Farmakoterapia a badanie ogólne moczu. Interferencje

Farmakoterapia a badanie ogólne
moczu. Interferencje
Na pewnym etapie życia leki stanowią nieodzowny element egzystencji
wielu osób. Taka jest współczesna rzeczywistość. Nie było tak jednak
zawsze.
Przeciętna długość życia w czasach starożytnych wynosiła około 20 lat. W XIX
wieku wydłużyła się ona do 40-45 lat. Według European Community Heath
Indicators (ECHI, 2012) średnia długość życia w Europie w 2012 roku wynosiła 80
lat. Szczególną długowiecznością cieszyli się mieszkańcy Szwajcarii, dożywając
przeciętnie 83 lat. Średnia długość życia Polaków uległa także stopniowemu
wydłużeniu, z 71 lat w 1990 roku do 77 lat w 2012 roku.
Jednym z głównych czynników wspomagających długowieczność człowieka są leki.
Tę hipotezę potwierdzają liczne dowody. Wiele chorób zakaźnych dziesiątkujących
ludzkość w przeszłości zostało wyeliminowanych dzięki odkryciu szczepionek.
Coraz mniej ludzi umiera na zakażenia bakteryjne dzięki zastosowaniu
odpowiednich antybiotyków. Nie u każdej osoby z hipercholesterolemią i
nadciśnieniem tętniczym piorunująco rozwija się miażdżyca. Mamy dostęp do
środków farmakologicznych, które wspomagają nasze możliwości długiego życia.
Biorąc pod uwagę to jak wielu ludzi zażywa różnego rodzaju leki, powinniśmy w
sposób szczególny angażować się w interpretację wyników badań
laboratoryjnych. Leki to związki chemiczne, które ulegają przemianom
metabolicznym a produkty ich rozpadu mogą interferować w pewne oznaczenia
chemiczne.
Jednym z podstawowych i najczęściej zlecanych badań przesiewowych jest
badanie ogólne moczu. Jest ono wprawdzie pozornie łatwe w wykonaniu,
niewymagające dużego nakładu czasu, ale i z nim mogą się wiązać potencjalne
problemy.
Leki mogą wpłynąć na zmianę barwy moczu oraz na parametry mierzone przy
pomocy testów paskowych.
Zmiana barwy moczu może wiązać się z dietą oraz niektórymi związkami
chemicznymi:
1. W przypadku moczu o barwie czerwonej, pomarańczowej lub brązowej możemy
mieć do czynienia ze zwiększonym wydalaniem barwników żółciowych, porfiryn,
bilirubiny, z obecnością erytrocytów, mioglobiny. Uzyskanie ww. koloru może
wykazywać związek ze spożyciem buraków ćwikłowych, rabarbaru, karotenem,
bądź zażywaniem niektórych leków np. lewodopy.
2. Pojawienie się czerwonawej barwy moczu może świadczyć o stosowaniu
roślinnych leków przeczyszczających zawierających antrachinonowe glikozydy na
przykład Figura 1, Figura 2 (Herbapol Lublin), kora kruszyny (Kawon, Herbapol
Kraków, Lublin, Wrocław), Tabulettae laxantes (ICN Polfa Rzeszów), Laxitab®
(Biofarm).
3. Infekcja bakteryjna Pseudomonas może prowadzić do implikacji w postaci
zielonkawego odcienia moczu. Podobny efekt dają leki takie jak amitryptylina,
indometacyna czy też błękit metylenowy, będący składnikiem niektórych
preparatów złożony takich jak Ginjal (Ikong).
4. W moczu zasadowym pod wpływem soku z aloesu (Laboratoria Natury) można
obserwować barwę od żółtoróżowej do czerwonobrązowej. Podobny rezultat
obserwujemy w przypadku leku stymulujący odporność organizmu Biostymina®
(Phytopharm Klęka).
5. Stosowanie nitrofurantoiny w leczeniu bakteryjnych zakażeń dróg moczowych
może zmieniać kolor moczu nadając mu barwę od rdzawożółtej do brązowej.
Analogiczne zmiany występują przy stosowaniu leku pierwotniakobójczego –
chlorochiny oraz leku na zakażenia bakteryjne jelit i zatrucia pokarmowe –
furazolidonu.
6. Intensywnie żółtą barwę moczu możemy zawdzięczać dużym dawkom
ryboflawiny, będącej składnikiem preparatów witaminowych takich jak Vitaminum
B2(Pliva Kraków, Teva Pharmaceuticals Polska).
7. Stosowanie soli żelaza w preparatach takich jak Ascofer ® (Gerda) może
prowadzić do zaczernienia moczu.
Niektóre środki farmakologiczne wywierają wpływ na procesy enzymatyczne
biosyntezy porfiryn i hemu. Mocz zmienia wtedy barwę na czerwoną,
czerwonobrunatną lub czarną. Ciemnieje on pod wpływem światła. Do takich
leków należą między innymi:
— środki znieczulające: lidokaina, barbiturany
— środki przeciwbólowe: diclofenak
— środki psychotropowe: hydroksyzyna
— leki przeciwbakteryjne: chloramfenikol, erytromycyna, klindamycyna,
nitrofurantoina, sulfonamidy
— hormony płciowe: progesteron i syntetyczne gestageny, luteina
— leki przeciwhistaminowe: klemastyna
Należy pamiętać, że zmiany barwy moczu mogą wynikać nie tylko ze stosowanej
farmakoterapii.
Żółtopomarańczowa barwa może wiązać się z obecnością wysokich stężeń
urobiliny i bilirubiny w moczu, czerwona lub brązowa z obecnością erytrocytów,
natomiast czerwonoróżowa z występowaniem moczanów [1,2, 3].
Leki mogą fałszować wyniki niektórych badań chemicznych moczu
Źródło: Wikimedia Commons, licencja CC0
Do oznaczenia poszczególnych parametrów badania ogólnego moczu służą testy
paskowe. W wielu przypadkach odczytywane są one przez specjalne czytniki.
Należy pamiętać, że istnieje szereg czynników, które mogą interferować w te
oznaczenia. Ważnym elementem jest tu odczyn moczu, jego barwa, ciężar
właściwy oraz środki chemiczne. W związku z powyższym wynik uzyskany przy
pomocy testu paskowego powinien być jedynie badaniem pomocniczym przy
określeniu parametrów badania ogólnego moczu. Weryfikacji niektórych
elementów możemy dokonać poprzez oglądanie osadu moczu. Niektóre jednostki
medyczne używają bardziej zaawansowanej techniki, fluorescencyjnej cytometrii
przepływowej, która pozwala na standaryzację badania ogólnego moczu.
Analizatory wykorzystujące tą metodę są jednak stosunkowo drogie, dlatego też
większość placówek opiera się na metodach manualnych oraz paskowych.
Do parametrów oznaczanych za pomocą testów paskowych, w zależności od
producenta, należą: glukoza, bilirubina, ketony, ciężar właściwy, pH, białko,
urobilinogen, azotyny, obecność krwi, leukocyty oraz kwas askorbinowy.
1. Glukoza
Obecnie stosowane testy paskowe wykrywają glukozę w oparciu o metody
enzymatyczne. Ponieważ nie wykrywają one obecności innych cukrów (galaktoza,
ksyloza, fruktoza, laktoza), u dzieci z podejrzeniem zespołów metabolicznych
wykonuje się przyłóżkowo test tabletkowy na obecność w moczu substancji
redukujących.
Przyczyną fałszywie dodatnich wyników może być obecność związków
utleniających czy też peroksydaz bakteryjnych.
Na fałszywie ujemny wynik badania może mieć wpływ wysokie stężenie kwasu
askorbinowego i ciał ketonowych oraz niskie pH moczu (pH<5) [5].
2. Ciała ketonowe
Do ciał ketonowych należy acetooctan, betahydroksymaślan i aceton. Związki te
stanowią pośrednie metabolity przemian tłuszczów i białek. Pojawienie się ciał
ketonowych w moczu może wynikać z wystąpienia kwasicy ketonowej. Testy
paskowe pozwalają tylko na wykrycie acetooctanu.
Fałszywie pozytywne lub zawyżone wyniki uzyskuje się przy silnym zabarwieniu
moczu, spożywaniu przez pacjenta lewodopy lub kaptoprylu.
3. Ciężar właściwy
Badanie ciężaru właściwego moczu pozwala na określenie zdolności nerek do
zagęszczania moczu.
Fałszywie dodatnie wyniki można uzyskać przy podwyższonym poziomie białka w
moczu oraz obecności ciał ketonowych.
Przyczyną fałszywie ujemnych wyników może być silnie zalkalizowanie moczu,
wysokie stężenie glukozy, mocznika lub mannitolu.
4. Białko
Zasada działania testu paskowego opiera się na wykrywaniu albumin, stąd też w
badaniu można przeoczyć inne istotne białka takie jak mukoproteiny, globuliny i
białko Bence-Jones’a (szpiczak mnogi).
Fałszywie dodatnie wyniki można uzyskać w moczu silnie zagęszczonym lub o
znacznej zasadowości (pH≥9), a także przy współtowarzyszącej hematurii. Wśród
innych przyczyn należy wymienić przede wszystkim zanieczyszczenie próbki
pochodnymi amonowymi stosowanymi w środkach dezynfekcyjnych.
Fałszywie ujemne wyniki mogą występować przy silnym zakwaszeniu moczu oraz
przy intensywnym białkomoczu, związanym z wydalaniem białka Bence-Jonesa.
5. Azotyny
Testy paskowe wykrywają obecność w moczu bakterii redukujących azotany do
azotynów. Bakterie Gram-ujemne przekształcają zawarte w moczu azotany (z
pokarmów) w azotyny. Wynik negatywny nie wyklucza infekcji bakteryjnej
(infekcje przez bakterie nie produkujące reduktazy lub dieta nie zawierająca
azotynów). Dodatni wynik powinien zostać potwierdzony poprzez wykonanie
mikroskopowego badania osadu moczu oraz posiewu badanego materiału.
Przyczyną fałszywie dodatnich wyników może być zbyt długie przechowywanie
moczu in vitro, prowadzące do namnożenia się bakterii. Leki zawierające azotyny
także mogą fałszować rezultat testu.
Na fałszywie ujemny wynik badania może mieć wpływ zbyt krótka inkubacja
moczu w pęcherzu, brak zdolności redukcyjnej bakterii (bakterie Gram-dodatnie),
wysokie stężenia kwasu askorbinowego.
6. Erytrocyty
Za pomocą testów paskowych można wykryć w moczu obecność barwników
hemowych lub hemoglobinę z wyługowanych erytrocytów. W zależności od
jednolitości lub punktowości zabarwienia pola testowego określamy rodzaj
erytrocytów (świeże, wyługowane). Erytrocyty świeże pojawiają się w moczu
przede wszystkim w przypadku zakażenia pęcherza i cewki moczowej, a
erytrocyty wyługowane w krwinkomoczach kłębuszkowych i krwawieniach z
górnego odcinka dróg moczowych. Ważnym uzupełnieniem wyniku testu
paskowego jest mikroskopowe badanie osadu moczu. Pozwala ono na weryfikację
uzyskanych rezultatów i jest pomocne w wykluczeniu mio- i hemoglobinurii.
Przyczyną fałszywie dodatnich wyników może być obecność mioglobiny,
peroksydaz bakteryjnych (infekcje dróg moczowych), związków utleniających,
kwasu solnego oraz krwi menstruacyjnej.
Na fałszywie ujemny wynik badania może mieć wpływ podwyższony ciężar
właściwy moczu, wysokie stężenia białka, obecność kwasu askorbinowego,
kaptopril.
7. Leukocyty
Testy paskowe wykorzystują obecność esterazy indoksylowej w granulocytach i
makrofagach. Ze względu na fakt, iż wykrywany enzym nie występuje w
limfocytach, w przypadku limfoctyturii testy dają wynik fałszywie ujemny. Testy
wydają się mieć stosunkowo duże znaczenie, w porównaniu do mikroskopowego
badania osadu moczu, w przypadku zapalenia układu moczowego u dzieci, gdzie z
powodu małego ciężaru właściwego oraz częstego odczynu zasadowego dochodzi
czasami do lizy leukocytów.
Przyczyną fałszywie dodatnich wyników może być silna barwa moczu
(nitrofurantoina), substancje konserwujące (formaldehyd), związki utleniające,
kontaminacje z wydzieliną z pochwy.
Na fałszywie ujemny wynik badania może mieć wpływ spożycie kwasu
askorbinowego w ilości >1g/dzień, stężenie glukozy w moczu >20g/l, stężenie
białka w moczu >5g/l, wysoki ciężar właściwy, substancje konserwujące (kwas
borny), szczawiany, niektóre leki (tetracykliny, cefalosporyny, gentamycyna) [1, 2,
4].
Diagnostyczne podejście do badania ogólnego moczu powinno
uwzględniać możliwości interferencji diety oraz środków
farmakologicznych przyjmowanych przez osobę badaną. Wywiad z
pacjentem pozwoli na uniknięcie błędnej interpretacji wyniku badania
laboratoryjnego oraz zminimalizuje implikacje z tym związane.
mgr Agnieszka Helis, diagnosta laboratoryjny
Piśmiennictwo:
1. Mrozikiewicz M. i wsp.Wpływ leków na wyniki badań laboratoryjnych. Fundacja
Wiener Lab, 2009.
2.Tomasik P., Sztefko K. Zasady wykonywania badania ogólnego moczu za
pomocą testów paskowych. Med Prakt Pediatria, 20014, 1.
3. Gerber GS., Brendler CB. Evaluation of the urologic patient: History, physical
examination, and the urinalysis [In:] Wein AJ., ed. Campbell-Walsh Urology. 10th
ed. Philadelphia, Saunders Elsevier; 2011: chap 3
4. Ward PCJ. Medical Microscopy and Urinalysis [In:] McClatchey KD., Clinical
Laboratory Medicine. 2002: chap 4.
5. Negel D. et al. Investigations of ascorbic acid interference in urine test
strips. Clin Lab, 2006; 52, 3-4: 149-153.
Data publikacji: 26.05.2015r.