Zeszyt nr 10. Sekcji Analiz Demograficznych.
advertisement
Sekcja Analiz Demograficznych Komitet Nauk Demograficznych PAN Al. Niepodległości 164 02-554 Warszawa tel/fax: 646-61-38 e-mail: [email protected] 10/2004 ISSN 1642 - 0101 Milena Pietruszek TERYTORIALNE ZRÓŻNICOWANIE PŁODNOŚCI W POLSCE – OCENA ZJAWISKA Aneta Ptak-Chmielewska STUDIA KARIER RÓWNOLEGŁYCH W DEMOGRAFII Ewa Soja HIPOTEZA EASTERLINA W ŚWIETLE ZACHOWAŃ PROKREACYJNYCH GENERACJI URODZONYCH W LATACH 1942-1966 W POLSCE Monika Stanny-Burak PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH A GOSPODARKA ROLNA W LATACH DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH (NA PRZYKŁADZIE WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIEGO) Zeszyt nr 10. Sekcji Analiz Demograficznych. 1 Przedmowa Sekcja Analiz Demograficznych KND PAN została powołana na posiedzeniu Prezydium Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk w dniu 23 września 1999 roku. Jest trzecią obok Sekcji Demografii Medycznej i Sekcji Demografii Historycznej sekcją naukową działającą w ramach Komitetu Nauk Demograficznych Wydziału I. Nauk Społecznych - Polskiej Akademii Nauk. Sekcję Analiz Demograficznych SAD prowadzą: prof. dr hab. Ewa Frątczak (kierownik sekcji) i prof. dr hab. Jolanta Kurkiewicz (z-ca kierownika sekcji). Głównym zadaniem Sekcji Analiz Demograficznych jest organizowanie spotkań merytorycznych poświęconych szeroko rozumianym metodom analiz demograficznych, włączając najnowsze metody i techniki zarówno organizacji badań jak i metod analiz opisujących zjawiska i procesy demograficzne ich uwarunkowania i konsekwencje. Podstawą każdej prezentowanej metody w ramach spotkań SAD jest dokładny i gruntowny opis teoretyczny metody (metod) oparty na możliwie wszechstronnej i najnowszej literaturze wraz z prezentacją zastosowania teorii na danych empirycznych. Prezentacja nowych metod wymagać będzie od referentów zapoznania się ze stosowną literaturą i niemałego nakładu pracy. Dość często upowszechnienie nowej metody i jej zastosowanie wymagać będzie nakładu pracy związanego z zapoznaniem się ze stosownym programem lub pakietem komputerowym umożliwiającym dość sprawną aplikację modelu lub metody. Zatem działania mające na celu informację o programach komputerowych i organizowanie w przyszłości warsztatów szkoleniowych to jedno z kolejnych zadań SAD. Organizatorom Sekcji i osobom prowadzącym SAD zależy na integracji środowiska demograficznego, w tym głownie młodych adeptów nauki wokół zagadnień szeroko rozumianych analiz demograficznych. Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mogą być również poświęcone prezentacji nowych twórczych metod analiz lub zastosowań metod (modeli) będących wynikami prac doktorskich lub habilitacyjnych ukończonych lub znajdujących się w fazie przygotowywania, na odpowiednim etapie. Niniejszy, dziesiąty numer Zeszytów Sekcji Analiz Demograficznych jest numerem, poświęconym prezentacji podstawowych tez i wyników prac doktorskich z zakresu demografii. Prace te zostały w ostatnim czasie napisane i po otrzymaniu pozytywnych recenzji pomyślnie obronione przed Radami Naukowymi z takich ośrodków jak: Szkoła Główna Handlowa w 2 Warszawie, Uniwersytet Łódzki, Akademia Ekonomiczna w Krakowie czy też Polska Akademia Nauk: 1. Milena Pietruszek: Terytorialne zróżnicowanie płodności w Polsce – ocena zjawiska 2. Aneta Ptak-Chmielewska: Studia karier równoległych w demografii 3. Ewa Soja: Hipoteza Easterlina w świetle zachowań prokreacyjnych generacji urodzonych w latach 1942-1966 w Polsce 4. Monika Stanny-Burak: Przemiany demograficzne na obszarach wiejskich a gospodarka rolna w latach dziewięćdziesiątych (na przykładzie woj. zachodniopomorskiego). Zeszyty SAD przygotowywane są we własnym zakresie, za teksty odpowiedzialni są Autorzy. Prace techniczne związane z końcową obróbką tekstu zostały wykonane przez A. Ptak-Chmielewską. Z nadzieją na upowszechnianie informacji o działalności Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN oraz o formie dokumentacji spotkań w postaci serii Zeszytów Naukowych Sekcji. Kierownik SAD /prof. dr hab. Ewa Frątczak / Zastępca Kierownika SAD / prof. dr hab. Jolanta Kurkiewicz / 3 SPIS TREŚCI Milena Pietruszek TERYTORIALNE ZRÓŻNICOWANIE PŁODNOŚCI W POLSCE – OCENA ZJAWISKA............................................................................................................................... 5 Różnice przestrzenne w poziomach dzietności teoretycznej w powiatach ............................ 6 Różnice przestrzenne w poziomie płodności w powiatach .................................................... 8 Zróżnicowanie udziałów urodzeń pozamałżeńskich............................................................ 15 Możliwe przyczyny zróżnicowania przestrzennego zachowań prokreacyjnych w Polsce .. 17 Bibliografia: ......................................................................................................................... 20 Aneta Ptak-Chmielewska STUDIA KARIER RÓWNOLEGŁYCH W DEMOGRAFII ............................................ 23 Cel pracy i podstawowe hipotezy badawcze........................................................................ 23 Zakres pracy, źródła danych i podstawowe metody badawcze............................................ 25 Podstawowe wyniki przeprowadzonych analiz.................................................................... 31 Podsumowanie ..................................................................................................................... 35 Wybrane pozycje literatury .................................................................................................. 37 Ewa Soja HIPOTEZA EASTERLINA W ŚWIETLE ZACHOWAŃ PROKREACYJNYCH GENERACJI URODZONYCH W LATACH 1942 – 1966 W POLSCE.......................... 41 Istota hipotezy Easterlina ..................................................................................................... 41 Cele i teza pracy ................................................................................................................... 42 Analiza historii zdarzeń jako metoda badań zachowań prokreacyjnych.............................. 44 Dane źródłowe oraz charakterystyka generacji poddanych badaniu w kontekście koncepcji względnego dochodu............................................................................................................ 45 Analiza wpływu zmiennych określających względny dochód na zachowania prokreacyjne badanych generacji ............................................................................................................... 47 Wyniki badań ....................................................................................................................... 54 Podsumowanie ..................................................................................................................... 56 Literatura: ............................................................................................................................. 57 Monika Stanny-Burak PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH A GOSPODARKA ROLNA W LATACH DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH (NA PRZYKŁADZIE WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIEGO)....................................... 59 Wstęp.................................................................................................................................... 59 Cel i hipotezy badawcze....................................................................................................... 60 Układ pracy .......................................................................................................................... 63 Rezultaty poznawcze i aplikacyjne rozprawy ...................................................................... 64 Bibliografia wybrana:........................................................................................................... 77 Wybrane materiały źródłowe: .............................................................................................. 78 4 Milena Pietruszek Zakład Demografii, Uniwersytet Łódzki TERYTORIALNE ZRÓŻNICOWANIE PŁODNOŚCI W POLSCE – OCENA ZJAWISKA Na podstawie obserwacji zmian zachodzących w płodności oraz dzietności kobiet w Polsce w ostatnich dwu dekadach dwudziestego wieku można stwierdzić, że istnieją w tym względzie różnice międzyregionalne [por. Pietruszek 2001]. Wysoka dzietność występuje w pasie wschodnim, podczas gdy relatywnie niska w województwach Polski Zachodniej i Północno-Zachodniej. Stale wyższa jest także przeciętna liczba dzieci rodzonych przez mieszkanki wsi aniżeli miast – na wsi te same poziomy dzietności co w miastach pojawiają się po upływie 10-11 lat. W starszych grupach wieku rozrodczego najwyższe częstości urodzeń występują na terenach o wysokiej dzietności, najniższe zaś na obszarach niskim jej poziomie. Tylko w najmłodszej grupie (15-19 lat) wyższą częstością urodzeń charakteryzują się obszary zachodnie, niższą zaś wschodnie. Reforma administracyjna z roku 1999 spowodowała, iż w skład nowych, większych od poprzednich, jednostek terytorialnych weszły odmienne, nie tylko pod względem demograficznym, obszary. Np. w województwie mazowieckim znalazły się tereny o niskiej dzietności (stare województwo stołeczne warszawskie) oraz o wysokiej (np. dawne siedleckie), co spowodowało, że analizując dane na poziomie obecnych jednostek administracyjnych moglibyśmy odnieść wrażenie, iż różnice w częstości urodzeń w poszczególnych grupach wieku oraz poziomie dzietności ulegają zmniejszeniu i w skali kraju zjawisko to przyjmuje prawie jednorodną postać. Dysponując danymi na poziomie powiatów możemy stwierdzić, że różnice dzietności pomiędzy poszczególnymi powiatami są duże, szczególnie w rozległych województwach, które objęły swym zasięgiem heterogeniczne pod względem zjawisk demograficznych terytoria. Dodatkowo analizę zmian płodności komplikuje fakt zróżnicowania postaw prokreacyjnych mieszkanek miast i wsi, co z kolei powoduje konieczność uwzględniania poziomu urbanizacji w powiatach. Aby określić możliwe uwarunkowania kształtujących się wzorców dzietności w poniżej przeprowadzonej analizie zajmę się oceną zróżnicowania dzietności oraz płodności, a także urodzeń pozamałżeńskich w Polsce w układzie powiatów w roku 2000 (badanie to zostało 5 przeprowadzone dla ogółu mieszkańców powiatów ziemskich1, dla mieszkańców miast włącznie z powiatami grodzkimi, oraz dla wsi w powiatach ziemskich). Prognoza ludności Polski na lata 1999-2030 [Bolesławski, Rutkowska, 2000] zasadzała się na założeniu, iż różnice w dzietności na wsi i w miastach pomiędzy poszczególnymi województwami będą ulegały zmniejszeniu, a w konsekwencji od 2010-2015 roku nastąpi ujednolicenie zachowań prokreacyjnych w takim przekroju w skali kraju w zakresie liczby rodzonych dzieci oraz wieku wydawania na świat potomstwa. W dalszym toku rozważań spróbuję odpowiedzieć, czy sytuacja taka wydaje się możliwa. Różnice przestrzenne w poziomach dzietności teoretycznej w powiatach W skali kraju obserwujemy stałe obniżanie się dzietności. W roku 2002 teoretyczny współczynnik dzietności osiągnął najniższy odnotowany dotychczas w Polsce poziom 1,249. W 64% powiatów (ale tylko w jednej czwartej ziemskich) wartości teoretycznego współczynnika dzietności z roku 2000 były niższe od odnotowanych w roku 1999. Najniższa wartość omawianego współczynnika w powiatach ziemskich wystąpiła (2000r.) w powiecie opolskim (woj. opolskie) – 0,986, najwyższa odnotowana została dla powiatu limanowskiego - 2,102 (małopolskie). Najwyższa dzietność występowała w powiatach wschodnich, północno-wschodnich oraz w południowych2, zaś najniższa w powiatach województw środkowej, południowo-zachodniej i zachodniej części Polski3 (mapa 1). W poszczególnych województwach rozpiętości pomiędzy powiatami o ekstremalnych wartościach omawianego współczynnika znacznie się różniły. W jednych, jak w lubuskim, czy wielkopolskim, były niewielkie: ok. 0,2-0,4 urodzeń, w innych dochodziły do 0,9 – małopolskie, podlaskie (w miastach województwa mazowieckiego 1,7-1,8). Przedstawione różnice spowodowane są z jednej strony dysproporcjami w wielkości zajmowanych przez poszczególne województwa obszarów, z drugiej strony ich wewnętrznym zróżnicowaniem ekonomicznym i kulturowym oraz dotychczasowym przebiegiem zmian dzietności. W miastach rozpiętość między powiatem charakteryzującym się najniższą dzietnością, a najwyższą była wyższa niż dla powiatów ogółem – od 0,7 do 2,8. W żadnym powiecie poza siedleckim wartość teoretycznego współczynnika dzietności w miastach nie przekroczyła 1 Ze względu na różnice w zachowaniach prokreacyjnych mieszkanek miast i wsi, przejawiające się m.in. w kształtowaniu się wartości współczynnika dzietności oraz współczynników płodności w poszczególnych grupach wieku, płodność oraz dzietność mieszkanek powiatów grodzkich, a więc miast, zostanie przedstawiona oddzielnie przy analizie poświęconej płodności oraz dzietności w miastach. 2 M.in. limanowskim i nowosądeckim – woj. małopolskie, suwalskim i łomżyńskim - podlaskie, brzozowskim podkarpackie, we wschodnich powiatach województwa mazowieckiego – makowskim, siedleckim, ostrołęckim. 3 Np. w opolskim - opolski, krapkowicki, kędzierzyńsko-kozielski, strzelecki, śląskim - będziński, raciborski, dolnośląskim dzierżoniowski, ząbkowicki, a także w części łódzkiego - pabianicki, zgierski. 6 poziomu zapewniającego w długim okresie prostą zastępowalność pokoleń4. W powiatach grodzkich najniższa dzietność występowała w miastach: Sopot, Sosnowiec, Świnoujście, Jelenia Góra, Łódź, Dąbrowa Górnicza, czy Gliwice, zaś najwyższa w Suwałkach, Nowym Sączu, Białej Podlaskiej oraz w Lesznie. W miastach powiatów ziemskich najwyższa dzietność charakteryzowała głównie powiaty województw: mazowieckiego, wielkopolskiego, pomorskiego, kujawsko-pomorskiego oraz małopolskiego, najniższa przede wszystkim powiaty województw dolnośląskiego, opolskiego oraz śląskiego5. Mapa 1 Współczynniki dzietności teoretycznej ogółem w układzie powiatów* – rok 2000 współczynniki dzietności powiaty ogółem poniżej 1,3 powyżej 1,6 pozostałe ziemskie grodzkie (niesklasyfikowane) (68) (57) (183) (65) * - uwzględniono tylko powiaty ziemskie Źródło: Opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS Na wsi wartości współczynników dzietności teoretycznej dla powiatów przyjmowały od 0,975 (piaseczyński – mazowieckie) do 2,215 (limanowski). Najwyższa dzietność na wsi 4 Kolejna najwyższa wynosiła 1,699 – powiat ostrołęcki w województwie mazowieckim. Wysoka m.in.: siedlecki, garwoliński, także łosicki w mazowieckim, kaliski i leszczyński w wielkopolskim kartuski, kościerski w pomorskim, proszowicki, limanowski, bocheński w małopolskim; najniższa: wrocławski, wołowski, złotoryjski - dolnośląskie, opolski, kędzierzyńsko-kozielski – opolskie. 5 7 występowała w powiatach województw: podlaskiego, warmińsko-mazurskiego, małopolskiego, lubelskiego, pomorskiego oraz mazowieckiego6, zaś najniższe współczynniki dzietności w powiatach województw Polski Południowo-Zachodniej7. Różnice przestrzenne w poziomie płodności w powiatach Na tak obliczone i analizowane wcześniej wartości współczynników dzietności składają się cząstkowe współczynniki płodności, prześledźmy więc różnice, jakie występują w częstości urodzeń w poszczególnych grupach wieku. Najmłodsza grupa wieku rozrodczego, 15-19 lat, charakteryzuje się odmiennym aniżeli pozostałe grupy rozkładem przestrzennym poziomu badanego współczynnika. Dla Polski ogółem w 2000 roku współczynnik ten przyjął wartość 16,9. O ile w województwach podlaskim, małopolskim i podkarpackim przypadało ok. 13 urodzeń na każde 1000 nastolatek, o tyle w zachodniopomorskim, lubuskim i warmińsko-mazurskim 21 do 24. Najmniej urodzeń w tej grupie wieku było w miastach powiatu brzozowskiego – podkarpackie – blisko 3, najwięcej – ponad 40 – na wsi powiatu bielskiego – podlaskie i goleniowskiego – zachodniopomorskie. W tej grupie wieku, podobnie jak w okresie poprzedzającym analizę, najwyższa płodność obejmowała obszary o ogólnym wysokim poziomie płodności, a także płodności ogółem (choć istnieją także wyjątki – np. powiat bielsko-podlaski) vice-versa wysoka płodność nastolatek (grupa 15-19 lat) występowała na terenach o niskim ogólnym poziomie dzietności, co jak się zdaje ma silny związek z wzorcami kulturowymi. Relatywnie niską płodnością nastolatek charakteryzowały się obszary Polski Wschodniej, Północno- i Południowo-Wschodniej8, a także w części województwa łódzkiego (skierniewicki, rawski) i świętokrzyskiego (buski, włoszczowski). Wysoka płodność nastolatek (dla Polski ogółem) występowała w powiatach północnych, zachodnich oraz północno- i południowo-zachodnich9 (por. mapa 2). 6 Podlaskie - augustowski, suwalski, warmińsko-mazurskie - iławski, małopolskie - limanowski, nowosądecki, lubelskiego łukowski, pomorskie - wejherowski, kartuski, pucki, mazowieckie - mławski, wyszkowski. 7 Województw dolnośląskie - ząbkowicki, opolskie - krapkowicki, opolski, namysłowski i kędzierzyńsko-kozielski, śląskie będziński, tarnogórski, gliwicki oraz mikołowski, mazowieckie - piaseczyński i pruszkowski. 8 Powiaty województwa małopolskiego (nowosądecki, limanowski, miasta - limanowski, proszowicki, wieś - dąbrowski, limanowski), podkarpackiego (kolbuszowski, miasta – brzozowski, proszowicki, wieś – kolbuszowski), lubelskiego (miasta – włodawski, parczewski, chełmski), podlaskiego (bielski, białostocki; miasta – moniecki, wieś - bielski), mazowieckiego (pruszkowski, warszawski, wieś – otwocki, legionowski). 9 M.in. w województwie zachodniopomorskim powiat: koszaliński, gryficki, policki, sławieński, kamieński, w pomorskim słupski, w warmińsko-mazurskim olsztyński, nidzicki, dolnośląskim górowski, w lubuskim żarski, sulęciński. W miastach w: rypińskim (kujawsko-pomorskie), leszczyńskim (wielkopolskie), koszalińskim (zachodnio-pomorskie), łomżyńskim, sejneńskim (podlaskie), kamiennogórskim i średzkim (dolnośląskie), zaś na wsi w zachodnio-pomorskim - goleniowski, drawski, białogardzki, kamieński, gryficki, sławieński, szczecinecki), nidzicki w warmińsko-mazurskim, sulęciński w lubuskim, głogowski w dolnośląskim. 8 W kolejnych grupach wieku najwyższą częstością urodzeń charakteryzowały się głównie kobiety w powiatach Polski Wschodniej, a w grupie 20-latek także Polski Północnej. Najniższa płodność występowała w powiatach południowo-zachodnich oraz zachodnich. W roku 2000 współczynnik płodności kobiet w wieku 20-24 lata dla Polski ogółem 81,3. W powiatach ziemskich mieścił się on w obszarze zmienności 59,1-124,610. Płodność kobiet w tej grupie ogółem przeważała nas nad płodnością w kolejnej pięcioletniej grupie w około jednej trzeciej powiatów w roku 2000 (w roku 1999 w około połowie). W miastach tylko w co piątym powiecie płodność tej grupy przeważała nad płodnością w wieku 25-29 (w 1999 w co czwartym; w tym w nielicznych grodzkich), na wsi nadal jeszcze w większości powiatów przeważała płodność tej grupy wieku (około 60%). W ostatnich latach ubiegłego stulecia w skali kraju następowało przesuwanie najwyższej wartości wskaźnika natężenia urodzeń z grupy wieku 20-24 lata do starszych grup. Zjawisko to jest widoczne także w skali powiatów. Świadczy ono o zmianach zachowań prokreacyjnych, szczególnie wśród mieszkanek miast, polegających na upowszechnianiu się nowego wzorca płodności, w którym kobiety decydują się na urodzenie dziecka w późniejszym wieku. Mapa 2 Współczynniki płodności w wieku 15-19 lat w powiatach ziemskich ogółem wsp. płodności 15-19 lat ogółem poniżej 14,5 powyżej 22,6 pozostałe ziemskie grodzkie (niesklasyfikowane) (62) (60) (186) (65) Źródło: Jak mapa 1 10 Wyjątkiem był tutaj powiat warszawski, w którym płodność w omawianej grupie wieku w roku 1999 wyniosła 46,26, a w 2000 – 59,14. Należy mieć jednak na uwadze, że jest on powiatem ziemskim, ale faktycznie zamieszkuje go wyłącznie ludność miejska. 9 Powiaty o najwyższych wskaźnikach płodności w tej grupie wieku (20-24 lata), to kartuski, kościerski (pomorskie), grodziski, koniński, kaliski (wielkopolskie), łomżyński (podlaskie), siedlecki i płocki (mazowieckie), zaś o najniższych: w województwie mazowieckim: warszawski, pruszkowski, legionowski, w opolskim: krapkowicki i opolski, w łódzkim – pabianicki, w śląskim: raciborski, tarnogórski, czy mikołowski, zaś w dolnośląskim: oławski, lubiński i jeleniogórski (mapa 3). Mapa 3 Współczynniki płodności w wieku 20-24 lata - powiaty ziemskie ogółem, 2000r. współczynniki płodności 20-24 powiaty ogółem poniżej 80 powyżej 103 pozostałe ziemskie grodzkie (niesklasyfikowane) (52) (54) (202) (65) Źródło: Jak mapa 1 W miastach współczynnik płodności kobiet w wieku 20-24 lata osiągnął wartość 67,9 i wahał się w powiatach grodzkich od 33 do 85,411. W powiatach ziemskich omawiany współczynnik oscylował między 41,2-12212. Najwyższe wartości przyjmował w powiatach województwa kujawsko-pomorskiego (tucholski i lipnowski), mazowieckiego, i wielkopolskiego (leszczyński i kaliski), a także w kilku w województwie pomorskim. Najniższą płodnością w grupie 20-24 lata charakteryzowały się powiaty województw: dolnośląskiego, lubelskiego, mazowieckiego, podlaskiego, podkarpackiego, a także świętokrzyskiego i opolskiego. 11 Najniższy był w Sopocie, a także w Jeleniej Górze, Świnoujściu, Białymstoku, Wrocławiu, Gliwicach, najwyższy – w Grudziądzu, Ostrołęce, również w Siemianowicach Śląskich, Rudzie Śląskiej i Rybniku. 12 Maksymalne wartości współczynnika wynosiły: 216,67 w roku 1999 i 179,1 w 2000 w powiecie siedleckim, w którym ludność miejska stanowi tylko 3%, podobnie w kaliskim, gdzie tylko 2% ludności, to ludność zamieszkała w miastach. 10 Na wsi współczynnik płodności dla tej grupy wieku wyniósł 103. Najniższą płodnością kobiet wiejskich z badanej grupy charakteryzował się powiat piaseczyński – 54,3, najwyższą: sierpecki – 151,77 (mazowieckie). Oprócz powiatu piaseczyńskiego niska płodność występowała głównie w powiatach w województwie: śląskim, opolskim, dolnośląskim oraz mazowieckim13. Relatywnie wysoką płodność reprezentowały głównie powiaty Polski Północnej i Środkowej14. Mapa 4 Współczynniki płodności w wieku 25-29 lat w powiatach ziemskich ogółem wsp. płodności 25-29 ogółem poniżej 84 powyżej 108 pozostałe ziemskie grodzkie (niesklasyfikowane) (56) (59) (193) (65) Źródło: Jak mapa 1 W ostatnich latach następowało przesuwanie najwyższej wartości wskaźnika natężenia urodzeń z grupy wieku 20-24 lata do starszych grup i to zjawisko jest widoczne w skali powiatów. Dla Polski ogółem przypadało w roku 2000 92,2 urodzeń na 1000 kobiet w wieku 25-29 lat. W powiatach ziemskich wartości omawianego współczynnika mieściły się między 67,1 a 147,8. Niska płodność występowała w przeważającej mierze w powiatach województw Polski Zachodniej, Północno- i Południowo-Zachodniej15. Wysoką płodnością charakteryzowały się powiaty południowo-wschodnie, wschodnie oraz północno-wschodnie, 13 M.in.: pruszkowski, warszawski zachodni (mazowieckie), krapkowicki, opolski i prudnicki (opolskie), wałbrzyski, kłodzki (dolnośląskie), a także mikołowski i tyski (śląskie). 14 Powiaty: chojnicki, wejherowski, pucki, lęborski, bytowski, kościerski (pomorskie), iławski (warmińsko-mazurskie), grodziski (wielkopolskie), wyszkowski, sierpecki (mazowieckie). 15 M.in. powiat: policki, kamieński (zachodniopomorskie), opolski, kędzierzyńsko-kozielski, krapkowicki (opolski), a także powiaty województwa śląskiego, dolnośląskie oraz lubuskiego. 11 oraz kilka powiatów położonych w innych częściach kraju16 (mapa 4). W miastach współczynnik płodności, w skali kraju, w grupie wieku 25-29 lat przyjął wartość 84,7. Najniższa liczba urodzeń przypadających na 1000 kobiet w omawianej grupie wieku wynosiła 56,6, najwyższa: 174,6. Relatywnie niską płodnością charakteryzowały się powiaty Polski Południowo-Zachodniej17, a także powiaty województwa zachodniopomorskiego (sławieński, świdnicki). Wysoka płodność występowała w powiatach: łomżyńskim, sejneńskim (podlaskie), piotrkowskim, opoczyńskim (łódzkie), namysłowskim (opolskie), jarocińskim, mogileńskim (wielkopolskie), kartuskim (pomorskie). Na wsi współczynnik płodności w tej grupie wieku osiągnął poziom 104,2 urodzeń na 1000 kobiet (przekroczył wartość współczynnika płodności w 20-24 lata). Wartość omawianego współczynnika oscylowała między 66-154. Najniższa występowała w powiatach Polski Południowo-Zachodniej oraz Północno-Zachodniej18, najwyższa na obszarach wschodnich oraz północno- i południowo-wschodnich19. W kolejnej grupie, 30-34 lata, współczynnik płodności osiągnął poziom 51,3. W skali kraju jest on wyraźnie niższy aniżeli w młodszych grupach wieku, na poziomie powiatów widoczny jest jednak wzrost udziału płodności w tej grupie wieku w wartości współczynnika płodności całkowitej. W większości powiatów wartości współczynnika płodności w grupie 30-34 były niższe aniżeli w grupie 20-24 - na wsi tylko w dwóch były wyższe: łosickim (mazowieckie) oraz lubaczowskim (podkarpackie), w miastach sytuacja taka występowała w 24 przypadkach, z tym że w części powiatów miało to związek z urodzeniami dalszej kolejności, a nie opóźnianiem decyzji prokreacyjnych. Najniższa płodność w tej grupie wieku występowała w powiecie będzińskim – śląskie (29,3 w 2000), najwyższa w limanowskim – małopolskie (105,8). Niską płodnością charakteryzowały się powiaty Polski Południowo-Zachodniej20, a także część należących do województwa łódzkiego i zachodniopomorskiego. Stosunkowo wysokie współczynniki płodności występowały w powiatach północno-wschodnich i wschodnich21 (mapa 5). 16 Limanowski, nowosądecki, suski, myślenicki (małopolskie), ostrołęcki, makowski, siedlecki (mazowieckie), janowski, bialski, łukowski, radzyński (lubelskie), kartuski (pomorskie). 17 M.in.: opolski – opolskie, złotoryjski, wołowski, średzki – dolnośląskie, m. Sosnowiec – śląski. 18 Powiat namysłowski, kędzierzyńsko-kozielski, opolski w województwie opolskim, piaseczyński w mazowieckim, mikołowski, będziński w śląskim. 19 Łukowski – lubelskie, łomżyński, sejneński – podlaski, jarociński, mogileński – wielkopolskie, łańcucki – podkarpackie. 20 Powiaty: wałbrzyski, lubiński, wołowski, ząbkowicki, lwówecki, wałbrzyski – woj. dolnośląskie, gliwicki – śląskie, a także powiaty województwa opolskiego. 21 Powiat limanowski, nowosądecki - małopolskie, lubaczowski – podkarpackie, łukowski, bialski – lubelskie, suwalski, siemiatycki, kolneński, sejneński – podlaskie. 12 W miastach współczynnik płodności dla Polski osiągnął poziom 47,5, w powiatach ziemskich przyjmował wartości 21-15122, w grodzkich pomiędzy 31 a 71. Najniższa liczba urodzeń na 1000 kobiet w omawianej grupie wieku znamionowała powiaty przynależące do województw: dolnośląskiego, opolskiego, śląskiego, także wielkopolskiego, najwyższa powiatach wschodnich i południowo-wschodnich23, zaś z powiatów grodzkich najniższa była w Sopocie, Sosnowcu, Mysłowicach, Rudzie Śląskiej i Jaworznie, najwyższa w Suwałkach, Nowym Sączu, Krośnie, Łomży i Rzeszowie. W skali kraju, na wsi, współczynnik płodności w grupie 30-34 lata przyjął wartość 57,5, w powiatach 26,7 do 110,1 Najniższa płodność występowała w powiatach: dzierżoniowskim, wałbrzyskim, raciborskim, lubińskim, gliwickim bolesławieckim, (śląskie), lwóweckim, ząbkowickim kędzierzyńsko-kozielskim, (dolnośląskie), strzeleckim (opolskie), najwyższa w powiatach wschodnich24. Mapa 5 Współczynniki płodności w wieku 30-34 lata w powiatach ziemskich ogółem współczynniki płodności 30-34 powiaty ogółem poniżej 44 powyżej 65 pozostałe ziemskie grodzkie (nieskalsyfikowane) (62) (50) (196) (65) Źródło: Jak mapa 1 22 Najniższa w powiecie opolskim – opolskie, najwyższa w siedleckim – mazowieckie. Kolejny po siedleckim powiat limanowski, odnotował płodność na poziomie 86,5. 23 Najniższa: dolnośląskie - wołowski, średzki, jaworski, złotoryjski, ząbkowicki, opolskie - opolski, śląskie - będziński, wielkopolskie – koniński i rawicki, najwyższa: powiat łańcucki, brzozowski – podkarpackie, radzyński, lubelski – lubelskie, limanowski, brzeski, proszowicki, bocheński – małopolskie, garwoliński, przysuski, siedlecki – mazowieckie. 24 Powiat grajewski, kolneński, augustowski, sejneński, suwalski, siemiatycki – podlaskie, olecko-gołdapski – warmińskomazurskie, łukowski i bialski – lubelskie, nowosądecki – małopolskie, lubaczowski – podkarpackie. 13 Na 1000 kobiet w grupie wieku 35-39 przypadało 21 urodzeń (od 12 w powiecie opolskim, do 43,3 w limanowskim). W miastach był on niższy - 18,225, na wsi znacznie wyższy - 26 urodzeń26. W powiatach ziemskich nie przekraczał poziomu 1,3 - 14,9, w miastach w powiatach ziemskich 0,7 – 15,9, w powiatach grodzkich między 1,1 a 9,3. Na wsi wahał się między 0,7 – 16,5. Wartości współczynników płodności w najstarszej grupie wieku (45-49) w skali kraju były bardzo niskie i wynosiły: ogółem - 0,2, w miastach - 0,17, na wsi 0,3. W powiatach nie przekraczały wartości 1,4 (w miastach 2,4, na wsi 2,6). Największe bezwzględne rozpiętości wartości współczynnika płodności występowały w grupach wieku o najwyższej częstości urodzeń, a więc obu grupach dwudziestolatek oraz młodszej trzydziestolatek, najniższe były w dwu najstarszych grupach, następnie w najmłodszej 15-19 oraz starszej trzydziestolatek. Za wyjątkiem najmłodszej grupy największe rozpiętości w poziomie grupowych współczynników występowały w województwach: mazowieckim (najwyższa w grupie wieku 20-24, jedna z wyższych w trzech kolejnych grupach), małopolskim, lubelskim i podlaskim, najniższe zaś w opolskim, lubuskim. Analiza przestrzennej dyspersji płodności w latach 1981-1998 [Pietruszek, 2001] wykazuje istnienie odmiennego wzorca płodności w Polsce Wschodniej oraz Północnej i Zachodniej. Powyższe badanie potwierdza występowanie istotnych różnic w płodności pomiędzy powiatami. Relatywnie niska, w miarę jednorodna przestrzennie, płodność występuje szczególnie na południowym-zachodzie kraju. Wysoka – w skali kraju - częstość urodzeń w poszczególnych grupach wieku występuje na wschodzie. Oprócz różnic w częstości urodzeń w poszczególnych powiatach należy zwrócić uwagę na odmienność wzorców płodności (czyli rozkładów współczynników płodności) obrazujących różnice w poziomach omawianych współczynników oraz udziałów płodności w poszczególnych grupach wieku w płodności całkowitej. Na przykład w miastach powiatów: jarocińskiego i tucholskiego przy wartościach współczynników dzietności dużo powyżej średniej krajowej najwyższa płodność występuje w grupie wieku 25-29 w pierwszym, zaś 20-24 w drugim (por. wykresy 1-2). Podobnie rzecz kształtuje się w przypadku powiatów limanowskiego i sierpeckiego. Z kolei w Sopocie niskiemu poziomowi dzietności towarzyszy niemalże taka sama wartość współczynnika płodności w grupie 30-34 lata, co w grupie 25-29 lat, podczas gdy w miastach powiatu opolskiego maksimum urodzeń przypada ciągle w młodszej grupie 25 W powiatach ziemskich: 6,9-57,7 (zwoleński – mazowieckie i ostrołęcki), w grodzkich od 11,7 w Skierniewicach do 26,7 w Rzeszowie i 33,9 w Nowym Sączu. 26 Od 8,3 w chrzanowskim – małopolskie do 48,2 w ropczycko-sędziszowskim - podkarpackie. 14 20-latek. Na wsi urodzenia w starszych grupach wieku związane są głównie z urodzeniami dalszej kolejności, a nie z opóźnianiem decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka. Analizując dane dotyczące płodności i dzietności na poziomie powiatów, a więc niższym aniżeli uczynili to Autorzy cytowanej już prognozy ludności Polski, wydaje się mało prawdopodobne zniwelowanie w okresie najbliższych 15-20 lat występujących dotychczas w Polsce różnic przestrzennych w zachowaniach prokreacyjnych kobiet. Wzmocnić tę tezę może fakt ich utrzymywania się w całej powojennej historii. Zróżnicowanie udziałów urodzeń pozamałżeńskich W ostatnich dekadach zwiększał się udział urodzeń pozamałżeńskich we wszystkich urodzeniach. W analizowanym okresie co ósme dziecko urodzone było poza związkiem małżeńskim. Skala tego zjawiska jest różna w zależności od miejsca zamieszkania: co siódme urodzenie w miastach jest urodzeniem pozamałżeńskim, a na wsi co 11-12. Analiza dyspersji tego zjawiska wykazuje, iż najniższy udział urodzeń pozamałżeńskich występuje w Polsce Wschodniej i Południowo-Wschodniej, zaś najwyższy w Polsce Zachodniej i Północnej. O ile w powiatach wschodnich i południowo-wschodnich stanowiły one tylko 2-5% urodzeń, o tyle w powiatach północno-zachodnich i południowo-zachodnich wynosiły blisko jedną trzecią. W 2000 roku najniższym udziałem urodzeń pozamałżeńskich charakteryzował się kłobucki – woj. śląskie (2,8%), a także powiaty: kolbuszowski, ropczycko-sędziszowski, strzyżowski – woj. podkarpackie, bocheński, limanowski i tarnowski – małopolskie, kolneński, wysokomazowiecki – podlaskie. Najwyższy występował w powiatach: kamieńskim oraz białogardzkim (33,9% w 2000r.), a także gryfickim, polickim, koszalińskim, szczecineckim (województwo zachodniopomorskie), słupskim, (pomorskie), jeleniogórskim, zgorzeleckim, kłodzkim (dolnośląskie) (mapa 6). W miastach powiatów ziemskich najniższy udział urodzeń pozamałżeńskich wynosił 2,2% - powiat tarnowski (małopolskie). Niski udział tychże urodzeń występował w miastach powiatów wschodnich oraz południowo-wschodnich27, ale także w powiatach województwa śląskiego (kłobucki), łódzkiego (pajęczański), świętokrzyskiego i wielkopolskiego. Wysoki udział urodzeń, dochodzący do 40% (powiat jeleniogórski - dolnośląskie) jest charakterystyczny dla obszarów zachodnich, północno- i południowo-zachodnich28, a także województw: pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. W miastach powiatów grodzkich 27 M.in.: krośnieński, ropczycko-sękociński, brzozowski – podkarpackie, tarnowski, limanowski – małopolskie, siedlecki, białobrzeski – mazowieckie. 28 Powiaty: kamieński, gryficki, policki, świdnicki, białogardzki – woj. zachodniopomorskie, sulęciński, żarski, żegański – lubuskie, lubański – dolnośląskie. 15 występuje niższa w porównaniu do powiatów ziemskich rozpiętość udziału urodzeń pozamałżeńskich – od około 7-8% do blisko jednej trzeciej wszystkich urodzeń29. Mapa 6 Udziały urodzeń pozamałżeńskich w powiatach ziemskich ogółem w roku 2000 udziały urodzeń pozamałżeńskich powiaty ogółem poniżej 6% powyżej 20% pozostałe ziemskie grodzkie (niesklasyfikowane) (68) (47) (193) (65) Źródło: Jak mapa 1 Na wsi rozkład przestrzenny obszarów o relatywnie wysokich i niskich udziałach urodzeń pozamałżeńskich jest analogiczny jak w miastach. Najniższym udziałem tego typu urodzeń - 2,4% - charakteryzował się powiat: brzeski. Urodzenia pozamałżeńskie stanowiły niewielką część wszystkich urodzeń w powiatach ropczycko-sędziszowskim, dębickim, stalowowolskim (woj. podkarpackie), rybnickim, myszkowskim, zawierciańskim, kłobuckim (śląskie), limanowskim i bocheńskim (małopolskie), oleskim (opolskie), rawskim oraz pajęczańskim (łódzkie). Na wsi maksymalny udział urodzeń pozamałżeńskich dochodził, podobnie jak w miastach, do blisko 40% (powiat białogardzki – zachodniopomorskie). Wysoki, bo ok. 30%, udział tych urodzeń występował m.in. w powiatach: szczecineckim, kamieńskim, koszalińskim, goleniowskim – zachodniopomorskie, słubickim i żarskim – lubuskie, słupskim – pomorskie. 29 Najniższy udział - 7,8% - w Tarnobrzegu, poniżej 10% także w Tarnowie, Łomży, Rybniku, Białymstoku, Ostrołęce, Żorach, Siedlcach i Rzeszowie; najwyższy w Świnoujściu oraz w Wałbrzychu - 32,3%, ponad jedną piątą stanowiły m.in. w Koszalinie, Jeleniej Górze, Słupsku, Legnicy, Szczecinie, czy Gorzowie Wielkopolskim. 16 Rozkład urodzeń pozamałżeńskich (płodność pozamałżeńska) w poszczególnych grupach wieku charakteryzował się rozmieszczeniem zbliżonym do udziałów urodzeń pozamałżeńskich w ogólnej liczbie urodzeń. Możliwe przyczyny zróżnicowania przestrzennego zachowań prokreacyjnych w Polsce Analizując zróżnicowanie przestrzenne wszystkich omawianych mierników (opisujących płodność kobiet) składających się na w miarę pełny obraz zachowań prokreacyjnych można stwierdzić, iż sytuacja w jednych regionach Polski diametralnie różni się od występującej w innych regionach. W jednych powiatach relatywnie wysokie wartości współczynnikó dzietności współwystępowały z wysokimi udziałami urodzeń pozamałżeńskich30, w drugich z niskimi31, w innych niski poziom dzietności towarzyszył niskiemu udziałowi urodzeń pozamałżeńskich32, albo wysokiemu33. W analizie zachowań prokreacyjnych kobiet na poziomie powiatów zaobserwowano istotną zależność między poziomami dzietności w obu badanych latach. Jest to zgodne z wcześniejszymi obserwacjami, które wskazywały na długotrwałe występowanie wysokiej, czy też niskiej, dzietności stale na tych samych obszarach. Podobnie rzecz ma się w przypadku współczynników płodności, aczkolwiek dotyczy to tych 5-cioletnich grup wieku które mają największy udział we współczynniku dzietności ogólnej. Według badaczy teorii przejścia demograficznego [Iwanicka-Lyrowa, 1991] w Polsce, podobnie jak w większości państw europejskich, regionalne różnice poziomu płodności ukształtowały się w latach dwudziestych XX wieku i pogłębiły po II wojnie światowej. Różnice te ulegają stopniowej niwelacji w wyniku unifikacji postaw prokreacyjnych, ale jak przedstawiono powyżej nadal występują. Przemiany płodności wpierw obejmują duże miasta, zaś nowe wzorce zachowań prokreacyjnych przenikają od bogatszych regionów Polski do biedniejszych, choć istnieją w tym względzie wyjątki. Na stabilność międzyregionalnego modelu płodności w Polsce wskazywał P. Korcelli oraz E. Iwanicka-Lyrowa, J. Witkowski [1991, s. 29-35; s.65], J. Cegłowska, J. Niekrasz, F. Stokowski [1988], przy czym na obszarach zdominowanych przez rolnictwo wskaźniki płodności są nie tylko większe, ale i bardziej stabilne niż wskaźniki 30 Np. w koszalińskim, gryfickim, elbląskim, słupskim, lęborskim, krośnieńskim, odrzańskim, w których współczynniki dzietności były na poziomie około 1,5, udział urodzeń pozamałżeńskich przekroczył – w przypadku powiatu koszalińskiego do 30%. 31 W powiatach województw podkarpackiego (kolbuszowski, ropczycko-sędziszowski), małopolskiego (limanowski, nowosądecki, tarnowski) i mazowieckiego (ostrołęcki, siedlecki, wyszkowski). 32 M.in. w powiatach: opolskim i strzeleckim, tarnogórskim, będzińskim, gliwickim, czy wołoskim, w których współczynniki dzietności nie przekraczały 1,14, zaś udział urodzeń pozamałżeńskich był poniżej średniej krajowej. 33 W powiatach województw: dolnośląskiego – jeleniogórski, zgorzelecki, kłodzki, zachodniopomorskiego – kamieński i policki oraz lubuskiego. 17 regionów zurbanizowanych (rozrodczość w województwach o przewadze ludności miejskiej była i jest zdecydowanie niższa niż w województwach rolniczych). Przyczynami różnic w natężeniu zjawiska płodności w przestrzeni kraju są odmienne struktury wieku i cechy społeczno-zawodowe kobiet, takie jak poziom wykształcenia, aktywność zawodowa i charakter pracy - występujące zwłaszcza w dużych miastach i aglomeracjach miejskich, w których płodność jest najniższa. Zaobserwowane zmiany przestrzennego obrazu zachowań prokreacyjnych kobiet wiejskich świadczą o tym, że przemiany modelu rozrodczość są w różnym stopniu zaawansowane w poszczególnych regionach kraju. Tempo tych zmian, a przede wszystkim przestrzenne różnice w płodności kobiet wiejskich zależą od wielu czynników, wśród których na plan pierwszy wysuwają się warunki ekonomiczne, przemiany społeczne (urbanizacja ekonomiczna wsi), struktura społeczno-zawodowa ludności oraz różnice kulturowe. Wschodnie oraz południowo-wschodnie obszary Polski charakteryzują się stosunkowo niskim poziomem urbanizacji, mniej zaawansowanymi przemianami społecznoekonomicznymi, większym znaczeniem tradycji dla zachowań prokreacyjnych kobiet. W konsekwencji, modernizacja zachowań w zakresie rozrodczości (płodności) jest na tych obszarach mniej zaawansowana. Obszar Polski centralnej i południowej znajduje się w strefie oddziaływania aglomeracji miejskich, gdzie model rodziny małodzietnej pojawił się najwcześniej i utrwalił najsilniej. Zjawiska demograficzne na terenach wiejskich np. byłych województw warszawskiego, łódzkiego czy katowickiego mają bardziej zbliżony do miejskiego charakter, niż w małomiasteczkowym środowisku obszarów o wysokim udziale ludności rolniczej województw wschodnich (np. byłego bialskopodlaskiego, łomżyńskiego, czy ciechanowskiego). Badacze zróżnicowania demograficznego Polski wskazują na różne przyczyny, które mogą powodować istnienie takiej sytuacji. W. Wróblewska [1995] badając terytorialne zróżnicowanie natężenia urodzeń wśród nastolatek w Polsce wskazała na to, że lepsze warunki mieszkaniowe i wyższy standard mieszkań, a więc mniejsze zagęszczenie stymulują wyższą płodność nastolatek, podobnie jak nasilający się proces rozpadu małżeństw. Destymulantami płodności w najmłodszej grupie wieku rozrodczego są m.in. faktyczna religijność ludności34 oraz wzrost poziomu wykształcenia nastolatek (im więcej młodzieży uczy się w szkołach średnich, tym rzadsze są przypadki wczesnych urodzeń). Porównując korelacje między płodnością kobiet w poszczególnych grupach wieku, a wybranymi miernikami sytuacji społeczno-ekonomicznej cytowana autorka wykazała również, że 34 Została ona określona jako suma wszystkich rodzajów praktyk religijnych wykonywanych rzeczywiście przez ludność wyznania rzymsko-katolickiego. 18 zmienne będące destymulantami płodności ogółu kobiet, a więc konkurencyjne względem ich aktywności prokreacyjnej, są jednocześnie stymulantami płodności nastolatek (płodność nastolatek jest kształtowana przez grupę czynników, które nie wpływają na zróżnicowanie płodności kobiet dojrzałych oraz przez wspólne zmienne, których oddziaływanie wśród nastolatek i ogółu kobiet charakteryzuje się odmiennym rezultatem). Wyższy niż w pozostałych województwach udział urodzeń pozamałżeńskich charakterystyczny dla ziem odzyskanych może być efektem braku trwałego osadzenia we wcześniej ukształtowanej tradycji. Badanie zależności między poziomem dzietności a wybranymi miernikami społecznoekonomicznymi potwierdziło uzyskane we wcześniejszych badaniach powiązania. I tak, stwierdzono dodatnią zależność między dzietnością, a liczbą zawieranych małżeństw (przypadających na 1000 kobiet w wieku produkcyjnym). Dodatnia korelacja poziomu dzietności oraz liczby gospodarstw rolnych (liczba gospodarstw rolnych ogółem na 100 mieszkańców), zaś ujemna między wartościami współczynników płodności w poszczególnych grupach wieku (poza najmłodszą – 15-19 oraz najstarszą 45-49 lat), a udziałem kobiet zamieszkujących w miastach potwierdzają silny wpływ urbanizacji na zachowania prokreacyjne. Ujemne zależności z dochodami budżetów gmin (w zł na jednego faktycznie zamieszkałego mieszkańca), dochodami powiatów z udziałów w podatkach (dochody powiatów z udziałów w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa w zł na jednego mieszkańca), a także liczbą jednostek gospodarczych (jednostki gospodarcze REGON na 1000 mieszkańców), czy udziałem pracujących kobiet (wśród kobiet w wieku produkcyjnym faktycznie zamieszkałych na danym obszarze) wskazują na wpływ czynników ekonomicznych na dzietność. Równie silną determinantą zróżnicowania zachowań prokreacyjnych wydają się być różnice kulturowe, które ulegają powolniejszym zmianom niż warunki społeczno-ekonomiczne. Ich analiza (zmiennych niemierzalnych) jest jednak trudniejsza w analizie ilościowej. Wobec przedstawionych powyżej wpływów czynników społeczno-ekonomicznych oraz zaszłości historycznych na zachowania prokreacyjne nie wydaje się aby w najbliższym czasie mogło nastąpić ujednolicenie omawianych zachowań. Do takich przypuszczeń pozwalają skłaniać np. ciągle występujące znaczne różnice mikroregionalne w sytuacji ekonomicznej w Polsce (m.in. odmienne stopień bezrobocia, szczególnie wysoki na obszarach popegeerowskich). Z drugiej strony w obliczu silnego oddziaływania środków masowego 19 przekazu, powszechności szkolnictwa, wzrostu aspiracji młodych ludzi, a także wydłużania okresu kształcenia mogą one – w długim okresie czasu ulec unifikacji. Praca doktorska napisana w Katedrze Demografii Uniwersytet Łódzki w Łodzi pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego T. Kowaleskiego Recenzenci: prof. Maria Cieślak prof. Zofia Zarzycka Bibliografia: 1. Bolesławski L., Rutkowska L., 2000, Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999-2030, GUS, Warszawa. 2. Cegłowska J., Niekrasz J., Stokowski F., 1988, Ewolucja regionalnych podziałów demograficznych w Polsce, SGPiS, Warszawa. 3. Iwanicka-Lyrowa E., Witkowski J., 1991, Uwarunkowania, determinanty i przestrzenne zróżnicowanie płodności kobiet w latach 1975, 1980, 1983 i 1987, [w:] Korcelli P., Iwanicka-Lyrowa E. (red.), Geograficzne badania nad płodnością, Institute of Geography and Spatial Organisation Polish Academy of Science, Materiały konferencyjne 11, Warszawa. 4. Korcelli P., 1991, Międzyregionalne zmiany ludnościowe w Polsce: schematy płodności, [w:] Korcelli P., Iwanicka-Lyrowa E. (red.), Geograficzne badania nad płodnością, Institute of Geography and Spatial Organisation Polish Academy of Science, Materiały konferencyjne 11, Warszawa. 5. Pietruszek M., 2001, Regionalne zróżnicowanie dynamiki spadku płodności oraz dzietności teoretycznej w Polsce, [w:] Kowaleski J.T. (red.) Teraźniejszość i przyszłość demograficzna polskich regionów. Materiały na konferencję naukową Łódź, 18-19 czerwca 2001, Łódź. 6. Wróblewska W., 1995, Terytorialne zróżnicowanie natężenia urodzeń wśród nastolatek w Polsce – próba szukania wyjaśnień, „Studia Demograficzne”, nr 1 (119), s. 43-75. 20 Plan pracy doktorskiej Wprowadzenie Rozdział 1. Społeczno-demograficzne uwarunkowania zmian wzorca płodności 1.1 Uwarunkowania dzietności według teorii przejścia demograficznego ..........................11 1.2 Cząstkowe teorie płodności nawiązujące do teorii przejścia demograficznego.............17 1.3 Zagadnienia łącznego uwzględniania różnorodnych czynników...................................32 1.4 Stan polskich badań nad płodnością – lata 80. i 90........................................................38 Rozdział 2. Przemiany społeczno-gospodarcze jako kontekst kształtowania się wzorców płodności w Polsce 2.1 Obraz przemian społeczno-gospodarczych oraz demograficznych w latach 1989-2000 2.2 Zmiany płodności i rozrodczości w Polsce w latach 80. i 90. .......................................72 Rozdział 3. Zmiany rozrodczości i płodności w Polsce w okresie transformacji ustrojowej w porównaniu z krajami europejskimi 3.1 Różnice w kształtowaniu się wzorców płodności w krajach Europy ŚrodkowoWschodniej i Europy Zachodniej .................................................................................123 3.2 Polityka rodzinna w Polsce i wybranych krajach europejskich ...................................137 Rozdział 4. Zróżnicowanie płodności w powiatach w latach 1999-2000 (obraz sytuacji i próby objaśnienia) 4.1 Terytorialne zróżnicowanie płodności – ocena zjawiska.............................................153 4.2 Wybrane determinanty dzietności i płodności według badań empirycznych ..............183 4.3 Model uwarunkowań płodności ..................................................................................199 Rozdział 5. Uwagi końcowe 5.1 Próba oceny wzajemnych powiązań zachowań prokreacyjnych i przemian społecznogospodarczych w świetle przemian ostatniej dekady XX wieku ................................217 5.2 Perspektywy zmian zachowań prokreacyjnych............................................................223 Bibliografia 233 Spis tablic 241 Spis rysunków Spis map 242 244 Aneks 21 Aneta Ptak-Chmielewska Instytut Statystyki i Demografii Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoła Główna Handlowa STUDIA KARIER RÓWNOLEGŁYCH W DEMOGRAFII (autoreferat) Cel pracy i podstawowe hipotezy badawcze W ostatnich latach w badaniach demograficznych obserwuje się szereg zmian w ujęciach podstawowych procesów i zjawisk. Zmiany te związane są ze zmianą paradygmatu w demografii, czyli przejściem od struktur do procesów, z poziomu makro na poziom mikro, od analizy do syntezy, od pewności do niepewności. W tradycyjnym podejściu w analizach demograficznych zjawiska i procesy były analizowane oddzielnie, a przedmiotem obserwacji były zdarzenia i ich struktury. Tymczasem oprócz oceny zmian w pojedynczych procesach czy zjawiskach jest konieczne badanie wzajemnych związków pomiędzy różnymi zjawiskami i różnymi procesami, nie tylko demograficznymi. W badaniu zależności istotne jest poszukiwanie mechanizmów przyczynowo-skutkowych i objaśnianie, jakie czynniki generują zdarzenia i struktury. Mechanizm przyczynowo-skutkowy jest określany jako proces koordynujący, który zarządza przebiegiem życia jednostki, reguluje rozkład w czasie i sekwencję zdarzeń życiowych w cyklu życia. Zmiana paradygmatu w demografii pociągnęła za sobą rozwój nowego wymiaru badań i metod analizy w tej dziedzinie. Badaniami tymi są najczęściej badania retrospektywne i panelowe, których upowszechnienie współwystępowało z rozwojem i wzrost aplikacji różnych metod i modeli z zakresu analizy historii zdarzeń. W obszarze zmiany paradygmatu w badaniach demograficznych mieszczą się zagadnienia studiów karier i biografii przebiegu życia jednostki. Przedmiotem studiów w pracy są trzy kariery równoległe (tj. takie, które realizują się w tym samym czasie i wpływają na siebie nawzajem): rodzinna, zawodowa i migracyjna, będące składowymi biografii jednostki. Główne cele pracy to: 1. Określenie zakresu i skali powiązań pomiędzy trzema karierami (zdarzeniami z tych karier): rodzinną, zawodową i migracyjną doświadczanymi przez jednostkę. 23 2. Określenie przebiegu każdej z karier oraz poszukiwanie (określenie i zbadanie) mechanizmów przyczynowo-skutkowych leżących u podstaw każdej z karier i trzech łącznie. 3. Ocena stabilności w czasie mechanizmów przyczynowo-skutkowych. Wymienione uprzednio cele posłużyły do weryfikacji następujących hipotez badawczych: 1. Zmiana przebiegu kariery jest związana z sekwencją i rozkładem w czasie zdarzeń składających się na każdą z karier. Kariera rodzinna kobiet w Polsce oparta jest na tradycyjnym modelu rodziny, związanym z historią pierwszego małżeństwa. Przed okresem transformacji tj. do roku 1989 małżeńskość charakteryzowała się niemalże uniwersalnością wstępowania w związek małżeński i młodym wiekiem zawierania związku małżeńskiego. Zjawisko związków nieformalnych było zjawiskiem marginalnym. Zakładanie rodziny z sukcesem współzawodniczyło z innymi karierami. Dominował model rodziny z dwójką dzieci. Wiek przy urodzeniu pierwszego dziecka można było uznać za stosunkowo niski. Udział urodzeń pozamałżeńskich utrzymywał się na niskim poziomie (56%). Płodność była na poziomie zapewniającym zastępowalność pokoleń. Kariera rodzinna kobiet była silnie związana z historią pierwszego małżeństwa. Model rodziny w analizowanym czasie można było uznać za model tradycyjny o następującej sekwencji zdarzeń: zawarcie związku małżeńskiego, urodzenia kolejnych dzieci, zgon współmałżonka oznaczający rozpad rodziny. 2. Zakres i skala powiązań pomiędzy zdarzeniami z różnych karier przebiegają różnokierunkowo i podlegają zmianom w czasie, co powoduje, iż przebieg karier jest zróżnicowany (zaburzony) w czasie. Zdarzenia z innych karier wpływają na przebieg kariery rodzinnej kobiet – w tym na zmiany stanów to jest: przejście ze stanu zamężna do stanu zamężna z 1 dzieckiem oraz na przejście ze stanu zamężna z 1 dzieckiem do stanu zamężna z 2 dzieci. Zdarzenia z innych karier tj. zawodowej i migracyjnej realizowanych równolegle do kariery rodzinnej wpływają na jej przebieg. Mogą one powodować zmiany zarówno w rozkładzie w czasie zdarzeń w karierze rodzinnej jak i wpływać na sekwencje tych zdarzeń. Gospodarkę Polski w analizowanym okresie (przed transformacją systemową) charakteryzował niski poziom dochodów. Płace były kontrolowane przez państwo i utrzymywane na niskim poziomie. Model rodziny z jednym z rodziców pracującym tzw. 24 “breadwinner” nie był adekwatny do ówczesnych warunków. Praca zawodowa kobiet była wymuszona poprzez warunki ekonomiczne funkcjonowania rodziny. Udział kobiet w rynku pracy był wysoki, zatem posiadanie dzieci wiązało się z wysokimi kosztami alternatywnymi. Rekompensowane to było dobrze rozwiniętym systemem opieki publicznej nad dziećmi z niską odpłatnością. Politykę społeczną można było określić jako sprzyjającą rodzinie. 3. Siła oddziaływania mechanizmów przyczynowo-skutkowych leżących u podstaw realizacji karier zmienia się w czasie, wpływając w istotny sposób na przebieg kariery zależnej. Oddziaływanie występowania zdarzeń w innych karierach na karierę rozpatrywaną jako zależną ulega zmianom w czasie. Przewidywano, że zmiana aktywności zawodowej ma największy wpływ na urodzenie pierwszego dziecka w karierze rodzinnej, natomiast wpływ na urodzenie kolejnego dziecka jest zapewne słabszy. Podobnie wpływ migracji na urodzenie dziecka ze względu na najwyższą aktywność migracyjna kobiet w początkowych latach trwania małżeństwa ma większy wpływ na urodzenie pierwszego dziecka niż drugiego. Zakres pracy, źródła danych i podstawowe metody badawcze Praca składa się z dwóch części: teoretycznej (rozdz. I i II) oraz aplikacyjnej (rozdz. III i IV). W rozdziale pierwszym omówiono podstawy teoretyczne badania karier równoległych w demografii. Przedstawiono podstawowe pojęcia i definicje, wybrane teorie oraz metody i modele wykorzystywane w demografii w badaniu karier równoległych. Do teorii wykorzystanych i omówionych w pracy należą: teoria funkcjonowania rodzin i gospodarstw domowych (new home economics), teoria inwestowania w kapitał ludzki (human capital theory), teoria inwestowania w kapitał społeczny (social capital theory), teoria i hipoteza Easterlina, teoria płodności Leibensteina, koncepcja drugiego przejścia demograficznego (the second demographic transition theory), teoria społecznych interakcji (social interactions theory) oraz teoria przyczynowości (causality theory). Jako główne modele na użytek badania karier równoległych w demografii zostały wybrane modele analizy nieparametrycznej (modele ryzyk konkurencyjnych, tablice trwania życia Kaplana-Meiera), modele parametryczne (model wykładniczy przedziałami stały bez efektów przekrojowych i włączający efekty przekrojowe) oraz modele semiparametryczne (modele wskaźnika przejścia – modele Coxa). Na zakończenie pierwszego rozdziału sformułowano podstawowe hipotezy badawcze i przyjęte rozwiązania. 25 W rozdziale drugim przedstawiono i omówiono potencjalne źródła informacji, mogące stanowić podstawę do analizy karier równoległych. Podjęto decyzję, iż analiza trzech karier oparta będzie na wynikach dwóch badań retrospektywnych przeprowadzonych w Polsce w 1988 i 1991 roku. Wyniki tych badań uznano za komplementarne i stanowiące podstawę do konstrukcji wspólnej bazy danych do estymacji modeli. Utworzone bazy danych umożliwiają określenie: kohort urodzeniowych za lata 1900-1976, kohort małżeńskich i urodzeń za lata 1920-1991. Okres ten dotyczy głównie lat powojennych i gospodarki centralnie planowanej czyli lat 1946-1991. W rozdziale tym znalazło się omówienie takich zagadnień jak: metody zbierania danych użytecznych z punktu widzenia analizy historii zdarzeń, rodzaje baz danych, jak również utrudnienia powstające przy konstrukcji łączonych baz danych. Nowym aspektem przeprowadzonych studiów jest budowa i wykorzystanie połączonej bazy danych z dwóch przeprowadzonych w Polsce badań retrospektywnych 1988 i 1991. Badanie karier równoległych zostało przeprowadzone z wykorzystaniem dwóch szkół w demografii: szkoły francuskiej wykorzystującej tradycyjną metodę nieparametryczną analizy historii zdarzeń – model ryzyk konkurencyjnych (rozdział III), oraz szkoły niemieckiej wykorzystującej teorię przyczynowości (rozdział IV). W rozdziale trzecim wykorzystano modele analizy nieparametrycznej do poszukiwania skali zależności (jednostronna zależność, dwustronna zależność lub jej brak) oraz oceny zmian tej zależności w czasie. Modele ryzyk konkurencyjnych objęły zarówno modele oparte na przestrzeni dwuwymiarowej do badania karier parami czyli powiązań kariery rodzinnej i zawodowej, powiązań kariery rodzinnej i migracyjnej oraz powiązań kariery zawodowej i migracyjnej, jak również modele oparte na przestrzeni trójwymiarowej do badania trzech karier równocześnie. Istota modelu ryzyk konkurencyjnych wykorzystuje informacje o zdarzeniach, kolejności ich występowania oraz czasie wystąpienia zdarzenia. Metoda ryzyk konkurencyjnych wykorzystana w tej pracy opiera się na ujęciu nieparametrycznym. Wskaźnik hazardu estymowany jest z wykorzystaniem metody nieparametrycznej – tradycyjnych tablic trwania życia a następnie zastosowane są odpowiednie testy do porównania oszacowanych wskaźników. Obserwacja prowadzona była o momentu zawarcia pierwszego związku małżeńskiego przez kobietę przez okres pierwszych 15 lat trwania związku. W modelu uwzględniono tylko pierwsze urodzenia tj. urodzenie pierwszego dziecka po zawarciu związku (jeśli dziecko przyszło na świat przed ślubem, to takie jednostki nie zostały uwzględnione w analizie) w karierze rodzinnej, pierwszą migrację, jaka miała miejsce po 26 zawarciu związku w karierze migracyjnej oraz pierwszą zmianę stanu aktywności zawodowej, jaka miała miejsce po zawarciu związku w karierze zawodowej. Jeśli kobieta nie urodziła dziecka, nie doświadczyła migracji, lub nie doświadczyła zmiany stanu aktywności zawodowej aż do momentu, w którym przeprowadzone było badanie to jest sytuacja, w której jednostka taka pozostawała w zbiorze jednostek wystawionych na ryzyko doświadczenia zdarzenia do końca okresu obserwacji tj. 15 lat trwania związku lub do momentu badania, jeśli wystąpił przed upływem tego czasu to stanowi ona przypadek obserwacji obciętej. W modelu dwuwymiarowym każdej jednostce z badanej kohorty przypisujemy dwuwymiarową zmienną losową (T1, T2) gdzie T1 jest czasem oczekiwania na urodzenie pierwszego dziecka, a T2 jest czasem oczekiwania na wystąpienie pierwszej migracji po zawarciu związku w przypadku badania karier rodzinnej i zawodowej. W przypadku badania kariery rodzinnej i zawodowej T1 oznacza czas oczekiwania na urodzenie dziecka, a T2 czas oczekiwania na pierwszą zmianę aktywności zawodowej po zawarciu związku. Dla karier zawodowej i migracyjnej będzie to oznaczać odpowiednio: T1 – czas oczekiwania na pierwszą zmianę stanu aktywności zawodowej (czyli podjęcie lub utrata pracy) po zawarciu związku oraz T2 – czas oczekiwania na wystąpienie migracji. Następnym krokiem było określenie funkcji dożycia dwuwymiarowej zmiennej losowej (T1, T2), interpretowanej jako prawdopodobieństwo, że do czasu (t1, t2) żadne ze zdarzeń nie miało miejsca. S (t1 , t 2 ) = P(T1 ≥ t1 , T2 ≥ t 2 ), t 1 > 0, t 2 > 0 . (1) S (t1 , t 2 ) = 1 dla t1 ≤ 0 lub t 2 ≤ 0 . (2) Dwuwymiarową funkcję dożycia można rozpisać jako: S (t , t ), S (t1 , t 2 ) = 1 1 2 S 2 (t1 , t 2 ), t1 ≤ t2 t 2 ≤ t1 (3) . gdzie: S1(t1, t2) – to prawdopodobieństwo, że zdarzenie „1” wystąpi po czasie t1, zdarzenie „2” natomiast po czasie t2 z zachowaniem warunku t1 ≤ t 2 , tzn. zdarzenie „1” wyprzedzi wystąpienie zdarzenia „2”, czyli sytuacja, np. kiedy urodzenie dziecka wyprzedza wystąpienie migracji w przypadku karier rodzinnej i migracyjnej; 27 S2(t1, t2) – to prawdopodobieństwo, że zdarzenie „1” wystąpi po czasie t1, zdarzenie „2” natomiast po czasie t2 z zachowaniem warunku t 2 ≤ t1 , tzn. zdarzenie „2” wyprzedzi wystąpienie zdarzenia „1”, czyli sytuacja np. kiedy wystąpienie migracji wyprzedza urodzenie dziecka w przypadku karier rodzinnej i migracyjnej. Dysponując funkcją dożycia można wyznaczyć funkcje hazardu (intensywności) według kolejności wystąpienia badanych zdarzeń. Jeśli zmienne losowe T1 i T2 są niezależne, to brzegowe funkcje hazardu są równe funkcjom hazardu opisującym występowanie zdarzeń według kolejności. Jeśli warunek ten nie jest spełniony wówczas mówimy o występowaniu zależności pomiędzy tymi zdarzeniami. W modelu trójwymiarowym każdej jednostce z badanej kohorty przypisujemy trójwymiarową zmienną losową (T1, T2,T3), gdzie T1 jest czasem oczekiwania na urodzenie pierwszego dziecka w przypadku kariery rodzinnej; T2 jest czasem oczekiwania na wystąpienie pierwszej migracji po zawarciu związku w przypadku kariery migracyjnej; T3 jest czasem oczekiwania na wystąpienie pierwszej zmiany stanu aktywności zawodowej po zawarciu związku w przypadku kariery zawodowej. Następnym krokiem było określenie funkcji dożycia trójwymiarowej zmiennej (T1, T2, T3), interpretowanej jako prawdopodobieństwo, że do czasu (t1, t2, t3) żadne ze zdarzeń nie miało miejsca: S (t1 , t 2 , t 3 ) = P(T1 ≥ t1 , T2 ≥ t 2 , T3 ≥ t 3 ), t1 > 0, t 2 > 0, t 3 > 0 . (4) S (t1 , t 2 , t 3 ) = 1 dla t1 ≤ 0 lub t 2 ≤ 0 lub t 3 ≤ 0 . (5) Trójwymiarową funkcję dożycia można zapisać dla zdarzeń pierwszej kolejności drugiej i trzeciej. Dysponując funkcją dożycia można wyznaczyć funkcje hazardu (intensywności) według kolejności wystąpienia zdarzeń. Jeśli zmienne losowe T1, T2 i T3 są niezależne, to brzegowe funkcje hazardu są równe funkcjom hazardu opisującym występowanie zdarzeń według kolejności, jeśli natomiast warunek ten nie jest spełniony oznacza to, że zmienne są zależne. Analiza przeprowadzona z wykorzystaniem modelu ryzyk konkurencyjnych jest analizą statyczną związaną z podejściem systemowym (szkoła francuska). Pozwala ona na określenie typu zależności pomiędzy zdarzeniami z tych karier: obustronnej, jednostronnej lub jej braku. Natomiast zastosowanie tablic Kaplana-Meiera stanowi wstęp do dalszej analizy parametrycznej i semiparametrycznej ukierunkowanej na podejście przyczynowo-skutkowe 28 (szkoła niemiecka). Tablice pozwalają oprócz określenia kształtu zależności, na ocenę istotności różnic pomiędzy kategoriami zmiennych wykorzystanych w badaniu. Nowatorskim współzależności elementem trzech karier w tej części równocześnie pracy w było postaci wprowadzenie modelu badania trójwymiarowego. Zdefiniowano model w postaci teoretycznej i przeprowadzono jego empiryczną weryfikację. Zastosowanie testów do oceny zależności karier zostało wykorzystane tylko w przypadku modelu dwuwymiarowego. W przypadku modelu trójwymiarowego wykorzystano tylko metody graficzne do oceny zależności karier (dosłownie zdarzeń z karier). Wyniki otrzymane z analizy nieparametrycznej (modeli ryzyk konkurencyjnych: dwuwymiarowych i trójwymiarowego) zostały odniesione do wybranych wyników badań opublikowanych w literaturze przedmiotu, głównie w zakresie badania karier parami. W rozdziale czwartym do badania karier równoległych wykorzystano modele analizy parametrycznej i semiparametrycznej ze zmiennymi stałymi i zależnymi od czasu. Ponadto w estymacji modeli semiparametrycznych wykorzystana została metoda rozszczepienia epizodów (episode splitting). Ta część pracy objęła badanie mechanizmu przyczynowości poprzez włączenie informacji o zdarzeniach z innych karier, zmiennych demograficznych, społeczno-ekonomicznych, kulturowych itd., informacji o respondencie i współmałżonku. W badaniu przyczynowości tylko zmienne zależne od czasu można wykorzystać do pomiaru mechanizmu działania przyczyn. Wykorzystany do estymacji model parametryczny pozwolił na określenie przybliżonego kształtu funkcji hazardu. Natomiast model semiparametryczny pozwolił na włączenie zmiennych zależnych od czasu (z użyciem metody rozszczepienia epizodów) i określenie wpływu zdarzeń z innych karier na karierę rodzinną, traktowaną w tym modelowaniu jako zależną. Zarówno model wykładniczy przedziałami stały jak i model Coxa są modelami tzw. proporcjonalnych hazardów. Założenie proporcjonalności zostało potwierdzone przy wykorzystaniu dostępnych testów (między innymi: metoda graficzna, test zależności od czasu, test dobroci dopasowania). Model wykładniczy przedziałami stały jest jednym z podstawowych modelem, który może być zastosowany do badania karier równoległych a dokładniej do opisu wpływu karier: zawodowej i migracyjnej na proces pierwszych i drugich urodzeń. Jest użyteczny w przypadku, kiedy kształt zależności od czasu w badanym procesie nie jest jasno określony lub nieznany. Główną ideą modelu jest podział osi czasu na podokresy. Zakłada się, że współczynnik przejścia jest stały w poszczególnych podokresach, ale może zmieniać się 29 pomiędzy tymi podokresami. Jeśli weźmiemy pod uwagę L podokresów czasu to wskaźnik przejścia jest definiowany przez L parametrów. Zmienne do tak określonego modelu mogą być włączone na dwa sposoby: 1. Tylko bazowy wskaźnik hazardu (baseline rate) może zmieniać się pomiędzy okresami, a zmienne mają ten sam proporcjonalny wpływ w każdym podokresie. Jest to tak zwany model proporcjonalnego wskaźnika przejścia (proportional transition rate model). 2. Dopuszczalny jest odmienny wpływ zmiennych w podokresach, tzn. nie tylko bazowy wskaźnik hazardu może zmieniać się pomiędzy podokresami, ale wpływ zmiennych na ten wskaźnik może się różnić pomiędzy okresami (piecewise constant exponential model with period effects). W modelach semiparametrycznych natomiast wyspecyfikowany funkcyjnie jest tylko wpływ zmiennych, natomiast kształt funkcji hazardu pozostaje niewyspecyfikowany. Najczęściej spotykany i stosowany w praktyce jest model proporcjonalnych hazardów zaproponowany przez D.R. Coxa35 określany modelem Coxa. Przedmiotem analizy w tym rozdziale był proces tworzenia rodziny i jej rozwoju opisany za pomocą przejść pomiędzy wyróżnionymi stanami i modelowany z wykorzystaniem dwóch modeli: Model I: Proces formowania się rodziny. Przejście ze stanu wyjścia zamężna z 0 liczbą dzieci do stanu przeznaczenia zamężna z 1 dzieckiem. zamężna z 0 liczbą dzieci zamężna z 1 dzieckiem Model II: Proces rozwoju rodziny. Przejście ze stanu wyjścia zamężna z 1 dzieckiem do stanu przeznaczenia zamężna z 2 dzieci. zamężna z 1 dzieckiem zamężna z 2 dzieci Do estymacji obydwu modeli wykorzystano zarówno zmienne stałe jak i zależne od czasu. 35 W oryginalnej pracy z 1972 r. D.R. Cox zapisał model regresji jako: [por. D.R. Cox, 1972; s. 189] λ (t; z) = exp(zβ)λ0(t) gdzie: β- wektor nieznanych parametrów, λ0-bazowy wskaźnik hazardu (z=0). 30 Zmienne stałe i ich kategorie: 1. Grupa społeczno-ekonomiczna ojca respondentki sefr (1-pracownik wykwalifikowany, 2pracownik niewykwalifikowany) 2. Aktywność zawodowa kobiety przed małżeństwem activm (1-aktywna, 2-nieaktywna, 3uczy się) 3. Grupa społeczno-ekonomiczna ojca partnera sefp respondentki (1-pracownik wykwalifikowany, 2-pracownik niewykwalifikowany, 3-brak danych-drugie małżeństwo) 4. Kohorta urodzeniowa coho (dziesięcioletnie kohorty urodzeniowe od 1900-1980) Zmienne zależne od czasu i ich kategorie: 1. Praca job (zerojedynkowa) (1-pozostawanie w pracy, pozostawanie poza pracą) 2. Edukacja edu (zerojedynkowa) (1-pozostawanie w edukacji, 0-pozostawanie poza edukacją) 3. Liczba migracji nmig (zmienna numeryczna – ilość dotychczasowych migracji) Podstawowe wyniki przeprowadzonych analiz W przypadku analizy nieparametrycznej otrzymano następujące wyniki dla modeli dwuwymiarowych: 1. Potwierdzono istnienie dwustronnej zależności zdarzeń w ujęciu długo i krótkookresowym w przypadku kariery rodzinnej i migracyjnej co oznacza, że wystąpienie zdarzenia w karierze rodzinnej (pierwsze urodzenie) miało wpływ na wystąpienie zdarzenia w karierze migracyjnej (pierwszej migracji) oraz odwrotnie: wystąpienie migracji miało wpływ na wystąpienie urodzenia. 2. Potwierdzono istnienie zależności zdarzeń w przypadku kariery rodzinnej i zawodowej ale tylko w ujęciu długookresowym. W ujęciu krótkookresowym, czyli po podziale całego okresu obserwacji na odcinki 12 miesięczne otrzymane wyniki wskazują na istnienie lokalnej zależności zdarzeń z badanych karier. Oznacza to, że wystąpienie urodzenia miało wpływ na wystąpienie zmiany stanu aktywności zawodowej, ale nie zaobserwowano takiego wpływu (lub przynajmniej nie jest on jednoznaczny) w sytuacji odwrotnej, czyli zmiana stanu aktywności nie wpływa na fakt urodzenia w karierze rodzinnej. 31 3. Potwierdzono istnienie dwustronnej zależności w przypadku kariery zawodowej i migracyjnej ale tylko w ujęciu długookresowym. Dla krótkich odcinków czasu istnieje lokalna zależność zdarzeń. Wystąpienie zmiany stanu aktywności zawodowej nie ma istotnego wpływu na wystąpienie migracji. 4. Zastosowanie modelu trójwymiarowego do porównania trzech karier równocześnie potwierdziło wyniki otrzymane w zakresie aplikacji modeli dwuwymiarowych. Zaobserwowano jedynie niewielkie różnice w rozkładach intensywności zdarzeń według kolejności. 5. Estymacja tablic Kaplana-Meiera posłużyła głównie do określenia kształtu zależności pomiędzy badanymi procesami. Jako proces zależny przyjęto karierę rodzinną i rozszerzono zakres analizowanych zdarzeń do drugich urodzeń. Ocena kształtu funkcji dożycia dała podstawę do spostrzeżeń: mediana czasu oczekiwania na urodzenie pierwszego dziecka po zawarciu związku przypada na 12 miesiąc czyli 50% pierwszych urodzeń zostało zrealizowanych w pierwszym roku trwania małżeństwa (80% w ciągu pierwszych 2 lat), natomiast mediana dla drugich urodzeń wypada na 3,5 roku po urodzeniu pierwszego dziecka. Na uwagę zasługuje fakt, iż 20% kobiet posiadających jedno dziecko nie decyduje się na drugie dziecko w ogóle. Uzyskane wyniki potwierdzają hipotezę o tradycyjnym modelu rodziny w Polsce przed okresem transformacji. Liczba urodzeń pozamałżeńskich lub przedmałżeńskich jest znikoma. Kariera rodzinna kobiet jest oparta na sekwencji: małżeństwo, następnie w bardzo krótkim okresie czasu urodzenie pierwszego dziecka (mediana 12 miesięcy) po którym w przeciętnie 3 letnim okresie czasu następuje urodzenie kolejnego dziecka. Tylko co piąta kobieta nie decyduje się na urodzenie drugiego dziecka. 6. Tablice trwania życia Kaplana-Meiera pozwoliły na ocenę podstawowych zmiennych stałych wykorzystywanych w późniejszej analizie. Zastosowanie testów do porównania różnic pomiędzy kategoriami tych zmiennych wykazało, iż w prawie wszystkich przypadkach różnice te są istotne, co uzasadnia stosowanie tych zmiennych w dalszym modelowaniu. 32 W przypadku analizy parametrycznej i semiparametrycznej uzyskane wyniki w sposób syntetyczny przedstawia poniższe zestawienie: WPŁYW ZMIENNYCH NA PRZEJŚCIE: TEORIA 1. Teoria rodzin i gospodarstw domowych: -rodziny obojga rodziców pracujących; -wysoki poziom aktywności zawodowej kobiet 2. Teoria inwestowania w kapitał ludzki: -wzrost dostępu kobiet do edukacji 3. Teoria kapitału społecznego 4. Kariery równoległe opisane przez zmienne zależne od czasu ZMIENNA ** ze stanu zamężna z 0 ze stanu zamężna z 1 liczbą dzieci do stanu dzieckiem do stanu zamężna z 2 dzieci zamężna z 1 dzieckiem oczekiwan otrzyman oczekiwan otrzymany y y y Activm − − − (0) − (0) − − − − Edu − +* − (0) − (0) Sefr − − (0) (0) Sefp − − (0) (0) Edu Job Nmig − − − (0) +* − − (0) − − − (0) − (0) − (0) − Job * wpływ otrzymany niezgodny z oczekiwanym; ** opis zmiennych, patrz strona 9; - (+) oczekiwany/otrzymany ujemny (dodatni) wpływ zmiennych na intensywność przejścia; (ujemny wpływ oznacza wydłużony czas oczekiwania na urodzenie dziecka). 1. W obu analizowanych modelach grupa zmiennych związanych z teorią inwestowania w kapitał ludzki miała odmienny wpływ na przejście z małżeństwa do pierwszego dziecka i z pierwszego dziecka do drugiego dziecka. Wbrew oczekiwaniom wpływ pozostawania w procesie edukacji na przejście z małżeństwa do pierwszego dziecka okazał się dodatni, przy czym zmienna ta była nieistotna. W analizowanym okresie kariera edukacyjna była zazwyczaj ukończona przed założeniem rodziny. Kobiety ze średnim i wyższym wykształceniem uczestniczące w procesie edukacji odkładały zawieranie małżeństwa i rodzenie dzieci, ale w końcowym okresie edukacji i zaraz po jej zakończeniu następował proces rekompensaty, co może częściowo tłumaczyć otrzymany wynik. 33 Potwierdziło to hipotezę o zakłócającym wpływie zdarzeń z innych karierę jak kariera edukacyjna na karierę rodzinną. Zakończenie edukacji miało wpływ na przyspieszenie procesu pierwszych urodzeń. 2. Wszystkie zmienne związane z teorią kapitału społecznego, czyli grupa pochodzenia jednostki i jej partnera miały wpływ negatywny na proces urodzeń, przy czym wpływ ten był silniejszy w przypadku pierwszych urodzeń. Generalnie córki niewykwalifikowanych pracowników miały ryzyko urodzenia dziecka wyższe niż córki pracowników wykwalifikowanych. Tradycyjne normy i wartości były przekazywane z rodziców na dzieci, system tych wartości był ściśle powiązany z sytuacja społeczną rodziny. 3. W przypadku teorii ekonomicznej rodzin i gospodarstw domowych zmienne związane z tą teorią (aktywność przed małżeństwem i aktywność zawodowa obecnie) miały ujemny wpływ na wskaźniki przejścia w obu analizowanych modelach. Kobiety pracujące miały generalnie niższe ryzyko urodzenia pierwszego i kolejnego dziecka niż kobiety niepracujące. Wpływ ten jest jednak znaczący i silny tylko w przypadku pierwszych urodzeń. W przypadku drugich urodzeń usytuowanie kobiet na rynku pracy traci na znaczeniu. Odkładanie w czasie pierwszych urodzeń w związku z realizacją kariery zawodowej nie ma wpływu na decyzję o urodzeniu drugiego dziecka. Potwierdzono tym samym hipotezę o zakłócającym wpływie zdarzeń z kariery zawodowej na przebieg kariery rodzinnej kobiety. Wpływ ten jest zmienny w czasie, siła mechanizmów przyczynowo-skutkowych zmienia się w czasie wpływając w ten sposób odmiennie na przebieg kariery rodzinnej w różnych fazach jej trwania. 4. Oddzielnego wyjaśnienia wymaga wpływ migracji na karierę rodzinną kobiety (zmienna ta była istotna w modelu). Dla przejścia z małżeństwa do pierwszego dziecka wpływ migracji był negatywny czyli urodzenie pierwszego dziecka było opóźnione w przypadku gdy aktywność migracyjna była wysoka. Podobna sytuacja wystąpiła dla przejścia z pierwszego dziecka do drugiego urodzenia. Wpływ zmiennej liczba migracji był negatywny ale bliski zeru, co oznacza niewielki wpływ aktywności migracyjnej w późniejszych latach trwania małżeństwa na karierę rodzinną. Zachowania migracyjne kobiet potwierdzają hipotezę o wpływie innych karier na karierę rodzinną oraz zróżnicowaniu tego wpływu w czasie. Podsumowując, z przeprowadzonej analizy wynika że wśród kobiet w Polsce przed okresem transformacji ustrojowej na decyzję o urodzeniu pierwszego dziecka omawiane kariery zawodowa i migracyjna miały wpływ silniejszy niż na urodzenie drugiego dziecka. 34 Wpływ ten jednak nie był silny. Niepracujące kobiety miały nieznacznie (ok. 10%) wyższe ryzyko urodzenia dziecka pierwszego niż kobiety pracujące, natomiast kolejna migracja obniżała to ryzyko o ok. 12%. Na decyzję o urodzeniu drugiego dziecka nie miała wpływu sytuacja zawodowa kobiet, natomiast kolejna migracja miała niewielki negatywny wpływ. Świadczy to o słabnącej sile oddziaływania mechanizmów przyczynowo-skutkowych czyli wpływu innych karier na karierę rodzinną kobiety, wraz z upływem czasu (czasu trwania małżeństwa). Podsumowanie Przeprowadzone w pracy badanie karier równoległych jest ujęciem nakierowanym na cykl życia jednostki. Analiza wzdłużna dotyczy przede wszystkim analizy procesów czyli karier realizowanych przez jednostkę. Kariery te realizują się równolegle tworząc cykl życia jednostki czyli cykl przez jaki przechodzi osoba od narodzin aż po zgon. W pracach wykorzystujących modele ryzyk konkurencyjnych oraz modele semiparametryczne [E. Frątczak, J. Jóźwiak, B. Paszek, 1996; E. Frątczak, 1999; D. Courgeau, E. Lelievre, 1992] czytelnik może znaleźć wyniki analizy powiązań kariery rodzinnej i zawodowej oraz kariery rodzinnej i migracyjnej. Nie jest natomiast poruszana próba analizy powiązań kariery zawodowej i migracyjnej oraz wymienionych trzech karier: rodzinnej, migracyjnej i zawodowej jednocześnie. Trójwymiarowy model ryzyk konkurencyjnych z aplikacją na danych empirycznych nie był, jak dotychczas, weryfikowany w analizach demograficznych i stąd nowatorskim elementem w tej pracy było zbudowanie modelu oraz interpretacja otrzymanych wyników. Badanie mechanizmu przyczynowości jest stosunkowo nowym zagadnieniem i nie zostało jeszcze szeroko opisane i zweryfikowane w polskiej literaturze. Otwiera to możliwość nowych perspektyw badawczych, których próbę realizacji podjęto w tej pracy. Podejście przyczynowo-skutkowe (szkoła niemiecka) pozwoliło na zweryfikowanie podstawowych pytań stawianych w badaniu karier równoległych w demografii. Pytania te dotyczyły głównie: określenia przebiegu kariery, poszukiwania mechanizmów przyczynowo-skutkowych leżących u podstaw każdej z karier, oraz pomiędzy karierami, oceny stabilności w czasie tych mechanizmów. W poszukiwaniu mechanizmów przyczynowo-skutkowych wykorzystano w pracy na szeroką skalę nowoczesne metody analizy, w tym m.in.: wykorzystanie w modelach zmiennych zależnych od czasu (tzw. time varying), metodę rozszczepienia epizodów (tzw. episode splitting) w modelu Coxa. Otrzymane wyniki okazały się zbieżne z wynikami publikowanymi w wielu 35 badaniach przeprowadzonych w innych krajach i w Polsce [por. M. Kreyenfeld 2001, B. Hoem, J.M. Hoem 1987; S. Drobnič, E. Frątczak 2001; E. Fratczak 1999 i inni]. Dość intensywne zmiany we wszystkich procesach demograficznych w Polsce w ciągu ostatnich lat, głównie po roku 1989 wymagają z jednej strony permanentnego monitorowania tych zmian, z drugiej zaś nowej formy badań demograficznych. Ten nowy wymiar badań to badania wielodyscyplinarne, włączające badania z zakresu zmian w postawach i zachowaniach demograficznych, normach i wartościach. Przykładem takiego badania było zrealizowane w roku 2001 polskie badanie retrospektywne. Wyniki badania z roku 2001 oraz wyniki badania z roku 1991 pozwolą na bardziej pogłębione analizy zmian wybranych procesów demograficznych w Polsce z wykorzystaniem studiów karier równoległych. Studia karier równoległych w demografii powinny mieścić się w obszarze zmian paradygmatu w demografii i innych naukach społecznych, a więc odnosić się do nowego typu badań procesów i ich ocen. Jednocześnie studia te powiązane są i oparte na cyklu życia jednostki, zatem muszą włączać zmiany, które określa się w demografii jako „destandaryzacja cyklu życia”. Wymaga to włączenia badań mechanizmów przyczynowo-skutkowych w szerokim zakresie uwzględniających modele analizy wielopoziomowej, to jest takie modele, które włączają jednocześnie analizy na poziomie makro i poziomie mikro z uwzględnieniem heterogeniczności badanego procesu. Przeprowadzona w pracy analiza karier równoległych w demografii oparta na danych retrospektywnych dostarczyła nowych ocen i nowych wyników z zakresu studiów karier równoległych (będących przedmiotem studiów) w Polsce do roku 1991. Studia te stanowią dobry punkt wyjścia do oceny intensywnych zmian procesów demograficznych w Polsce po roku 1991 z zakresu karier równoległych. Praca doktorska napisana w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa Pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Frątczak Recenzenci: Prof dr hab Jolanta Kurkiewicz Prof. dr hab. Janina Jóźwiak 36 Wybrane pozycje literatury Becker G.S. 1991, A Treatise on the Family. Enlarged Edition, Harvard University Press, Cambridge and London. Becker G.S. 1993, Human Capital. A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education. Third Edition, The University of Chicago Press, Chicago and London. Blossfeld H.P. (red.) 1996, Macrosocilogy, Rational Choice Theory and Time, A Theoretical Perspective on the Emiprical Analysis of Social Processes, Sonderforschungsbereich 186 der Universitaet Bremen. Blossfeld H.P., A.Hamerle, K.U. Mayer 1989, Event History Analysis, Statistical Theory and Application in the Social Sciences, Lawrence Elbaum Associates, Publishers, Hillsdale, New Jersey. Blossfeld H.P., G. Rohwer 2002, Techniques of Event History Modeling. New Approches to Causal Analysis, Lawrence Elbaum Associates, Publishers, Mahwah, New Jersey. Bongaarts J., S.C. Watkins 1996, Social interactions and contemporary fertility transition, Population and Development Review, Vol. 22, No. 4. Coleman J.S. 1990, Foundations of Social Theory, Cambridge Harvard University Press, Cambridge. Courgeau D. 1998, New Methodological Approaches in the Social Sciences. An Overview, Population: An English Selection. Vol. 9, No. 1. Courgeau D., E. Lelièvre 1992, The Event History Analysis in Demography, Clarendon Press, Oxford. Courgeau D., E. Lelièvre 1997, Changing Paradigm in Demography. Population: An English Selection. Vol. 9. Cox D.R. 1972, Regression Models and Life Tables, Journal of the Royal Statistical Society, Volume 34, No. 2. Crowder M.J. 2001, Competing Risks, London. Drobnič S., E. Frątczak 2001, Employment Patterns of Married Women in Poland, [w:] Careers of Couples in Contemporary Society. From Male Breadwinner to Dual-Earner Families, (red.) H-P. Blossfeld, S. Drobnič, University Press, Oxford. Easterlin R.A., E.M. Crimmins 1985, The Fertility Revolution. A Supply-Demand Analysis, The University of Chicago Press, Chicago and London. Eells E. 1991, Probabilistic causality, Cambridge University Press, Cambridge. Frątczak E. 1989, Droga życiowa – biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna (Life Course – Family, Occupational and Migratory Biography), GUS, SGPiS, Warszawa. Frątczak E. 1996, Kohortowa analiza płodności na podstawie wyników polskiego badania retrospektywnego 1988 “Droga życiowa – biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna”, PTD, Warszawa. Frątczak E. 1997, Analiza historii zdarzeń - elementy teorii, wybrane przykłady zastosowań z wykorzystaniem pakietu TDA. Materiały do wykładu i ćwiczeń, SGH, Warszawa. Frątczak E. 1999, Modelowanie cyklu życia jednostki i rodziny, teoria i praktyka, SGH, Warszawa. Frątczak E., A. Ptak-Chmielewska 1998, „Modelowanie wybranych faz cyklu życia rodziny na podstawie wyników polskiego badania retrospektywnego 1988 „Droga życiowa – biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna”, Biuletyn Informacyjny PTD, Nr 16B, Warszawa 1998. Frątczak E., A. Ptak-Chmielewska 1999, Formuła Bongaartsa-Feeneya – zastosowania dla Polski, Studia Demograficzne, Nr 2(139)/1999. 37 Frątczak E., A. Ptak-Chmielewska 2001, Fertility and family life cycle changes in Poland and the second demographic transition, poster prezentowany na konferencji The Second Demographic Transition in Europe, Bad Herrenalb, Niemcy, czerwiec 2001. Frątczak E., J J.óźwiak, B. Paszek 1996, Zastosowania analizy historii zdarzeń w demografii. Nieparametryczna i semiparametryczna analiza danych badania retrospektywnego 1988 “Droga życiowa – biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna”, SGH, Warszawa. Frątczak E., J.Jóźwiak, B.Paszek 1991, Metodyka badań cyklu życia jednostki i rodziny – wybrane aspekty. MiO, ISiD Nr 341/23, Warszawa. Freedman D., A. Thorton, D. Camburn, D Alwin, L. Young-DeMarco, The Life History Calendar: A Technique for Collecting Retrospective Data, Sociological Methodology 1988. Giele J.Z. , G.H. Elder Jr. 1998, Methods of Life Course Research. Qualitative and Quantitative Approaches, SAGE Publications. Hobcraft J., M. Murphy 1986, Demographic Event History Analysis: A Selective Review. Population Index, No. 52(1). Holzer J. 1999, Demografia, PWE, Warszawa. Holzer J.Z., I. Kowalska 1998, FFS, Standard Country Report, Poland, UNECE, UNPF, Geneve. Jóźwiak J. 1999, Zmiana paradygmatu w demografii, (w:) Kotowska I.E. (red.), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90-tych w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, SGH, Warszawa. Jóźwiak J., T. Szapiro 1993, Zachowania demograficzne jako efekt procesu podejmowania decyzji – próba opisu. Studia Demograficzne, nr 2/100. Kędelski M. 1995, Koniunktura demograficzna w Polsce w latach 1948-1994, cz. II, Szacunki statystyczne - małżeńskość i płodność, AE, Poznań. Kędelski M. 1996, Częstość i kalendarz zawierania pierwszych małżeństw według płci w Polsce w latach 1950-1994, Studia Demograficzne 3/125. Klijzing F.K.H. 1991, A Method for Simultaneous Estimation of Parallel Processes in Human Life Course, Studia Demograficzne, nr 3/105. Kohler H.P. 2001, Fertility and Social Interaction. An Economic Perspective, University Press, Oxford. Kotowska I.E. (red.) 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90-tych w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, SGH, Warszawa. Kurkiewicz J. 1998, Modele przemian płodności w wybranych krajach europejskich w świetle drugiego przejścia demograficznego. Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, Nr 131, AE, Kraków. Leibenstein H., Rozwój i zacofanie gospodarcze. Studia z teorii rozwoju gospodarczego, Warszawa 1963. Liefbroer A.C., Frątczak E. 1996, The Family formation Process in Poland during the Early Years of Socio-Economic Transitions. Evidence from the Polish Family and Fertility Survey 1991, Studia Demograficzne, nr 1(123). Nowak L. 1997, Ogólna ocena jakości danych w: Uwarunkowania zachowań prokreacyjnych rodzin polskich, Studia i analizy statystyczne, Warszawa. Okólski M. 1990, Teoria przejścia demograficznego, PWE, Warszawa. Paradysz J. (red), 1995, Badanie koniunktury demograficznej, AE, Poznań. Paradysz J., 1990, Reprodukcja ludności w Polsce. Studium metodologiczno-poznawcze, MiO, SGPiS, 312, Warszawa. Paszek B. 1984, Prawdopodobieństwo kolejności wystąpienia zdarzeń, Studia Demograficzne Nr 3(77), Warszawa. 38 Paszek B. 1987, Modele ryzyk konkurencyjnych. Studia Demograficzne, Nr 3/89. Ptak-Chmielewska A. 2000; Analizy wielopoziomowe w naukach społecznych, Zeszyty Naukowe SAD, KND, PAN, Nr 2/2000. Van de Kaa, D.J. 1994, The Second Demographic Transition Revisted: Theories and Expectations (in) Population and Family in the Low Countries 1993. Late Fertility and other Current Issues. G.C.N. Beets, J.C. van den Brekel, R.L. Cliquet, G. Dooghe, G.J. de Jonge, edited by: Swets & Zeitlinger, Lisse, The Netherlands. Van Wissen L.J.G., P.A. Dykstra (red.), 1999: Population Issues. An Interdisciplinary Focus. The Plenum Series on Demographic Methods and Population Analysis, New York. Yamaguchi K. 1991, Event History Analysis, Applied Social Research Methods Series. Vol. 28, London. 39 Plan pracy doktorskiej Wprowadzenie……………………………………………………………………… ....…..1 1. Podstawy teoretyczne do badania karier równoległych w demografii…………….. ………7 1.1. Podstawowe pojęcia, ich definicje i miary………………………………….. .....…7 1.2. Przegląd wybranych teorii na użytek badania karier równoległych……….. …..16 1.3. Ogólna charakterystyka przemian demograficzno-społecznych w Polsce w okresie 1946-1991………………………………………………………….. ......38 1.4. Przegląd wybranych metod i modeli na użytek badania karier równoległych ..…..55 1.5. Hipotezy badawcze. Przyjęte rozwiązania…………………………………….......64 2. Żródła informacji do badania karier równoległych………………………………… ..…..67 2.1. Źródła informacji do analizy karier równoleglych z wykorzystaniem analizy historii zdarzeń…………………………………………………………… ……67 2.2. Charakterystyka polskich badań retrospektywnych………………………. ……77 2.3. Organizacja bazy danych. Przyjęte rozwiązania……………………………………81 3. Studia karier równoległych z wykorzystaniem modeli analizy nieparametrycznej ……87 3.1. Modele ryzyk konkurencyjnych……………………………………………………87 3.3.2. Zastosowanie modeli ryzyk konkurencyjnych do oceny powiązań zdarzeń z trzech karier……………………………………………………………….. .….106 3.2.1. Ocena powiązań kariery rodzinnej i migracyjnej………………………. ……108 3.2.2. Ocena powiązań kariery rodzinnej i zawodowej……………………….. …..116 3.2.3. Ocena powiązań kariery migracyjnej i zawodowej…………………….. …..124 3.2.4. Ocena powiązań trzech karier rodzinnej, migracyjnej i zawodowej: trójwymiarowy model ryzyk konkurrencyjnych……………………… ……133 3.3. Modele nieparametryczne. Tablice Kaplana-Meiera…………………………….138 3.4. Wnioski …………………………………………………………................. ..148 Studia karier równoległych z wykorzystaniem modeli analizy parametrycznej i 4. semiparametrycznej………………………………………………………………… ...153 4.1. Wybrane modele parametryczne i semiparametryczne – teoria i podstawowe założenia…………………………………………………….. .….153 4.2. Specyfikacja modeli będących przedmiotem analizy. Wyniki estymacji…… .…166 4.2.1. Model I. Proces formowania rodziny – urodzenie pierwszego dziecka ….171 4.2.2. Model II. Proces powiększania rodziny – urodzenie drugiego dziecka …..184 4.3. Wnioski…………………………………………………………………....... …..193 Zakończenie………………………………………………………………………… .….203 Literatura………………………………………………………………………… ..…207 Załącznik nr 1…………………………………………………………………….. ..…213 Załącznik nr 2………………………………………………………………………. .….218 Załącznik nr 3………………………………………………………………………. .….240 40 Ewa Soja Zakład Demografii Katedra Statystyki AE w Krakowie HIPOTEZA EASTERLINA W ŚWIETLE ZACHOWAŃ PROKREACYJNYCH GENERACJI URODZONYCH W LATACH 1942 – 1966 W POLSCE (Teza i cele pracy doktorskiej, sposób ich realizacji oraz rezultaty badań) Istota hipotezy Easterlina Charakterystyczną cechą przemian struktury ludności krajów europejskich, a wśród nich również Polski, jest przemienne występowanie generacji wyżowych i niżowych. Demografowie podejmują próby wyjaśniania uwarunkowań obserwowanego falowania. We wczesnych pracach kładziono nacisk przede wszystkim na konsekwencje wojen światowych, wtedy bowiem zjawisko to występowało z natężeniem wzmocnionym przez uwarunkowania historyczne. W miarę gromadzenia wiedzy i doświadczeń okazało się, iż takie wyjaśnienia są niewystarczające. Wyżowe i niżowe generacje pojawiały się bowiem w krajach, które nie były bezpośrednio dotknięte działaniami wojennymi. Do takich należą na przykład Stany Zjednoczone. R.A. Easterlin sformułował koncepcję, w której przedstawił charakterystyczne cechy zachowań amerykańskich generacji wyżowych i niżowych oraz określił ich uwarunkowania. Zdaniem Easterlina pary podejmując decyzje prokreacyjne kalkulują korzyści i koszty związane z posiadaniem potomstwa. Podejmując decyzję co do wielkości rodziny nie kierują się wysokością dochodu, ale oceniają relatywne zmiany swojej sytuacji materialnej w stosunku do standardu życiowego rodziców. Ważnym uwarunkowaniem zachowań jest więc dochód względny. U progu dorosłego życia generacje „wyżowe” napotykają trudności wynikające ze wzmożonej konkurencji. W tych warunkach dla utrzymania zakładanego poziomu życia mogą odraczać urodzenie kolejnego dziecka lub nawet z niego rezygnować. Generacje „niżowe”, pozbawione tak silnej presji współzawodnictwa, będą chętniej zawierać małżeństwa i decydować się na większą liczbę dzieci niż poprzednie pokolenie. Według Easterlina najważniejszym czynnikiem determinującym skłonność młodych par do zawierania małżeństw oraz do posiadania dzieci jest rezultat oceny ich własnych 41 materialnych aspiracji w stosunku do zarobków, możliwych do osiągnięcia w początkowym okresie ich dorosłego życia. Ekonomiczna perspektywa młodych jest zatem wypadkową potencjalnych zarobków i materialnych aspiracji. Potencjalne zarobki stanowią absolutną miarę, która nie różnicuje par o tych samych potencjalnych warunkach ekonomicznych ale o odmiennych aspiracjach materialnych. Wobec tego potencjalne zarobki nie mogą być wystarczającą charakterystyką przyszłej sytuacji materialnej. Ograniczenie to dotyczy zarówno porównywania sytuacji par żyjących w tym samym okresie (należących do tych samych pokoleń), jak i do pochodzących z różnych generacji. Wiadomo bowiem, że zazwyczaj to co stanowiło luksus dla generacji wcześniejszej (np. generacji rodziców), dla późniejszej (np. generacji dzieci) często okazuje się już koniecznością. Wobec powyższego Easterlin zaproponował miarę względną – tak zwany względny dochód, który zdefiniował następująco (zob. Easterlin 1980): Potencjalne zarobki pary Względny dochód = (1) Materialne aspiracje pary Jako jego aproksymatę przyjął: Dochód młodego mężczyzny Względny dochód* = (2) Przeszły dochód rodziców młodego mężczyzny W liczniku Easterlin uwzględnił tylko dochód mężczyzny, gdyż zgodnie z przyjętym przez niego tradycyjnym podziałem ról, to dochód męża stanowi dominujący udział w dochodzie rodziny. Szczegółowe omówienie przyjętej przez Easterlina aproksymaty względnego dochodu, jak i przedstawienie kolejnych kroków powstawania koncepcji Easterlina zaprezentowano w pierwszym rozdziale pracy doktorskiej. Cele i teza pracy Celem pracy jest weryfikacja poglądów Easterlina w odniesieniu do zachowań polskich generacji niżowych i wyżowych urodzonych w latach 1942-1966. W związku z badaniem 42 uwarunkowań zachowań prokreacyjnych wyróżnionych generacji w kontekście ich zgodności z hipotezą Easterlina wyznaczono następujące cele cząstkowe: • przedstawienie istoty hipotezy Easterlina na tle najważniejszych demograficznych teorii przemian płodności, • dyskusja podejmowanych dotychczas prób weryfikacji hipotezy Easterlina, • rozważenie zakresu zastosowań metod analizy historii zdarzeń w badaniach zachowań prokreacyjnych, • zaprezentowanie metod estymacji parametrów modeli nieparametrycznych i semiparametrycznych oraz procedur weryfikowania odpowiednich hipotez statystycznych, • wyodrębnienie i scharakteryzowanie generacji poddanych badaniu w kontekście koncepcji względnego dochodu, • charakterystyka zachowań prokreacyjnych badanych generacji oraz ocena zarówno indywidualnego, jak i łącznego wpływu zmiennych określających względny dochód na rozważane zachowania. Jako zasadniczą tezę niniejszej pracy przyjęto stwierdzenie Easterlina, że młode pary posiadające tradycyjne poglądy dotyczące rodziny podporządkowują swoje zachowania prokreacyjne planom życiowym i aspiracjom, które kształtują się w środowisku rodzinnym. Pod wpływem otoczenia zachowania te mogą podlegać modyfikacjom w celu utrzymania poziomu życia uznanego za pożądany. Hipoteza Easterlina poddawana była weryfikacji zarówno przez samego autora koncepcji, jak i przez demografów z różnych krajów świata. Dotychczas nie uzyskano jednoznacznych rezultatów pozwalających uznać sformułowane przypuszczenie za prawdziwe lub fałszywe. Najczęściej weryfikacji poddawano wpływ wielkości generacji na płodność za pośrednictwem relacji pomiędzy współczynnikami dzietności teoretycznej a relatywną liczebnością starszych dorosłych (liczba mężczyzn w wieku 30-64 lat do liczby mężczyzn w wieku 15-29) lub w stosunku do względnego dochodu (zob. Rys.1). 43 Rysunek 1 Najczęściej weryfikowane relacje w koncepcji Easterlina względny dochód rozmiar generacji płodność Źródło: opracowanie własne Na podstawie dostępnych danych badacze proponowali różne miary względnego dochodu lub jego oszacowania. Częściej jednak podejmowali próby testowania zależności pomiędzy relatywną liczebnością starszych dorosłych a płodnością bez uwzględnienia jakichkolwiek zmiennych określających ekonomiczną specyfikę danego kraju – pomijając charakterystyki odnoszące się do względnego dochodu (por. Carlson 1992, Makunovich 1998, Wright 1989). Największe trudności zawsze sprawiało wyznaczenie względnego dochodu, gdyż wymagało to użycia zmiennych zależnych od wieku. Widoczne jest to szczególnie w europejskich analizach, w których do tej pory ani razu nie zastosowano pomiaru względnego dochodu, spełniającego te warunki. Miary niezależne od wieku mówią niewiele o międzypokoleniowych różnicach w danym momencie. Ukazują raczej jak populacja jako całość w danym momencie ocenia swoje potencjalne zarobki względem potencjalnych zarobków w przeszłości. W pracy zaproponowano więc metodę pomiaru względnego dochodu, z uwzględnieniem międzypokoleniowych różnic w statusie ekonomicznym młodych ludzi oraz ich rodziców. Analiza historii zdarzeń jako metoda badań zachowań prokreacyjnych Rozpatrywanie zachowań prokreacyjnych par w kontekście indywidualnych charakterystyk, odnoszących się do ich względnego dochodu, wymaga zarówno odpowiednich danych, jak i metodyki badań. W tradycyjnym podejściu, w analizach demograficznych zjawiska, takie jak np. płodność, małżeńskość czy migracje były analizowane niezależnie, w oderwaniu od innych procesów demograficznych, społecznych, ekonomicznych. Przedmiotem obserwacji były pojedyncze zdarzenia. Tymczasem oprócz oceny zmian poszczególnych zjawisk, zachodzi potrzeba analizy wzajemnych związków pomiędzy różnymi procesami i zjawiskami, nie tylko demograficznymi. Badania powinny 44 wyjaśniać jakie czynniki generują dane zdarzenie lub rozważane struktury. W takim ujęciu przedmiotem zainteresowania stają się mechanizmy przyczynowe, a zatem następuje przesunięcie analizy ku procesom warunkującym wystąpienie zdarzenia. Koresponduje to ściśle z przejściem z poziomu makro do poziomu mikro, w którym zachowania zbiorowości ludzkich traktuje się jako złożone oddziaływanie nakładających się na siebie indywidualnych karier życiowych jednostek (zachowań jednostek). Podejście, w którym przedmiotem obserwacji stają się zachowania demograficzne jednostek oraz procesy determinujące je, prowadzi w konsekwencji do przejścia od pewności do niepewności. Oznacza to, że wystąpienie zdarzenia demograficznego, sekwencja różnych zdarzeń, rozkład odstępów pomiędzy tymi zdarzeniami muszą być postrzegane jako procesy losowe (por. Jóźwiak 1999). W dysertacji przedstawiono zatem wykorzystane w badaniach metody analizy historii zdarzeń. Sformułowano podstawowe pojęcia, takie jak: kariera, epizod, stan, cecha pierwotna wykorzystywane do opisu biografii jednostki, będącej przedmiotem analizy (zob. Frątczak, Jóźwiak, Paszek, 1991),. Metody badania przebiegu życia jednostki, ujmowanego jako proces stochastyczny, zaprezentowano na przykładzie pojedynczego epizodu. Zasadniczym celem analizy pojedynczego przejścia (pojedynczego epizodu) jest określenie rozkładu nieujemnej zmiennej losowej ciągłej, wyrażającej czas do wystąpienia badanego zdarzenia. Reprezentuje on wzorzec, według którego jednostki z badanej populacji doświadczają zajścia rozważanego zdarzenia. W pracy przedstawiono miary opisujące odpowiedni model pojedynczego przejścia, takie jak funkcja przeżycia, gęstości oraz funkcja hazardu. Następnie omówiono sposoby jego szacowania i weryfikowania hipotez statystycznych odpowiednich do zastosowanego podejścia: nieparametrycznego lub semiparametrycznego (zob. Blossfeld, Hamerle, Mayer1989; Blossfeld, Rohwer 1995; Kalbfleisch, Prentice 1980). Nowoczesne podejście stosowane współcześnie w demografii, oparte na analizie historii zdarzeń, wymaga sięgania do badań ankietowych. Dane źródłowe oraz charakterystyka generacji poddanych badaniu w kontekście koncepcji względnego dochodu Źródłem informacji wykorzystanym w pracy jest badanie retrospektywne „Przemiany rodziny i wzorce dzietności w Polsce, 1991”. Zostało ono przeprowadzono w 1991 roku przez Instytut Statystyki i Demografii SGH we współpracy z GUS w ramach międzynarodowego projektu „Family and Fertility Survey” (FFS)”. Zgromadzone wówczas dane zostały udostępnione przez Prof. dr hab. Janinę Jóźwiak (Dyrektor Instytutu Statystyki i Demografii SGH). Celem badania FFS było odtworzenie historii życia rodzinnego, zawodowego, 45 edukacji oraz migracji generacji, które w 1991 roku były w wieku od 18 do 49 lat. Oparto go na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie gospodarstw domowych, dane dotyczyły 4459 gospodarstw domowych oraz 8544 osób w wieku 18-49 lat, będących członkami tych gospodarstw. Wskazano, że jakość materiału empirycznego, jak również zakres tematyczny i czasowy badania retrospektywnego 1991, obejmujący problem rozrodczości w szerokim kontekście historii rodziny oraz biografii małżonków z generacji 1942-1973 uzasadniają wybór badania FFS 1991 jako źródła informacji dla realizacji celu pracy (zob. Frątczak, Kowalska, Rohwer, Drobnić, Blossfeld 1996; Holzer, Kowalska1997). Kolejno wyodrębniono generacje wyżowe i niżowe. Jako kohorty wyżowe, odpowiadające „dużym” generacjom, przyjęto roczniki urodzonych w latach 1947-1961. „Małe” generacje reprezentowane są natomiast przez urodzonych w latach 1942-1946 oraz 1962-66. Roczniki wyżowe podzielono na trzy pięcioletnie generacje wyżowe 1947-1951, 1952-1956 oraz 1957-1961, aby w ten sposób zbadać, jak długość czasu trwania wyżu oraz jego stopniowa kumulacja wpływają na zachowania prokreacyjne młodych ludzi. Następnie rozważono zasadność badania zachowań prokreacyjnych generacji 1942-1966 na podstawie zbiorowości pierwszych małżeństw. Pokazano mianowicie, że w badanym okresie zdecydowana większość dzieci w Polsce przychodziła na świat w pierwszych związkach małżeńskich. Do badania płodności małżeńskiej w kontekście aspiracji materialnych i statusu ekonomicznego zastosowano metodę analizy biografii rodziny (cyklu życia rodziny) opartą o biografie jednostek. Cykl życia jednostki jest bowiem ściśle powiązany z cyklem życia rodziny. Kariery realizowane przez jednostki tworzą karierę rodziny, do której należą (zob. Frątczak 1999a). Badając uwarunkowania płodności małżeńskiej rozważanych generacji, identyfikowano zachowania prokreacyjne małżeństw poprzez zdarzenia z kariery rodzinnej kobiety (urodzenie pierwszego, drugiego oraz trzeciego dziecka), określane względem jej wieku. Kobieta jest zatem jednostką odniesienia badanych małżeństw. Dlatego też, ze zbioru danych FFS 1991 wybrano kobiety urodzone w latach 1942-1966, które w chwili przeprowadzania ankiety pozostawały w pierwszym związku małżeńskim. Biografie małżonków ze zbioru danych wybierano poprzez odpowiednią identyfikację z kobietą (żoną). Obserwacją objęto więc 2478 cykli rodzinnych opartych na karierach: małżeńskiej, zawodowej i rodzinnej kobiety oraz na karierze zawodowej i małżeńskiej mężczyzny. W następnym kroku zaproponowano wstępną grupę zmiennych do opisu względnego dochodu pary oraz scharakteryzowano strukturę małżeństw względem przyjętych cech, co 46 ułatwiło dalszą selekcję zmiennych do badania łącznego ich wpływu na zachowania prokreacyjne. Do określenia względnego dochodu pary, zdefiniowanego przez Easterlina za pomocą formuły (1), zaproponowano wzięcie pod uwagę dwóch grup cech. Odpowiadają one potencjalnym zarobkom pary i ich aspiracjom materialnym, występującym w liczniku i mianowniku formuły (1). W skład pierwszej grupy wchodzą następujące zmienne: wykształcenie mężczyzny, wykształcenie kobiety, grupa społeczno-zawodowa mężczyzny i grupa społeczno-zawodowa kobiety, związane z wykonywaną pracą w chwili zawierania związku małżeńskiego. Drugą grupę tworzą zmienne: wykształcenie ojca kobiety, wykształcenie matki kobiety, wykształcenie ojca mężczyzny, wykształcenie matki mężczyzny, miejsce urodzenia kobiety, miejsce urodzenia mężczyzny, grupa społecznozawodowa ojca kobiety, grupa społeczno-zawodowa matki kobiety, grupa społecznozawodowa ojca mężczyzny, grupa społeczno-zawodowa matki mężczyzny oraz liczba dzieci w rodzinie pochodzenia kobiety i liczba dzieci w rodzinie pochodzenia mężczyzny. Przeprowadzona w tym miejscu charakterystyka ze względu na wymienione cechy dotyczy ogółu par małżeńskich oraz zagregowanych w odpowiednio wcześniej określone generacje „duże” i „małe”. Zdecydowano, podobnie jak uczynił to Easterlin, aby to rok urodzenia mężczyzny wyznaczał przynależność małżeństwa do generacji „małej” lub „dużej”. Identyfikowanie przez Easterlina pary młodych ludzi za pomocą charakterystyk mężczyzny wiązało się z leżącym u podstaw jego rozważań założeniem, że większość społeczeństwa posiada tradycyjne poglądy na temat modelu rodziny. W przypadku badanych polskich generacji wykazano w pracy, że posiadają one również tradycyjne przekonania związane z małżeństwem oraz podziałem obowiązków w rodzinie. Analiza wpływu zmiennych określających względny dochód na zachowania prokreacyjne badanych generacji Wykorzystując nieparametryczne oraz semiparametryczne metody analizy historii zdarzeń, przedstawiono zachowania prokreacyjne badanych generacji. Następnie zaproponowano metodę pomiaru względnego dochodu oraz ustalono zbiór zmiennych, które tę wielkość odzwierciedlają. Kolejno, w pierwszym kroku oceniono wpływ pojedynczych zmiennych określających względny dochód na rozważane zachowania. Następnie biorąc pod uwagę uzyskane oceny oraz przeprowadzoną wcześniej charakterystykę małżeństw względem przyjętych cech, wybrano zmienne do dalszej analizy ich łącznego oddziaływania na decyzje prokreacyjne. W drugim etapie skonstruowano modele semiparametryczne, umożliwiające 47 analizę łącznego wpływu wybranych zmiennych na rozważane zachowania związane z pierwszymi, drugimi oraz trzecimi urodzeniami. Do opisu rozkładów czasu oczekiwania na urodzenie kolejnego dziecka wykorzystano modele pojedynczych przejść (tzw. modele przeżycia). W ramach modelowania nieparametrycznego oszacowano je za pomocą funkcji przeżycia, wykorzystując metodę Kaplana-Meiera, a następnie testowano różnice pomiędzy funkcjami. Pozwoliło to określić specyfikę zachowań prokreacyjnych w zależności od kolejności urodzenia dziecka, generacji i środowiska społeczno-ekonomicznego reprezentowanego przez poszczególne zmienne. Wykazano, że wszystkie przyjęte zmienne, charakteryzujące względny dochód rodziny, istotnie wpływały na rozważane decyzje prokreacyjne. Ostatecznie do dalszych badań łącznego wpływu zmiennych wybrano grupę społeczno-zawodową ojca mężczyzny i liczbę dzieci w jego rodzinie pochodzenia, które charakteryzują środowisko pochodzenia małżonków oraz poziom wykształcenia kobiety i grupę społeczno-zawodową mężczyzny, służące do określenia potencjalnych możliwości ekonomicznych rodziny. Do analizy dołączono zmienną wykształcenie kobiety, mimo iż Easterlin do szacowania zarobków pary używał dochodu mężczyzny, kierując się tradycyjnym podziałem ról w rodzinie. Wprowadzenie charakterystyki żony miało na celu uwzględnienie specyfiki polskiej gospodarki, cechującej się wysokim poziomem aktywności zawodowej kobiet oraz znaczącym wzrostem w kolejnych generacjach udziału kobiet z wykształceniem co najmniej średnim. Wyższy poziom wykształcenia wiązał się z wydłużonym okresem edukacji, który zwykle przesuwał decyzje matrymonialne i prokreacyjne, lecz równocześnie stwarzał większe możliwości uzyskania przez kobietę lepiej płatnej pracy. Stosując semiparametryczne metody analizy pojedynczych przejść, wykorzystano modele proporcjonalnych hazardów (tzw. modele Coxa) w podanej niżej postaci: h(t , z ) = h0 (t ) exp( βz ) (3) ( h0 (t ) – niewyspecyfikowana, nieujemna funkcja czasu t, z – wektor zmiennych, β – wektor nieznanych parametrów) oraz modele warstwowe proporcjonalnych hazardów dane następującym wzorem: hg (t , z ) = h0 g (t ) exp( zβ ) ( g ∈ G , G - zbiór warstw, g - numer warstwy). 48 (4) Badanie, podobnie jak w modelowaniu nieparametrycznym, przeprowadzono oddzielnie dla przejścia pierwszego, drugiego i trzeciego. Analiza każdego przejścia przebiegała na dwóch poziomach: ogólnym, dotyczącym zachowań całej zbiorowości małżeństw oraz szczegółowym, odnoszącym się do subpopulacji rodzin wyznaczonych przez grupę społeczno-zawodową mężczyzny (trzy kategorie: pracownik wykwalifikowany-specjalista, pracownik niewykwalifikowany-robotnik oraz rolnik) i wykształcenie kobiety (dwie kategorie: wykształcenie podstawowe lub zasadnicze oraz wykształcenie średnie lub wyższe). Dla każdego przypadku szacowano trzy grupy modeli: 1. Modele z pierwszej grupy, nazwanej „Względny dochód” (WD), pozwalają ocenić, czy rodziny posiadające podobny status materialny, określony przez grupę społecznozawodową mężczyzny i wykształcenie kobiety, różnią się w swych zachowaniach prokreacyjnych ze względu na środowisko pochodzenia kształtujące aspiracje materialne pary. W modelach tych wektor zmiennych z składa się z kategorii grupy społecznozawodowej ojca mężczyzny (pracownik wykwalifikowany-specjalista, pracownik niewykwalifikowany-robotnik oraz rolnik – kategoria odniesienia) oraz liczby dzieci w rodzinie pochodzenia mężczyzny. 2. Druga grupa modeli nazwana „Grupy małżeństw” (G) pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy przynależność do danej generacji wyżowej lub niżowej miała wpływ na decyzje o urodzeniu dziecka. W tym przypadku wektor zmiennych z składa się z kolejnych pięciu grup generacji, przy czym najstarsza z nich jest kategorią odniesienia. 3. Ostatnią grupę modeli nazwaną „Względny dochód i generacje” (WDiG) stworzono łącząc wszystkie zmienne rozpatrywane w poprzednich przypadkach. Modele te umożliwiają ocenę łącznego oddziaływania zmiennych na analizowane zachowania prokreacyjne oraz pozwalają sprawdzić, jak zmienił się wpływ względnego dochodu, jeśli kontrolowano przynależność do generacji. W analizie zachowań prokreacyjnych całej zbiorowości małżeństw wykorzystano warstwowe modele proporcjonalnego hazardu Coxa. Jako warstwy (i=1,2,3) przyjęto subpopulacje małżeństw, wyznaczone przez kategorie grupy społeczno-zawodowej mężczyzny. Hazardy bazowe h0i(t) w poszczególnych warstwach mogły się różnić, lecz parametry β pozostawały takie same w każdej grupie. Oznacza to, że kształt funkcji hazardu w warstwach mógł być odmienny, natomiast zmienne wywoływały tę samą proporcjonalną zmianę (przesunięcie) funkcji. Modele warstwowe zastosowano również dla ogółu rodzin, w 49 których kobieta posiadała wykształcenie podstawowe lub zasadnicze oraz średnie lub wyższe. W pozostałych przypadkach (w analizie szczegółowej - na poziomie warstw) szacowano tradycyjne modele proporcjonalnego hazardu. W tablicach Tab.1 – Tab.3 odnoszących się do pierwszego, drugiego i trzeciego przejścia zaprezentowano najważniejsze charakterystyki oszacowanych modeli semiparametrycznych. Dla każdego z nich wyszczególniono prawdopodobieństwo testowe, służące do oceny dopasowania modelu do danych empirycznych, liczebność próby oraz zmienne statystycznie istotne wraz z odpowiadającymi im wartościami expβ i prawdopodobieństwami testowymi. Uzyskane rezultaty stanowią podstawę do zweryfikowania zasadniczej tezy pracy. Oceniono zatem, czy w życiu dorosłym młodzi ludzie, dostosowując się do aktualnych warunków otoczenia, ograniczali liczbę dzieci aby utrzymać pożądany materialny poziom życia, ukształtowany w środowisku pochodzenia. Przedyskutowano również, czy warunki te zmieniały się w zależności od tego, czy rozpoczynająca dorosłe życie kohorta należy do generacji wyżowych czy niżowych. 50 Tab.1 Modele przejścia pierwszego ze stanu kobieta (rodzina) bezdzietna do stanu kobieta (rodzina) z pierwszym dzieckiem Względny dochód – WD Modele dla pierwszego przejścia 1. Warstwowy: h0i różne, Bi równe 1a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 1b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 2. Mężowie specjaliści 2a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 2b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 3. Mężowie robotnicy Dopasowanie modelu N-liczebność 0,00011 N=2441 0,1342 N=1204 0,399 N=1237 0,1381 N=530 0,37 N=446 0,65 N=84 0,00126 N=1631 Zmienne statystycznie istotne o. specjalista liczba dzieci o. specjalista liczba dzieci expB p– testowe zmiennej Grupy małżeństw - G 0,8 0,01 1,034 0,002 Dopasowanie modelu N-liczebność 0,025 N=2474 0,78 0,043 1,037 0,0042 0,195 N=1221 0,66 N=1253 0,075 N=536 0,137 N=451 0,23 N=85 0,185 N=1656 3a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 3b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 4.Mężowie rolnicy 0,22 N=690 0,432 N=941 0,842 N=280 0,48 N=702 0,47 N=954 0,01 N=282 4a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 4b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 0,74 N=68 0,93 N=212 0,38 N=68 0,32 N=214 Zmienne statystycznie istotne 47-51 52-56 57-61 62-66 57-61 47-51 57-61 62-66 Względny dochód i generacje - WDiG expB p– testowe zmiennej 0,88 0,85 0,83 0,82 0,038 0,0093 0,005 0,017 0,71 0,69 0,6 0,48 0,018 0,0188 0,014 0,0076 Dopasowanie modelu N-liczebność 0,00031 N=2441 0,21 N=1204 0,64 N=1237 0,09 N=530 0,28 N=446 0,35 N=84 0,006 N=1631 0,46 N=690 0,497 N=941 0,035 N=280 Zmienne statystycznie istotne o. specjalista liczba dzieci 47-51 52-56 57-61 expB p– testowe zmiennej 0,83 1,031 0,9 0,88 0,86 0,023 0,0065 0,088 0,047 0,027 57-61 0,75 0,059 o. specjalista liczba dzieci 52-56 0,79 0,052 1,035 0,006 0,87 0,063 47-51 57-61 62-66 0,67 0,58 0,46 0,012 0,01 0,0054 0,5 N=68 0,43 N=212 Źródło: opracowanie własne 51 Tab.2 Modele przejścia ze stanu kobieta (rodzina) z pierwszym dzieckiem do stanu kobieta (rodzina) z drugim dzieckiem Względny dochód – WD Modele dla drugiego przejścia Grupy małżeństw - G Dopasowanie modelu N-liczebność 0,00001 N=2195 Zmienne statystycznie istotne o. specjalista o. robotnik expB p– testowe zmiennej 0,69 0,81 0,00058 0,0004 0,023 N=1038 0,253 N=1157 0,289 N=451 0,44 N=370 0,93 N=81 o. specjalista o. robotnik 0,74 0,79 0,034 0,014 3. Mężowie robotnicy 0,00015 N=1485 o. specjalista o. robotnik 0,66 0,81 3a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 3b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 0,118 N=612 0,20 N=873 o. robotnik 0,78 4. Mężowie rolnicy 0,398 N=259 0,0092 N=260 4a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 4b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 0,64 N=56 0,95 N=203 0,11 N=56 0,062 N=204 1. Warstwowy: h0i różne, Bi równe 1a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 1b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 2. Mężowie specjaliści 2a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 2b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe Dopasowanie modelu N-liczebność 0,389 N=2225 Zmienne statystycznie istotne 57-61 Względny dochód i generacje - WDiG expB p– testowe zmiennej Dopasowanie modelu N-liczebność 0,00007 N=2195 Zmienne statystycznie istotne o. specjalista o. robotnik expB p– testowe zmiennej 1,21 0,058 0,68 0,80 0,00046 0,00029 0,225 N=1053 0,1156 N=1172 0,81 N=456 0,69 N=374 0,42 N=82 0,031 N=1204 0,082 N=1157 0,51 N=451 0,63 N=370 0,78 N=81 o. specjalista o. robotnik o. robotnik 57-61 0,73 0,79 0,87 1,23 0,029 0,014 0,07 0,037 0,01 0,001 0,49 N=1509 0,00058 N=1485 0,034 0,558 N=623 0,042 N=886 0,25 N=612 0,031 N=873 o. specjalista o. robotnik 57-61 o. robotnik 0,65 0,80 1,19 0,78 0,006 0,0006 0,067 0,035 o. robotnik 57-61 62-66 47-51 52-57 62-66 47-51 0,86 1,42 1,3 0,65 0,59 0,51 0,37 0,065 0,0026 0,099 0,014 0,009 0,047 0,08 57-61 0,55 0,0099 57-61 1,40 0,0038 47-51 52-56 62-66 47-51 62-66 47-51 52-56 57-61 0,64 0,57 0,47 0,37 0,29 0,74 0,54 0,64 0,0097 0,0043 0,0239 0,062 0,074 0,096 0,0086 0,099 0,05 N=259 0,27 N=56 0,267 N=203 Kursywą zaznaczono parametry zmiennych, które były statystycznie istotne, lecz dopasowanie modelu było słabe Źródło: opracowanie własne 52 Tab.3 Modele przejścia ze stanu kobieta (rodzina) z drugim dzieckiem do stanu kobieta (rodzina) z trzecim dzieckiem bez generacji 1962-66 Modele dla trzeciego przejścia bez generacji 62-66 1. Warstwowy: h0i różne, Bi równe 1a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 1b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 2. Mężowie specjaliści 2a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 2b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 3. Mężowie robotnicy 3a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 3b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe 4. Mężowie rolnicy 4a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe 4b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe Względny dochód - WD Grupy małżeństw – G Dopasowanie modelu N-liczebność 0,00008 N=1356 Zmienne statystycznie istotne liczba dzieci expB p– testowe zmiennej 1,10 0,000015 0,108 N=527 0,0246 N=829 0,1879 N=218 0,228 N=168 0,975 N=50 0,006 N=936 0,385 N=323 0,189 N=613 0,0084 N=202 - liczba dzieci 1,13 0,015 liczba dzieci 1,07 0,0038 0,0124 N=166 liczba dzieci 1,19 0,0599 liczba dzieci 1,70 0,0039 liczba dzieci 1,21 0,00062 liczba dzieci 1,22 0,00064 Dopasowanie Zmienne modelu statystycznie N-liczebność istotne 0,988 N=1381 Dopasowanie modelu N-liczebność 0,00117 N=1356 Zmienne statystycznie istotne liczba dzieci expB p– testowe zmiennej 1,10 0,000012 0,61 N=538 0,73 N=843 0,79 N=221 0,68 N=170 - 0,198 N=527 0,0844 N=829 0,61 N=218 0,366 N=168 - liczba dzieci 1,15 0,0087 liczba dzieci 1,075 0,003 liczba dzieci 1,16 0,094 liczba dzieci 1,22 0,037 0,95 N=957 0,69 N=332 0,677 N=625 0,30 N=203 0,3 N=36 0,82 N=167 0,033 N=936 0,52 N=323 0,319 N=613 0,0254 N=202 - liczba dzieci 1,079 0,0026 liczba dzieci 1,139 0,054 liczba dzieci 1,052 0,068 liczba dzieci 1,20 0,001 liczba dzieci 1,22 0,00066 57-61 expB Względny dochód i generacje – WdiG 0,6 p– testowe zmiennej 0,017 0,066 N=166 Kursywą zaznaczono parametry zmiennych, które były statystycznie istotne, lecz dopasowanie modelu było słabe Źródło: opracowanie własne 53 Wyniki badań Podsumowując rezultaty badań przeprowadzonych i przedstawionych w pracy należy stwierdzić, że postawione na wstępie cele metodyczne oraz poznawcze zostały osiągnięte. Wykorzystując metody analizy historii zdarzeń zbadano uwarunkowania zachowań prokreacyjnych generacji urodzonych w latach 1942 – 1966 w kontekście ich zgodności z hipotezą Easterlina. Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki analizy semiparametrycznej, nieparametrycznej, jak również charakterystykę badanej populacji względem przyjętych cech określających względny dochód sformułowano następujące, ogólne wnioski: - zachowania prokreacyjne badanej zbiorowości były zróżnicowane, - zróżnicowanie to było w znacznej mierze rezultatem różnic w dochodzie absolutnym rodziny wynikającym ze statusu społeczno-zawodowego małżonków, który jest określony przez grupę społeczno-zawodową mężczyzny oraz wykształcenie kobiety, - dochód względny determinował zachowania prokreacyjne rodzin, które posiadały najniższy status społeczno-zawodowy, - nie stwierdzono wpływu rozmiaru generacji na względny dochód, jak również na badane zachowania prokreacyjne, - jedynie w przypadku rodzin rolników można przypuszczać, że niższa skłonność do drugich urodzeń generacji wyżowych może być związana z „efektem tłumu”. Wśród szczegółowych wniosków, związanych z pierwszymi, drugimi i trzecimi urodzeniami na zwrócenie uwagi zasługują następujące stwierdzenia: 1.W przypadku pierwszych urodzeń zróżnicowanie przejawiało się tylko w przesunięciu w czasie decyzji o urodzeniu dziecka, na skutek różnic związanych z pracą zawodową mężczyzny i wykształceniem kobiety. Ponieważ mężczyźni o wysokich kwalifikacjach zawodowych żenili się w większości z kobietami o wykształceniu co najmniej średnim, dlatego wydłużoną edukację kobiet traktować można jako podstawową przyczynę odraczania decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka. 2.Odsetki bezdzietnych małżeństw rolników, robotników, pracowników wysoko wykwalifikowanych oraz kobiet o wyższym i niższym poziomie wykształcenia były zbliżone. Pozwala to przypuszczać, że czynnik kulturowy, jakim jest tradycyjne postrzeganie znaczenia rodziny przez młodych ludzi ze wszystkich badanych generacji, był 54 tak silny, iż determinanty ekonomiczne ostatecznie nie stanowiły ograniczenia w zaspokojeniu pragnienia posiadania przynajmniej jednego dziecka. 3.Zróżnicowanie w przypadku drugich oraz trzecich urodzeń przejawiało się zarówno w przesunięciu w czasie decyzji o urodzeniu kolejnego dziecka, jak i w rezygnacji z jego posiadania. Było to w znaczącym stopniu wynikiem różnic w statusie społecznozawodowym rodzin. Małżeństwa rolników najczęściej decydowały się na urodzenie kolejnego dziecka, natomiast rodziny pracowników wysoko wykwalifikowanych najrzadziej. Podobnie wyższe wykształcenie kobiety miało ujemny wpływ na badane zachowania. 4.Środowisko pochodzenia mężczyzny istotnie wpływało na decyzje związane z urodzeniem drugiego dziecka jedynie w przypadku rodzin robotniczych, w których kobiety posiadały niski poziom wykształcenia. Małżeństwa te stanowiły jednak znaczący, bo blisko 40% odsetek ogółu par. Rozważane rodziny ograniczały liczbę dzieci lub nawet całkowicie rezygnowały z ich posiadania, aby utrzymać pożądany materialny poziom życia, ukształtowany w środowisku pochodzenia. 5.Jedynie zachowania prokreacyjne rolników związane z urodzeniem drugiego dziecka były zróżnicowane w kolejnych generacjach. Intensywność urodzenia kolejnego potomka we wszystkich generacjach wyżowych była niższa niż w najstarszej generacji niżowej. Podobną zależność wykazano również w przypadku najmłodszej, niżowej generacji, dlatego sytuację tę można tylko częściowo tłumaczyć „efektem tłumu”. Może być ona także wyjaśniana oddziaływaniem innych czynników, w dużym stopniu o charakterze kulturowym, związanych ze stopniowym przejmowaniem wzorców zachowań społeczności wysoko zurbanizowanych. 6.Na zachowania prokreacyjne związane z urodzeniem trzeciego dziecka oprócz absolutnego dochodu rodziny miała wpływ również liczba dzieci w rodzinie pochodzenia mężczyzny. Dotyczy to szczególnie małżeństw robotników i rolników. Rodziny, w których mężczyzna posiadał liczniejsze rodzeństwo chętniej decydowały się na kolejnego potomka. Tłumaczyć to można z jednej strony łatwiejszą realizacją aspiracji materialnych, które są relatywnie niskie i przez to, w myśl koncepcji Easterlina, stanowią mniejsze ograniczenie przy podejmowaniu decyzji prokreacyjnych. Zwykle bowiem wielodzietność na skutek niższego standardu życia i mniejszych możliwości kształcenia wpływa ujemnie na aspiracje młodych ludzi. Z drugiej strony osoby wychowywane z licznym rodzeństwem mogą być mniej skłonne do konsumpcyjnego stylu życia i preferują większą liczbę dzieci. Można więc 55 sądzić, że względny dochód rodziny był tylko jednym z czynników różnicujących badane zachowania. Podsumowanie Reasumując, można stwierdzić, że hipoteza Easterlina tylko w pewien selektywny sposób tłumaczy zachowania prokreacyjne generacji polskich urodzonych w latach 19421966. Wyjaśnia ona przede wszystkim zróżnicowanie rozważanych zachowań w środowiskach o najniższym statusie społeczno-zawodowym. W przypadku rodzin robotniczych istotną rolę odgrywa koncepcja względnego dochodu, jednak jego wielkość nie zmienia się pod wpływem rozmiaru generacji, jak zaobserwował to Easterlin w społeczeństwie amerykańskim. Wydaje się to zrozumiałe ze względu na brak istotnej konkurencji wśród pracowników w gospodarce centralnie sterowanej, która przeważała w rozważanym okresie. Podejmując próbę wyjaśnienia różnic w zachowaniach prokreacyjnych rodzin rolników, robotników i pracowników wysoko wykwalifikowanych, których nie można wytłumaczyć hipotezą Easterlina, odwołać się można do teorii Beckera (zob.Becker 1981; Becker 1990). Według teorii tej niższą płodność przy wyższych dochodach tłumaczy się przesunięciem akcentu z ilości dzieci na ich jakość. Równocześnie niższą skłonność do decyzji prokreacyjnych, szczególnie w przypadku kobiet lepiej wykształconych, wyjaśnia się wzrastającymi kosztami alternatywnymi macierzyństwa. Przeprowadzona w pracy weryfikacja hipotezy Easterlina w świetle zachowań prokreacyjnych generacji urodzonych w latach 1942-1966 w Polsce dostarczyła nowych ocen i nowych wyników z zakresu rozważanych procesów demograficznych. Studia te stanowić mogą dobry punkt wyjścia do oceny i wyjaśniania zachowań prokreacyjnych młodszych generacji. Przeobrażenia procesów demograficznych związanych z drugim przejściem demograficznym, prowadzące do nowego modelu rodziny w znacznym stopniu dotyczą młodszych pokoleń. Wydaje się zatem, że kluczowym problemem w badaniu uwarunkowań zachodzących przemian demograficznym jest poznanie mechanizmu kształtowania się postaw i przekonań młodych ludzi Trudna sytuacja gospodarcza Polski, bezrobocie, duża konkurencja oraz lansowanie przez media konsumpcyjnego stylu życia mogą stanowić poważne ograniczenie w podejmowaniu decyzji o urodzeniu nawet jednego dziecka przez młode osoby należące do wyżu z lat osiemdziesiątych. 56 Praca doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Jolantay Kurkiewicz Recenzenci: Prof. dr hab. Józef Pociecha Prof dr hab. Irena E. Kotowska Literatura: Becker G. S., (1981), A Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, Mass. Becker G. S., (1990), Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa. Blossfeld H. P., Hamerle A., Mayer K. U., (1989), Event History Analysis, Statistical Theory and Application in the Social Sciences, Hillsdale, New Jersey. Blossfeld H. P., Rohwer G., (1995), Techniques of Event History Modeling. New Approches to Causal Analysis, Mahwah, New Jersey. Carlson E., (1992), Inverted Easterlin Fertility Cycles and Kornai’s ‘Soft’ Budget Constraint, Population and Development Review, 18 (4), ss.669–688. Easterlin R. A. (1978b), The Economics and Sociology of Fertility: A Synthesis, [w:] Tilly Ch., (red), Historical Studies of Changing Fertility, Princeton. Easterlin R. A., (1980), Birth and Fortune. The Impact of Number on Personal Welfare, Basic Books, New York. Frątczak E., (1999a), Modelowanie cyklu życia jednostki i rodziny. Teoria i praktyka, Warszawa. Frątczak E., Jóźwiak J., Paszek B., (1991), Metodyka badań cyklu życia jednostki i rodziny – wybrane aspekty, SGH, Warszawa. Frątczak E., Kowalska I., Rohwer G., Drobnić S., Blossfeld H.P., Polish Family and Fertility Survey. A User’s Guide, Warszawa and Bremen, 1996 Holzer J., Kowalska I., (1997), Fertility and Family Surveys, Standard Country Report, Poland, UNECE, UNPF, Geneve. Jóźwiak J., (1999), Zmiana paradygmatu w demografii, [w:] Kotowska I. E. (red.), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, SGH, Warszawa. Kalbfleisch J. D., Prentice R. L., (1980), The Statistical Analysis of Failure Time Data, John Wiley and Sons, New York. Kotowska I. E., (red.) (1999), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Warszawa. Kurkiewicz J., (1998), Modele przemian płodności w wybranych krajach europejskich w świetle drugiego przejścia demograficznego. Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, Nr 131, Kraków. Makunovich D. J., (1998), Fertility and the Easterlin Hypotesis: An Assesment of the Literature, Journal of Population Economics. 11. Wright R. A., (1989), The Easterlin Hypothesis and European Fertility Rates, Population and Development Review, 15 (1), ss.107–122. 57 Plan pracy doktorskiej: Wstęp I. Koncepcja Easterlina wyjaśniania zachowań prokreacyjnych społeczeństw rozwiniętych 1.1 Ogólna charakterystyka wybranych teorii przemian płodności 1.2 Koncepcja Easterlina 1.3 Zachowania prokreacyjne w kontekście zmian względnego dochodu 1.4 Samogenerujący się cykl 1.5 Próby weryfikacji koncepcji Easterlina II. Analiza historii zdarzeń jako metoda badania zachowań prokreacyjnych 2.1 Miejsce metod analizy historii zdarzeń w demografii 2.2 Podstawowe pojęcia i definicje analizy historii zdarzeń 2.3 Modelowanie nieparametryczne 2.4 Modelowanie semiparametryczne III. Charakterystyka badanej populacji w kontekście hipotezy Easterlina 3.1 Źródło informacji wykorzystane w badaniach 3.2 Wyodrębnienie badanych generacji 3.3 Charakterystyka generacji poddanych badaniu IV. Względny dochód a zachowania prokreacyjne badanej populacji 4.1 Charakterystyka zachowań prokreacyjnych badanej populacji 4.2 Wpływ zmiennych określających względny dochód na zachowania prokreacyjne 4.3 Analiza łącznego wpływu zmiennych względnego dochodu na zachowania prokreacyjne Zakończenie 58 Monika Stanny-Burak Politechnika Koszalińska PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH A GOSPODARKA ROLNA W LATACH DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH (NA PRZYKŁADZIE WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIEGO) Autoreferat rozprawy doktorskiej Wstęp Interferencja procesów demograficznych i procesów gospodarczych występuje w każdej jednostce administracyjnej i każdym momencie czasu. Ze szczególną siłą ujawnia się w okresach transformacji systemowej, zwłaszcza na obszarach podlegających restrukturyzacji gospodarczej. W tych regionach uaktywnia się wtedy szereg barier w rozwoju regionu, zarówno demograficznym jak i gospodarczym. Do podjęcia działań w kierunku ich likwidacji konieczna staje się potrzeba oceny potencjału demograficznego oraz sytuacji gospodarczej w gminie. Właśnie obszar województwa zachodniopomorskiego stanowi przykładowy obraz doświadczeń, gdzie procesy transformacji zmierzające w kierunku gospodarki rynkowej, wywołały wiele trudności z dostosowaniem się społeczności wiejskiej i gospodarki rolnej do nowych warunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Głębokie przeobrażenia obejmujące wieś i rolnictwo wynikają głównie z popegeerowskiego charakteru tych ziem. Bowiem do 1989 roku obszar ten wyróżniał się najwyższym w kraju udziałem gospodarki uspołecznionej w rolnictwie. Przedmiot badań rozprawy dotyczy przemian demograficznych na obszarach wiejskich na tle zmian w gospodarce rolnej regionu w latach 1988 - 1996. Ujęto go w dwóch wersjach. Pierwsza dotyczy całości populacji zamieszkałej na obszarach wiejskich regionu, zaś druga jest jej subpopulacją – obejmuje bowiem ludność związaną z rolnictwem indywidualnym. Synonimem przemian demograficznych jest termin „rozwój demograficzny”. Zaś jako podmiot rozwoju demograficznego rozumieć należy zbiorowość ludzi na określonym terytorium (woj. zachodniopomorskie), rozpatrywaną w konkretnym czasie (1988-1996). Rozwój demograficzny, traktuje się w niniejszej pracy jako ilościowe i jakościowe zmiany populacji na danym terytorium. Przedstawiono go w ujęciu statystycznym poprzez wielowymiarowy proces czasowy, który tworzą zmienne dotyczące podmiotu pracy. Nie pominięto również otoczenia (środowiska) badanego obiektu (tj. zbiorowości ludzi). 59 Środowiskiem procesów demograficznych – w szerokim ujęciu, jest ogół warunków ekonomicznych, instytucjonalnych, kulturowych i przyrodniczych, w których funkcjonuje badana populacja. Z uwagi na to, iż w niniejszej pracy szczególny nacisk położono na analizę procesów demograficznych ludności związanej z rolnictwem, poprzez środowisko procesów ludnościowych rozumie się głównie warunki ekonomiczne gospodarki rolnej. Zmiany demograficzne, jakie zaszły wśród ludności gmin wiejskich województwa zachodniopomorskiego przedstawione zostały pomiędzy dwoma spisami: NSP 1988 oraz PSR 1996, których wyniki stanowiły podstawową bazę źródłową pracy. Z uwagi na głębokie przeobrażenia społeczno - gospodarcze obszarów wiejskich, jakie miały miejsce w Polsce w latach 90., porównanie wyników spisów z lat 1988 i 1996 ma szczególny walor poznawczy. Spis powszechny ludności z 1988 roku przeprowadzony był u progu tych przeobrażeń, zatem ukazuje nam sytuację w warunkach gospodarki planowanej centralnie. Natomiast dane spisu rolnego z 1996 roku pozwalają przypisać odnotowane procesy demograficzne i gospodarcze jako reprezentatywne dla całego okresu transformacji ustrojowej. W bogatej literaturze dotyczącej obszarów wiejskich niewiele uwagi poświęcano współzależności procesów demograficznych i gospodarczych. Wiele publikacji przedstawia problematykę w pobieżnym i najczęściej ogólnokrajowym ujęciu, bądź odnosi się do wyodrębnionych problemów. W dodatku składnik demograficzny traktowany jest dość jednostronnie, jako jeden z czynników wzrostu czy rozwoju społeczno-ekonomicznego. Powyższe kwestie skłoniły autorkę do podjęcia przedstawionego tematu i empirycznego zweryfikowania szeregu tez. Niniejsza dysertacja stanowi pierwszą, większą próbę tak szerokiego ujęcia problematyki ludnościowej oraz przedstawienia związków między rozwojem demograficznym a rozwojem gospodarczym rolnictwa indywidualnego na obszarach wiejskich badanego regionu. Cel i hipotezy badawcze Podstawowe cele poznawcze koncentrowały się głównie na rozpoznaniu zróżnicowania przestrzennego tempa i kierunków zmian w rozwoju demograficznym obszarów wiejskich woj. zachodniopomorskiego w latach 90. Uwzględniono przy tym podział na ludność wiejską i ludność związaną z rolnictwem. Ukazanie przemian ludnościowych, oraz ustalenie czynników i przyczyn zachodzących procesów przedstawiono na tle zmian w gospodarce rolnej regionu. Jednostkowa uwaga zwrócona została na przemiany strukturalne w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Naczelnym celem była jednak ocena poziomu 60 rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem indywidualnym i poziomu rozwoju gospodarczego36 rolnictwa indywidualnego, jak i wykazanie współzależności obu poziomów rozwoju. Z celem poznawczym wiązał się ściśle cel aplikacyjny. W zamyśle autorki praca powinna dostarczyć wielu przesłanek ułatwiających określenie kierunku działań polityki regionalnej. Rozpoznając istniejące tendencje uzyskujemy informacje dotyczące zgodności i niezgodności zmian strukturalnych ludności na obszarach wiejskich ze zmianami ekonomicznymi w regionie; a także możliwe jest wskazanie obszarów, na których trzeba pobudzić pozarolniczą działalność gospodarczą. Wieloaspektowa analiza czynnika ludzkiego na obszarach wiejskich daje możliwość przedstawienia głównych barier i szans, określających pozycje gmin w procesach transformacji i integracji polskiej gospodarki z Unią Europejską. Cele badań ujęto szeroko. Zmierzając do ich osiągnięcia, należało rozwiązać szereg problemów. Podstawowa problematyka pracy sprowadzona została do następujących pytań: ⇒ Jak kształtowały się tempo i zakres zmian demograficznych na obszarach wiejskich województwa zachodniopomorskiego w latach 90.? ⇒ Jakie czynniki stymulujące i bariery utrudniające rozwój demograficzny odegrały w tych latach najistotniejszą rolę? ⇒ W jakim stopniu na procesy demograficzne Pomorza Zachodniego wywierają wpływ przemiany w skali globalnej wynikające z teorii przejścia demograficznego? ⇒ Jakie zmiany strukturalne w rolnictwie nastąpiły w wyniku procesów restrukturyzacyjnych i jaki jest stopień zróżnicowania indywidualnej gospodarki rolnej? ⇒ W jaki sposób położenie geograficzne gmin determinuje poziom rozwoju demograficznego i gospodarczego? ⇒ Jak kształtował się rozwój demograficzny ludności związanej z rolnictwem (przejawy pozytywne i negatywne) na tle przemian w gospodarce rolnej regionu? ⇒ Które gminy wiejskie prezentowały podobny rozwój demograficzny i gospodarczy, a które z nich stanowiły zupełnie odizolowane wyjątki? Uwzględniony okres oraz obserwowane tendencje zmian politycznych i społecznogospodarczych są na tyle zróżnicowane, że trudno rozstrzygać bez szczegółowych badań, 36 Rozwój gospodarczy obejmuje tę sferę działalności ludzkiej, która wiąże się z gospodarowaniem w rolnictwie indywidualnym wraz z ogółem warunków ekonomicznych gospodarki rolnej. Zarówno rozwój gospodarczy, jak i rozwój demograficzny, został zmierzony za pomocą zmiennych diagnostycznych przedstawionych w rozdziale 6 dysertacji. 61 które zjawiska i w jakim stopniu są objawem stagnacji, które z kolei efektem zapoczątkowanym w okresie transformacji, a które nie są bezpośrednio związane ani z jednym, ani z drugim procesem. Rozróżnienie kategorii tych zjawisk oraz tendencji wymaga zastosowania wielu różnych ujęć i poziomów analizy. Postawiono więc następujące hipotezy: Szczególnie silny wpływ na przemiany demograficzne na wsi miał proces transformacji ustrojowej. Uruchomione zostały niekorzystne procesy, takie jak: spadek dzietności i matrymonializacji, przyśpieszenie tempa procesu starzenia się ludności oraz spadek mobilności przestrzennej. Zachwiana została stabilizacja ekonomiczna gospodarstw domowych, głównie przez ograniczenie możliwości zatrudnienia i wzrost rozmiarów bierności zawodowej. Procesy restrukturyzacji gospodarki wywołały nieznane dotąd zjawiska demograficzne i społeczno-gospodarcze, jak np.: bezrobocie, ubóstwo licznych rodzin, rozwarstwienie materialne społeczeństwa. Najtrudniej dostosowują się do nowych warunków gospodarczych właśnie gminy popegeerowskie. Przemiany demograficzne ludności związanej z rolnictwem wykazują się większą dynamiką zmian i zróżnicowaniem przestrzennym niż ogół populacji wiejskiej. Grupy gmin o analogicznych właściwościach geograficznych (np. położenie nadmorskie, okołomiejskie, czy nadgraniczne) prezentują zbliżony poziom rozwoju demograficznego i gospodarczego. Większe zmiany procesu demograficznego wykazują gminy o wyższej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wysokich walorach turystycznych oraz wysokim poziomie infrastruktury. Dotyczy to głównie gmin byłego woj. szczecińskiego, na odrębność którego, wpłynęły większe nakłady inwestycyjne państwa na gospodarkę samego Szczecina oraz gmin przygranicznych i nadmorskich. W wyniku likwidacji gospodarki uspołecznionej zwiększyły się zasoby gruntów indywidualnego rolnictwa, oraz dokonały się pozytywne przekształcenia struktury obszarowej. Przyjęcie zasad gospodarki rynkowej przyczyniło się do wzrostu znaczenia środowiska przyrodniczego jako czynnika kształtującego intensywność gospodarowania w rolnictwie. Procesy demograficzne i gospodarcze zachodzące w dłuższych okresach i na znacznych obszarach z reguły nie są jednorodne. Poziom rozwoju demograficznego i gospodarczego wykazuje współzależność, ale stopień zależności odznacza się zróżnicowaniem przestrzennym. 62 Układ pracy Niniejsza praca składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym, stanowiącym wprowadzenie nakreślono cele, zakres i podstawowe zadania badawcze, scharakteryzowano źródła i zastosowane metody analizy oraz omówiono kwestie definicyjne. W ostatniej części tego rozdziału dokonano przestrzennej charakterystyki obszarów wiejskich Pomorza Zachodniego, uwzględniając rozwój sieci osadniczej i warunki przyrodnicze oraz czynniki determinujące restrukturyzację obszarów popegeerowskich. W rozdziale drugim przedstawiono dynamikę zmian ludności wiejskiej i ludności związanej z rolnictwem, oraz zbadano strukturę przestrzenną układu ludnościowego, wykorzystując dwie metody analizy koncentracji. Określono również dysproporcje rozwoju demograficznego za pomocą modelu przesunięć dyferencjalnych. Poddano analizie komponenty przyrostu rzeczywistego, oraz wydzielono typy zmian ludnościowych według metody Webba. W rozdziale trzecim dla populacji wiejskiej i osobno dla jej subpopulacji związanej z rolnictwem dokonano charakterystyki struktury ludności według płci i wieku. Zmienność struktur określono za pomocą zarówno podstawowych wskaźników demograficznych, jak i odpowiedniego do określenia zróżnicowania struktury narzędzia badawczego, jakim jest miara zgodności struktur. Z ekonomicznego punktu widzenia najistotniejszy w strukturze ludności jest udział osób w wieku produkcyjnym, dlatego pod tym względem dokonano grupowania gmin, a następnie obliczono współczynnik zgodności rang Spearmana. Rozdział czwarty poświęcony jest analizie dynamiki i zmianom w strukturze społecznozawodowej ludności związanej z rolnictwem. W charakterystyce aktywności ekonomicznej korzystano głównie ze wskaźników struktury i dynamiki. Szczególną uwagę zwrócono na problem bezrobocia zarówno jawnego, jak i ukrytego oraz dokonano klasyfikacji gmin na podstawie wielkości natężenia bezrobocia rejestrowanego. Ponadto w oparciu o test niezależności χ2 zbadano wpływ struktury zatrudnienia przed transformacją społecznogospodarczą na poziom bezrobocia w 1996 roku. W tym rozdziale oprócz wspomnianej klasyfikacji gmin wykonano typologię jednostek według struktury zatrudnienia w działach gospodarki narodowej. W osobnym podrozdziale omówiono poziom wykształcenia ludności w indywidualnych gospodarstwach. Ze względu na rangę czynnika ludzkiego w procesie gospodarowania, oceniono również jakość siły roboczej związanej z rolnictwem indywidualnym posługując się taksonomiczną metodę grupowania k-średnich. 63 Rozdział piąty stanowiący tło dla przemian demograficznych, obejmuje problematykę gospodarczą rolnictwa indywidualnego Pomorza Zachodniego. W analizie tego zagadnienia uwzględnione zostały zmiany struktury agrarnej, struktury użytkowania gruntów, zmiany w produkcji rolnej oraz zróżnicowanie przestrzenne infrastruktury technicznej w indywidualnych gospodarstwach rolnych. W rozdziale szóstym podjęto próbę określenia wzajemnych uwarunkowań rozwoju demograficznego i gospodarczego, wykorzystując w tym celu metodę taksonomiczną (wzorca rozwoju). Najpierw określono zmiany w poziomie rozwoju demograficznego obszarów wiejskich, z osobną analizą ludności związanej z rolnictwem. Następnie ocenie poddano poziom rozwoju gospodarczego indywidualnych gospodarstw rolnych. W ostatnim podrozdziale w oparciu o współczynnik korelacji liniowej Persona, przeprowadzono analizę współzależności rozwoju demograficznego ludności w domowych gospodarstwach rolnych na wsi i rozwoju indywidualnej gospodarki rolnej. Rozdział ten zawiera próbę typologicznego podziału gmin: o zrównoważonym rozwoju demograficznym i rozwoju gospodarczym oraz takich, gdzie rozwój demograficzny wyprzedza rozwój gospodarczy i odwrotnie. Wnioski z analizy pozwoliły ujawnić obszary największych zagrożeń i szans rozwojowych w dalszym procesie transformacji tego regionu. Ostatni rozdział stanowi podsumowanie, w którym sformułowano w nawiązaniu do podstawowej problematyki badawczej i postawionych hipotez – szereg konkluzji o ogólniejszym charakterze. Rezultaty poznawcze i aplikacyjne rozprawy Badania zawarte w rozprawie, dowodzą dużej złożoności i zróżnicowania zjawisk kształtujących rzeczywisty obraz wsi regionu (jako obszaru popegeerowskiego) w latach 90. Szczegółowa analiza zgromadzonego materiału empirycznego i rozwiązywanie kolejnych zadań cząstkowych, umożliwiły poznanie wielu zjawisk i procesów, potwierdzenie określonych prawidłowości obserwowanych w szerszej skali, jak też uchwycenie pewnych, specyficznych dla tego regionu właściwości, spodziewanych współzależności, itp. Wyniki analizy uwzględniającej stan przed rozpoczęciem transformacji ustrojowej, jak i w czasie jej trwania wykazały duży wpływ procesów transformacji na przemiany demograficzne i gospodarcze indywidualnych gospodarstw rolnych. Oto ważniejsze uogólnienia. 64 Zmiany w zaludnieniu i przyroście rzeczywistym W latach 1988-1996 wieś zachodniopomorska odznaczyła się cztery razy wyższą stopą przyrostu ludności (1,4%), niż średnio w Polsce (0,3%). Mimo to dynamikę wzrostu liczebnego należy uznać jako niską. Ludność wiejska w województwie stanowiła w 1996 roku 30%, natomiast przeciętnie w kraju wskaźnik ruralizacji wyniósł 38%. Większy przyrost rzeczywisty dotyczył ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, jego wartość była o ponad 5 punktów procentowych wyższa niż dla całej ludności wiejskiej. Udział tej subpopulacji na wsi województwa w 1996 roku wyniósł 38,7%, zaś w kraju 66,3%. Średnia gęstość zaludnienia obszarów wiejskich województwa w latach 90. wyniosła około 28 os/km2, i była blisko o połowę mniejsza niż przeciętnie w Polsce. Główna przyczyna niskiego zaludnienia tkwi w uwarunkowaniach przyrodniczych i historycznych oraz w kierunkach i tempie rozwoju społeczno-gospodarczego w okresie powojennym. W omawianym przedziale czasu zaobserwowano duży spadek gęstości zaludnienia wśród populacji związanej z rolnictwem indywidualnym. Zmiany te w ponad 90% gmin nie nastąpiły przez ubytek rzeczywisty ludności, gdyż takiego nie było. Sytuacja powstała w wyniku podwojenia powierzchni ogólnej użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych, natomiast zaledwie o 7% zwiększyła się liczba ludności związanej z rolnictwem. Szczególnie zaobserwowano to w gminach, w których istniały w 1988 roku duże Państwowe Gospodarstwa Rolne. Analiza przesunięć wewnątrzregionalnych ludności wiejskiej wykazała dysproporcje w jej rozwoju. W badanym okresie jednostki, w których następował spadek liczby ludności, bądź też rozwój ludności był wolniejszy od średniego tempa rozwoju ludnościowego obszarów wiejskich całego województwa, skupiają się równoleżnikowo w środkowym pasie regionu (z kumulacją gmin w regionie pojezierza szczecineckiego). Są to obszary najsłabiej zaludnione. Wyniki badania wskazały na długotrwały proces wyludniania się tych terenów, co uwarunkowane było niewielkimi możliwościami rozwojowymi. W istotny sposób zdeterminowały to zaniedbania infrastrukturalne powstałe z niedoinwestowania tych obszarów w poprzednim układzie gospodarczym, jak i istniejący układ osadniczy cechujący się słabą spójnością komunikacyjną oraz tradycyjną, mało zróżnicowaną siecią małomiasteczkową i rozproszonym osadnictwem wiejskim. Mniejsze przesunięcia wewnątrzregionalne wystąpiły natomiast wśród populacji związanej z rolnictwem indywidualnym. Sytuacja taka przyczyniała się do stagnacji a nawet regresu demograficznego i gospodarczego indywidualnych gospodarstw. Proces ten 65 zaobserwowano w gminach: 1) na wschód od aglomeracji szczecińskiej, 2) wokół miasta Koszalina, 3) w centralnej części na granicy byłych województw koszalińskiego i szczecińskiego, stanowiących trzon obecnego woj. zachodniopomorskiego. Zauważono, że proces redystrybucji ludności związanej z rolnictwem na badanym obszarze determinowały następujące czynniki: 1) warunki środowiska naturalnego, 2) ekonomiczne i strukturalne zacofanie rolnictwa (np. poziom kultury rolnej, struktura agrarna), 4) przestrzenne zróżnicowanie struktur demograficznych ludności. Największym zaludnieniem odznaczył się pas nizin nadmorskich przylegających do wzgórz morenowych. Północny obszar województwa reprezentuje znacznie gęstsza sieć osadnicza, szczególnie największych miejscowości, które w wiejskich gminach podmiejskich skupiają ludność, a ponadto korzystniejsze są tam warunki naturalne środowiska. Drugim obszarem większego zagęszczenia ludności była południowo–zachodnia część województwa, która również posiada dobre warunki przyrodnicze, ale przede wszystkim wskazuje stosunkowo wyższy poziom zainwestowania. Proces koncentracji ludności wiejskiej nie wykazał istotnego zróżnicowania w czasie w porównaniu do układu przestrzennego. Zjawisko to uzależnione było przede wszystkim od poziomu rozwoju gospodarczego i funkcji danej jednostki osadniczej oraz relacji między osadnictwem miejskim i wiejskim. Koncentracja przestrzenna ludności wiejskiej różni się od koncentracji ludności w indywidualnych gospodarstwach. Ta pierwsza stanowiła przede wszystkim odzwierciedlenie ogólnego poziomu rozwoju gospodarczego (szczególnie infrastruktury). Przy czym była ona silniejsza w rejonach, w których notowano wyższy poziom rozwoju gospodarczego, co z kolei ma związek z położeniem nadmorskim i okołomiejskim. Zaś zmiany w koncentracji ludności związanej z rolnictwem stanowiły odzwierciedlenie głównie zmian w strukturze agrarnej. Ponadto do ważniejszych czynników różnicujących zaliczono: warunki naturalne, odległość od miast i ośrodków przemysłowych mających wpływ na charakter produkcji rolniczej oraz rozwój pozarolniczego rynku pracy. Wzajemne powiązania poszczególnych czynników i ich przestrzenne zróżnicowanie sprawia, że rozmieszczenie ludności związanej z rolnictwem, jest nierównomierne i nie zawsze możliwe jest określenie, który z powyższych czynników ma największy na to wpływ. Dekada lat 90. charakteryzowała się bardzo szybkim tempem spadku przyrostu naturalnego na obszarach wiejskich woj. zachodniopomorskiego: z blisko 11 osób na 1000 ludności w 1988 roku do 5 osób w 1996 roku. Współczynnik ten dla obszarów wiejskich w Polsce wyniósł odpowiednio 7,5 i 2,4. Czynnikiem modulującym, był spadek wskaźnika 66 urodzeń, gdyż wskaźnik zgonów bez większych odchyleń utrzymywał się na stałym poziomie. Zasadniczą jego przyczyną było obniżenie poziomu płodności we wszystkich grupach wieku. Z pewnością istotne w owym czasie były przyczyny natury ekonomicznej, takie jak pogarszająca się sytuacja finansowa i warunki bytowe znacznej części ludności wiejskiej czy wzrost bezrobocia wśród młodzieży. Czynnikiem sprawczym spadku płodności oraz zaobserwowanego również spadku matrymonializacji na wsi, jest modernizacja społeczeństwa wiejskiego – jako efekt procesów „przejścia demograficznego”. Jednocześnie faktem jest, że w latach 90. na znaczeniu straciły czynniki demograficzne, natomiast nasilił się wpływy uwarunkowań systemowych oraz społeczno-kulturalnych. Występujący w całej Polsce spadek przyrostu naturalnego ludności wiejskiej był istotnie zróżnicowany, niemniej jednak doprowadził do zmniejszenia różnic między regionami o najmniejszym i największym wskaźniku. Radykalne zmniejszenie przyrostu naturalnego na wsi wystąpiło niemal we wszystkich gminach analizowanego województwa. Gminy o relatywnie niskim poziomie przyrostu naturalnego wystąpiły w południowej części województwa i na granicy nieistniejących już województw szczecińskiego i koszalińskiego oraz wokół aglomeracji szczecińskiej. Najwyższy wskaźniki przyrostu naturalnego reprezentowały gminy północnej części województwa, (poza gminami nadmorskimi) oraz gminy wschodniej części regionu, leżące przy granicy z województwem pomorskim. Mieszkańcy wsi są społeczeństwem, w którym rozwój populacji ma charakter zastojowy, gdyż współczynnik dynamiki demograficznej zbliżył się do jedności. Jednakże w woj. zachodniopomorskim przedstawione procesy następują później niż średnio na obszarze całego kraju. Lata transformacji ustrojowej charakteryzowały się także bardzo znacznym spadkiem ujemnego dla wsi salda migracji, który związany był prawie wyłącznie ze zmniejszeniem się strumienia odpływu ludności ze wsi do miast, gdyż napływ ludności z miast na wieś utrzymywał się na zbliżonym poziomie. Spadek przyrostu migracyjnego (szczególnie ze wsi do miast) należy przede wszystkim łączyć z trudną sytuacją na rynku pracy, recesją budownictwa mieszkaniowego, wysokimi kosztami utrzymania w miastach. Również dokonana klasyfikacja gmin, z punktu widzenia przyrostu rzeczywistego wykazała duże zmiany w wydzielonych typach ludności. Bardziej dynamiczne zmiany rozwoju ludnościowego zaobserwowano na obszarze wiejskim województwa, niż średnio w 67 kraju. W omawianych latach wraz ze spadkiem przyrostu naturalnego, nastąpił spadek ujemnego salda migracji, a wartości dla gmin województwa uległy znacznemu uśrednieniu. Przeprowadzona analiza wykazała, iż ruch naturalny i migracje należą do podstawowych czynników determinujących przemiany demograficzne na wsi. Za pośrednictwem analizy komponentów przyrostu rzeczywistego widzimy, że zachodzą zmiany niesprzyjające rozwojowi społeczno-gospodarczemu, zmiany do tej pory nieznane i być może nieodwracalne. Zmiany struktur demograficznych Proces defeminizacji ludności wiejskiej woj. zachodniopomorskiego (postępujący w poprzednich dwóch dekadach) w latach 90. uległ wyhamowaniu, co jest naturalną konsekwencją spadku mobilności przestrzennej ludności. Większa maskulinizacja występująca wśród ludności związanej z rolnictwem indywidualnym została wyrównana w latach 90. do korzystnego poziomu 98K/100M, który reprezentowała również ludność wiejska. W grupie ludności wiejskiej związanej z indywidualną gospodarką rolną szczególny niedobór kobiet w Polsce wystąpił w grupie 20-29 lat, tj. w wieku, w którym zawierają one związek małżeński. Jednakże w omawianym regionie i czasie największą defeminizację zanotowano w przedziale wieku 30-39. Populacja wiejska jest młodsza niż jej subpopulacja związana z rolnictwem. Zestawienia statystyczne dla woj. zachodniopomorskiego wskazały, że proces obciążenia ludności produkcyjnej ludnością nieprodukcyjną zdecydowanie korzystniej przedstawia się dla ogółu populacji wiejskiej. Dla ludności w indywidualnych gospodarstwach, wszystkie policzone współczynniki obciążeń demograficznych dla przyjętych lat, wykazały przyrost wartości. Znacznie wyższy niż dla populacji wiejskiej był indeks starości. Współczynnik obciążenia dziećmi był niższy niż ogółem na wsi. Spadek liczby dzieci i młodzieży należy uznać za zjawisko niekorzystne, stwarza to bowiem potencjalne możliwości zmniejszenia w najbliższych latach grupy ludności w wieku produkcyjnym. Ludność wiejska Pomorza Zachodniego wykazała cechy starości demograficznej, ale jej jeszcze większe zaawansowanie, o stałej tendencji wzrostowej, zaobserwowano wśród subpopulacji związanej z rolnictwem. Odsetek grupy przedprodukcyjnej i produkcyjnej był wśród populacji wiejskiej wyższy, a grupy poprodukcyjnej niższy. Niezależnie od miejsca zamieszkania był on bardziej zaawansowany u kobiet niż u mężczyzn. Z analizy struktury ludności według wieku oraz z istniejącej prognozy GUS, można dostrzec, iż proces starzenia 68 się przybierze zdecydowanie na sile w drugiej dekadzie XXI wieku. Do wzrostu indeksów starości w województwie, przyczyni się zawężona reprodukcja ludności wiejskiej (szczególnie po 2010 roku). Problem starzenia się społeczeństwa to nie tylko kwestia demograficzna; w ślad za nim muszą pójść zmiany w funkcjonowaniu różnych dziedzin życia społecznego i ekonomicznego oraz zmiany w podziale budżetów poszczególnych gmin. Procesy zarysowane w prognozie potwierdzają konieczność zmian w polityce społecznej, z naciskiem na rozwój usług społecznych, głównie edukacji, ochrony zdrowia i opieki. Analiza struktury wieku i płci ludności wykazała, że szybkość przemian strukturalnych jest nieznaczna, a stopień utrzymania kursu przeobrażeń niski i stały. Można więc powiedzieć, że w latach 90. mimo dużych zmian na płaszczyźnie społecznej i gospodarczej, obraz struktury demograficznej według podstawowych cech płci i wieku nie podlegał istotnym zmianom. Zmiany struktury społeczno-zawodowej Czynniki demograficzne, ze względu na skalę zmian miały dużo mniejszy wpływ na strukturę społeczno-zawodową populacji związanej z rolnictwem indywidualnym, niż przyczyny wynikające z przemian gospodarczych w kraju. Na obszarach o dużym udziale gospodarki uspołecznionej główną rolę odegrały czynniki ekonomiczne. Do najistotniejszych z nich należą duże redukcje zatrudnienia (głównie dwuzawodowców) w pierwszych latach transformacji. Liczba ludności utrzymującej się głównie lub wyłącznie z pracy w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej) wykazała tendencję spadkową, co jest zjawiskiem pożądanym. Jednak czynnikiem hamującym tempo spadku był brak wolnych miejsc pracy poza rolnictwem. Analiza źródeł utrzymania według kryteriów społeczno-ekonomicznych wykazała, że w latach 90. nastąpił wzrost znaczenia źródeł nierolniczych. Znaczący był przyrost odsetka osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (w kraju o 84%, w woj. zachodniopomorskim o 190%). W świetle wyników PSR 96 grupa ta stanowiła najliczniejszą część wśród ogółu badanej populacji. Niezarobkowe źródło utrzymania w formie finansowej pomocy socjalnej z budżetu państwa, dla wielu rodzin popegeerowskich jest często jedynym źródłem dochodu. Tak znaczny przyrost w tej kategorii był również konsekwencją rozwoju systemu zabezpieczenia społecznego dla rolników indywidualnych, którzy po przejściu na emeryturę bądź rentę inwalidzką uznali je za główne źródło utrzymania. Z tego też powodu w omawianym regionie nastąpiło zmniejszenie odsetka osób pozostających na utrzymaniu 69 o ponad 1/3 (natomiast w Polsce odsetek pozostał bez zmian). Dodatkowy wpływ miał tu malejący przyrost naturalny. Na podstawie klasyfikacji ludności według typów gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki rolnej), podjęto próbę określenia liczby ludności rolniczej w poszczególnych gminach województwa. Udział ludności rolniczej w ogólnej liczbie ludności wiejskiej w regionie zmniejszył się z 19% w 1988 roku do 14% w 1996 roku. Zatem pomimo wzrostu o 7% liczby ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, nastąpił ponad 30% spadek bezwzględnej wartości liczebności ludności rolniczej. Regres liczebny subpopulacji (rozumiany jako zjawisko pozytywne) nastąpił we wszystkich gminach. W wyniku zachodzących zmian w sferze społeczno-gospodarczej kraju, zmieniła się znacznie aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem. W latach 1988-1996 w Polsce nastąpił wzrost liczby pracujących w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej) o ponad 10%, zaś w województwie o 2,3%. Przyczyny różnicy między przeciętnymi wartościami dla kraju i województwa mogą być następujące: 1/odsetek osób tracących pracę w rolnictwie uspołecznionym był na Pomorzu Zachodnim znacznie większy niż statystycznie w Polsce, więc istniejące indywidualne gospodarstwa rolne nie były w stanie wchłonąć takiej rzeszy robotników, 2/ w regionie w wyniku pięćdziesięcioletniej kolektywizacji rolnictwa, nie upowszechniła się kultura rolnictwa indywidualnego (przynajmniej na średnim poziomie kraju), zatem osoby tracące pracę nie miały większych możliwości przejścia do niego. Brak możliwości alternatywnego źródła pracy spowodował wzrost liczby ludności biernej zawodowo oraz bezrobocia jawnego, które w woj. zachodniopomorskim jest znacznie wyższe niż średnio w kraju. Ogólna liczba ludności pracującej związanej z rolnictwem na wsi województwa, w okresie międzyspisowym zmniejszyła się, głównie w wyniku znacznego spadku liczby pracujących wyłącznie poza domowym gospodarstwem rolnym. Ów spadek liczby pracujących oznacza przemieszczenie zdolnych do pracy ludzi ze sfery zatrudnienia do strefy bierności zawodowej. Dynamika zmian wartości wskaźnika zatrudnienia obliczona dla poszczególnych gmin województwa wykazała, że aż w 90% gmin wystąpił spadek jego wartości. Liczba biernych zawodowo w domowych gospodarstwach rolnych w woj. zachodniopomorskim wzrosła w latach 1988-1996 o ponad 1/3. 70 Biorąc pod uwagę fluktuacje demograficzne oraz stan gospodarki kraju, a szczególnie obszarów wiejskich regionu, można spodziewać się wzrostu liczby biernych zawodowo. Jeśli nie wzrośnie liczba nowych miejsc pracy wówczas ponownie zwiększy się bezrobocie oraz obciążenie gospodarki i społeczeństwa pracującego ludźmi biernymi zawodowo. Zmiany w liczbie i strukturze ludności aktywnej zawodowo związanej z rolnictwem indywidualnym w woj. zachodniopomorskim, tak jak w całej Polsce powstały wcześniej poprzez „wessanie” przez rolnictwo pracujących z innych działów gospodarki, którzy w wyniku restrukturyzacji stracili pracę. Udział pracujących w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej) w przyjętym okresie był stale niższy i w mniejszej skali wzrósł w województwie niż średnio w kraju. Wiąże się to również z wyższym w kraju odsetkiem tzw. dwuzawodowców, łączących pracę w gospodarstwie z pracą poza nim. Natomiast na omawianym obszarze znacznie zwiększył się udział osób biernych zawodowo. Zanotowano również większą w województwie, niż statystycznie w kraju stopę bezrobocia. Klasyfikacja gmin według stopnia natężenia bezrobocia wykazała, że „epicentrum” o największym jego natężeniu tkwi w środkowowschodniej części województwa, tam gdzie poziom uspołecznienia rolnictwa należał do najwyższego w kraju. W latach 90. gminy te stanowiły encyklopedyczny wizerunek wsi popegeerowskiej. Dalej w kierunku gmin nadmorskich i zachodniej granicy kraju poziom bezrobocia stopniowo maleje. Świadczy to o istnieniu tam już gmin wielofunkcyjnych, którym sprzyjają bądź warunki naturalne, bądź położenie geograficzne (np. nadmorskie lub nadgraniczne). Przeprowadzona analiza natężenia i struktury bezrobocia w gminach omawianego obszaru wykazała ścisły jego związek z przemianami systemowymi (likwidacją PGR-ów) oraz umożliwiła sformułowanie następujących uwag: 1/ wysokie bezrobocie jawne współwystępuje z wysokim bezrobociem ukrytym (i odwrotnie), 2/ bezrobocie jawne objęło w większym odsetku działki rolne, zaś bezrobocie ukryte gospodarstwa rolne, 3/ odsetki bezrobotnych mężczyzn i kobiet są podobne, z niewielką przewagą kobiet w gminach o niskim i bardzo niskim natężeniu bezrobocia, jednak wśród bezrobotnych w wieku mobilnym najczęściej dominują kobiety, 4/ im niższy poziom bezrobocia jawnego i ukrytego, tym udział bezrobotnych i zbędnych z wyższym i średnim wykształceniem wzrasta, 5/ konfrontacja wielkości bezrobocia jawnego wśród ludności domowych gospodarstw rolnych na wsi województwa ze strukturą zatrudnienia w gminie, wykazała duży związek z okresem poprzedzającym procesy transformacji gospodarki, 6/ im struktura zatrudnienia ludności wiejskiej w okresie poprzedzającym proces transformacji była bardziej złożona, jako wynik 71 działalności różnorodnych podmiotów gospodarczych w gminach, tym bezrobocie jest na ogół mniejsze (dotyczy to głównie gmin podmiejskich). Natomiast badanie struktury zatrudnienia wykazało, że: a/ zmieniła się na korzyść struktura zatrudnienia w ujęciu sektorowym, b/ sektor usługowy nie był w stanie w krótkim okresie czasu absorbować całości siły roboczej tracącej pracę w sektorze rolniczym i przemysłowym, c/ zmiana w strukturze gospodarczej pociąga za sobą zmianę w strukturze zapotrzebowania na pracę. Poprawie uległ poziom wykształcenia ludności związanej z rolnictwem indywidualnym na wsi. Wynika to zarówno ze stałego dopływu do rolnictwa młodzieży lepiej wykształconej, jak i odchodzeniu z rolnictwa w wyniku wymiany pokoleń rolników starszych wiekiem, słabiej wykształconych. Pomimo tej optymistycznej tendencji, ludność w gospodarstwach rolnych jest grupą społeczno-zawodową wyróżniającą się jednym z najniższych poziomów wykształcenia. Niski wskaźnik poziomu wykształcenia należy uznać za jedną z najważniejszych barier utrudniających aktywizację zawodową na pozarolniczym rynku pracy. W rozwoju gospodarczym duża rola przypisywana jest jakości zasobów pracy. Pod względem wykształcenia i struktury zatrudnienia, zasoby pracy w indywidualnych gospodarstwach w regionie są znacznie zróżnicowane i nie właściwie przygotowane do wyzwań gospodarki rynkowej. Z kolei sytuacja demograficzna siły roboczej, choć relatywnie jednorodna, jest na ogół tam lepsza, im bardziej rozwinięte są funkcje nierolnicze i lepsze zagospodarowanie infrastrukturalne wsi. Warunkiem korzystnych zmian w strukturze społecznej i ekonomicznej ludności związanej z rolnictwem na wsi woj. zachodniopomorskiego, jest duży wzrost pozarolniczych miejsc pracy. Jeśli ten proces nie nabierze tempa, możemy być pewni, że struktura ekonomiczna badanej populacji nie poprawi się, a problemy społeczne nadal pozostaną nierozwiązane. Wydaje się, że perspektywa aktywizacji rolniczych zasobów pracy tkwi w umiejętnym pogodzeniu działalności produkcyjnej i handlowo-usługowej oraz produkcji rolnej (np. w usługach mechanizacyjnych, usługach transportowych, budowie infrastruktury technicznej, społecznej i instytucjonalnej, drobnym handlu i przemyśle, agroturystyce itp.), stwarzając wielofunkcyjne gospodarstwa rolne. Ponadto możliwość absorpcji rolniczych zasobów pracy przez gospodarkę pozarolniczą trzeba upatrywać w przyśpieszeniu głębokich przeobrażeń struktury przestrzeni wiejskiej. Chodzi tu szczególnie o rozwój placówek infrastruktury 72 społecznej i instytucjonalnej, które determinują poprawne funkcjonowanie człowieka, jak i tworzą szerokie spektrum miejsc pracy. Ogromne potrzeby w tym zakresie mamy nie tylko na badanym obszarze, ale i w całej Polsce. Zmiany w indywidualnej gospodarce rolnej Likwidacja uspołecznionych gospodarstw rolnych w wyniku decyzji politycznych spowodowała istotne przeobrażenia w sferze gospodarczej i społecznej na wsi województwa. Za postępowe należy uznać przemiany, jakie nastąpiły w latach 1988-1996 w indywidualnej gospodarce rolnej; m.in.: 1/ w strukturze użytkowania gruntów, udział gospodarstw indywidualnych zwiększył się z 35,6% do 58,1% użytków rolnych, 2/ wysokiemu tempu dopływu gruntów do rolnictwa indywidualnego towarzyszył spadek liczby indywidualnych gospodarstw rolnych (ubyło ich około 5%), 3/ nastąpił wzrost przeciętnej wielkości gospodarstwa rolnego z 10,5 ha do 20,3 ha. W strukturze obszarowej indywidualnych gospodarstw rolnych nastąpiło pogłębienie zjawiska polaryzacji; równocześnie przebiegały dwa przeciwstawne procesy, tj.: koncentracja ziemi oraz rozdrobnienie gospodarstw. Dominują w regionie gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 15 haUR – udział ogólnej powierzchni indywidualnych gospodarstw rolnych w przyjętym okresie wzrósł z 44% do 70%. Nowym elementem agrarnej mozaiki rolnictwa są wielkoobszarowe gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych przekraczających 100 ha. Stanowią one zaledwie 1,5% ogólnej liczby indywidualnych gospodarstw rolnych, ale zajmują 30% ich powierzchni. Na Pomorzu Zachodnim występują bardzo duże dysproporcje w poziomie wyposażenia gospodarstw rolnych w instalacje infrastruktury technicznej, które wywołują duże różnice w warunkach bytowych. Gospodarstwa te, mimo istotnej poprawy w latach 90. są gorzej wyposażone w podstawowe urządzenia infrastruktury, niż mieszkania ludności nierolniczej. Również występujące licznie w regionie osiedla popegeerowskie posiadają wyższy stopień wyposażenia. W ujęciu krajowym omawiany region klasyfikuje się blisko uśrednionych wartości. Współzależność rozwoju demograficznego i rozwoju gospodarczego W okresie transformacji na obszarach wiejskich woj. zachodniopomorskiego nastąpiły zmiany poziomu rozwoju demograficznego ludności wiejskiej i ludności związanej z rolnictwem indywidualnym oraz rozwoju gospodarczego indywidualnej gospodarki rolnej. 73 Hierarchizacja gmin według poziomu rozwoju demograficznego ludności wiejskiej wykazuje większą zgodność ich uporządkowania w latach 1988 i 1996, niż w przypadku poziomu rozwoju jej subpopulacji związanej z rolnictwem. W tej drugiej grupie, w poziomie rozwoju demograficznego zanotowano większe zmiany, co jest efektem szczególnych przemian w strukturze społeczno-zawodowej. Przestrzenny rozkład gmin według poziomów rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, w ogólnym wymiarze pokrywa się z rozwojem demograficznym obszarów wiejskich. Zarówno w obu przekrojach czasowych, jak i dla obu populacji, najwyższy poziom rozwoju reprezentowały gminy leżące wokół dwóch największych miast województwa: Szczecina i Koszalina. Zdecydowanie najniższy poziom rozwoju demograficznego w wyróżnionych dwóch ujęciach wykazały gminy środkowej i południowo-wschodniej części województwa. Rozkład gmin według poziomu rozwoju rolnictwa indywidualnego w 1988 roku wykazał dwa obszary wysokiego poziomu, tj. na Nizinie Szczecińskiej i w środkowopółnocnej części województwa. Z kolei gminy wykazujące niskie jego wartości zajęły zwarty obszar południowej i wschodniej części regionu. Wraz z latami 90., kiedy pojawiły się nowe warunki uczestnictwa w gospodarce, zmienił się obraz przestrzenny gmin według poziomu rozwoju rolnictwa indywidualnego. Zanikły wyraźne skupienia gmin wykazujące ten sam poziom rozwoju gospodarki rolnej, jakie występowały w regionie przed transformacją systemową. Wyniki badań wskazują na postępujące zjawisko polaryzacji, tj. wzrostu zróżnicowania przestrzennego pomiędzy gminami najbardziej i najsłabiej rozwiniętymi gospodarczo. Zmiany, które się dokonały w wyniku restrukturyzacji obszarów wiejskich ukształtowały nowy jakościowo rozkład przestrzenny jednostek. Powstała mozaika wskazuje, że obok obszarów wiejskich o recesywnych cechach rolnictwa indywidualnego, rozwijają się gminy z rolnictwem nowoczesnym, dobrze zorganizowanym, skupiającym wykwalifikowane i dobrze radzące sobie w warunkach gospodarki rynkowej zasoby pracy, posiadające silne ekonomicznie gospodarstwa o korzystnych relacjach między czynnikami produkcji. Jednak nadal najniższy poziom rozwoju wykazały gminy wchodzące w skład Pojezierza Wałeckiego i Równiny Drawskiej. Na podstawie przestrzennego rozkładu gmin według poziomu rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem indywidualnym i rozwoju gospodarczego rolnictwa indywidualnego w 1996 roku, dokonano podziału typologicznego gmin na grupy 74 jednostek o zrównoważonym37 rozwoju demograficznym i gospodarczym. Zidentyfikowano również gminy, gdzie rozwój demograficzny wyprzedza rozwój gospodarczy i odwrotnie. W wyniku przeprowadzonej delimitacji wykazano, że w gminach województwa w 1996 roku dominował typ zrównoważonego rozwoju demograficznego i gospodarczego. Zauważono, że wysoki stopień rozwoju ludności związanej z rolnictwem najczęściej współwystępuje tam z wysokim stopniem rozwoju rolnictwa indywidualnego, gdzie nakładają się dwa czynniki: wysoka jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej i bliskie położenie względem dużych ośrodków miejskich. Typologia gmin według rozwoju demograficznego i gospodarczego indywidualnych gospodarstw rolnych w 1996 roku Objaśnienia: + wysoki stopień rozwoju, = średni stopień rozwoju, - niski stopień rozwoju Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. 37 typ zrównoważony, obejmuje jednostki, w których równoważnie współwystępuje ten sam stopień rozwoju demograficznego i gospodarczego: korzystny, przeciętny lub niekorzystny. 75 Przeprowadzone badania wykazały duże zróżnicowanie gmin. Zastosowane metody statystyczne dowiodły współzależności procesów demograficznych i gospodarczych. Współzależność ta znajduje również swoje odzwierciedlenie w wartości współczynnika korelacji liniowej, którego wielkość (istotna statystycznie na wysokim poziomie istotności) potwierdza istnienie współzależności między analizowanymi zmiennymi i wskazuje na oczekiwaną niedużą jej siłę. Niedużą siłę związku tłumaczy fakt, że z oczywistych względów poziom rozwoju gospodarczego indywidualnych gospodarstw rolnych w większym stopniu determinowany jest ogólnym poziomem i możliwościami rozwoju gospodarczego danej gminy, jednak poziom rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem nie pozostaje bez znaczenia. Weryfikacja hipotez dowodzi, że zostały one w zasadzie potwierdzone. Jednak omówionych zależności nie można traktować jako uniwersalnych, zwłaszcza co do siły oddziaływania; należy je widzieć jako prawdziwe w odniesieniu do przyjętego zbioru. Otrzymane wyniki mogłyby ulec zmianie, gdyby w analizie uwzględniono inne cechy lub gdyby zmieniono liczbę jednostek administracyjnych. Dekada lat 90. przyniosła nowe, nie obserwowane wcześniej na obszarach wiejskich procesy i zjawiska. Dopiero teraz po upływie kilku lat można je identyfikować i oceniać. Trudno jednocześnie prognozować ich przebieg w najbliższych latach, tym bardziej, ze w 2004 roku Polska stanie w obliczu nowej rzeczywistości, która zdynamizuje te procesy. Sądzę, że badania takie należy uaktualniać w miarę publikowania nowych informacji obrazujących sytuację demograficzną. i gospodarczą wsi oraz rolnictwa. Taką możliwość stwarza zapewne opublikowanie wyników przeprowadzonego w 2002 roku NSP i PSR. Praca doktorska napisana w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk w Warszawie pod kierunkiem prof. dra hab. Eugeniusza Z. Zdrojewskiego Recenzenci: Prof. dr hab. Janusz Witkowski Szkoła Główna Handlowa Prof. dr hab. Krystian Heffner Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polska Akademia Nauk 76 Bibliografia wybrana: 1. Atlas demograficzny i społeczno-zawodowy obszarów wiejskich w Polsce, 1995, I. Frenkel, A. Rosner (red.), PTD, IRWiR PAN, Warszawa. 2. Bański J., 1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski, Prace Geograficzne nr 172, PAN IGiPZ, Wrocław. 3. Cieślak M., 1999, Procesy demograficzne w byłych województwach dolnośląskich w latach 1975-1997, Akademia Ekonomiczna, Wrocław. 4. Cichoń J., 1991, Wyludnianie się obszarów wiejskich a rozwój rolnictwa indywidualnego w latach 1978-1987 (przykład woj. białostockiego), Monografie i Opracowania, nr 335, SGH, Warszawa. 5. Duczkowska-Małysz K., 1998, Rolnictwo-wieś-państwo,PWN, Warszawa. 6. Falkowski J. (red.), 1995, Restrukturyzacja obszarów wiejskich jako problem badawczy i aplikacyjny, (w:) Restrukturyzacja funkcjonalno-przestrzenna obszarów wiejskich Polski, PTG, UMK Toruń. 7. Frąckiewicz L., 2002, Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje, PTPS, Katowice. 8. Frątczak E., 1999, Zmiany płodności, (w:) I. E. Kotowska (red.), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Monografie i Opracowania nr 461, SGH, Warszawa. 9. Frenkel I., 1997, Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi w latach 1988-1995, IRWiR PAN, Warszawa. 10. Frenkel I., 2001, Bezrobocie w rolnictwie indywidualnym, (w:) I. Bukraba-Rylska, A. Rosner (red.), Wieś i rolnictwo na przełomie wieków, IRWIR PAN, Warszawa. 11. Hasiński W., 1999, Rolnictwo indywidualne na Dolnym Śląsku w okresie transformacji systemowej, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. 12. Heffner K., 2001, Transformacja układów osadniczych wsi a wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, (w:) I. Bukraba-Rylska, A. Rosner (red.), Wieś i rolnictwo na przełomie wieków, IRWiR PAN, Warszawa. 13. Heffner K., 2002, Czynniki osadnicze wpływające na potencjał rozwojowy obszarów wiejskich, (w:) A. Rosner (red.), Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, IRWiR PAN, Warszawa. 14. Hellwig Z., 1968, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr, Przegląd Statystyczny, nr 4. 15. Holzer J. Z., 1999, Demografia, PWE, Warszawa. 16. Jasiulewicz M., 1998, Przekształcenia strukturalne i przestrzenne obszarów wiejskich Pomorza Środkowego w okresie transformacji systemowej, Politechnika Koszalińska, Koszalin. 17. Kłodziński M., 2000, Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich, (w:) M. Kłodziński, A. Rosner (red.), Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich wschodniego i zachodniego pogranicza, IRWiR PAN, Warszawa. 18. Kłodziński M., Fedyszak-Radziejowska B., 2002, Przedsiębiorczość wiejska. Rozumienie terminu. Możliwości i bariery rozwoju, (w:) M. Kłodziński, B. FedyszakRadziejowska (red.), Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa. 19. Kołodziejczyk D., 1998, Zasoby ludzkie w indywidualnej gospodarce rolnej na wsi w Polsce w 1996 roku, IERiGŻ, Warszawa. 77 20. Kołodziejczyk D., 1999, Czynnik ludzki w rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie byłego województwa koszalińskiego), IER i GŻ, Studia i Monografie nr 89, Warszawa. 21. Kotowska I. E., 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w Latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Monografie i Opracowania nr 461, SGH, Warszawa. 22. Kosiński J., 1967, Geografia ludności, PWN, Warszawa. 23. Kuciński K., 1987, Koncentracja ludności w Polsce a system osadniczy, SGPiS, Warszawa. 24. Michna W., 2001, Zatrudnienie i bezrobocie w obszarach wiejskich i w rolnictwie, IPiSS, Opracowanie PCZ (001 16/01), Warszawa. 25. Okólski M., 1970, Czynnik demograficzny w rozwoju gospodarczym, Ekonomista, nr 3. 26. Pociecha J., Podolec B., Sokołowski A., Zając K., 1988, Metody taksonomiczne w badaniach społeczno – ekonomicznych, PWN, Warszawa. 27. Rauziński R., 2002, Konsekwencje społeczno-gospodarcze prognozy ludności polski dla wsi do 2020 roku, (w:) Wieś i rolnictwo – perspektywy rozwoju, IERiGŻ, IRWiR PAN, SGH, Warszawa. 28. Rosner A. (red.), 1999, Typologia wiejskich obszarów problemowych, PAN IRWiR, Warszawa. 29. Rosner A. (red.), 2002, Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, IRWiR PAN, Warszawa. 30. Rosset E., 1975, Demografia Polski, t. I / II, PWN, Warszawa. 31. Sokołowski A., Zając K., 1987, Rozwój demograficzny a rozwój gospodarczy, PWE, Warszawa. 32. Stasiak A., 2000, Możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi polskiej w kontekście integracji z Unią Europejską, Studia KPZR, nr 60, Warszawa. 33. Stola Wł., 1998, Ludność wiejska Polski. Przemiany struktury demograficznej i społeczno-zawodowej, IGiPZ PAN, Warszawa, zeszyt nr 56. 34. Szemberg A., 2001, Przemiany struktury agrarnej w rolnictwie chłopskim, (w:) Rynki wiejskie: ziemia, kapitał, praca, IRWiR PAN, Warszawa. 35. Witkowski J., 1994, Próba oszacowania zbędnej siły roboczej (bezrobocia ukrytego) w gospodarstwach rolnych, (w:) Sytuacja na wiejskim rynku pracy ze szczególnym uwzględnieniem ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, GUS DP i DL, Warszawa. 36. Woś A., 2000, Rolnictwo Polski 1945/2000. Porównawcza analiza systemowa, IERiGŻ, Warszawa. 37. Zdrojewski E.Z., 1990, Przemiany demograficzne a rozwój społeczno-gospodarczy Pomorza Zachodniego, ISiD SGPiS, Monografie i Opracowania nr 320, Warszawa. 38. Zdrojewski E. Z., 2000, Wpływ migracji definitywnych na przyrost rzeczywisty i zmiany struktur ludnościowych w Polsce w latach 1975-1996, Politechnika Koszalińska, Koszalin. 39. Zegar J. St., 1998, Ludność rolnicza i gospodarstwa chłopskie w świetle Powszechnego Spisu Rolnego 1996 roku, IERiGŻ, nr 88, Warszawa. Wybrane materiały źródłowe: 40. Aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem, cz. I, II, GUS, Warszawa 1997. 78 41. Budynki, budowle, infrastruktura techniczna i środki trwałe w rolnictwie, Powszechny Spis Rolny 1996, GUS, Warszawa 1997 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego. 42. Charakterystyka obszarów wiejskich oraz przemiany agrarne w Polsce do 1999 roku, GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2000. 43. Gminy w Polsce w 1996 roku, GUS, Warszawa, 1998. 44. Ludność. Warunki mieszkaniowe, Narodowy Spis Powszechny 1988, GUS, Warszawa 1989 (103 publikacje gmin). 45. Ludność związana z rolnictwem indywidualnym w latach 1970-1988, Narodowy Spis Powszechny 1988, GUS, Warszawa 1992. 46. Ludność związana z rolnictwem, cz. I, II, GUS, Warszawa 1997. 47. Ludność związana z rolnictwem i jej aktywność ekonomiczna, Powszechny Spis Rolny 1996, GUS, Warszawa 1997 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego. 48. Maszyny i urządzenia rolnicze oraz szachownica gruntów w 1987 roku, GUS Warszawa 1988 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego. 49. Polska wieś. Wybrane dane o gminach, 1995, GUS, Warszawa. 50. Podstawowe dane statystyczne według miast i gmin za 1996 rok, Urząd Statystyczny, 1997 (dla województw: koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego). 51. Rocznik Statystyczny 1989 i 1997, GUS, Warszawa. 52. Rocznik Statystyczny Województwa Gorzowskiego 1989, Urząd Statystyczny, Gorzów Wielkopolski, 1989, oraz dla województw: koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego. 53. Rocznik Statystyczny Województwa Słupskiego 1997, Urząd Statystyczny, Słupsk, 1997. 54. Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999-2030, GUS, Warszawa 2000. 55. Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych, Powszechny Spis Rolny 1996, GUS, Warszawa 1997 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego. 56. Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i zwierzęta gospodarskie, Powszechny Spis Rolny 1996, GUS, Warszawa 1997 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego. 57. Wyniki spisu rolniczego 1987, 1988, Materiały statystyczne, 54, GUS, Warszawa. 79 Plan pracy doktorskiej: 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 6. 6.1. 6.2. 6.3. 7. 80 Wprowadzenie…………………………………………………………......... Cel, przedmiot i zakres pracy…………………………………………............ Główne problemy i hipotezy badawcze……………………………................ Podstawowe źródła statystyczne, literatura przedmiotu i metody badawcze pracy Zasadnicze kwestie definicyjne……………………........................................ Charakterystyka obszarów wiejskich woj. zachodniopomorskiego i procesu ich restrukturyzacji…………………………………………………………… Zmiany w zaludnieniu wsi i demograficzne czynniki tych zmian……….. Zmiany stanu liczebnego i gęstość zaludnienia……………………………… Proces redystrybucji i stopień koncentracji ludności………………………… Komponenty przyrostu rzeczywistego ludności wiejskiej…………………… Podstawowe struktury demograficzne ludności na wsi…………………… Struktura ludności według płci……………………………............................. Struktura ludności według wieku…………………………............................. Struktura ludności według płci i wieku…………………………………….... Społeczna i ekonomiczna charakterystyka ludności związanej z rolnictwem indywidualnym……………………………………………… Główne źródła utrzymania………..…………………………………………. Aktywność ekonomiczna……………………………………………………. Bezrobocie i zbędność w gospodarce rolnej…………………......................... Poziom wykształcenia…………………………………………….…………. Analiza jakości zasobów pracy……………………………............................ Przemiany w indywidualnej gospodarce rolnej na obszarach wiejskich……………………………………………………........................... Zmiany struktury agrarnej gospodarstw indywidualnych………………........ Struktura użytków rolnych……………………………………….………….. Zmiany w produkcji rolniczej……………………………………………….. Wyposażenie infrastrukturalne indywidualnych gospodarstw rolnych……… Ocena wzajemnych uwarunkowań przemian demograficznych i rozwoju gospodarczego …………………………..…………………………………... Ocena poziomu rozwoju demograficznego ludności wiejskiej i ludności związanej z rolnictwem indywidualnym………………………….. Ocena poziomu rozwoju gospodarczego indywidualnych gospodarstw rolnych Analiza współzależności rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem i rozwoju indywidualnej gospodarki rolnej……........................ Podsumowanie................................................................................................. Bibliografia…………………………………………………………………… Spis tablic………………………………………….…………………………. Spis rysunków…………………………………………….………………….. 4 4 8 11 20 22 42 42 59 74 122 122 135 155 163 163 178 192 218 226 235 235 249 254 261 269 272 285 292 305 321 328 330 Dotychczas ukazały się następujące numery Zeszytów SAD KND PAN: Nr 1/2000; Jolanta Kurkiewicz EWOLUCJA METOD ANALIZY DEMOGRAFICZNEJ. TEORIA- PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ. Nr 2/2000; E.Frątczak, E.Soja, A.Ptak-Chmielewska, A.Siwek, M.Kowalska, M.Szczyt, M.Rodzewicz NOWE METODOLOGICZNE PROPOZYCJE ANALIZ W NAUKACH SPOŁECZNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM DEMOGRAFII. Nr 3/2001; J.Kurpowicz SYGNALIZATORY PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE; J.Paradysz ANALIZA KOHORTOWA – TEORIA – PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ. Nr 4/2001; Janusz Balicki „XXI KONFERENCJA MIĘDZYNARODOWEJ UNII DLA NAUKOWYCH BADAŃ NAD LUDNOŚCIĄ” IUSSP, SALVADOR (BRAZYLIA) 18-24 VIII. 2001”. Nr 5/2002; D. Orłowski POLITYKA RODZINNA W POLSCE W OKRESIE TRANSFORMACJI – OCENA, INTERPRETACJE P. Szukalski HIPOTEZA OPÓŹNIENIA KULTUROWEGO.ZASTOSOWANIA W DEMOGRAFII Nr 6/2002 MATERIAŁY Z POŁĄCZONEGO SPOTKANIA DWÓCH SEKCJI – SEKCJI ANALIZ DEMOGRAFICZNYCH I SEKCJI DEMOGRAFII MEDYCZNEJ KOMITETU NAUK DEMOGRAFICZNYCH PAN, WARSZAWA 12.09.2001 Nr 7A/2003 E. Frątczak M. Kulik M. Malinowski REGULACJE PRAWNE W ODNIESIENIU DO ZJAWISK I PROCESÓW DEMOGRAFICZNYCH – WYBRANE AKTY PRAWNE REGULUJĄCE ŚWIADCZENIA NA RZECZ DZIECI I RODZINY – POLITYKA SPOŁECZNA POLSKA, WYBRANE LATA 1945-2003 Nr 7B/2003 E. Frątczak M. Kulik M. Malinowski LEGAL REGULATIONS RELATED TO DEMOGRAPHIC EVENTS AND PROCESSES: SOCIAL POLICY PERTAINING TO CHILDREN AND FAMILY – POLAND, SELECTED YEARS 1945-2003 Nr 8/2003 W. Kozłowski, A. Ptak-Chmielewska G. Zyśk WSTĘP DO ANALIZY KLAS UKRYTYCH Nr 9/2004 A. Ptak-Chmielewska, Małgorzata Kowalska, Małgorzata Szczyt, Marcin Stanowski, Danuta Węgrzyn PROGNOZA STANU, STRUKTURY I DYNAMIKI LUDNOŚCI POLSKI, EUROPY I ŚWIATA W ŚWIETLE NAJNOWSZYCH PROGNOZ 81
