KAMIEŃ NATURALNY Nieznane kamienie budowlane z Ukrainy Wapienie, marmury, trawertyny i tufy W powszechnej świadomości, architektoniczne kamienie budowlane wydobywane na Ukrainie, ograniczają się do skał Zagłębia Wołyńsko-Podolskiego. Kolorowe granity, ciemne gabra, połyskujące labradoryty spotkać można w wielu budowlach na terenie Polski. W ostatnich latach, coraz częściej pojawiają się na kamieniarskim rynku pod różnymi nazwami handlowymi. Dla osób interesujących się tematyką nieobce są również takie skały, jak piaskowce trembowelskie i podolskie alabastry. Znacznie mniej znane są natomiast ukraińskie marmury, wapienie, trawertyny i tufy. Tymczasem zróżnicowana budowa geologiczna Ukrainy pozwala na wykorzystanie wielu rodzajów skał budowlanych, praktycznie nieznanych poza jej granicami. Krótki ich przegląd zaprezentowany w niniejszym artykule, jest zaledwie sygnałem o różnorodności ukraińskiej bazy surowcowej i możliwościach, jakie w niej istnieją. Na trasie wycieczek Polaków odwiedzających dawne kresy Rzeczypospolitej, obok Wapienie syluru w dolinie rzeki Smotrycz 50 Twierdza Chocim wznosi się na stromej skarpie nad rzeką Dniestr Lwowa, znajdują się przede wszystkim twierdze i zamki – „kamienni świadkowie dziejów”, jak to ładnie określono w jednym z przewodników turystycznych. Kamieniec Podolski, Skała Podolska, Chocim stanowią żelazne punkty. Wszystkie te obiekty zbudowane zostały z ciemnoszarych, płytowych skał sylurskich odsłaniających się w głębo- kich dolinach Dniestru i jego lewobrzeżnych dopływów. W okresie sylurskim na platformie Europy Wschodniej, w stosunkowo płytkim morzu epikontynentalnym, nagromadziły się kilkusetmetrowej miąższości (około 300 m) osady marglisto - wapienne z bogatą fauną. Przez setki milionów lat nie podlegały żadnym ruchom fałdowym i w związku z tym, leżą prawie poziomo. Niezwykle malownicze naturalne odsłonięcia wapieni i dolomitów sylurskich, obserwować można między innymi w dolinie rzeki Smotrycz koło Kamieńca Podolskiego, gdzie tworzą pionowe ściany zdumiewającej wysokości (rzędu 100 m). Także w Skale Podolskiej godny podziwu jest widok, wysoko wznoszącego się nad doliną rzeki Zbrucz, wzgórza wapiennego z ruinami XIV- wiecznego zamku Koriatowiczów na szczycie. Twarde wapienie i dolomity sylurskie obecnie są eksploatowane w dużych kamieniołomach głównie na kruszywa. Czynny kamieniołom „Kubaszewski”, mający ściany wysokości 30 m, położony jest 1 km nowy Kamieniarz Styczeń/Luty | NR 24 | 1/2007 www.nowykamieniarz.pl KAMIEŃ NATURALNY na południe od Kamieńca Podolskiego, na zachodnim brzegu Smotrycza. Także koło Skały Podolskiej wapienie wydobywane są w dwóch kamieniołomach położonych na północ („Bridok”) i na południe od miasta. W mniejszym stopniu wykorzystuje się je do celów budowlanych, tym niemniej powszechnie używane są na ogrodzenia i podmurówki budynków. W obrębie starej części Kamieńca Podolskiego wapienie sylurskie zastosowano także w formie kostki brukowej, krawężników i płyt chodnikowych. Przez swą powszechną obecność zarówno w historycznych, jak i we współczesnych obiektach, stwarzają charakterystyczny, lokalny koloryt budownictwa. Kolejnymi skałami węglanowymi występującymi na terenie zachodniej Ukrainy są wapienie miocenu, przedstawiające zespół skał o zróżnicowanym wykształceniu litologicznym. Występują one na rozległym obszarze Roztocza i Podola. Masywne wapienie glonowe i muszlowo - glonowe zazębiają się lub przeławicają z ławicami wapieni organodetrytycznych. Charakterystyczne formy rafowe, utworzone w głównej mierze z krasnorostów, tworzą w morfologii terenu grzbiety o urozmaiconej rzeźbie. Fragment murów twierdzy kamienieckiej 52 Kamieniołom wapieni mioceńskich Humieńce Eksploatacja wapieni prowadzona jest w wielu dużych kamieniołomach. Jeden z największych (2 km długości, prawie 1 km szerokości) - „Humieńce”, położony jest około 10 km od Kamieńca Podolskiego. Pozyskiwany w nim kamień stanowi surowiec dla pobliskiej cementowni. Aczkolwiek wapienie mioceńskie są przeważnie miękkie i porowate, zawierają również partie zwięzłe, które mogą być wykorzystywane do celów budowlanych. Wapienie organodetrytyczne odznaczające się dobrą blocznością, nadają się do produkcji elementów formowanych, takich jak kształtki, płyty, stopnie, itd. Odmiany lepiej przekrystalizowane mają nawet zdolność przyjmowania poleru. Wapienie rafowe ze względu na brak bloczności mają ograniczoną możliwość uzyskania regularnych bloków nadających się do cięcia. Jednak zróżnicowane struktury i kolorystyka oraz duża twardość sprawiają, że mogą być stosowane w budownictwie. Warunkiem jednak jest eksploatacja selektywna, w przeszłości powszechnie praktykowana. Mioceńskie wapienie organodetrytyczne spotkać można np. w twierdzy kamienieckiej, gdzie użyte zostały do wykonania takich elementów, jak portale wejściowe czy obramienia otworów strzelniczych i okiennych w murach. Miejscami stanowią uzupełnienia i wstawki w murach. Jako materiał miękki, łatwo poddający się obrób- ce, wykorzystywane były dość często na pomniki nagrobkowe czy zewnętrzne elementy architektoniczne. W Kamieńcu warto zwrócić uwagę na otoczenie katedry św. Piotra i Pawła, do której wchodzi się przez bramę wykonaną z tego wapienia. Na niewielkim, przykościelnym cmentarzu znajdują się wapienne rzeźby nagrobne z XIX wieku. Elementy architektoniczne z wapieni mioceńskich często spotykane są również w budowlach Lwowa. Na Ukrainie, w obwodzie chmielnickim, występują również trawertyny - węglanowe skały o genezie związanej ze źródłami. Prawdopodobnie są to młode, plejstoceńskie martwice wapienne. Charakteryzują się jasnobrązową i rdzawą barwą oraz typową dla tego typu osadów, kawernistością. Największymi złożami są „Wielka Kużelewa” i „Krywczeńsk”. Trawertyny te można spotkać w wielu obiektach Lwowa, np. w okładzinach ścian hotelu Sputnik czy w lokalu MacDonald’sa przy ulicy Szewczenki. Rejonem niezwykle interesującym surowcowo jest Zakarpacie – obszar położony na pograniczu Karpat i Wielkiej Niziny Węgierskiej. Skomplikowana budowa geologiczna sprawiła, że występują tu skały zarówno o genezie osadowej, jak i wulkanicznej oraz metamorficznej. Uskoki tektoniczne, z którymi związane jest powstanie zapadliska zakarpackiego, nowy Kamieniarz Styczeń/Luty | NR 24 | 1/2007 www.nowykamieniarz.pl KAMIEŃ NATURALNY Muszlowce mioceńskie wykorzystywane były jako drogi wylewu bazaltów, andezytów i liparytów. Z działalnością wulkaniczną związane są także nagromadzenia tufów, które są stosowane jako surowiec dla budownictwa. Ich największe złoża to „Mużywsk” i „Kowackie”. Dużą i zróżnicowaną grupę skał budowlanych Zakarpacia stanowią marmury. Nazwa ta obejmuje zarówno marmury właściwe, krystaliczne, jak i twarde, polerujące się wapienie. Występujące tam marmuropodobne wapienie wykorzystywane były począwszy od IV wieku p.n.e., a w wiekach X-XII odgrywały znaczącą rolę w budownictwie. Wiekowo są to skały paleozoiczne i mezozoiczne. Marmury paleozoiczne, występujące w obrębie krystalicznego Masywu Rachowskiego (w południowo - wschodniej części obwodu zakarpackiego), związane są z procesami metamorfizmu regionalnego. Najbardziej znane, pochodzące z okolic miejscowości Diłowo nad Cisą, mają barwę białą, często z odcieniem różowym, zielonkawym lub niebieskawym. Są one dobrym materiałem do prac rzeźbiarsko - dekoracyjnych. W tej części Masywu Rachowskiego występują 54 również marmury szare i kolorowe. Większość wystąpień marmurów związana jest jednak z mezozoikiem. Dolnojurajskie czerwone wapienie ziarniste występują w basenach rzek Uż (rejon Piereczyna – na północ od Użgorodu) i Borszawy (rejon Dołgoje). Na szczególną uwagę zasługują górnojurajskie czerwone wapienie krynoidowo - brachiopodowe i zlepieńce wapienne. Różnokolorowe marmury występują w rejonie Ugolki, w kamieniołomie kamienieckim, a także w rejonie miejscowości Petrus i okolicy Swalawy. Z górnego biegu rzeki Ugolki znane są również wyjątkowo dekoracyjne dolnokredowe brekcje wapienne, które jednak występują w obrębie trudno dostępnych kompleksów leśnych. Przesłaniem niniejszego artykułu było krótkie przedstawienie materiału, który zwraca uwagę na różnorodność dekoracyjnych kamieni budowlanych występujących w tym kraju. Elżbieta Tołkanowicz Państwowy Instytut Geologiczny [email protected] nowy Kamieniarz Styczeń/Luty | NR 24 | 1/2007 www.nowykamieniarz.pl