu, Īe nie ma wzrostu ich plonowania (wystĊpuje nawet
spadek wydajnoĞci), podczas gdy w uprawie zbóĪ czy rzepaku postĊp jest bardzo widoczny.
4.4.
RoĞliny GMO
Od początku pracom nad roĞlinami zmodyfikowanymi genetycznie towarzyszyáo
wiele kontrowersji. Z jednej strony nowe rozwiązania dają duĪą szansĊ rozwoju wielu
dziedzin związanych z rolnictwem, ochroną Ğrodowiska czy przemysáem, jednak z drugiej
budzą wiele wątpliwoĞci co do ich bezpieczeĔstwa i wpáywu na otoczenie w tym zwáaszcza
na zdrowie ludzi. Kwestie te regulowane są przede wszystkim prawem krajowym oraz
lokalnym i regionalnym, ale istnieją takĪe akty prawne o charakterze miĊdzynarodowym.
Pierwszym aktem miĊdzynarodowym odnoszącym siĊ poĞrednio do GMO jest
Konwencja o róĪnorodnoĞci biologicznej z 1992 roku (ratyfikowana przez PolskĊ w 1995
roku). Celem konwencji jest „ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej, zrównowaĪone
uĪytkowanie jej elementów oraz uczciwy i sprawiedliwy podziaá korzyĞci wynikających z
wykorzystywania zasobów genetycznych, w tym przez odpowiedni dostĊp do zasobów
genetycznych i odpowiedni transfer wáaĞciwych technologii, z uwzglĊdnieniem wszystkich
praw do tych zasobów i technologii, a takĪe odpowiednie finansowanie”. W ramach
powyĪszej konwencji uchwalony zostaá protokóá o BezpieczeĔstwie Biologicznym z
Kartageny (ratyfikowany przez PolskĊ w 2003 r.). OkreĞla on zasady i procedury dotyczące
bezpiecznego przemieszczania (a zwáaszcza przemieszczeĔ transgranicznych organizmów),
przekazywania i wykorzystania Īywych zmodyfikowanych organizmów, które mogą
159
wywieraü negatywny wpáyw na zachowanie i zrównowaĪone uĪytkowanie róĪnorodnoĞci
biologicznej, z uwzglĊdnieniem zagroĪeĔ dla ludzkiego zdrowia.
Podstawowymi
aktami
prawnymi
regulującymi
zagadnienie
GMO
w
Unii
Europejskiej byáy dwie dyrektywy z 1990 r., które w póĨniejszych latach zostaáy zmienione:
x
Dyrektywa Rady nr 219 z dnia 23 kwietnia 1990 roku w sprawie zamkniĊtego uĪycia
genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów (nowelizacja Dyrektywą nr 81 z
dnia 26 paĨdziernika 1998 roku)
x
Dyrektywa Rady nr 220 w sprawie zamierzonego uwalniania do Ğrodowiska
organizmów genetycznie zmodyfikowanych, która zostaáa uchylona Dyrektywą
Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej nr 18 z dnia 12 marca 2001 roku.
Pierwsza z nich szczegóáowo reguluje zasady zamkniĊtego uĪycia genetycznie
zmodyfikowanych mikroorganizmów w celu wyeliminowanie wszelkich potencjalnych
zagroĪeĔ jakie mogáyby wywieraü na Ğrodowisko i zdrowie ludzi. Nakáada takĪe na paĔstwa
czáonkowskie obowiązek przekazywania peánej informacji innym krajom o prowadzonych
pracach, zwáaszcza o wszelkich nieprawidáowoĞciach i awariach. W nowelizacji dyrektywy
wprowadzono podziaá na cztery grupy dziaáaĔ w zaleĪnoĞci od stopnia zagroĪenia oraz
sprecyzowano zasady dobrej praktyki mikrobiologicznej oraz zasady bezpieczeĔstwa i
higieny pracy.
Druga dyrektywa reguluje procedury związane z zamierzonym uwolnieniem GMO do
Ğrodowiska (eksperymenty i doĞwiadczenia polowe) oraz kwestie związane z wprowadzeniem
do obrotu GMO w charakterze lub skáadzie produktów. Tak jak poprzednia dyrektywa jej
zapisy skupiają siĊ przede wszystkim na zapewnieniu przez paĔstwa czáonkowskie
zharmonizowanego
i
szczelnego
monitoringu
wszystkich
prac
ze
szczególnym
uwzglĊdnieniem skumulowanego oddziaáywania poszczególnych organizmów na Ğrodowisko
i zdrowie ludzi. DuĪy nacisk káadzie siĊ takĪe na koniecznoĞü peánego udziaáu spoáeczeĔstwa
w podejmowaniu decyzji. Jednak praktyczne problemy ze stosowaniem dyrektywy, szybkoĞü
zmian i postĊp naukowy oraz coraz wiĊksze sprzeciwy opinii publicznej dotyczące zwáaszcza
dopuszczenia GMO do obrotu, spowodowaáo, Īe w 2003 r. dotychczasowe regulacje
uzupeániono dwoma Rozporządzeniami:
x
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1829/2003 z dnia 15 lipca 2003
roku w sprawie genetycznie zmodyfikowanej ĪywnoĞci i pasz;
x
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1830/2003 z dnia 22 wrzeĞnia
2003 roku w sprawie identyfikacji i oznakowania organizmów genetycznie
160
zmodyfikowanych oraz identyfikacji produktów ĪywnoĞciowych i paszowych
wytworzonych
z
organizmów
genetycznie
zmodyfikowanych
(nowelizujące
DyrektywĊ 2001/18/WE).
Rozporządzenia te odnoszą siĊ gáównie do zapisów dyrektywy 2001/18 w czĊĞci
dotyczącej wprowadzania do obrotu produktów GM (czĊĞü C). Rozszerzają i uzupeániają
procedury związane z kontrolą oraz udzielaniem pozwoleĔ na wprowadzenie do obrotu
artykuáów spoĪywczych i pasz jako GMO lub GMO zawierające w swoim skáadzie.
Wprowadzają równieĪ nowy system ich znakowania.
Zgodnie z zapisami artykuáu 23 tego rozporządzenia oraz artykuáu 12 novel foods
kaĪde z paĔstw czáonkowskich na podstawie nowych informacji lub w efekcie
przeprowadzenia oceny istniejących informacji, posiadające uzasadnione podstawy by uznaü,
Īe stosowanie ĪywnoĞci lub skáadnika ĪywnoĞci zgodnego z wymaganiami niniejszych
rozporządzeĔ stanowi zagroĪenie dla zdrowia ludzkiego lub Ğrodowiska naturalnego, moĪe
okresowo ograniczyü lub zawiesiü handel oraz wykorzystanie danej ĪywnoĞci lub skáadnika
ĪywnoĞci na wáasnym terytorium.
Wykorzystanie roĞlin genetycznie zmodyfikowanych na skalĊ produkcyjną w
rolnictwie rozpoczĊte zostaáo w 1996 r. Pierwszymi krajami, w których rolnicy zaczĊli
uprawiaü sojĊ i kukurydzĊ odporną na herbicydy byáy Stany Zjednoczone Ameryki oraz
Argentyna i Kanada.
KorzyĞci ekonomiczne jakie odnoszą rolnicy z tytuáu uprawy roĞlin transgenicznych
są na tyle zachĊcające, Īe powierzchnia ich uprawy szybko wzrasta. Do roku 2000 r. obszar
uprawy roĞlin zmodyfikowanych genetycznie wzrósá ponad 26–krotnie i przekroczyá 44 mln
ha w skali Ğwiata. W ciągu nastĊpnych 5 lat powierzchnia uprawianych roĞlin
transgenicznych podwoiáa siĊ i w 2005 r. przekroczyáa 90 mln ha. RoĞliny GM w 2005 r.
uprawiano na skalĊ produkcyjną w 21 krajach (z tego w 11 krajach rozwijających siĊ oraz w
10 krajach wysoko rozwiniĊtych), podczas gdy w 1996 r. byáo to tylko 6 krajów. W sumie w
latach 1996-2005 obszar uprawy roĞlin zmodyfikowanych genetycznie zwiĊkszyá siĊ prawie
53-krotnie. Wg raportu International Service for the Acquisition of Agri-biotech Aplications
(ISAAA) w 2005 r. roĞliny ulepszone biotechnologicznie na Ğwiecie uprawiaáo ponad 8,5 mln
rolników. W 2007 r. liczba krajów uprawiających roĞliny GMO zwiĊkszyáa siĊ do 23 o Chile i
PolskĊ, gdzie zaczĊto, wg raportu ISAAA, uprawiaü genetycznie zmodyfikowaną kukurydzĊ.
Powierzchnia uprawy roĞlin GMO w 2007 r. wyniosáa ok. 114 mlna ha.
161
JednakĪe produkcja roĞlin transgenicznych znacznie szybciej rozwija siĊ w krajach
rozwijających siĊ, w których problem gáodu i niedoborów ĪywnoĞci ciągle jest
nierozwiązany, a dochody rolników są niskie. W krajach rozwijających siĊ tempo przyrostu
produkcji roĞlin transgenicznych od 2001 r. byáo okoáo 2-krotnie wiĊksze niĪ w krajach
wysoko rozwiniĊtych. W rezultacie w 2005 r. ich udziaá w produkcji roĞlin transgenicznych
wzrósá do 37%, podczas gdy w 2000 r. wynosiá 24%, a w 1996 r. tylko 14%. W 2007 r. udaáo
siĊ osiągnąü liczbĊ 10 milionów gospodarstw z krajów rozwijających siĊ, które odniosáy
korzyĞci z roĞlin GMO. SpoĞród 12 mln gospodarstw, które w 2007 r. korzystaáy z uprawy
roĞlin GMO, 90% stanowiáy maáe gospodarstwa z krajów rozwijających siĊ. NajwiĊcej
spoĞród nich uprawiaáo zmodyfikowaną baweánĊ. Systematycznie zwiĊksza siĊ udziaá krajów
rozwijających siĊ w powierzchni uprawy roĞlin GMO. W 2007 r. uprawy w tych krajach
stanowiáy 43% powierzchni uprawy GMO.
W rankingu najwiĊkszych 10 krajów uprawiających roĞliny transgeniczne na
powierzchni co najmniej 300 tys. ha pierwsze miejsce zajmuje USA, mające ponad 50%
udziaá w Ğwiatowej produkcji roĞlin GM. àącznie czterech najwiĊkszych producentów (USA,
Argentyna, Brazylia, Kanada) ma ponad 72% udziaá w Ğwiatowej produkcji roĞlin GM.
Ponad 90% powierzchni zajmowanej przez uprawy GMO przypada na 5 krajów
Ameryki Póánocnej i Poáudniowej: USA, Kanada, Argentyna, Brazylia i Paragwaj. Same
Stany Zjednoczone produkują ponad poáowĊ Ğwiatowych zbiorów GMO. Jednak udziaá roĞlin
GMO w caákowitej powierzchni zasiewów na Ğwiecie jest niewielki i nie przekracza 3%.
Tylko w czterech krajach udziaá roĞlin GMO przekracza 30%. Są to USA, Argentyna oraz
Urugwaj i Paragwaj. SpoĞród nich dwa pierwsze kraje są znaczącymi producentami roĞlin
GMO na Ğwiecie. RoĞliny GMO uprawia siĊ takĪe w Chinach i Indiach.
Tabela 58. Powierzchnia upraw GMO w gáównych krajach (mln ha)
Wyszczególnienie 2006 2007 Udziaá (%) Podstawowe uprawiane roĞliny GMO
USA
54,6 57,7
46 Soja, kukurydza, baweána, canola
Argentyna
18,0 19,1
56 Soja, kukurydza, baweána
Brazylia
11,5 15,0
18 Soja, baweána
Kanada
6,1
7,0
23 Canola, kukurydza, soja
Indie
3,8
6,2
2 Baweána
Chiny
3,5
3,8
2 Baweána
Paragwaj
2,0
2,6
44 Soja
RPA
1,4
1,8
28 Kukurydza, soja, baweána
Urugwaj
0,4
0,5
42 Soja, kukurydza
ħródáo: Raport Who benefis from Gm crops, styczeĔ 2008 r.; www.isaa.org
Gáównymi czterema roĞlinami uprawianymi w odmianach GMO są soja (57% upraw
GMO w 2006 r.) oraz kukurydza, baweána i rzepak amerykaĔski (Canola). Soja i kukurydza
162
są zuĪywane jako pasza dla zwierząt w rozwiniĊtych krajach. Opracowano takĪe
zmodyfikowane odmiany ryĪu, pszenicy, pomidorów, ziemniaków oraz popcornu i sweet
cornu, ale nie zdobyáy one uznania na rynku i nie są uprawiane na wiĊkszą skalĊ.
Tabela 59.
Gáówne uprawy roĞáin genetycznie modyfikowanych (mln ha)
Udziaá
Udziaá
Udziaá
w
GMO w
w roĞlinach
roĞlinach uprawie
Wyszczególnienie
2006 GMO (%)
2007
GMO (%) roĞliny (%)
Soja
58,6
57
58,6
51
64
Kukurydza
25,2
25
35,2
31
43
Baweána
13,4
13
15,0
14
24
Rzepak amerykaĔski
4,8
5
5,0
5
20
Razem
102
100 113,8
100
X
ħródáo: Raport Who benefis from Gm crops, styczeĔ 2008 r., www.isaaa.org
Jak dotąd przedsiĊbiorstwom hodującym odmiany GMO nie udaáo siĊ stworzyü jednej
odmiany dającej wiĊksze plony, mającej wiĊkszą wartoĞü odĪywczą oraz odpornej na suszĊ
lub zasolenie. Nie istnieją odmiany roĞlin GMO odporne na wszystkie choroby. Udaáo siĊ
natomiast stworzyü odmiany odporne na szkodniki i dziaáanie herbicydów. Praktycznie kaĪda
odmiana GMO jest odporna na szkodniki, bądĨ herbicydy. W 2006 r. 68% upraw GMO byáo
odporne na herbicydy (HT), 19% odporne na szkodniki (IT), natomiast 13% odporne zarówno
na herbicydy jak i szkodniki. àącznie odporne na herbicydy byáo ponad 80% upraw roĞlin
GMO. OdpornoĞü na herbicydy pozwala na stosowanie wiĊkszych oprysków roĞlin niĪ w
przypadku tradycyjnych roĞlin bez szkody dla niej samej.
RoĞliny GMO w krajach UE zajmują niewielką powierzchniĊ. Na szerszą skalĊ
uprawiana jest tylko jedna odmiana kukurydzy (MON810), która jednak zajmuje mniej niĪ
2% áącznej powierzchni kukurydzy w UE. Od 1998 r. nie zaakceptowano do uprawy Īadnej
nowej odmiany. Liczące siĊ uprawy kukurydzy GMO wystĊpują tylko we Francji (ok. 20 tys.
ha) i Hiszpanii (ok. 70 tys. ha). We Francji uprawa genetycznie modyfikowanej kukurydzy
miaáa miejsce praktycznie tylko w 2007 r. i w koĔcu tego roku zostaáa zawieszona. Komisarz
UE ds. ĝrodowiska záoĪyá w 2007 r. propozycjĊ, aby w związku z potencjalnymi
zagroĪeniami, nie dopuĞciü do uprawy dwóch odmian kukurydzy GMO w UE. Propozycja ta
jest dyskutowana w Komisji, ale zostaáa skrytykowana przez departamenty handlu i rolnictwa
popierające roĞliny GMO. Zwolennicy roĞlin GMO chcieliby, aby w ciągu kilku lat zajĊáy one
obszar 15 mln ha. W związku z rosnącą produkcją biopaliw i pasz, od kilku lat zwolennicy
roĞlin GMO chcą dziĊki nim stworzyü nowe Ĩródáo podaĪy surowców dla tych dziedzin. W
2007 r. roĞliny GMO byáy uprawiane w oĞmiu krajach UE. Uprawa obejmowaáa jedynie
163
zmodyfikowaną kukurydzĊ. Tylko w Hiszpanii powierzchnia uprawy byáa wyĪsza od 50 tys.
ha.
Pomimo Īe w UE nie uprawia siĊ na wiĊkszą skalĊ roĞlin GMO, to gáównym
surowcem w produkcji pasz jest sprowadzana z Argentyny i Brazylii Ğruta sojowa.
Wprowadzenie zakazu stosowania surowców zmodyfikowanych genetycznie w produkcji
pasz byáoby niekorzystne dla tego rynku, poniewaĪ obecnie nie ma wystarczającej iloĞci
surowca, który miaáby zastąpiü ĞrutĊ GMO.
Kukurydza GM, soja GM i baweána GM wystĊpują powszechnie w obrocie
Ğwiatowym, bowiem USA, Argentyna, Brazylia są czoáowymi eksporterami tych produktów.
KorzyĞci oraz potencjalne zagroĪenia związane z uprawą roĞlin genetycznie
zmodyfikowanych
RóĪnorakie korzyĞci jakie przynosi uprawa roĞlin genetycznie zmodyfikowanych
moĪna rozpatrywaü na poziomie mikro i makro.
Na poziomie mikro korzyĞci odnoszą przede wszystkim rolnicy w postaci wzrostu
dochodów i poprawie konkurencyjnoĞci dziĊki:
-
zwiĊkszeniu
plonowania,
zmniejszeniu
obniĪek
plonów
spowodowanych
zachwaszczeniem i szkodnikami, oraz strat związanych ze zbiorem, a takĪe dziĊki
poprawie jakoĞci i wyrównania zbioru.
-
zmniejszeniu kosztów bezpoĞrednich w rezultacie ograniczenia zuĪycia Ğrodków
ochrony roĞlin i zmniejszenia iloĞci zabiegów pielĊgnacyjnych, uproszczenia uprawy,
Ponadto waĪne jest takĪe nastĊpcze oddziaáywanie w páodozmianie, uáatwienie
planowania prac w gospodarstwie, zmniejszanie spiĊtrzenia prac sezonowych. Te poĞrednie
pozytywne skutki nie są na ogóá wyceniane.
Niedoceniane
dotychczas
są
takĪe
korzyĞci
wynikające
ze
zmniejszenia
niebezpieczeĔstwa zanieczyszczenia produkowanych zbóĪ i pasz mykotoksynami na skutek
mniejszego poraĪenia zdrowych, nieuszkodzonych roĞlin grzybami. Uprawa roĞlin GM
znacząco obniĪa zawartoĞü mykotoksyn, a tym samym podnosi bezpieczeĔstwo zdrowotne
produkowanej ĪywnoĞci pochodzenia zwierzĊcego. Zmniejsza takĪe ryzyko niespeánienia
wymogów dotyczących zawartoĞci mykotoksyn w ziarnie zbóĪ sprzedawanym w systemie
interwencji lub do przemysáu paszowego. Przyczynia siĊ to do ograniczenia ryzyka
ekonomicznego związanego z prowadzeniem produkcji rolniczej i dziaáa na rzecz stabilizacji
dochodów rolniczych.
W pierwszym rzĊdzie dotyczy to roĞlin uprawianych na cele energetyczne, ale równieĪ
na cele przemysáowe (baweána) oraz na pasze.
164
Na poziomie makro korzyĞci mogą odnosiü konsumenci z tytuáu:
- poprawy jakoĞci biologicznej ĪywnoĞci na skutek zmniejszenia zawartoĞci
pestycydów w poĪywieniu i w Ğrodowisku,
- zmniejszenia iloĞci mytoksyn w ĪywnoĞci pochodzących z grzybów rozwijających
siĊ na roĞlinach poraĪonych przez szkodniki, zmniejszenia iloĞci szkodliwych
nasion chwastów w zebranym plonie,
- obniĪek cen ĪywnoĞci na skutek zmniejszenia strat, ograniczenia zabiegów
uzdatniających, zwiĊkszenia jej trwaáoĞci;
Uprawa roĞlin genetycznie modyfikowanych jest w wielu Ğrodowiskach uwaĪana za
kontrowersyjną i szkodliwą. Zdaniem krytyków roĞlin GMO, ich produkcja prowadzi do
zwiĊkszenia Ğwiatowego bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego. Korzystają na niej w zasadzie
tylko kraje rozwiniĊte. Celem produkcji roĞlin GMO jest przede wszystkim zwiĊkszenie
podaĪy ziarna paszowego, rozwój rynku biopaliw oraz wysoko przetworzonej ĪywnoĞci, a nie
zaopatrzenie w wyĪywienie dla krajów rozwijających siĊ. Krytycy uwaĪają, Īe produkcja
roĞlin GMO nie powoduje istotnego zwiĊkszenia ich plonów. Na wysokoĞü plonów wciąĪ
wiĊkszy wpáyw mają inne czynniki takie jak warunki pogodowe i glebowe. W niektórych
krajach roĞliny GMO mogą dawaü nawet niĪsze plony od roĞlin tradycyjnych.
Wpáyw roĞlin genetycznie modyfikowanych na Ğrodowisko i gospodarkĊ w 2007 r. byá
przez krytyków oceniany jako neutralny bądĨ negatywny. Uprawa roĞlin GMO wymaga ich
zdaniem
zwiĊkszonego
zuĪycia
Ğrodków
chemicznych,
co
jest
powaĪnym
niebezpieczeĔstwem dla warunków przyrodniczych. Uprawa roĞlin GMO ma takĪe
negatywne skutki spoáeczno-gospodarcze. Korzystają na niej tylko wiĊksze gospodarstwa,
które są w stanie produkowaü na eksport, natomiast mniejsze gospodarstwa z czasem
wypadają z rynku. Prowadzenie jednorodnych upraw GMO ogranicza bezpieczeĔstwo
ĪywnoĞciowe, zwáaszcza w regionach uprawiających baweánĊ, która nie jest artykuáem
ĪywnoĞciowym.
Kolejnym argumentem przeciwników GMO jest to, Īe ani konsumenci ani przemysá
paszowy nie odnoszą z nich korzyĞci, zwáaszcza Īe roĞliny GMO nie zwiĊkszają plonów ani
jakoĞci i w wielu przypadkach nie są taĔsze od roĞlin tradycyjnych. Ponadto roĞliny GMO
wymagają prowadzenia intensywnych badaĔ naukowych, co powoduje drastyczny wzrost cen
nasion oraz ogranicza ich wybór wĞród rolników. Wypieranie z rynku maáych producentów
165
powoduje wzrost bezrobocia na wsiach. Na uprawie roĞlin GMO korzystają przede wszystkim
producenci Ğrodków ochrony i nawozów oraz duĪe gospodarstwa.
Bardzo duĪy opór przeciwko uprawom roĞlin genetycznie modyfikowanych istnieje w
krajach europejskich. Nie przewiduje siĊ, aby ta sytuacja siĊ zmieniáa w najbliĪszym czasie.
Ponad 200 regionów w UE uznaáo siĊ za wolne od roĞlin GMO. W innych regionach uprawa
roĞlin GMO jest obarczona wysokimi wymaganiami.
166
5.
Analiza SWOT
5.1. ZboĪa:
Zalety
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Sáabe strony
stosunkowo prosta technologia uprawy;
niskie bariery wejĞcia do produkcji zbóĪ;
áatwoĞü przechowywania i zbywalnoĞü;
wyodrĊbnienie siĊ grupy dostawców
wysokojakoĞciowego ziarna zbóĪ
konsumpcyjnych w masowych iloĞciach,
szybko dostosowujących siĊ do wymogów
rynku oraz modernizujących swoje
wyposaĪenie, w tym równieĪ zaplecze
przechowalnicze;
samowystarczalnoĞü surowcowa
w zboĪach paszowych;
rynek podlega regulacjom WPR (páatnoĞci
bezpoĞrednie, system handlu
zagranicznego, interwencja)
cháonny i stabilny krajowy rynek
przetworów zboĪowych;
nowe moĪliwoĞci zagospodarowania
produkcji (biopaliwa);
niski poziom kosztów;
samowystarczalnoĞü surowcowa (za wyj.
pszenicy durum i jĊczmienia browarnego);
dobra jakoĞü zbóĪ jako surowca (gáównie
pszenicy);
dobre zaplecze magazynowe
w przetwórstwie;
niskie koszty pracy w porównaniu
z konkurencją z UE
duĪy stopieĔ powiązaĔ krajowego rynku
z rynkiem UE.
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
167
rozdrobniona produkcja (struktura
agrarna);
niski poziom technologii produkcji zbóĪ
w skali kraju;
ciągle sáaba kondycja finansowa
producentów zbóĪ;
sáaboĞü organizacyjna (maáo grup
producenckich i grup kapitaáowych)
braki kapitaáu dla modernizacji firm
i gospodarstw rolnych;
niska towarowoĞü produkcji;
bardzo wysoki udziaá w strukturze
zasiewów,
maáo elastyczny popyt na ziarno;
stosowanie tradycyjnych, ekstensywnych
metod Īywienia zwierząt gospodarskich
niska stabilnoĞü rynków Ğwiatowych
w ostatnich latach
ograniczone moĪliwoĞci stabilizacji
sytuacji rynkowej poprzez regulacje WPR
duĪa zmiennoĞü zbiorów i ich jakoĞci;
znacznie wiĊksze niĪ w krajach UE-25
rozdrobnienie podaĪy surowca i jego
przerobu;
niska jakoĞü kapitaáu ludzkiego;
niedorozwój powiązaĔ miĊdzy
poszczególnymi ogniwami áaĔcucha
marketingowego;
relatywnie niĪsza niĪ w krajach UE jakoĞü
surowców krajowych;
niski stopieĔ dywersyfikacji kierunków
eksportu;
wiĊksze uzaleĪnienie od sytuacji
na rynkach UE;
sáabo rozwiniĊta infrastruktura
transportowa
wiĊksza odlegáoĞü od tradycyjnych,
unijnych rynków zbytu;
Szanse
x
ZagroĪenia
poprawa sytuacji finansowej producentów
zbóĪ;
x wzrost iloĞci gospodarstw produkujących
na rynek
x wzrost towarowoĞci produkcji;
x uáatwiony przepáyw know how, importu
nowych technologii produkcji i
przyspieszenie procesów modernizacji
procesów wytwarzania;
x niskie koszty robocizny;
x przejĊcie unijnego systemu interwencji;
x wzrost przychodów firm máynarskich z
tytuáu przechowywania ziarna pszenicy,
jĊczmienia i kukurydzy skupowanego
w ramach interwencji;
x likwidacja barier celnych w obrotach
wzajemnych z krajami UE stwarzająca
szanse na rozwój eksportu produktów
przetwórstwa na rynki unijne;
x wiĊksza ochrona rynku przed tanim
importem z krajów trzecich;
x przejĊcie unijnego systemu subsydiowania
eksportu ziarna zbóĪ i przetworów
zboĪowych na rynki krajów trzecich;
x poprawa znajomoĞci obowiązujących
procedur obowiązujących w handlu
zagranicznym oraz ubiegania siĊ
o zezwolenia i refundacje eksportowe oraz
sáabe rozeznanie rynków zbytu przez
polskie firmy;
x wykorzystanie miĊdzynarodowych
kanaáów dystrybucji przez firm krajowe z
kapitaáem zagranicznym;
x pro-rynkowe zmiany WPR
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
168
powolne tempo przemian strukturalnych
na wsi;
nasilające siĊ polaryzacja gospodarstw
rolnych;
wzrost kosztów produkcji;
ograniczone moĪliwoĞci poprawy
technologii i intensyfikacji produkcji;
wzrost znaczenia maáo elastycznych
komponentów po stronie popytu (zuĪycie
przemysáowe, biopaliwa);
dalszy wzrost zmiennoĞci sytuacji
na rynkach zbóĪ;
wysoka zmiennoĞü kursu záotego w relacji
do euro, USD i walut narodowych krajów
czáonkowskich UE pozostających poza
strefą euro;
rosnąca konkurencja ze strony
producentów UE;
powolne zmiany polityki rolnej nie
nadąĪające za rozwojem sytuacji;
powolna poprawa infrastruktury rynkowej
(transport, liczba placówek handlowych)
wysoki udziaá w strukturze zasiewów moĪe
skutkowaü, przy powolnym postĊpie
technologicznym, moĪe skutkowaü
degradacją gleb i Ğrodowiska,
5.2. Oleiste
Zalety
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
wysoka dochodowoĞü produkcji,
poprawa sytuacji finansowej producentów
rzepaku;
áatwoĞü mechanizacji produkcji,
niska pracocháonnoĞü i korzystny rozkáad
zapotrzebowania na pracĊ w skali roku,
duĪe znaczenie agrotechniczne ze
wzglĊdu na korzystne oddziaáywanie na
glebĊ
relatywnie duĪa koncentracja produkcji
wysoki poziom plonów
wysoki poziom technologii produkcji
rzepaku w skali kraju,
wysoka jakoĞü produkowanego surowca
rosnący popyt krajowy i zewnxĊtrzny,
wysoki stopieĔ powiązaĔ integracyjnych
przemysáu z plantatorami,
przejrzysty system kreowania cen skupu
Szanse
wysoki, z tendencją wzrostową popyt na
cele konsumpcyjne
rosnący popyt na biopaliwa
wysoki popyt importowy
utrzymanie siĊ relatywnie wysokiego
poziomu cen nasion oleistych i
produktów ich przerobu
Sáabe strony
x
x
x
x
x
x
monokulturowy charakter upraw
(praktycznie wyáącznie rzepak).
podatnoĞü na wymarzanie,
zawodnoĞü w plonowaniu,
wysoki udziaá w strukturze zasiewów
ograniczenia uprawy wynikające z
uwarunkowaĔ Ğrodowiskowych (niska
jakoĞü gleb, krótki okres wegetacji),
brak instrumentów stabilizacji w ramach
WPR na rynku nasion oleistych.
ZagroĪenia
x
x
x
x
x
x
169
rosnący import nasion oleistych
(Ukraina),
brak ochrony rynku przed tanim importem
z krajów trzecich
ograniczenia wzrostu produkcji
wynikające z uwarunkowaĔ
Ğrodowiskowych,
regionalnie bardzo wysoki udziaá w
strukturze zasiewów,
rozwój produkcji na terenach o duĪym
ryzyko wymarzania
wzrost kosztów produkcji;
5.3. Wysokobiaákowe
Zalety
x
x
x
Sáabe strony
áatwoĞü mechanizacji produkcji,
niska pracocháonnoĞü i korzystny rozkáad
zapotrzebowania na pracĊ w skali roku,
duĪe znaczenie agrotechniczne ze
wzglĊdu na korzystne oddziaáywanie na
glebĊ (znakomity przedplon, m.in.
wzbogacający glebĊ w azot)
x
x
x
x
x
x
x
x
Szanse
x
x
x
x
potencjalne wysokie moĪliwoĞci
plonotwórcze
zakaz stosowania produktówo GMO w
Īywieniu zwierząt
moĪliwoĞü wzrostu wykorzystania ziarna
roĞlin strączkowych na pasze dla
zwierząt,
ewentualne wprowadzenie resortowego
bądĨ rządowego programu rozwoju
produkcji wysokobiaákowych z
elementami wsparcia finansowego.
niskie ceny ziarna paszowego,
zawodnoĞü w plonowaniu,
niskie plony
niska jakoĞü kapitaáu ludzkiego
niski poziom technologiczny w skali kraju
bardzo niska towarowoĞü produkcji,
bardzo niska opáacalnoĞü produkcji,
ograniczenia uprawy wynikające z
uwarunkowaĔ Ğrodowiskowych
ZagroĪenia
x
x
x
170
wysoka konkurencyjnoĞü soi i Ğruty
sojowej jako surowca paszowego,
wzrost kosztów produkcji,
brak perspektyw rozwoju upraw przy
obecnym poziomie i relacjach cen do zbóĪ
i innych upraw
6.
Podsumowanie i wnioski
1.
WejĞcie do UE nie zmieniáo zasadniczo sytuacji podaĪowo-popytowej na krajowym
rynku zbóĪ. Wpáyw regulacji UE jednak da siĊ odczuü i, co waĪniejsze zdefiniowaü.
WystĊpujące zmiany w bilansie po stronie podaĪy wynikaáy raczej z czynników losowych
(podobnie jak i na Ğwiecie czy w UE), ale system páatnoĞci bezpoĞrednich podtrzymuje
zainteresowanie uprawą zbóĪ i rzepaku (lub przynajmniej ogranicza jego spadek w przypadku
tych pierwszych), szczególnie w latach sáabszej koniunktury na rynku i niskich cen poprzez
jako taką stabilizacjĊ dochodów. Oddziaáywanie systemu wsparcia regulacji po stronie popytu
jest duĪo sáabsze w produkcji zbóĪ niĪ produkcji rzepaku, gdzie znaczący jest wpáyw
regulacji
rynku
biopaliw.
Natomiast
nie
ma
to
wiĊkszego
wpáywu
na
rynek
wysokobiaákowych. Jak na razie czynnikiem dominującym tu jest sytuacja w sektorze
produkcji zwierzĊcej. W kolejnych latach wiĊkszego znaczenia nabierze zuĪycie
przemysáowe za sprawą rosnącego zuĪycia zbóĪ do produkcji bio-etanolu.
2.
O ile regulacje handlu zagranicznego nie wywaráy wiĊkszego wpáywu na rynek
oleistych to ich wpáyw na rynek zbóĪ jest niepodwaĪalny. WejĞcie do Unii Europejskiej
otwiera nasz rynek na produkty z UE-25, a przyjĊcie unijnego systemu handlu zagranicznego
zapewnia lepszą ochronĊ przed importem z krajów trzecich oraz otwiera dostĊp do subsydiów
eksportowych. To rodzi koniecznoĞü uzupeániania niedoborów podaĪy na rynku UE. JeĪeli
zajdzie potrzeba importu z krajów trzecich, bĊdzie siĊ to odbywaáo po duĪo wyĪszych cenach
niĪ przed wejĞciem do UE. DostĊp do subsydiów eksportowych oraz otwarcie unijnych
rynków z pewnoĞcią poszerzyáy, niewielkie dotychczas, moĪliwoĞci polskich eksporterów.
3.
Unijne regulacje nie do koĔca sprawdziáy siĊ w dziedzinie stabilizacji rynku. Tym
niemniej wahania koniunktury byáyby o wiele wiĊksze w przypadku izolacji polskiego rynku
od rynku unijnego i unijnych regulacji. Te wątpliwoĞci miedzy innymi zrodziáy koniecznoĞü
kolejnych reform WPR. Przyszáe reformy bazujące na Health Check z jednej strony zwiĊkszą
przejrzystoĞü rynków oraz poprawią jego páynnoĞü. Z drugiej strony, co siĊ tyczy rynku zbóĪ,
znaczenie skupu interwencyjnego bĊdzie bliĪsze jego pierwotny zaáoĪeniom. W bieĪącej
dekadzie bowiem, w latach urodzaju, skup interwencyjny staá siĊ podstawowym kanaáem
zbytu, a nie „wyjĞciem awaryjnym”.
4.
Potencjaá produkcyjny polskiego rolnictwa, mimo wysokiego udziaáu gleb bardzo
sáabych i sáabych, jest znaczny. Jednak stopieĔ jego wykorzystania jest niski i w dodatku
róĪnicowany regionalnie. Relatywnie niski poziom nawoĪenia mineralnego i organicznego,
przy 40-50%, udziale gleb o bardzo niskiej i niskiej zasobnoĞci w skáadniki pokarmowe,
171
stanowi zagroĪenie w postaci degradacji potencjaáu produkcyjnego gleb. Przyczynia siĊ do
tego ich silne zakwaszenie, a zuĪycie wapniowych w ostatnich latach dramatycznie spadáo.
Przy przewadze (w 60%) gleb lekkich i bardzo lekkich o niskiej naturalnej ĪyznoĞci i niskiej
zawartoĞci skáadników pokarmowych dalsze zakwaszenie powoduje spadek plonów oraz
wpáywa niekorzystnie na jakoĞü produkowanych surowców rolniczych.
5.
Pomijając ostatnie lata, rynek zbóĪ ustabilizowaá siĊ w warunkach trwaáych
nadwyĪek, przy wyĪszych kosztach produkcji, czĊĞciowo kompensowanych dopáatami
bezpoĞrednimi. Tym niemniej, rynek zboĪowy bĊdzie siĊ dalej rozwijaá. WystĊpują duĪe
moĪliwoĞci i alternatywy zagospodarowania zbóĪ wewnątrz rolnictwa (pasze gospodarskie,
biopaliwa, domy skáadowe). DuĪe są moĪliwoĞci obrotu ziarnem towarowym (handel i
przechowalnictwo, przetwórstwo – konsumpcyjne i na pasze, eksport). Niskie bariery wejĞcia
- zboĪa w porównaniu z wieloma innymi dziaáalnoĞciami rolniczymi są stosunkowo áatwe w
uprawie, áatwo teĪ jest uzyskaü poprawĊ wyników produkcyjnych przy stosunkowo niskich
nakáadach, a maáo jest realnych alternatyw.
6.
UwzglĊdniając jakoĞü gleb i rejonizacjĊ uprawy oraz strukturĊ obszarową
gospodarstw moĪna przyjąü, Īe istnieją jeszcze moĪliwoĞci zwiĊkszania areaáu uprawy
rzepaku z obecnych 0,8 mln ha do 1,1 mln ha. Wymagaü to bĊdzie przeznaczenia czĊĞci
areaáu dotychczas zajmowanego prze zboĪa intensywne, jak równieĪ znacznego zwiĊkszenie
powierzchni jego uprawy poza dotychczasowymi rejonami produkcji. Jednak w rejonach o
bardzo rozdrobnionej strukturze agrarnej moĪliwoĞci zwiĊkszenia powierzchni uprawy
rzepaku w najbliĪszym okresie są mniejsze. ZwiĊkszanie areaáu uprawy rzepaku w Polsce
wydaje siĊ bardzo prawdopodobne, gdyĪ w najbliĪszych latach powinna utrzymaü siĊ
korzystna koniunktura na rynku rzepaku. Ceny rzepaku na krajowym i europejskim rynku
bĊdą ksztaátowaü siĊ na wysokim poziomie, z uwagi na dynamicznie rosnący popyt na olej
rzepakowy zuĪywany w produkcji biopaliw.
7.
Warunki klimatyczne i uwarunkowania Ğrodowiskowe są w zasadzie korzystne dla
uprawy wysokobiaákowych w Polsce, jednak zainteresowanie ich uprawą jest bardzo
niewielkie. Przy obecnych uwarunkowaniach ekonomicznych nie ma perspektyw wzrostu
produkcji wysokobiaákowych w Polsce. W innych krajach UE, gdzie ich produkcja jest
dodatkowo wspierana kwotą prawie 56 EUR/ha, areaá uprawy wysokobiaákowych
dramatycznie siĊ obniĪa i obecnie jest blisko 2-krotnie mniejszy aniĪeli na początku bieĪącej
dekady. Bez szerokiego i wysokiego poziomu wsparcia ich produkcji, áącznie z intensywną
misją edukacyjną co do olbrzymich walorów poza ekonomicznych nie uda siĊ w Polsce
172
sposób radykalny zmieniü tego stanu rzeczy. Ten stan mogáoby tylko zmieniü radykalne
zwiĊkszenia bezpoĞredniego wsparcia tej produkcji, co wydaje siĊ jednak maáo
prawdopodobne z uwagi na to, Īe dziaáania Komisji Europejskiej i zmiany WPR zmierzają w
kierunku raczej caákowitego oddzieleniu páatnoĞci od produkcji. W warunkach wolnej gry
rynkowej wysokobiaákowe raczej są skazane na przegraną, chociaĪby teĪ z tego powodu, Īe
nie ma wzrostu ich plonowania (wystĊpuje nawet spadek wydajnoĞci), podczas gdy w
uprawie zbóĪ czy rzepaku postĊp jest znaczący.
8.
Na Ğwiecie, a zwáaszcza w krajach bĊdących najwiĊkszymi eksporterami produktów
rolno-spoĪywczych (np. soi, kukurydzy, itp.) szybko rozwija siĊ produkcja roĞlin genetycznie
zmodyfikowanych. Jest to proces nieunikniony, wynikający z gospodarczych korzyĞci
páynących z uprawy takich roĞlin (wyĪsze plony, lepsza jakoĞü, mniejsze ryzyko, taĔsza
ĪywnoĞü). ZwiĊksza on przede wszystkim na rynkach Ğwiatowych. RównieĪ w Unii
Europejskiej wystĊpują, choü z opóĨnieniem, podobne tendencje, a produkcjĊ i stosowanie
ĪywnoĞci genetycznie zmodyfikowanej regulują odpowiednie przepisy, które obowiązują
takĪe w nowych krajach czáonkowskich, w tym równieĪ w Polsce.
9.
Od wielu lat jesteĞmy takĪe duĪym uĪytkownikiem ĪywnoĞci genetycznie
zmodyfikowanej, gáównie w formie importowanych produktów przerobu soi (Ğruty i olej). W
tej sytuacji polskie rolnictwo i nasi producenci ĪywnoĞci nie mogą i nie powinni znaleĨü siĊ
poza trendami Ğwiatowymi, jeĞli rolnictwo nasze ma siĊ rozwijaü, a eksport ĪywnoĞci ma
dawaü szansĊ wykorzystania jego potencjaáu produkcyjnego. Zaniechanie uprawy roĞlin
genetycznie zmodyfikowanych moĪe równieĪ wpáynąü na obniĪenie konkurencyjnoĞci
polskich producentów ĪywnoĞci. Z tego wzglĊdu koniecznoĞcią jest równieĪ stosowanie
produktów z roĞlin genetycznie zmodyfikowanych jako komponent pasz. Jeden z gáównych
skáadników pasz tj. Ğruta sojowa jest powszechnie wytwarzana z roĞlin genetycznie
zmodyfikowanych. Polska jest duĪym importerem tego produktu (ok. 2 mln ton), który
szybko wzrasta. Sprowadza siĊ równieĪ do Polski kukurydzĊ paszową, której uprawa w
krajach gáównych producentów opiera siĊ juĪ na roĞlinach genetycznie zmodyfikowanych. W
sytuacji, gdy w wiĊkszoĞci Ğwiatowej produkcji soi stanowi soja genetycznie zmodyfikowana,
zaniechanie stosowania komponentów paszowych z takich roĞlin musi prowadziü do
obniĪenia konkurencyjnoĞci produkcji zwierzĊcej w Polsce oraz do utraty rynków zbytu dla
tej czĊĞci rolnictwa, która zaspokaja prawie 50% potrzeb ĪywnoĞciowych kraju i ma silna
pozycjĊ, z szansami dalszego rozwoju eksportu polskich produktów rolnych.
173
10.
W perspektywie Ğrednioterminowej sytuacja gospodarcza Polski niewątpliwie ulegnie
zauwaĪalnej poprawie. PrzeáoĪy siĊ to na pewien wzrost dochodów ludnoĞci, ale nie na tyle,
aby spowodowaü wiĊksze zmiany w spoĪyciu ĪywnoĞci.
11.
Sytuacja makroekonomiczna na Ğwiecie bĊdzie miaáa coraz wiĊkszy wpáyw na rynki
lokalne. Tempo rozwoju gospodarczego bĊdzie niĪsze niĪ w poprzednich dekadach.
Gospodarki krajów rozwijających siĊ bĊdą rozwijaáy siĊ o wiele szybciej niĪ krajów
rozwiniĊtych. W związku z tym wzroĞnie ich znaczenie w tworzeniu produktu globalnego.
Wraz z rozwojem ekonomicznym dynamicznie bĊdą rosáy dochody ludnoĞci w tych krajach,
co przeáoĪy siĊ na wzrost popytu zaĪywnoĞü, w szczególnoĞci na produkty zwierzĊce i w
konsekwencji na pasze. W odpowiedzi na to kraje rozwijające siĊ w krótkim okresie zwiĊkszą
popyt importowy, a w dalszej perspektywie bĊdą stymulowaáy wzrost wáasnej produkcji. W
konsekwencji zwiĊkszy siĊ pomiĊdzy nimi wolumen obrotów handlowych Jednak tylko w
niewielkiej czĊĞci to zaspokoi ich popyt importowy, ale nasili konkurencjĊ w stosunku do
krajów rozwiniĊtych. Dynamiczne bĊdzie siĊ rozwijaá sektor biopaliw, którego wpáyw na
rynki rolne wzroĞnie, poprzez konkurencjĊ z dotychczasowymi tradycyjnymi Ĩródáami
popytu, gáównie na cele ĪywnoĞciowe. Aczkolwiek duĪo w tym wzglĊdzie bĊdzie zaleĪaáo od
przyszáych rozwiązaĔ polityki ekonomicznej w tym sektorze oraz od sytuacji i cen na rynku
paliw kopalnych. Rynki rolne po wyjątkowych wahaniach w ostatnich latach, powodowanych
zarówno czynnikami koniunkturalnymi, jak i tymczasowymi, w okresie najbliĪszych 10 lat
byü relatywnie stabilne, ale równowaga bĊdzie osiągana przy cenach wyĪszych niĪ w
pierwszej poáowie bieĪącej dekady, ale jednoczeĞnie znacznie niĪszych od notowanych w
ostatnich latach. Za sprawą zmian w strukturze popytu (wzrost udziaáu komponentów o
niskiej elastycznoĞci cenowej) i coraz sztywniejszych powiązaĔ z innymi rynkami (rynek
energii, rynki finansowe) rynki rolne jednak bĊdą bardzie wraĪliwe na sytuacje szokowe niĪ
w poprzednich dziesiĊcioleciach.
174