ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii body and

Nowiny Lekarskie 2012, 81, 5, 558–563
MAGDALENA GONTARCZYK
CIAŁO I CIELESNOŚĆ W UJĘCIU WSPÓŁCZESNEJ NEUROPSYCHOLOGII
BODY AND CORPOREALITY IN TERMS OF MODERN NEUROPSYCHOLOGY
Instytut Psychologii, Zakład Metodologii i Diagnozy Psychologicznej
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Kierownik: prof. dr hab. Grażyna Krasowicz-Kupis
Streszczenie
Wstęp. Ciało i cielesność, ze względu na swój szczególny charakter i znaczenie dla funkcjonowania człowieka w każdym
jego wymiarze, stanowi przedmiot badań i analiz na gruncie wielu dyscyplin naukowych. Wśród dyscyplin tych znajduje się
także neuropsychologia, która czerpiąc z rozwoju wiedzy na temat funkcjonowania mózgu i coraz bardziej złożonych metod
umożliwiających jego badanie (metod neuroobrazowania), stawia pytania o podłoże doświadczania i poczucia posiadania ciała,
odczuwania go jako całości będącej czymś więcej niż prostą sumą jego części czy o konsekwencje zmiany warunków (zewnętrznych
lub wewnętrznych) dla sposobu doświadczania własnego ciała.
Cel. Celem pracy jest próba udzielenia syntetycznej odpowiedzi na najczęściej formułowane na gruncie neuropsychologii pytania
dotyczące reprezentacji ciała. Koncentrują się one głównie na sposobach i mechanizmach kodowania, przetwarzania oraz
organizowania wiedzy o ciele – zarówno na poziomie psychicznym (z zaangażowaniem procesów psychicznych), jak i mózgowym
(ze wskazaniem obszarów i sieci leżących u podłoża reprezentacji), czego efektem jest swoisty mentalny model ciała.
Metodyka. Praca ma charakter przeglądowy i zastosowano w niej analizę publikacji, głównie artykułów oraz raportów z badań,
prowadzonych na gruncie neuropsychologii i szerzej pojętych neuronauk w ciągu ostatnich lat.
Wyniki. Poszukując odpowiedzi na formułowane pytania należy zwrócić uwagę, że choć wiele wiadomo na temat podstawowych
elementów związanych z doznawaniem ciała (tzw. somatopercepcji), to ciągle istnieje wiele niejasności dotyczących złożonych,
mentalnych i abstrakcyjnych modeli ciała (tzw. somatoreprezentacji).
Wnioski. Wyniki badań neuropsychologicznych, odnoszących się z jednej strony do iluzji związanych z ciałem oraz opartych
na obserwacjach pacjentów z uszkodzeniami mózgu z drugiej, pozwalają stwierdzić, że reprezentacja ciała jest konstruktem,
na który składa się co najmniej kilka elementów, odnoszących się do różnych aspektów doświadczania ciała i wiedzy o ciele,
które w typowych warunkach „współpracują” na nieświadomym poziomie, natomiast w wyniku uszkodzenia mózgu mogą ulec
selektywnemu zakłóceniu. Analizy neuropsychologiczne pokazują, iż reprezentacja ciała jest specyficzna, odrębna od reprezentacji
innych obiektów i zjawisk, a jej sprawne funkcjonowanie jest uzależnione od integracji danych pochodzących z różnych źródeł oraz
koordynacji wielu, oddalonych od siebie obszarów mózgu, zarówno korowych, jak i podkorowych.
SŁOWA KLUCZOWE: neuropsychologia, reprezentacja ciała, dysfunkcje neuropsychologiczne, kora ciemieniowa, kora przedruchowa.
Summary
Introduction. Body and corporeality, because of their special nature and the significance for human functioning in all its dimensions,
is the subject of studies and analyses on the ground of many scientific disciplines. One of such disciplines is neuropsychology, which
derives from the development of the knowledge about brain functioning and more and more complex methods of its investigating
(such as neuroimaging techniques). As a consequence, it poses the questions about basis of body experiencing and body ownership,
sense of the body as a whole, which is something more that a simple sum of its parts or about the results of conditions affecting the
way we experience our bodies.
Aim. The aim of the work is to answer synthetically the most frequent questions about body representation, which are posed in the
field of neuropsychology. They are focusing mainly on means and mechanisms of coding, processing and organizing knowledge
about body – both on mental level (engaging mental processes), and on brain level (pointing to some regions and networks which are
the basis of body representation), which results in a specific mental model of a body.
Material and method. The work is a review, which uses analysis of publications, mainly articles and research reports in the area of
neuropsychology and neuroscience from recent years.
Results. Searching for the answers, it should be noticed that although much is known about basic elements connected with body experience
(somatoperception), there is still much of uncertainty about complex, mental and abstract models of a body (somatorepresentation).
Conclusions. The results of neuropsychological studies, referring to bodily illusions on the one hand and concerning observations
of patients with brain injuries on the other hand, let us state, that body representation is a complex construct, comprised of at least
several elements, related to various facets of body experience and body knowledge, which typically “collaborate” together but which
may be selectively impaired as a result of brain injury. Neuropsychological analyses suggest, that body representation is specific and
distinct from other objects and phenomena representations, and its efficient functioning depends on integration of data coming from
various sources, as well as coordination of many distant, both cortical and subcortical brain regions.
KEY WORDS: neuropsychology, body representation, neuropsychological dysfunctions, parietal cortex, premotor cortex.
PRACE POGLĄDOWE
Ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii
Wstęp
Nie ulega wątpliwości, iż ciało – jako podstawa naszego fizycznego istnienia, a także przedmiot badań wielu
dyscyplin naukowych – jest obiektem szczególnym. Jego
cechy oraz funkcjonowanie mogą być rozpatrywane na
wielu poziomach i z różnych punktów widzenia: fizjologicznego, psychologicznego, społecznego, filozoficznego
itp. Trudno też poddawać w wątpliwość jego znaczenie
oraz wpływ na całokształt ludzkiej egzystencji. Na podstawie wyglądu ludzkiego ciała określamy płeć i wiek
osoby, z którą wchodzimy w interakcję, odczytujemy
doświadczane przez tę osobę emocje, komunikujemy się
[1, 2]. Ciało jest także istotnym narzędziem w poznawaniu przez nas rzeczywistości i pełni rolę swoistego punktu odniesienia w tym procesie poznania – w odniesieniu
do ciała chociażby kodujemy przestrzeń i lokalizację
innych obiektów [3, 4]. Ponadto fizyczne granice naszego ciała stanowią granice między Ja a światem zewnętrznym, a ono samo stanowi podwaliny poczucia siebie.
Poczucie przynależności części ciała do nas samych oraz
poczucie ciągłości własnego Ja, także cielesnego, mimo
zmian, jakie w nas zaszły, stanowi istotny element tożsamości i samoświadomości [5].
Mimo oczywistości znaczenia ciała, wydaje się, że
ciągle stosunkowo wiele pytań dotyczących ciała i cielesności pozostaje bez odpowiedzi. Wyrazem dążenia
do ich poszukiwania są podejmowane w ostatnich latach
liczne badania dotyczące doświadczania ciała, prowadzone na gruncie wielu dyscyplin naukowych. Jedną
z tych dyscyplin jest neuropsychologia, która jako nauka
dotycząca związków między mózgiem a zachowaniem,
poszukuje relacji między strukturami i funkcjonowaniem mózgu a odczuwaniem własnego ciała, kształtowaniem poczucia przynależności części ciała do nas
samych, tworzeniem mentalnych modeli ciała oraz przetwarzaniem wiedzy o ciele. Bogactwo i różnorodność
pytań zadawanych na gruncie neuropsychologii jest tak
duże, jak bogactwo doświadczeń cielesnych i różnorodność aspektów związanych z jego funkcjonowaniem,
jednak poniższy tekst koncentruje się na wybranych
zagadnieniach. Poniżej zostaną przedstawione – zgodnie
z ujęciem współczesnej neuropsychologii – próby odpowiedzi na następujące pytania:
1. Czy ciało jest specyficzną kategorią percepcyjną,
semantyczną, leksykalną itp., to znaczy, czy dane
o ciele są kodowane i przetwarzane w specyficzny,
niezależny od innych danych sposób?
2. Jak zorganizowane są dane o ciele? Jakie modele
mentalne ciała są konstruowane i jakie procesy psychiczne biorą w tym udział?
3. Jakie są mózgowe mechanizmy tworzenia i utrzymywania mentalnego modelu ciała? Jakie obszary mózgu, ich sieci czy układy leżą u podłoża reprezentacji
ciała?
4. Jakie właściwości ma reprezentacja ciała? Czy i jak,
znając prawidłowości jej mózgowej i psychologicznej
organizacji, można ją opisać w kategoriach wrodzona/nabyta, niezmienna/plastyczna?
559
Zanim jednak odpowiedzi te zostaną sformułowane,
warto wskazać na źródła, z których pochodzą dane leżące u podstaw formułowanych wniosków. Po pierwsze,
licznych danych dostarczają badania osób z uszkodzeniami mózgu (czy ogólnie: układu nerwowego), u których obserwuje się zaburzenia doświadczania i reprezentacji ciała. Na podstawie danych o patologii konstruuje
się modele pozwalające wyjaśniać doświadczanie ciała
zarówno w warunkach patologicznych, jak i typowych.
Po drugie, istotne źródło informacji stanowią badania
osób zdrowych, prowadzone w dwóch zasadniczych
nurtach: a) wywoływanie złudzeń związanych z ciałem
dzięki manipulacji danymi sensorycznymi (np. wywoływanie złudzenia gumowej ręki) [6], b) badania z zastosowaniem metod neuroobrazowania, rejestrujących aktywność mózgu podczas specyficznych zadań, wymagających wykorzystania danych związanych z ciałem [7].
Ciało jako specyficzna kategoria
Badania podejmowane na gruncie współczesnej neuropsychologii zdają się potwierdzać szczególność ciała
– ich wyniki wskazują, iż ciało jest swoistą kategorią,
nie tylko biologiczną, ale również percepcyjną, konceptualną i leksykalną [8, 9]. Reprezentacja ludzkiego ciała
nie jest wykorzystywana w percepcji innych obiektów –
reprezentacja przestrzennych relacji między częściami
ciała nie jest używana dla innych bodźców przestrzennych, to znaczy relacji między częściami innych obiektów złożonych. Zaburzenia lokalizacji części ciała, trudności z wyodrębnianiem ich z całości mogą być zatem
niezależne od zaburzeń wyodrębniania części innych
obiektów złożonych [10]. Ponadto, o specyficznym przetwarzaniu informacji przestrzennych dotyczących ciała
świadczy fakt, iż zadania polegające na mentalnej rotacji obiektów i izolowanych części ciała wymagają zaangażowania innych obszarów mózgu – odpowiednio kory
ciemieniowej oraz kory ciemieniowej i przedruchowej
jednocześnie [11]. Inaczej zatem kodowane są informacje dotyczące przestrzeni osobniczej i pozaosobniczej,
co potwierdzają także obserwacje pacjentów z zespołem
pomijania stronnego, u których możliwe jest pomijanie
przestrzeni zewnętrznej bez pomijania jednej strony
własnego ciała lub odwrotny wzorzec zaburzeń [12].
Wątpliwości budzi fakt, czy i w jakim zakresie reprezentacja własnego ciała wykorzystywana jest w percepcji ciał innych osób, czy te dwie reprezentacje stanowią
raczej odmienne, niezależne modele. Części badaczy
udało się wskazać dysocjację między poziomem wykonania zadania dotyczącego własnego ciała i ciała innej
osoby – na przykład Felician i współpracownicy [za: 13]
przedstawiają w swej pracy dwójkę pacjentów, z których jeden nie potrafił wskazywać części ciała na sobie,
a potrafił zrobić to na rysunku i eksperymentatorze, drugi natomiast był w stanie wskazać własne części ciała,
a nie był zdolny do ich identyfikowania na badającym.
W literaturze przedmiotu można jednak odnaleźć także opisy osób, które niezdolne były zarówno do lokalizowania części własnego ciała, jak i ciał innych osób
(eksperymentatora, ciał przedstawionych na rysunkach
PRACE POGLĄDOWE
560
Magdalena Gontarczyk
lub fotografiach), co świadczyłoby o wykorzystaniu tej
samej reprezentacji w odniesieniu do własnego ciała
i innych ciał [10].
Odrębność ciała jako specyficznej kategorii zdają się
potwierdzać również przypadki specyficznych zaburzeń
językowych związanych z nazwami części ciała. Nazwy
te są najprawdopodobniej kodowane niezależnie od nazw
obiektów należących do innych kategorii. Współczesna literatura przedmiotu przedstawia opisy pacjentów,
u których zaobserwowano takie specyficzne zaburzenia
językowe, bez trudności w zakresie innych kategorii.
Na przykład Suzuki i współpracownicy [za: 14] opisali pacjenta, który miał trudności w rozumieniu jedynie
nazw części ciała, przy zachowanych sprawnościach
językowych dotyczących innych kategorii leksykalnosemantycznych. Podobny deficyt stwierdzono u pacjenta
po udarze lewopółkulowym, badanego przez Laiaconę
i zespół [14]. Dennis nazwał opisany przez siebie deficyt
anomią części ciała i interpretował go jako zakłócenie
leksykalnej selekcji w ramach swoistej kategorii, jaką
stanowią części ciała [14].
Organizacja danych o ciele
W związku ze specyfiką ciała jako bodźca, specyficzne wydają się także sposoby organizacji danych o ciele.
W dyskusji o tych sposobach wymienia się dwa poziomy
analizy: somatopercepcję i somatoreprezentację. Pierwsza
odnosi się do procesu odczuwania i postrzegania ciała,
konstruowania spostrzeżeń i doświadczeń związanych
z ciałem oraz utrzymywania percepcyjnej stałości związanej z ciałem. Druga natomiast odnosi się do mentalnego
modelu, w którym ciało jest niejako przedmiotem poznawczej refleksji. Somatoreprezentacja zatem to zestaw modeli wyższego rzędu, zawierających wiedzę, przekonania
oraz ustosunkowanie się do ciała [9]. Odmienne są mechanizmy zaburzeń pojawiających się na tych dwóch poziomach: zaburzenia somatopercepcji występują najczęściej
na skutek uszkodzeń pierwotnej kory somatosensorycznej, natomiast zaburzenia somatoreprezentacji są zazwyczaj efektem uszkodzenia obszarów mózgu odpowiedzialnych za integrowanie danych o ciele [15]. Warto zwrócić
uwagę, iż o ile dość dobrze znane i opisane są mechanizmy somatopercepcji, zwłaszcza te związane z podstawowymi, prostymi doznaniami, o tyle ciągle niezbyt wiele
wiadomo o reprezentacjach bardziej abstrakcyjnych, konstruowanych na bazie prostych doznań cielesnych, ale
mających charakter modeli wyższego rzędu, na których
koncentruje się część badań neuropsychologicznych prowadzonych w ostatnich latach [9].
Należy podkreślić, iż istnieje co najmniej kilka sposobów ujmowania reprezentacji ciała oraz ich typologii,
tworzonych w oparciu o różne kryteria. Bazując na kryterium rodzaju informacji o ciele oraz analizie deficytów,
będących konsekwencją uszkodzenia mózgu Schwoebel
i współpracownicy [14, 16] wyróżniają trzy typy reprezentacji ciała:
– schemat ciała (ang. body schema) – to dynamiczna
reprezentacja względnych pozycji części ciała, która
tworzona jest na bazie danych sensorycznych (wzroPRACE POGLĄDOWE
kowych, dotykowych, przedsionkowych i proprioceptywnych) oraz motorycznych;
– mapa topologiczna (ang. body structural description)
– koduje lokalizację części ciała oraz określa granice
ciała i relacje odległości; opiera się przede wszystkim
na danych wzrokowych;
– reprezentacja leksykalno-semantyczna (ang. body
semantics lub body image) – zawiera nazwy części
ciała i koduje wiedzę o tych częściach, ich funkcjach
oraz relacjach.
Należy zwrócić uwagę, że ze względu na odmienny
sposób kształtowania powyższych reprezentacji oraz
udział odmiennych źródeł danych i mechanizmów
w podtrzymywaniu wymienionych typów reprezentacji,
możemy mówić o reprezentacjach własnego ciała oraz
ciała w ogóle (ciała jako obiektu). I tak, schemat ciała,
ze względu na fakt, iż pochodzi od szczególnych danych
sensorycznych dostępnych tylko nam samym (dane
przedsionkowe i proprioceptywne), dotyczyć może jedynie własnego ciała, natomiast mapa topologiczna i reprezentacja leksykalno-semantyczna są bardziej uniwersalne, zawierają informacje nie tylko o własnym ciele, ale
także ciałach innych osób (ciele jako obiekcie).
Dowodem na istnienie powyższych typów reprezentacji są wyniki badań pacjentów, u których stwierdzono po udarze mózgu lezje ograniczone do jednej półkuli. Analizy pozwalają stwierdzić dysocjacje między
poziomem wykonania zadań wymagających odwołania
się do różnych informacji o ciele (na przykład pacjent
może być niezdolny do wskazywania wymienionych
przez eksperymentatora części na własnym ciele, ale
zachowana jest wiedza semantyczna na temat ciała, lub
odwrotnie) [16].
Podsumowując, należy zwrócić uwagę, iż reprezentacja ciała jest pewnym modelem, konstruktem, który – co dość oczywiste – jest czymś zupełnie innym
niż samo ciało. Możliwe jest funkcjonowanie pełnej
reprezentacji, choć ciało jest niekompletne (na przykład
w zjawisku kończyny fantomowej) lub sytuacja odmienna – zaburzenie reprezentacji, podczas gdy ciało istnieje
i funkcjonuje względnie sprawnie (jak w zespole pomijania stronnego) [17]. Tak jak ciało nie jest prostą sumą
jego części, tak również reprezentacja ciała nie może być
traktowana jako prosta suma poszczególnych elementów
składowych [18]. W niezakłóconych warunkach typy
reprezentacji funkcjonują razem, współdziałają, wchodzą w interakcje, umożliwiając wykonywanie bardziej
lub mniej złożonych czynności.
Mózgowe mechanizmy doświadczania
i reprezentacji ciała
Doświadczanie ciała – choć może wydawać się dość
proste i oczywiste – ma bardzo złożony mechanizm, angażujący zarówno procesy typu dół – góra, jak i góra – dół,
przebiegające głównie na nieuświadamianym poziomie
[4]. Mechanizm ten opiera się na skoordynowanym funkcjonowaniu wielu obszarów mózgu, pełniących w nim
specyficzną rolę, a poszukiwanych na gruncie dynamicznie rozwijających się w ostatnich latach neuronauk.
Ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii
Poniższa tabela przedstawia najczęściej omawiane obszary mózgu ze wskazaniem roli, jaką pełnią (Tabela 1).
Jak wskazano powyżej, anatomiczne podłoże reprezentacji ciała nie może być sprowadzone do jednego, konkretnego i precyzyjnie zlokalizowanego obszaru mózgu
– są one rozprzestrzenione w różnych jego częściach
[28]. Dla prawidłowego funkcjonowania somatopercepcji i somatoreprezentacji istotne są połączenia między
wymienionymi obszarami, przede wszystkim między
czołowymi i ciemieniowymi [11, 20]. Choć poszukiwania obszarów istotnych dla percepcji i reprezentacji ciała koncentrują się głównie na korze mózgowej, należy
także wspomnieć o roli struktur niższego rzędu, takich
jak wzgórze, jądra podstawy oraz móżdżek [20, 30].
W kształtowaniu i utrzymywaniu modelu ciała podkreśla się głównie rolę prawej półkuli. Odpowiada ona za
identyfikację cielesnego obrazu Ja, odróżnianie siebie
od innych, utrzymywanie granic między Ja a światem
zewnętrznym czy manipulowanie ciałem w przestrzeni.
Wydaje się, że uszkodzenia prawej półkuli w większym
stopniu zaburzają doświadczanie ciała niż uszkodzenia lewej półkuli [31]. Należy jednak docenić także rolę
lewej półkuli, na którą bezsprzecznie wskazują przytoczone wyżej wyniki analiz.
Właściwości reprezentacji własnego ciała
Analiza doświadczania własnego ciała w ciągu życia
człowieka oraz badania nad zjawiskami związanymi
ze zmianami w doświadczaniu cielesności pozwalają
na stwierdzenie, iż pewne podstawowe elementy reprezentacji własnego ciała mają charakter wrodzony i niezmienny. Wniosek ten poparty jest następującymi obserwacjami:
1) już w życiu płodowym dziecko potrafi sięgnąć dłonią do twarzy i umieścić palec w ustach. Świadczy to
561
o istnieniu koordynacji ręka – usta już w tak wczesnym okresie życia, a zatem sugeruje istnienie wrodzonego elementu „szablonu motorycznego”, koordynowanego centralnie, opierającego się na danych
proprioceptywnych [32];
2) noworodki są zdolne do imitacji ruchów mimicznych.
Już kilka dób po urodzeniu dzieci potrafią naśladować wyrazy mimiczne swoich opiekunów (np.
wysuwać język, otwierać usta). Dzięki wrodzonemu
(choć także kształtowanemu później, w ciągu życia)
wyposażeniu w podstawowe elementy schematu ciała potrafią zastosować postrzegane ruchy opiekunów
jako plan dla czynności motorycznej, wykonywanej
za pomocą własnego ciała [33];
3) możliwe jest wystąpienie zjawiska kończyny fantomowej u osób, które urodziły się bez kończyny. Istnieje zatem wrodzony element reprezentacji ciała,
niezależny od danych sensorycznych, które w sytuacji wrodzonego braku kończyny są nieobecne [33].
Z drugiej strony, reprezentacja ciała nie jest sztywna i statyczna, ale może podlegać zmianom – zarówno
w warunkach typowych, jak i zmienionych na skutek
celowego oddziaływania eksperymentalnego lub będących wynikiem uszkodzeń ciała czy jego zmian. Świadczy o tym:
– dostosowywanie się reprezentacji ciała do zmieniających się w ciągu życia jego właściwości – mimo
zmian kształtu, rozmiaru, wyglądu itp. zachowana
jest ciągłość Ja cielesnego;
– możliwość wywołania (poprzez manipulację danymi
sensorycznymi) złudzenia przynależności do ciała
przedmiotów, na przykład gumowej ręki [6];
– zjawisko reorganizacji map somatosensorycznych
u osób po amputacji kończyn, polegające na zanikaniu reprezentacji amputowanej kończyny przy jed-
Tabela 1. Obszary mózgu istotne dla percepcji i reprezentacji ciała
Table 1. Brain regions crucial for body perception and body representation
Obszar
Pierwotna kora
somatosensoryczna
Wyniki / dowody / wnioski
Uszkodzenia pierwotnej kory somatosensorycznej powodują deficyty w zakresie propriocepcji i dotyku;
istotne znaczenie tego obszaru dla odbioru i przetwarzania bodźców płynących z różnych części ciała [15]
Uszkodzenia tego obszaru powodują zmiany w świadomości ciała – zarówno objawy negatywne (np.
Tylna kora ciemieniowa
utrata poczucia przynależności kończyny), jak i pozytywne (np. dodatkowe kończyny); znaczenie
prawej półkuli
obszaru dla świadomości ciała i poczucia przynależności ciała [4, 15, 16, 19, 20]
Kora ciemieniowa półkuli Uszkodzenia tego obszaru powodują zaburzenia zdolności do lokalizowania części ciała; udział
dominującej dla mowy
w kodowaniu lokalizacji części ciała i relacji odległości między nimi [9, 21]
Styk skroniowoStymulacja TPJ wywołuje uczucie oddzielenia się od ciała; znaczenie TPJ dla integracji
-ciemieniowy (ang. TPJ,
i przetwarzania danych o Ja, odróżniania typu ja-inni, przyjmowania egocentrycznej perspektywy
temporoparietal junction) wzrokowo-przestrzennej, mentalnej rotacji własnego ciała [22, 23, 24, 25]
Prawa i lewa boczna kora Istotnie większa aktywacja tego obszaru podczas prezentowania rysunków ludzkiego ciała i części
potyliczno-skroniowa
ciała w porównaniu do obiektów nieożywionych oraz innych gatunków ssaków; udział w analizie
(ang. EBA, extrastriate
specyficznego kategorialnie obiektu, jakim jest ludzkie ciało; odróżnianie siebie od innych, a także
body area)
ludzi od zwierząt i obiektów nieożywionych [8, 16, 26]
Aktywacja obszaru podczas złudzenia gumowej ręki; istotna rola w kształtowaniu poczucia
Kora przedruchowa
posiadania własnego ciała [4, 27, 28]
Aktywacja podczas złudzenia gumowej ręki oraz rozpoznawania własnych fotografii; istotne
Obszar wyspy
znaczenie tej struktury dla odczuwania ciała jako całości, świadomości cielesnej, przynależności
(prawa półkula)
części ciała oraz poczucia sprawstwa [20, 29]
PRACE POGLĄDOWE
562
Magdalena Gontarczyk
noczesnym powiększaniu się korowej reprezentacji
sąsiadujących z nią w homunculusie okolic ciała [34]
oraz możliwość wycofania się tych zmian po transplantacji kończyny [35];
– zmiana organizacji map somatosensorycznych na
skutek operacyjnego wydłużania kończyny dolnej
(powiększanie się reprezentacji stopy w fazie wydłużania kończyny) [36].
Wnioski
Analiza danych pochodzących z badań prowadzonych na gruncie współczesnej neuropsychologii pozwala stwierdzić, iż ciało jest specyficzną kategorią, a dane
o ciele są kodowane i przetwarzane w swoisty, odrębny od danych związanych z innymi kategoriami, sposób. Dowodem tego są chociażby specyficzne dla ciała
zaburzenia, które mogą występować niezależnie od deficytów w innych sferach. Warto jednak zwrócić uwagę,
że wiedza o ciele (najprawdopodobniej ze względu na
jego znaczenie) wydaje się dość odporna na zakłócenia
i zaburzenia w wyniku uszkodzenia mózgu i pozostaje
zachowana mimo znacznych deficytów w innych kategoriach [8].
Ponadto, dane o ciele organizowane są w reprezentację ciała, składającą się z różnych rodzajów modeli,
opierających się na odmiennych danych i procesach, na
których odrębność można wskazać u pacjentów z uszkodzeniami mózgu (zdecydowanie trudniejsze jest wskazanie i badanie dysocjacji u osób zdrowych). U podłoża
doświadczania i reprezentacji ciała leży funkcjonowanie oraz połączenie wielu obszarów mózgu, wśród których szczególną uwagę zwraca się na okolice czołowe
i ciemieniowe oraz ich połączenia, najprawdopodobniej
stanowiące – według aktualnego stanu wiedzy – anatomiczny substrat poczucia ucieleśnienia i świadomości
cielesnej.
Niewątpliwie zagadnienia związane z doświadczaniem ciała oraz reprezentacją ciała wymagają dalszych
systematycznych badań i wnikliwej eksploracji, której
jak się wydaje sprzyja i będzie sprzyjał obserwowany
w ostatnich latach dynamiczny rozwój neuronauk oraz
postęp technologiczny, pozwalający stosować coraz
bardziej wyszukane narzędzia badawcze. W badaniach
tych, niezależnie od szczegółowości i stopnia zaawansowania stosowanych metod, należy pamiętać, iż wytłumaczenie wielu zjawisk związanych z doświadczaniem
ciała byłyby niemożliwe, gdyby uznać mózg jedynie za
narząd biernego odbioru danych. Badania reprezentacji
ciała pokazują, że mózg stanowi dynamiczny układ – nie
tylko odbiera dane, ale również integruje i organizuje
informacje oraz interpretuje ich znaczenie [18].
Piśmiennictwo
1. Slaughter V., Stone V.E., Reed C.: Perception of faces and
bodies. Similar or different? Curr. Directions in Psychol.
Sci. 2004, 13, 6, 219–223.
PRACE POGLĄDOWE
2. Felician O., Anton J., Nazarian B. i wsp.: Where is your
shoulder? Neural correlates of localizing others’ body
parts. Neuropsychol. 2009, 47, 1909–1916.
3. Higuchi T., Imanaka K., Patla A.E.: Action-oriented representation of peripersonal and extrapersonal space: insights
from manual and locomotor actions. Jpn. Psychol. Res.
2006, 48, 3, 126–140.
4. Giummarra M.J., Gibson S.J., Georgiou-Karistianis N.
i wsp.: Mechanisms underlying embodiment, disembodiment and loss of embodiment. Neurosci. Biobehav. Rev.
2008, 32, 143–160.
5. Sokolik M.: Kliniczna problematyka poczucia tożsamości. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1988.
6. Botvinick M., Cohen J.: Rubber hands „feel” touch that
eyes see. Nature, 1998, 391, 756.
7. Taylor J.C., Wiggett A.J., Downing P.E.: Functional fMRI
analysis of body and body part representations in the
extrastriate and fusiform body areas. J. Neurophysiol.,
2007, 98, 3, 1626–1633.
8. Kemmerer D., Tranel D.: Searching for the elusive neural
substrates of body part terms: a neuropsychological study.
Cognitive Neuropsychol., 2008, 25, 4, 601–629.
9. Longo M.R., Azañόn E., Haggard P.: More than skin deep:
Body representation beyond primary somatosensory cortex. Neuropsychol., 2010, 48, 3, 655–668.
10. Reed C.L., Farah M.J.: The psychological reality of the
body schema: a test with normal participants. J. Exp. Psychol. Hum. Percept. Perform., 1995, 21, 334–343.
11. Sekiyama K.: Dynamic spatial cognition: Components,
functions, and modifiability of body schema. Jpn. Psycho.
Res., 2006, 48, 3, 141–157.
12. Guariglia C., Antonucci G.: Personal and extrapersonal
space: a case of neglect dissociation. Neuropsychol., 1992,
30, 11, 1001–1009.
13. Corradi-Dell'Acqua C., Rumiati R.I.: What the brain
knows about the body: evidence for dissociable representations [w:] Santoianni F., Sabatano C. (red.): Brain development in learning environments: embodied and perceptual advancements. Cambridge Scholars Publishing, Newcastle 2007, 50–64.
14. Laiacona M., Allamano N., Lorenzi L. i wsp.: A case of
impaired naming and knowledge of body parts, Are limbs
a separate sub-category? Neurocase, 2006, 12, 307–316.
15. Berlucchi G., Aglioti S.: The body in the brain: neural bases of corporeal awareness. Trends Neurosci., 1997, 20,
560–564.
16. Schwoebel J., Coslett H.B.: Evidence for multiple, distinct representations of the human body. J. Cogn. Neurosci.,
2005, 17, 4, 543–553.
17. de Vignemont F.: Ghost buster: the reality of one’s own
body. Theoria et Historia Scientiarum, 2003, 7, 1, 121–140.
18. de Vignemont F., Tsakiris M., Haggard P.: Body mereology. [w:] Knoblich G., Thornton I.M., Grosjean M. i wsp.
(red.): Human body perception from the inside out. Oxford
University Press, New York 2006, 147–170.
19. Botvinick, M.: Probing the neural basis of body ownership.
Science, 2004, 305, 685, 782–783.
20. Vallar G., Ronchi R.: Anosognosia for motor and sensory
deficits after unilateral brain damage: a review. Restorative
Neurol. Neurosci., 2006, 24, 247–257.
Ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii
21. Corradi-Dell’Acqua C., Hesse M.D., Rumiati R.I. i wsp.:
Where is a nose with respect to a foot? The left posterior
parietal cortex processes spatial relationships among body
parts. Cereb. Cortex, 2008, 18, 2879–2890.
22. Lopez C., Halje P., Blanke O.: Body ownership and embodiment: vestibular and multisensory mechanisms. Neurophysiol. Clin., 2008, 38, 149–161.
23. Blanke O., Mohr C., Michel C.M. i wsp.: Linking out-of
-body experience and self processing to mental own-body imagery at the temporoparietal junction. J. Neurosci.,
2005, 25, 3, 550–557.
24. Terhune D.B.: The incidence and determinants of visual
phenomenology during out-of-body experiences. Cortex,
2009, 45, 2, 236–242.
25. De Ridder D., Van Laere K., Dupont P. i wsp.: Visualizing
out-of-body experience in the brain. N. Eng. J. Med., 2007,
357, 1829–1833.
26. Astafiev S.V., Stanley C.M., Shulman G.L. i wsp.: Extrastriate body area in human occipital cortex response to the
performance of motor actions. Nat. Neurosci., 2004, 7, 5,
542–548.
27. Ehrsson H.H., Spence C., Passingham R.E.: That’s my
hand! Activity in premotor cortex reflects feeling of ownership of a limb. Science, 2004, 305, 875–877.
28. Churchland P.S.: Self-representation in nervous system.
Science, 2002, 296, 5566, 308–310.
29. Craig A.D.: How do you feel – now? The anterior insula
and human awareness. Neurosci., 2009, 10, 59–70.
563
30. Schutter D.J.L.G., Kammers M.P.M., Enter D. i wsp.:
A case of illusory own-body perceptions after transcranial
magnetic stimulation of the cerebellum. The Cerebellum,
2006, 5, 238–240.
31. Devinsky O.: Right cerebral hemisphere dominance for
a sense of corporeal and emotional self. Epilepsy & Behav.,
2000, 1, 60–73.
32. Gallagher S., Butterworth G.E., Lew A. i wsp.: Handmouth coordination, congenital absence of limb, and evidence for innate body schemas. Brain Cogn., 1998, 38,
53–65.
33. Gallagher S., Meltzoff A.: The earliest sense of self and
others: Merleau-Ponty and recent developmental studies.
Philos. Psychol., 1996, 9, 213–236.
34. Ramachandran V.S., Blakeslee S.: Phantoms in the brain:
probing the mysteries of the human mind. William Morrow & Company, New York 1998.
35. Giraux P., Sirigu A., Schneider F. i wsp.: Cortex reorganization in motor cortex after graft of both hands. Nat. Neurosci., 2001, 4, 7, 691–692.
36. Di Russo F., Committieri G., Pitzalis S. i wsp.: Cortical
plasticity following surgical extension of lower limbs. NeuroImage., 2006, 30, 172–183.
Adres do korespondencji:
Instytut Psychologii UMCS
Plac Litewski 5
20-080 Lublin
PRACE POGLĄDOWE