jan lwin w polsce
advertisement
3 Wiesław Mincer JAN KALWIN W POLSCE BIBLIOGRAFIA Wiesław Mincer JAN KALWIN W POLSCE BIBLIOGRAFIA Uniwersytet Warszawski Wydział „Artes Liberales” Komisja do Badań nad Reformacją w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej REFORMACJA w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej Redaktor naukowy serii Piotr Wilczek Rada Programowa Serii Irena Backus (Genève) Karin Friedrich (Aberdeen) Howard Hotson (Oxford) Richard Muller (Grand Rapids) Herman Selderhuis (Apeldoorn) Vladimír Urbánek (Praha) Tom 3 Wiesław Mincer JAN KALWIN W POLSCE BIBLIOGRAFIA *** University of Warsaw Faculty „Artes Liberales” Committee on the Study of the Reformation in Poland and East-Central Europe THE REFORMATION in Poland and East-Central Europe Series Editor Piotr Wilczek Editorial Advisory Committee Irena Backus (Genève) Karin Friedrich (Aberdeen) Howard Hotson (Oxford) Richard Muller (Grand Rapids) Herman Selderhuis (Apeldoorn) Vladimír Urbánek (Praha) Volume 3 Wiesław Mincer JOHN CALVIN IN POLAND A BIBLIOGRAPHY WIESŁAW MINCER JAN KALWIN W POLSCE BIBLIOGRAFIA Redaktor naukowy tomu Piotr Wilczek Warszawa 2014 Pracę opiniowała do druku Prof. dr hab. Katarzyna Meller (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Wydanie pierwsze książki ukazało się w roku 2000 nakładem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Copyright © by Wiesław Mincer, Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa and Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego Projekt okładki Jowita Lis Redakcja i korekta: Michał Choptiany, Weronika Sygowska-Pietrzyk, Piotr Wilczek Przygotowanie wersji elektronicznej PanDawer, www.pandawer.pl Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w roku 2011 w ramach projektu badawczego “Reformacja w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej w kontekście międzynarodowych kontaktów intelektualnych od XVI do XVIII wieku” ISBN: 978-83-64003-14-1 (Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa) Wydawca: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa ul. Grzybowska 37a/7 00-855 Warszawa www.sublupa.pl www.ksiegarnia-sublupa.pl SPIS TREŚCI PIOTR WILCZEK: PRZEDMOWA ....................................................................................... 7 WIESŁAW MINCER : WSTĘP ................................................................................................ 11 WIESŁAW MINCER : FOREWORD ...................................................................................... 17 WAŻNIEJSZE SKRÓTY .......................................................................................................... 23 WYKAZ TYTUŁÓW CZASOPISM I ICH SKRÓTÓW . . ..................................................... 25 TEKSTY KALWINA . . ............................................................................................................... 31 KORESPONDENCJA. 1. LISTY KALWINA . . ....................................................................... 43 KORESPONDENCJA. 2. LISTY DO KALWINA ................................................................. 55 ANEKS ....................................................................................................................................... 169 INDEKS OSÓB ......................................................................................................................... 181 INDEKS RZECZOWY ............................................................................................................. 189 CONTENTS PIOTR WILCZEK: PRZEDMOWA (PREFACE) ................................................................. 7 WIESŁAW MINCER : WSTĘP................................................................................................. 11 WIESŁAW MINCER : FOREWORD ...................................................................................... 17 ABBREVIATIONS . . .................................................................................................................. 23 INDEX OF PERIODICALS AND THEIR ABBREVIATIONS ........................................... 25 CALVIN’S TEXTS .................................................................................................................... 31 CORRESPONDENCE. 1. CALVIN’S LETTERS. . ................................................................. 43 CORRESPONDENCE. 2. LETTERS TO CALVIN .............................................................. 55 STUDIES ................................................................................................................................... 71 APPENDIX ................................................................................................................................ 169 INDEX OF NAMES . . ................................................................................................................ 181 INDEX OF SUBJECTS .. ........................................................................................................... 189 6 Piotr Wilczek PRZEDMOWA J an Kalwin w Polsce Wiesława Mincera to dzieło wyjątkowe, owoc wieloletnich studiów Autora nad polonikami dotyczącymi Jana Kalwina. Taka bibliografia adnotowana może stanowić punkt wyjścia do wielu szczegółowych prac, dotyczących polskiej recepcji myśli Kalwina i oddziaływania jego wyjątkowego dzieła na kolejne pokolenia wyznawców różnych odłamów chrześcijaństwa, polemistów religijnych i badaczy dziejów Reformacji. Niech mi wolno będzie podać tylko jeden przykład. Listy Kalwina do polskiego króla i polskich możnowładców mogą stanowić punkt wyjścia do refleksji nad powstaniem i kryzysem polskiego kościoła reformowanego oraz związkami zagranicznych reformatorów z Polską1. Pierwszym świadectwem kontaktów Kalwina z Polską jest przedmowa do jego komentarza do Listu do Hebrajczyków z 23 maja 1549 roku. W przedmowie tej Kalwin dedykuje komentarz królowi Zygmuntowi Augustowi. Przypomina, że Johann Eck (jak wiemy – czołowy apologeta katolicki i polemista Lutra) dedykował swą książkę o mszy świętej ojcu króla, Zygmuntowi Staremu. Dowodzi, że używane przez Ecka pojęcie ofiary jest jawnie sprzeczne z kapłaństwem Chrystusa. Kalwin dowodzi też w swym komentarzu, że List do Hebrajczyków zawiera pełną naukę o odwiecznym bóstwie Chrystusa i o jego kapłaństwie. Apeluje do Zygmunta 1 Zob. W. de Greef: The Writings of John Calvin, Expanded Edition. An Introductory Guide. Translated by Lyle D. Bierma. Louisville – London: Westminster John Knox Press, 2008. Tam obszerna bibliografia źródeł i opracowań. 7 Piotr Wilczek Augusta, by szerzył Reformację w Polsce. Ta dedykacja ma zatem wymiar symboliczny – Zygmunt August był od roku królem i pokładano w nim wielkie nadzieje związane z jego rzekomą życzliwością wobec reform chrześcijaństwa. W tym samym czasie powstawały dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego związane z rozmowami toczonymi przy stole Stanisława Hozjusza, trwał Sobór Trydencki – oto ważne konteksty tych tekstów Kalwina. Kolejny etap kontaktów Kalwina z Polską to lata 1555–1559. W grudniu 1555 Kalwin wysłał do Polski aż dziewięć listów na prośbę Franciszka Lismanina, który już wtedy znajdował się pod wpływem nauk Kalwina i co ciekawe przez pewien okres czytał dwa razy w tygodniu Zygmuntowi Augustowi fragmenty Institutio. W tych dziewięciu listach Kalwin wzywa do rozpowszechniania Reformacji w Polsce, zwłaszcza stworzenia nowego przekładu Biblii na polski i ustanowienia uczelni, która by kształciła przyszłych ministrów. Ciekawa jest też trwająca kilka lat korespondencja z Janem Tarnowskim, który stara się uświadomić Kalwinowi, że wprowadzanie Reformacji w Polsce prowadziłoby do niepokojów. Jeszcze bardziej interesująca wydaje się korespondencja genewskiego reformatora z Jakubem Uchańskim, planującym wprowadzenie w swej diecezji reform, które byłyby bliskie ideom Reformacji – komunii pod dwiema postaciami, języka polskiego w liturgii czy zniesienia celibatu. Mimo zachęt Kalwina zawartych w tej korespondencji biskup, jak wiemy, zaniechał później tych planów. Trzeci wreszcie etap kontaktów Kalwina z Polską to intensywna korespondencja związana ze sporami antytrynitarskimi, które stanowiły zagrożenie dla istnienia kościoła reformowanego. Szczególnie interesujące są dwa listy skierowane przeciw Franciszkowi Stankarowi z lat 1560 i 1561 oraz list polemizujący z Jakubem Sylwiuszem, w którym to liście Kalwin zapowiadał swój kilkustronicowy traktat Brevis admonitio ad fratres Polonos. Bronił w nim stanowczo dogmatu Trójcy Świętej przeciw poglądom Blandraty i Stankara, ktorych nazywa oszustami i zarzuca im diabelską przebiegłość. Te trzy grupy tekstów Kalwina mogłyby stanowić swoiste „case studies”, znakomite źródłowe przykłady, na podstawie których można by pokazać rodzenie się Reformacji w Polsce w ścisłym związku z reformatorami europejskimi 8 Przedmowa (w tym wypadku z Kalwinem). Co ciekawe, jak widać z powyższych przykładów, w listach tych pojawia się cały szereg problemów charakterystycznych dla powstawania wspólnoty reformowanej zaatakowanej już w drugiej połowie lat pięćdziesiątych przez teologów antytrynitarskich. Ten kryzys przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych miał wielki wpływ na dalszy rozwój kościoła reformowanego w Polsce, osłabienie wspólnoty reformowanej i rozwój zboru braci polskich2. Przykład listów Kalwina może wskazać na dwa aspekty problemu – ścisłe związki genezy antytrynitaryzmu z kalwinizmem (co jest oczywiste, ale w dotychczasowych opracowaniach nie podkreślano mocno tej relacji) oraz przyczynę osłabienia kościoła reformowanego w Polsce od lat sześćdziesiątych XVI wieku, gdy toczył on równolegle spory z przedstawicielami różnych grup wyznaniowych. To tylko jeden z dziesiątków możliwych przykładów tego, jak ważne są kalwińskie polonica. Bibliografia opracowana przez Wiesława Mincera może stanowić inspirację do wielu prac na temat związków Kalwina z Polską i polskiego kalwinizmu. Zachęcam zatem badaczy i miłośników literatury dawnej do lektury tego wyjątkowego dzieła, zwłaszcza że nie było dotąd na polskim rynku wydawniczym takiego przewodnika, w którym przedstawiono by opisaną z autopsji zawartość kilkuset druków – od XVI do XXI wieku – dotyczących życia i twórczości Jana Kalwina. *** Chciałbym w tym miejscu podziękować za słowa zachęty i wsparcia oraz cenne uwagi dwojgu członkom Rady Programowej naszej serii wydawniczej, prof. Irenie Backus i prof. Hermanowi Selderhuisowi. Prof. Backus, należąca do grona kilkorga najwybitniejszych dziś na świecie znawców Kalwina i kalwinizmu uznała, że książka ta ma szansę stać się jedną z najbardziej interesujących publikacji o Kalwinie powstałych w ostatnich latach i utwierdziła mnie 2 Na ten temat zob. P. Wilczek: Catholics and heretics: some aspects of religious debates in the old Polish‑Lithuanian Commonwealth. “The Sarmatian Review” 2 (1999), s. 619–628. <http://www.ruf.rice.edu /~sarmatia/499/wilczek.html>, data dostępu 8.11.2012. 9 Piotr Wilczek w przekonaniu, że właśnie wydanie takiej bibliografii ma wielki sens i jest równie ważne jak wydanie kolejnej monografii czy pracy zbiorowej, która niekoniecznie musi wnieść do naszej wiedzy o Kalwinie i kalwinizmie więcej niż ta, skromna z pozoru, bibliografia. Szczególne podziękowania należą się pani profesor Katarzynie Meller z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, która przygotowała niezwykle pomocną opinię wydawniczą. Nie z wszystkimi postulatami recenzentki autor opracowania się zgodził, jednak jej opinia pomogła nam uniknąć wielu błędów i nieścisłości. W publikacji tego rodzaju wiele potknięć może umknąć uwadze nawet najskrupulatniejszego czytelnika i odpowiedzialność za wszystkie pozostałe błędy spoczywa na autorze i redaktorze tomu. Za wsparcie dla tej publikacji dziękuję też moim Kolegom z Wydziału „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego – Dziekanowi, prof. Jerzemu Axerowi oraz prof. Janowi Kieniewiczowi, który życzliwie wsparł finansowanie takiej nietypowej publikacji, powstałej w ramach prac Komisji do Badań nad Reformacją w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej działającej na naszym Wydziale. Za pomoc, wsparcie, uwagi krytyczne i dobre rady na różnych etapach powstawania tej publikacji bardzo dziękuję Michałowi Choptianemu, Romanowi Krzywemu, Weronice i Tomaszowi Mincerom, Łukaszowi Skurczyńskiemu, Weronice Sygowskiej-Pietrzyk i Piotrowi Urbańskiemu. Konwencja opisu bibliograficznego zastosowana w publikacji (np. brak kursywy w tytułach) pochodzi od autora bibliografii i została zastosowana na jego wyraźne życzenie. 10 Wiesław Mincer WSTĘP J an Kalwin w Polsce to dokumentacja prac Kalwina i o Kalwinie opublikowanych w kraju przez autorów polskich i obcych, także prac wydanych poza granicami, a będących tworem autorów polskich, lub tematycznie związanych z Polską – jednym słowem – obejmuje wszelkie w szerokim tego znaczeniu polonica. Odnotowuje druki zwarte i artykuły w czasopismach, także w kilku wypadkach więk­sze fragmenty piśmiennicze. Zebrano tu prace dotyczące samego Jana Kalwina, zarówno jego biografii, jak poglądów teologicznych, filo­ zoficznych itd. Nie brano pod uwagę rozpraw dotyczących historii Reformacji (z wyjątkiem kilku obszerniejszych i samoistnych frag­mentów o Kalwinie), selekcji poddano również mało istotne notki z wydawnictw o charakterze ogólnym i informacyjnym. Ograniczono także informacje o polemikach religijnych epoki staropolskiej; która to selekcja okazała się trudna; zazwyczaj zwalczano częściej Lutra, Zwingliego (zwinglianistów, kalwinistów) niż samego Reformatora genewskiego. Przykładem mogą być tu (pominięte) książki Kaspra Sawickiego: Foremna zgoda… 1616 (Estr. XVII, 168), dostępna w Polskiej Bibliotece Internetowej), Andrzeja Jurgiewicza : Qwestiy kilkadziesiąt… 1596 (Estr. XVIII, 675, głównie przeciwko Wolanowi), dzieła Piotra Skargi np. Pro Sanctissima Eucharistia… 1576 (Estr. XXVIII, 139 – przeciw Zwinglianom, Kalwinom i Wolanowi, o Kalwinie jedynie drobna wzmianka jako mistrzu ich wszystkich). Podobnie też było z Faunteusa Assertiones theologicae de ordinatione ac vocatione ministrorum Lutheri & Calvini… Poznań 1590 (Estr. XI, 11 Wiesław Mincer 177), czy innymi pod jego przewodnictwem propozycjami, gdzie także więcej odwołań do Lutra i Zwingliego i tylko passim nieistotne wzmianki o Kalwinie. Zainteresowanych można tu odesłać do bogatej literatury przedmiotu, od np. Tadeusza Grabowskiego Z dziejów literatury kalwińskiej w Polsce 1560–1630 (Kraków 1906), po najnowsze publikacje, np. Piotra Wilczka Religijna proza polemiczna w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku – rekonesans (w tegoż: Polonice et Latine: studia o literaturze staropolskiej. Katowice 2007 s. 63–79). Całość bibliografii ułożona została rzeczowo z podziałem na: teksty Kalwina, korespondencję (osobno listy Reformatora, osobno listy do niego), opracowania. We­wnątrz rozdziałów materiał podano chronologicznie (pozwala to na prześledzenie recepcji z biegiem czasu), zaś w obrębie poszczegól­nych lat alfabetycznie. Dołączono w szeregu pozycji adnotacje informujące krótko o zawartości danego tekstu, jego historii, niekiedy o wyni­kach i wnioskach w nim zawartych. Całość sprawdzono z autopsji – pozycje, do których nie udało się dotrzeć, opatrzono gwiazdką. Wypada tu wspomnieć o poprzedniku: w 1972 r. ukazała się pra­ca bibliograficzna Oskara Bartla Jan Kalwin i kalwinizm w Polsce, na Litwie i w Rosji (do 1917 r.) (poz. 228) – dzisiaj jest to praca przestarzała, niezbyt poprawna pod względem bibliogra­ficznym, wymagająca szeregu uzupełnień. Dotyczy też bardziej dzie­jów kalwinizmu niż osoby samego Kalwina. Stąd też niniejsze opra­ cowanie. Warto też przypomnieć o istniejących bibliografiach Kalwina. Pierw­sza z nich to opracowanie Alfreda Erichsona (Bibliographia Calviniana. Catalogus chronologicus operum Calvini. Catalogus systematicus operum quae sunt de Calvino. Nieuwkoop 1960 [jest to reprint edycji berlińskiej z 1900 r.]. Uzupełniają ją prace Wilhelma Niesela (Calvin-Bibliographie 1901–1959. München 1961) oraz Dionysiusa Kempffa (A bibliography of Calviniana 1959–1974. Leiden 1975). Bieżącą bibliografię publikuje Calvin Theological Journal. Bibliografia niniejsza zawiera 464 pozycje (z Aneksem – 520) – wydanie pierwsze miało ich 274 (z Aneksem – 338), w tym teksty Reformatora to poz. 1–38, jego listy do Polaków poz. 39–91, li­sty Polaków do Kalwina poz. 92–151, opracowania to poz. 152–464. Naj­wcześniejszym z tekstów Kal12 Wstęp wina jest poz. 1 (Commentarii in Epistolam ad Hebraeos, 1549 r., dedykowane Zygmuntowi Augustowi), ostatnim poz. 38 (Wolność chrześcijańska – Refor. w Pol. (Wrocław) 2009 nr 3–4). W okresie staropolskim ukazały się w Polsce jedynie dwa poważniejsze przekłady – a to poz. 7 (O zwierzchności świeckiej, 1589, przedrukowane w 2009 r. ze wstępem Wojciecha Kriegseisena – poz. 37) oraz poz. 8 (Nauka o Sakramenciech Świętych, 1626). Do dzisiaj brak przekładu Instytucji – ukazywały się jedynie fragmenty: poz. 11 z 1905 r. (O Komunii Świętej); poważne, w tłumaczeniu z języka oryginału (Rafała Leszczyńskiego zob. poz. 32a, 33, 35, 36) oraz kilka drobiazgów tłumaczonych z angielskiego. Z opracowań najstarsze to poz. 152 (Cochlaeus Joannes: De votis brevis disceptatio contra impugnationes Joanni Calvini… Moguntiae 1550 – dedykowane Mikołajowi Dzierzgowskiemu), najnowsze – poz. 464 (krótka informacja Krzysztofa Urbana – Jednota 54: 2010 nr 1/2). Książek o Kalwinie nie było zbyt wiele, w większości znajdują się tu artykuły z czasopism lub z dzieł zbiorowych, dopiero w 2009 r. ukazało się kilka obszerniejszych prac. Poza dziełami polemicznymi, pierwsza wydana w Polsce biografia Kalwina, autorstwa Hieronima Bolseca ukazała się w 1584 r. (poz. 158) i potem do r. 1909 nie było właściwie żadnej (nie li­cząc wątpliwej poz. 160 Sébastiena Chateillona z r. 1584). Dopiero w 1909 wychodzi w Tybindze nieco większa książka Georga Loeschego (poz. 200) o Kalwinie w Galicji i w tymże roku w Warszawie poważniejsza już, acz przestarzała praca ks. Adolfa Nejmana (poz. 201), zawierająca jednak informacje o relacjach Polaków z Reformatorem. Również w jubileuszowym roku 1909 ukazała się w Poznaniu drobna książeczka niemiecka Willy Starka (poz. 203). I dopiero w 1938 wydana zostaje w formie książkowej (odb. z Jednoty) praca Czesława Lechickiego (poz. 225). Okres powojenny przynosi dwie książki Stanisława Piwki (poz. 308 i 338) w r. 1987 i 1995, jedną książkę Jerzego Piechowskiego (poz. 312 z 1988 r.), jedną, dość lichą, Andrzeja Tokarczyka (poz. 315 z r. 1989) i poważną teologiczną rozprawę ks. Piotra Jaskóły (poz. 332 z 1994 r.). W r. 2000 wydano biografię pióra Bernarda Cottreta (poz. 360), w 2006 Tomasza Szczecha o problematyce prawnej (poz. 393); jubileuszowy rok 2009 przyniósł kilka publikacji – popularną Jêrome Cottina (poz. 409), wybór artykułów z Jednoty (Człowiek z Noyon 13 Wiesław Mincer poz. 410), porównawczą na tle dziejów kultury Zachodu – Alister E. McGrath (poz. 435). Kilku polskich uczonych poświęciło w ostatnich latach swoją działalność myśli Kalwina: są to (od strony filozoficznej) Stanisław Piwko (SGH Warszawa), ks. Piotr Jaskóła (Wydział Teologiczny Uniwersytetu w Opolu) – od strony teologicznej, szczególnie zajmując się w tym zakresie pneumatologią, nadto Rafał Marcin Leszczyński (ChAT Warszawa). Pokaźną część bibliografii zajmuje korespondencja Kalwina: uwzględniono tu jedynie teksty zawarte w Corpus Reformatorum. Odnotowano również pracę Teodora Wotschkego (poz. 199 z 1908 r.), rejestru­jącą wszystkie listy z Opera Calvini związane z Polską. Podzielono tę korespondencję na listy Kalwina do Polski i do Polaków oraz li­sty z Polski do Kalwina, uwzględniając zarówno listy od i do Pola­ków, jak i do cudzoziemców przebywających w Polsce (np. Socyn, Lismanin, Tenaud, Utenhove). Korespondencja ta była tematem wielu opracowań: poza wspomnianą książką Wotschkego dotyczą jej m.in. prace Locschego (poz. 200), Kazimierza Hartleba (poz. 206, 209), Emila Jelinka (poz. 265) i in. W ‘Aneksie’ (poz. 465–528) umieszczono informację o innych listach, znaj­dujących się w Corpus Reformatorum, a związanych ze sprawami polskimi i nawiązującymi do Kalwina (np. listy Łaskiego do Bullingera itp.). Ponieważ tomy Corpus Reformatorum zawierające listy ukazywały się w latach 1875–1879 – umieszczono je pod tymi data­mi. Powiązania między listami można odnaleźć przez indeks: tak np. listy Kalwina do Łaskiego to poz. 42, 47, 48, 62, 63, odpowiedzi Ła­skiego poz. 92, 93, 96–99 106, 107; listy Kalwina do Radziwiłła to poz. 53, 54, 68, 75, 76, 86, odpowiedzi Radziwiłła poz. 101, 112, 134, 144; Kalwin do Króla: poz. 50, 51; Kalwin do Tarnowskiego: poz. 49, 64, 65, 74, odpowiedzi Tarnowskiego: poz. 119 i 120. Znajdujące się przy korespondencji adnotacje o treści listów przejęto z Corpus Reformatorum – ich tłumaczenie jest dziełem ś.p. mgr Marii Mołodcówny, której pracy należą się w tym miejscu szczególne podziękowania. Podziękowania należą się również tak wielu osobom i instytucjom, że ich wymienienie jest wyjątkowo trudne. Przede wszystkim pragnę podziękować kolegom z wielu bibliotek polskich, zwłaszcza ze zbiorów specjalnych. Szczególnie dużo zawdzięczam informacjom z Biblioteki Narodowej, Biblioteki Jagielloń14 Wstęp skiej, Biblioteki XX. Czartoryskich, Polskiej Akademii Umiejętności, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Bibliotece Kórnickiej. Bardzo dużo zawdzięczam macierzystej Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu: tak kolegom z Oddziału Zbiorów Specjalnych, jak i pomocy Wypożyczalni Międzybibliotecznej, dzięki której mogłem dotrzeć do wielu rzadkich pozycji. Przedstawione tu drugie wydanie uzupełnione zostało zarówno o wydawnictwa retrospektywne (do których wcześniej nie można było dotrzeć, w szczególności dotyczy to starodruków), jak i o literaturę bieżącą (głównie o publikacje z Roku Kalwina 2009). Szerzej także uwzględnione zostały wydawnictwa encyklopedyczne oraz rozdziały większych opracowań historycznych. Główne założenia pracy pozostały bez zmian. Wydanie uzupełniono o indeks rzeczowy (skreślając informacje zawarte w przedmowie do wydania pierwszego). W indeksie tym szereg pozycji znajduje się pod kilkoma hasłami (np. teologia oraz polemiki – dotyczy to zwłaszcza starszego piśmiennictwa). Dołączono także wykaz tytułów czasopism i ich skrótów. 15 Wiesław Mincer FOREWORD J ohn Calvin in Poland contains studies by Calvin and about Calvin published in Poland by Polish and foreign authors, as well as texts by Polish authors published abroad, or publications that somehow tackle questions connected to Poland. Briefly – Polonica in the broad sense of the term. The book includes articles from periodicals, non-serial publications, and a few instances of literary fragments. The topics covered are John Calvin’s biography, theological and philosophical views, etc. Studies on the history of the Reformation were not taken into account (an exception are long independent excerpts on Calvin); similarly, entries of little importance included in general and reference works have been left apart. Information on early modern Polish theological polemics was reduced as well; the selection, however, was not an easy task. Attacks were more often aimed at Luther and Zwingli (Zwinglianists, Calvinists) than at the Reformer of Geneva himself. The following (omitted) books illustrate the problem: Kasper Sawicki, Foremna zgoda… 1616 (Estr. XVII, 168), Andrzej Jurgiewicz, Qwestiy kilkadziesiąt… 1596 (Estr. XXVIII, 675, mainly against Andrzej Wolan), Piotr Skarga’s texts, e.g. Pro Sanctissima Eucharistia… 1576 (Estr. XXVIII, 139 – against Zwinlglianists, Calvinists, and Andrzej Wolan, Calvin was mentioned only as their master). Similarly, Faunteus, Assertiones theologicae de ordinatione ac vocatione ministrorum Lutheri & Calvini…, Poznań, 1590 (Estr. XI, 177) and other works written by this author referred mostly to Luther and Zwingli, mentioning Calvin passim and in an insignificant way. 17 Wiesław Mincer To those for whom the topic is of interest we recommend numerous interesting publications, from Tadeusz Grabowski’s Z dziejów literatury kalwińskiej w Polsce 1560–1630 (Kraków 1906) to the latest publications, e.g. Piotr Wilczek’s „Religijna proza polemiczna w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku – rekonesans”, [in:] Wilczek, Polonice et Latine: studia o literaturze staropolskiej, Katowice 2007: 63–79. The material is arranged according to the following subjects: Calvin’s texts, correspondence (letters by the Reformer and to him are treated separately), studies. Particular chapters are organised in a chronological order (it allows for an insight in the evolution of the reception of Calvin), particular years – in an alphabetical order. A number of items received annotations informing about the text’s contents, history, and, occasionally, results and conclusions. Nearly all items described were verified in person, those that had been unavailable are marked with an asterisk. The present work was preceded by a bibliography published in 1972 – Oskar Bartel, Jan Kalwin i kalwinizm w Polsce, na Litwie i w Rosji (do 1917 r.) (nº 228). Today, Bartel’s study is outdated, inaccurate, and it needs to be completed. Hence the present study. Let us not forget about existing Calvin’s bibliographies. The earliest was prepared by Alfred Erichson, Bibliographia Calviniana. Catalogus chronologicus operum Calvini. Catalogus systematicus operum quae sunt de Calvino, Nieuwkoop 1960 [a reprint of the edition published in Berlin in 1900]. Supplementary publications are Niesel Wilhelm, Calvin-Bibliograpie 1901–1959, München 1961 and Kempff Dionysius, A Bibliography of Calviniana 1959–1974, Leiden 1975. A current bibliography is being published by Calvin Theological Journal. The present bibliography counts 464 entries (520 including the Appendix), whereas the first edition listed 274 items (338 including the Appendix). The Reformer’s texts can be found under nº 1–38, his letters to the Poles under nº 39–91, letters from Poles to Calvin under nº 92–151, studies under nº 152– –464. The oldest among Calvin’s texts is the item nº 1 (Commentarii in Epistolam ad Hebraeos, 1549, dedicated to Sigismund Augustus), the last – nº 38 (Wolność chrześcijańska [Christian liberty] – Refor. w Pol. (Wrocław) 2009 nº 3–4). Only two serious translations into Old Polish had been published 18 Foreword – item nº 7 (O zwierzchności świeckiej [Of Civil Government], 1599, reprinted in 2009, foreworded by Wojciech Kriegseisen – nº 37) and item nº 8 (Nauka o Sakramenciech Świętych [On the Sacraments], 1626). Up to the present day only fragments of Institutio have been translated – one dating back to 1905, item nº 11 (On the Lord’s Supper; one serious, translated from the original (by Rafał Leszczyński, cf. 32a, 33, 35, 36); and a few short excerpts translated from English. The oldest study can be found under nº 152 (Cochlaeus Joannes, De votis brevis disceptatio contra impugnationes Joanni Calvini… Moguntiae 1550 – dedicated to Mikołaj Dzierzgowski), the most recent under 464 (a short note by Krzysztof Urban, Jednota 54: 2010 nº 1/2). Monographs about Calvin are scarce, the majority of studies included here are articles from journals and collective works. Only in 2009 a couple of extensive studies were published. The first biography of Calvin to be printed in Poland was Hieronim Bolsec’s work (nº 158), published in 1584. Apart from polemic texts, practically no books on Calvin himself were issued until the jubilee year 1909 (except for item 160, i.e. the alleged Sébastien Chateillon’s publication from 1584). In the same year, Georg Loesche (nº 200) published a more copious book on Calvin’s contacts with Galicia and the Rev. Adolf Nejman (nº 201) published his more serious, although nowadays outdated, work including information on the relationships between the Poles and the Reformer. In the same jubilee year, a brief German booklet by Willy Stark was published in Poznań. Later, in 1938, Czesław Lechicki’s work was published in the form of a book (a reprint from Jednota; nº 225). The post-war times saw the publication of two books by Stanisław Piwko (nº 308 and 338) in 1987 and 1995, one book by Jerzy Piechowski (nº 312 from 1988), one – rather mediocre – by Andrzej Tokarczyk (nº 315 from 1989), and an important theological study by the Rev. Piotr Jaskóła (nº 332from 1994). In 2000, a biography by Bernard Cottret was issued (nº 360), in 2006, a book touching upon some legal issues written by Tomasz Szczech. The jubilee year 2009 brought about several publications – a popular book by Jêrome Cottin (nº 409), a selection of articles in Jednota (Człowiek z Noyon [The Man from Noyon] nº 410), Alister 19 Wiesław Mincer McGrath’s comparative study, which takes into account the historical background of the Western culture (nº 435). In recent years, a few Polish scholars dedicated their efforts to study Calvin’s thought: Stanisław Piwko (Warsaw School of Economics), who has adopted a philosophical approach, the Rev. Piotr Jaskóła (The Faculty of Theology at the University of Opole) who prefers a theological one, with a particular regard for pneumatology, and Rafał Marcin Leszczyński (Christian Theological Academy, Warsaw). Calvin’s correspondence constitutes an important part of the bibliography. The present work includes texts from Corpus Reformatorum and Theodor Wotschke’s work (nº 199 from 1908), which records all letters from Opera Calvini that concern Poland. The correspondence has been divided into Calvin’s letters addressed to Poland and to the Poles, and letters from Poland to Calvin. Letters to foreigners settled in Poland (for example Sozzini, Lismanin, Tenaud, Utenhove) have been taken into account as well. These communications were a subject for a number of studies; apart from the already mentioned book by Wotschke, the issue was tackled by Losche (nº 200), Kazimierz Hartleb (nº 206, 209), Emil Jelinek (nº 265), and others. The Appendix (nº 465–528) contains information about other letters which can be found in Corpus Reformatorum and that are connected to Polish matters or to Calvin (for examples letters from Jan Łaski to Bullinger, etc.). Taking into account that subsequent volumes of Corpus Reformatorum were published between the years 1875 and 1879 their listed under these dates. The index allows for searching connections between the letters; for example letters from Calvin to Łaski are items 42, 47, 48, 62, 63, whereas Łaski’s replies, 92, 93, 96–99, 106, 107; letters from Calvin to Radziwiłł are items 53, 54, 68, 75, 76, 86, and Radziwiłł’s replies, 101, 112, 134, 144; Calvin’s letters to the King, 50, 51; Calvin’s letters to Tarnowski, 49, 64, 65, 74, Tarnowski’s replies, 119, 120. The source of the notes exposing the contents of letters is Corpus Reformatorum; the translation is credited to late Maria Mołodcówna. I am indebted to so many people and institutions that enumerating them all is not an easy task. Above all, I want to thank my colleagues from several Polish libraries, and especially rare book librarians. I owe a great deal to the 20 Foreword information acquired in the National Library, the Jagiellonian Library, the Czartoryski Library, Polish Academy of Arts and Sciences, Warsaw University Library, Kórnik Library. I am particularly grateful to my mother library at the University in Toruń, equally to my colleagues from the Rare Books section and to the Interlibrary Loan Unit, who enabled me access to many rare items. The second edition has been supplemented both by some older publications, previously unavailable (it concerns old books in particular), and by current literature (mainly texts from Calvin Jubilee Year 2009). This edition contains a wider selection of encyclopedias and chapters from large historical studies. It is organised according to the same principles as the previous one. It has been also complemented by an index of subjects. Some items in the index are included under several headings (it concerns mainly older texts, e.g. some entries might appear both under theology and polemics). Another novelty is the list of titles of periodicals with their abbreviations. (Translated by Weronika Mincer) 21 WAŻNIEJSZE SKRÓTY / ABBREVIATIONS ADB ����������������������������� Allgemeine Deutsche Biographie. Bd 1–56. Leipzig 1875–1912 (2 Ausg. 1967–1971) Akta synodów różnowierczych���������� Akta synodów różnowierczych w Polsce. Oprac. Maria Sipayłło. T. 1–4. Warszawa 1966–1997 Br. ��������������������������������� Braunschweig Cat. gén. ���������������������Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale. Vol. 1–231. Paris 1924–1981 Cat. Brit. Mus. ���������� General catalogue of printed books [wyd.] British Museum. Photolitographic edition. Vol. 1–263. London 1965–1966 Corpus Reform. ������� Corpus Reformatorum. Bd. 1–98. Halle/S., Braunschweig, Leipzig 1834–1935 Enc. katol. ������������������ Encyklopedia katolicka. Lublin T. 1. 1973 nn Estr. ������������������������������ Estreicher Karol: Bibliografia polska. Cz. 1–3. Kraków 1872–1939 Ilustr. ��������������������������� Ilustracje K. tyt. �������������������������� Karta tytułowa Lex. f. Theol. u. Kirche���������������������� Lexikon fur Theologie und Kirche. 2 neubearb. Aufl. Bd. l–10. Freiburg/Br. 1930–1938 Nowy Korbut������������� Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”. Red. Kazimierz Budzyk. T. 1–18. Warszawa 1963–1993 23 Ważniejsze skróty / Abbreviations Odb. ����������������������������� Odbitka Polem. �������������������������Polemika Por. ������������������������������� Porównaj Poz. ������������������������������ Pozycja Przekł. �������������������������Przekład PSB������������������������������� Polski Słownik Biograficzny. T. l – Kraków 1935 nn. Pseud. �������������������������Pseudonim Rec. ������������������������������ Recenzja Repl. ����������������������������Replika Rés. ������������������������������Résumé Rps �������������������������������Rękopis Sum. ����������������������������� Summary Szp. �������������������������������Szpalta Tj. ��������������������������������� To jest Tłum. ��������������������������� Tłumacz, tłumaczenie, tłumaczył Tyt. oryg. �������������������� Tytuł oryginalny Zob. ������������������������������Zobacz Zsfg. �����������������������������Zusammenfassung 24 WYKAZ TYTUŁÓW CZASOPISM I ICH SKRÓTÓW / INDEX OF PERIODICALS AND THEIR ABBREVIATIONS Altpr. Mschr. ������������� Altpreussische Monatsschrift (Königsberg) Arch. Hist. Filoz. Myśli Społ. ����������������� Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej (Warszawa) Arch. Refor.-Gesch. � Archiv für Reformationsgeschichte (Gütersloh) Bibl. Hum. Renaiss. �� Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance: travaux et documents (Genève) Calvin Theol. J. ��������� Calvin Theological Journal (Grand Rapids. Mich.) Česky Časopis Hist. �� Český Časopis Historický (Praha) Collec. Theol. ������������ Collectanea Theologica (Lwów – Warszawa) Concilium ������������������ Concilium: międzynarodowy przegląd teologiczny (Poznań; Warszawa) Czas. Praw.-Hist. ������� Czasopismo Prawno-Historyczne (Poznań) Darbai ir Dienos ������ Darbai ir Dienos, Universitas Vytauti Magni (Kaunas) Dobra Nowina ���������� Dobra Nowina (London) Étrennes chrét. ��������� Étrennes chrétiennes par une réunion de pasteurs et de laïques (Genève/Paris) Focus Hist. ����������������� Focus. Historia (Warszawa) Forum ������������������������� Forum. Przegląd prasy światowej (Warszawa) G2W ���������������������������� G2W Monatsschrift [hrsg. von] Ökumenisches Forum für Glauben, Religion und Gesellschaft in Ost und West (Zürich) 25 Wiesław Mincer Gaz. Wyb. ������������������� Gazeta Wyborcza (Warszawa) Gdań. Rocz. Ewang. �� Gdański Rocznik Ewangelicki (Sopot) Hist. Monatsbl. f. d. Prov. Posen ����� Historische Monatsblätter für die Provinz Posen (Poznań) Jednota ����������������������� Jednota: pismo religijno-społeczne (Warszawa) J. Hist. Ideas �������������� Journal of the History of Ideas (Philadelphia, PA) Kal. Ewang. ���������������� Kalendarz Ewangelicki (Bielsko-Biała) Kal. Ewang.-Ref. ������� Kalendarz Ewangelicko-Reformowany (Zelów) [równoległy tytuł: Kalendarz Zelowski]. Krak. Stud. Międzynar. ����������������� Krakowskie Studia Międzynarodowe: czasopismo Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza-Modrzewskiego (Kraków) Krak.-Wil. Stud. Slawist. ������������������������ Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne (Kraków) Kwart. Hist. ���������������� Kwartalnik Historyczny (Lwów – Kraków – Warszawa) Kwart. Hist. Nauki �� Kwartalnik Historii Nauki (Warszawa) Mid-America J. of Theol. ������������������ Mid-America Journal of Theology (Chicago) Myśl Pol. ��������������������� Myśl Polska (Warszawa) Myśl Protest. ������������� Myśl Protestancka (kwartalnik, Katowice 1997–2004) Now. Zel. �������������������� Nowiny Zelowskie (Zelów) Nowe Książki ������������ Nowe Książki (Warszawa) Odrodz. Refor. Pol. ��� Odrodzenie i Reformacja w Polsce (Warszawa) Organon ��������������������� Organon (Warszawa) Pam. Lit. ������������������ Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej (Lwów; Warszawa) Pastores ���������������������� Pastores: kwartalnik poświęcony formacji kapłańskiej (Warszawa) Philos. Refor. ������������ Philosophia Reformata (Soest, NL) 26 Wykaz tytułów czasopism i ich skrótów Pietas et Studium������� Pietas et Studium. Rocznik Wyższego Seminarium Duchownego… Zakonu Braci Mniejszych (Kraków) Politeja������������������������ Politeja: pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego (Kraków) Polonia Sacra ������������ Polonia Sacra: kwartalnik teologiczny (Kraków) Posłannictwo������������ Posłannictwo: dwutygodnik poświęcony sprawom społecznym, oświatowym i religijnym; organ Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego (Kraków; Warszawa) Prosto z Mostu���������� Prosto z mostu. Tygodnik literacko-artystyczny (Warszawa) Protest. Monat. ��������� Protestantische Monatshefte (Leipzig; Berlin) Prz. Ewang. ���������������� Przegląd Ewangelicki (Bielsko-Biała) Prz. Filoz.-Lit. ���������� Przegląd Filozoficzno-Literacki (Warszawa) Prz. Hum. ������������������� Przegląd Humanistyczny (Warszawa) Prz. Wsp. �������������������� Przegląd Współczesny (Kraków; Warszawa) Prz. Zach. ������������������� Przegląd Zachodni (Poznań) Przew. Bibliogr. ������� Przewodnik Bibliograficzny: miesięcznik dla wydawców, księgarzy, antykwarzów, jako też czytających i kupujących książki (Kraków) Przew. Nauk. i Lit. ��� Przewodnik Naukowy i Literacki: miesięczny dodatek do Gazety Lwowskiej (Lwów) Refor. Kirchenztg. ���� Reformierte Kirchenzeitung (Erlangen) Refor. w Pol. (Warszawa) ���������������� Reformacja w Polsce: organ Towarzystwa do Badania Dziejów Reformacji w Polsce (Warszawa) Refor. w Pol. (Wrocław) ������������������ Reformacja w Polsce: kwartalnik poświęcony teologii stosowanej (Wrocław) Resov. Sac. ����������������� Resovia Sacra: rocznik filozoficzno teologiczny Diecezji Rzeszowskiej (Rzeszów) Rev. Hist. Eccl. ��������� Revue d’Histoire Ecclésiastique (Louvain) 27 Wiesław Mincer Rev. Hist. Philos. Relig. ��������������������������� Revue d‘Histoire et de Philosophie Religieuses (Strassbourg). Rev. Hist. Relig. ������� Revue de l’Histoire des Religions (Paris) Rev. Refor. ����������������� La Revue Réformée (Aix-en-Provence) Rev. Theol. Philos. NS ������������������ Revue de Théologie et Philosophie. Nouvelle Serie (Lausanne) Rocz. Hist. ����������������� Roczniki Historyczne: organ Towarzystwa Miłośników Historii w Poznaniu. Rocz. Teol. (Lublin) ���������������������� Roczniki Teologiczne / Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Rocz. Teol. ChAT ���� Rocznik Teologiczny / Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie Rocz. Teol.-Kanon. �� Roczniki Teologiczno-Kanoniczne / Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Rodzina ���������������������� Rodzina. Tygodnik katolicki (Warszawa) Rozpr. Wydz. Filol. AU ��������������������� Rozprawy Wydziału Filologicznego / Polska Akademia Umiejętności (Kraków) Rzeczpospolita ��������� Rzeczpospolita. [Dziennik] (Warszawa) Scriptura Sacra ��������� Scriptura Sacra: studia biblijne Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego Signa Temp. ��������������� Signa Temporis. Rocznik teologiczno-humanistyczny (Podkowa Leśna) Silva Rerum ��������������� Silva Rerum(Łódź) Sixteenth Cent. J. ����� The Sixteenth Century Journal (Kirksville, MO) Sky & Telesc. ������������� Sky and Telescope: the essential magazine of astronomy (Cambridge, Mass.) 28 Wykaz tytułów czasopism i ich skrótów Słowo i Myśl �������������� Słowo i myśl. Przegląd ewangelicki: pismo społeczno kulturalne [dodatek miesięczny „Tygodnika Polskiego”] (Warszawa) Stud. Dok. Ekum. ���� Studia i Dokumenty Ekumeniczne (Warszawa) Stud. Oecum. ������������ Studia Oecumenica / Uniwersytet Opolski. Wydział Teologiczny. Instytut Ekumenizmu i Badań nad Integracją Stud. Paradys. ����������� Studia Paradyskie / Gorzowskie Wyższe Seminarium Duchowne Gościkowo-Paradyż Szkice i Dialog ���������� Szkice i Dialog (Sztokholm) Szlakiem Refor. �������� Szlakiem Reformacji: organ Wileńskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego (Wilno) Tak i Nie���������������������� Tak i Nie. Tygodnik społeczno-kulturalny (Katowice) Terminus��������������������� Terminus. Półrocznik poświęcony tradycji antycznej w kulturze europejskiej (Kraków) Theol. Literat.-ztg. �� Theologische Literaturzeitung (Leipzig) Tyg. Powsz. ���������������� Tygodnik Powszechny (Kraków) Unite Chrétienne����� (Paris) Urania�������������������������� (Kraków) Vopr. Ist. Rel. Ateizma ���������������������� Voprosy Istorii Religii i Ateizma (Moskva) W Drodze�������������������� W drodze. Miesięcznik poświęcony życiu chrześcijańskiemu (Poznań) Więź������������������������������ (Warszawa) Wroc. Prz. Teol. ������� Wrocławski Przegląd Teologiczny (Wrocław) Z. f. Kirchengesch. �� Zeitschrift für Kirchengeschichte (Stuttgart) Znak����������������������������� (Kraków) Zwiastun��������������������� Zwiastun. Pismo religijno-kościelne : organ urzędowy Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (Warszawa) Zwiast. Ewang. ���������� Zwiastun Ewangeliczny (Warszawa), późniejsze tytuły: Zwiastun, Zwiastun Ewangelicki 29 TEKSTY KALWINA / CALVIN’S TEXTS 1. Commentarii in Epistolam ad Hebraeos. Genevae: Druk. Joannes Gerardus [= Jean Girard], 1549 – 7 k. nlb., 215 s. Dedykacja Zygmuntowi Augustowi k. 1–7. Do zaofiarowania dzieła ośmielił Kalwina Florian Susłyga z Warszawy. Wspomina też Jana Łaskiego. W wydaniu komentarzy do listów Apostoła Pawła, Genewa 1551 – dedykacja na s. 587–591, ale nieco zmieniona (bez wzmianki o Susłydze). Toż franc. – Genewa 1549 – Estr. XIX, 71. List do Zygmunta Augusta z Genewy 10.06.1549. [W:] Calvin J.: Ope­ ra... Vol. 13. Braunschweig 1875 nr 1195 szp. 281–286 (Corpus Reform. 41) – z tą dedykacją. Susłyga por. poz. 93, 94. Por. wzmiankę u Nejmana (poz. 201 s. 84–85). Przekł. pol. por. poz. 22, 27. O Susłydze por. Hartleb Kazimierz: Flo­rian Rozwicz Susliga: szkic obyczajowy z dziejów reformacji. – Przew. Nauk. i Lit. 40 (1912) s. 172–185, 257–263 i odb.; Barycz Henryk: Od Kalwina do Ignacego Loyoli, czyli o niezwyczajnych przygodach polskiego franta. [W:] tegoż: W blaskach epoki Odrodzenia. Warszawa 1968 s. 71–138. Ostatnio wydane: Opera omnia, Ser. II. Opera exegetica Veteris et Novi Testamenti. Vol. 19. Commentarius in Epistolam ad Hebraeos. Ed. Thomas Henry Louis Parker. Genève: Droz, 1998 – XVI, 268 s. (Omówienia zob. Gilmont Jean-François. – Rev. Hist. Eccl. 42 (1997) nr 2 s. 691–692; Holder R. Ward. – Sixteenth Cent. J. 28 (1997) nr 2 s. 552–554; Rogge Joachim. – Theol. Literat.-ztg Vol. 123 no. 2 (1998) s. 167–168; Hagen Kenneth. – Bibl. Hum. Renaiss. 60 (1998) nr 2 s. 554–558). 31 Wiesław Mincer 2. [Pierwszy katechizm genewski – fragment]. Królewiec: Aleksander Augezdecky, ca 1552–1556 – 4 k. nlb., składka B-B4. Zachowana w Bibliotece Kórnickiej PAN składka B, fragment wydobyty z okładki Postylli polskiej domowej Grzegorza Orszaka (Królewiec 1556) przez Zygmunta Celichowskiego. Jest to fragment Catechismus Genevensis prior Kalwina, który ukazał się w języku francuskim w 1537 r. Zawiera koniec wykładu o urzędzie kapłańskim oraz rozdział O urzędzie albo przełożeństwie. Było to streszczenie Institutio. Dokładne omówienie zob. poz. 391, 397. 3. Dilucida explicatio Sanae Doctrinae de vera participatione carnis et sanguinis Christi in sacra Coena, ad discutiendas Heshusii nebulas... Cui adiecta est Ratio iucundae concordiae si veritas extra contentionem queritur... Item responsum ad Fratres Polonos quomodo Christus sit Mediator, ad refutandum Stancari errorem. Genevae: Druk. Conradus Badius, 1561 – 106 s., 1 k. nlb. Przedruk w: Calvin J.: Opera... Vol. 9. Braunschweig 1870 szp. 457–524 (Corpus Reform. 37), ale tylko Dilucida. Responsum (1560) prze­druk w: Opera, 9, szp. 333–342 (z rpsu). Komentarz por. Opera, 9: Prole­gomena s. XLI–XLIII. (Dilucida) Estr. XIX, 72 (z błędami). Responsum podpisane przez Kalwina i in. Komentarz do Responsum – Prolegomena cap. 39 s. XXXIII-XXXVI. Tekst Responsum w/w druku s. 101–106. Hesshusen Tilemann por. Estr. XVIII, 167. Por. poz. 40. 4. Brevis admonitio Joannis Calvini ad fratres Polonos, ne triplicem in Deo essentiam pro tribus personis imaginando, tres sibi Deos fabricent. Lege, vide, habes hic firmissimam refutationem Tabulae Gregorii Pauli Brzezinen[sis] de Trinitate. Cracoviae: Druk. Mateusz Wirzbięta, 1563 – k. 10. W związku z zaginionym drukiem Grzegorza Pawła z Brzezin Tabu­la de Trinitate, Pińczów 1562. Wydane na prośbę Sarnickiego. Por. Górski Karol: Grzegorz Paweł z Brzezin. Kraków 1929 (poz. 216). Estr. XIX, 71. Por. poz. 39, 155. Nowy Korbut II, 56, III, 217 (pod Sarnickim). Toż: Genevae: François Perrin, 1563 – 16 s. Przedruk w: Calvin J.: Opera... Vol. 9. Braun­schweig 1870 (Corpus Reform. 37) szp. 629–638 i komentarz w ‚Prolego­mena’ caput 44 s. XLVIII–L. 32 Teksty Kalwina / Calvin’s texts Dostępne w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej. 5. Commentarii integri in Acta Apostolorum. Genewa: druk. Nicolaus Barbirius & Thomas Courteau, 1564 – 4 k. nlb., 425 s. + indeks. Przedmowa Kalwina do ks. Mikołaja Radziwiłła, wojewody wileńskiego k. nlb. 2–3. Było wydanie: Genewa: druk Jean Crispin [Crispinus] 1560 – tegoż roku były 2 wydania. Druk. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 48. Braunschweig 1892 (Corpus Reform. 76) s. I–VIII, szp. 1–574. Por. poz. 59. Przedmowa do Radziwiłła była dołączona do wydania z 1560 r. Estr. XIX, 71 podaje tekst angielski: The commentaries... upon the Actes of the Apo­stles, faithfully transl. out of Latin.... by Christopher Fetherstone... Londini: druk. Thomas Dawson & George Bishop, 1585 – 8 k. nlb., 598 s., 15 k. nlb. Wyd. z 1560 r. nie odnalazłem w Polsce. 6. Bèze Théodore de: Valentini Gentilis teterrimi haeretici impietatum ac triplicis perfidiae et periurii, brevis explicatio ex actis publicis Senatus Genevensis optima fide descripta… Genevae: François Perrin, 1567 – 24, 139, 1 s. Estr. XVII, 97–98. Zawiera teksty Kalwina do Polaków. Jest w Bibliotece Jagiellońskiej razem [współoprawione lub współwydane] z Valentini Gentilis justo capitis supplicio… Genevae 1567 – 66 s. W w/w tekście Kalwin: Brevis admonitio (s. 56–61 por. poz. 4) oraz list do Polaków (s. 61–65). 7. O zwierzchności świeckiej porządne według sznuru Pisma świętego opisanie. Zaraz o pożytkach i powinnościach urzędu jej. Z łacińskiego na polskie wiernie przetłumaczone. [S.l. Kraków, s.n. M. Wirzbięta], 1599 – VIII, 107 s. Przekład z Institutio Religionis Christianae Lib. IV, cap. XX De politica administratione. Tekst z wyd. 1539 por. Opera... Vol. 1. Braunschweig 1863 (Corpus Reform. 29) szp. 1089–1124. Tekst wydania z 1559 r. (które zapewne było podstawą przekładu) por. Opera... Vol. 2. Braunschweig 1864 (Corpus Reform. 30) szp. 1092–1118. Dedykacja Andrzejowi Szafrańcowi z Pieskowej Skały. Estr. VIII, 107; XIX, 72. Jarzębowski Leonard: Druki toruńskie XVI wie33 Wiesław Mincer ku. Warszawa 1969 s. 132 poz. 141 [powołanie na Estr. jw.] błędnie podaje, że druk toruński. Jest w Bibl. Kórnickiej (mikrofilm w BN, CD w BUŁ): Cim. Qu.2665. Zob. Piekarski Kazimierz: Katalog Biblioteki Kórnickiej. T. 1. Polonica XVI w. Kraków 1929 s. 26 poz. 108 [pod Institutio] oraz tabl. VI po s. 38 (k. tyt.), tam ustalone miejsce druku i drukarz. Omówienie zob. poz. 392; przedruk (ze wstępem Wojciecha Kriegseisena) zob. poz. 37. 8. Nauka o Saramenciech Świętych Nowego Testamentu. Wzięta z czwartych ksiąg Institucij nabożeństwa krzescijańskiego Jana Kalwina i na polską rzecz przeniesiona. Lubcz: Druk. Piotr Blastus Kmita, 1626 – (2), 110 k. Estr. XIX, 72. Tłum. Piotr Siestrzeńcewicz (+ 1655), który podpisał dedykację Januszowi Radziwiłłowi hetmanowi litewskiemu. 6 rozdziałów. W Bibliotece Jagiellońskiej defekt – część stron dopisana ręcznie. Rozdziały: O chrzcie, o wieczerzy, o mszy papieskiej, o małżeństwie. 9. A Treatise on Relics. Newly translated from the French origi­nal. With an introductory dissertation on the miraculous images, as well as other superstitions of the Roman Catholic and Russo-Greek Churches. Edinburgh: Johnstone & Hunter, 1854 – X, 293 s. Tłum. Walerian Krasiński. Por. Cat. Brit. Mus. XXXII, 349. Tyt. oryg.: Traité de reliques. Genève: Girard, 1543; przedruk w: Opera... Vol. 4. – Prolego­mena XXVIII, szp. 453–534. S. I–VIII – przedmowa; s. 1–216 owa dysertacja wstępna (niepodpisana przez Krasińskiego); s. 217–281 tekst Kalwina (z przypisami tłumacza); s. 283–286 – postscriptum Krasińskiego. Tekst dostępny w Google Books. Owa Inaugural dissertation składa się z 8 rozdziałów i omawia szczegółowo rozwój kultu świętych, kultu obrazów i in. w Kościołach rzymskokatolickim i prawosławnym, traktując to jako spuściznę pogańską. 10. Ad quaestiones Georgii Blandratae responsum (1558). [W:] Ope­ra... Vol. 9. Braunschweig 1870 szp. 321–332 (Corpus Reform. 37). Komentarz por. Opera... Vol. 9 – Prolegomena, cap. 38 s. XXXI–XXXIII. Jerzy Blandrata por. PSB II, 118–120, gdzie o jego kontrowersjach z Kalwinem. 34 Teksty Kalwina / Calvin’s texts 11. Jana Kalwina krótki wykład nauki o Komunii Świętej. Przekład z niemieckiego porównany z oryginałem francuskim. Warszawa: Sy­nod Ew.-Ref. w Król. Pol., 1905 – 40 s. S. 3–7: przedmowa tłumacza o dwóch kierunkach w Reformacji: 1 – uwzględniający człowieka w jego „ziemskości” (Luter) i 2 – w jego „duchowości” (Zwingli, Kalwin). Podstawa jednak ta sama: Jezus Chrystus i Biblia. Różnice w pojmowaniu Sakramentu Wieczerzy – ten spór poszedł za daleko – stąd francuski tekst Kalwina (wydany w Strasburgu 1540). Układ: Wstęp; 1. O przyczynie i celu ustanowienia Wieczerzy Św.; 2. O błogosławieństwie Wieczerzy Św.; 3. O godnym i należytym przyjmowaniu Wieczerzy Św.; 4. O błędnych i zabobonnych wyobrażeniach, tyczących się Wieczerzy Św.; 5. O sporach wynikłych w pojmowaniu na­uki o Wieczerzy Św. Dwa ostatnie rozdziały ważne były dla swojego czasu, teraz mają tylko historyczne znaczenie, więc je pominięto. Tłumaczem mógł być ks. August Karol Diehl. Jest także: Petit traité de la Sainte Cène... (Genewa: Michel du Bois, 1541) – por. Opera... Vol. 5. Braunschweig 1866 szp. 429–460 (Corpus Reform. 33) i komentarz tamże w Prolegomena s. XLIX–LII. Przedruk por. poz. 19. Rec.: Jastrzębski Michał – Zwiast. Ewang. 9 (1906) nr 3 s. 89–90. 12. Jan Kalwin do wierzących w Metz. – Jednota 1 (1957) nr 2 s. 16 List z 19.07.1559 – por. Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3087 szp. 582–584 (Corpus Reform. 45). 13. [Fragmenty z Instytucji, 1959] zob. poz. 244. 14. Jak należy korzystać z dóbr doczesnych. [W:] Reformacja. Oprac. Lech Szczucki i Janusz Tazbir. Warszawa 1960 s. 8–9. (Teksty Źródłowe do Nauki Historii w Szkole; nr 13). Tj. Fragm. Institution de la religion chrétienne (1536). Genève 1888 s. 331–332 w przekładzie wydawców. 35 Wiesław Mincer 15. Kalwin i o Kalwinie. – Jednota 7 (1964) nr 5 s. 2. Zawiera krótkie fragmenty: Modlitwę; O urzędzie pastora (z Serment de ministres); O Kościele (z Confession de foi) oraz Stanisława Grzybowskiego ‚Pogrzeb Kalwina’ z powieści ‚Szpada pana admirała’. Inne frag­menty tekstów K. z Institutio zob. poz. 244. 16. O poznaniu Boga (fragmenty). Tłum. A.N. – Jednota 10 (1966) nr 1 s. 4–5. Fragment Institutio: O poznaniu Boga Zbawiciela: wszelka mądrość nasza zawiera się w poznaniu Boga i nas samych. 17. Wstęp do Księgi Dziejów Apostolskich. Tłum. ks. Bogdan Tranda. – Jednota 13 (1969) nr 7/8 s. 8–9, ilustr. Tyt. oryg. „Argument du livre des Actes”. 18. Nauka religii chrześcijańskiej. Przeł. Irmina Lichańska. [W:] Myśl filozoficzno-religijna Reformacji XVI wieku. Wyboru dokonał, oprac., notą wstępną i przyp. opatrz. Lech Szczucki. Warszawa 1972 s. 277–416 (Wybrane Teksty z Historii Filozofii). Przekład fragmentów Institutio na podstawie Opera... Vol. 2. Braunschweig 1864 szp. 36–61,175–187, 505–511, 528–532, 678–687, 711–725, 727–728. Porównano z Opera selecta w wydaniu Bartha i Niesela, t. 3–5 München 1928–1936. Są to fragmenty: Ks. I. O poznaniu Boga Stworzyciela. Rozdz. 3. Umysły ludzkie z natury wpojoną mają znajomość Boga; Rozdz. 4. Znajomość Boga ulega zduszeniu lub degeneracji już to przez nieświadomość, już to przez złośliwość; Rozdz. 5. Boga poznajemy dokładnie z budowy Wszechświata i z nieustannych nad nim rządów bożych; Rozdz. 6. Kto chce dojść do Boga Stwórcy, musi mieć Pismo Św. za przewodnika i nauczyciela; Rozdz. 7. Jakie świadectwo, mianowicie Ducha, powinno posiadać na swoje potwierdzenie Pismo Św., aby nie budził wątpliwości jego autorytet. Bezecnym kłamstwem jest mniemanie, ze wiara w nie uzależniona jest od sądu Kościoła; Ks. II. O poznaniu Boga Zbawiciela. Rozdz. 1. Przez grzech i upadek Adama cały rodzaj ludzki został przeklęty i wyrodził się z tego stanu, w jakim był na początku. O grzechu pierworodnym; Ks. III. Jak uzy36 Teksty Kalwina / Calvin’s texts skać łaskę Chrystusa. Rozdz. 7. Podstawowa zasada życia chrześcijańskiego; o samozaparciu; Rozdz. 10. Jak korzystać z życia doczesnego i środków, których nam użycza; Rozdz. 21. O przedwiecznym wybraniu, na mocy którego Bóg jednych predestynował do zbawienia, drugich do potępienia; Rozdz. 24. Wybranie znajduje potwierdzenie w wezwaniu przez Boga; odrzuceni zaś sami sprowadzają na siebie słuszną zgubę, do której zostali wyznaczeni. Krótki wstęp s. 277–279: Institutio jako jeden z najwybitniejszych traktatów teologicznych Reformacji, przyrównywany do ‚Summy’ Tomasza z Akwinu. W wydaniu I (1536) – silny wpływ Lutra, ostateczny kształt sprecyzowany i przemyślany to wydanie z 1559 r. U podstaw nauki „pogląd o absolutnym autorytecie Boga jako wiecznym prawodawcy i sędzi, którego wola jest prawem”. Zbawienie dzięki interwencji bożej, jego warunkiem poznanie woli Stwórcy wyrażonej w jego prawie przekazywanym przez Pismo Św. Wiara jest darem udzielanym przez Boga. Problem predestynacji przedstawiony tu z żelazną konsekwencją, z jego ponurej wymowy zdawał sobie sprawę sam Kalwin. Według historyków ta koncepcja ludu wybranego stała się istotnym stymulatorem rozwoju społeczeństwa burżuazyjnego: główny cel jednostki to szerzenie chwały bożej i budowa na ziemi ‚civitas Dei’. Przedruk fragm. por. poz. 28. Obszerne fragm. przedrukowane [w:] Historia idei politycznych: wybór tekstów. Oprac. Stanisław Filipowicz [et al.]. T. 1. Warszawa 2000 s. 267–280 [pominięto przypisy; były też wydania 1995, 1998, 2002]. 19. Jana Kalwina krótki wykład nauki o Wieczerzy Świętej. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 42–48. Krótki wstęp od Redakcji na s. 41 m.in. o historii powstania Wykładu. Publikuje się tu tylko trzy pierwsze rozdziały rozprawy, czwarty i piąty pominięto jako posiadające już tylko historyczne znaczenie. Tłumacza nie podano. Przedruk z poz. 11; ponowne wyd. zob. poz. 25. 20. Jana Kalwina myśli wybrane. Tłum. Kinga Strzelecka. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 37–41. Wyboru dokonano z Kalwina: Pensées spirituelles. – Unite Chrétienne 1969 nr 15 s. 39–43, 49–60. Tytuły: Kościół jest zborem wybranych; Kościół jest nie37 Wiesław Mincer wzruszony; Kościół jest święty; Kościół Ciało Chrystusa, jest Świątynią Bożą; Jedność Kościoła; Jedność w miłości; O szacunku wobec innych i o dialogu; Jedność w prawdzie; Życie chrześcijańskie; Wyznanie wiary; Budowanie bliźniego; Rozpoznawanie okazji, które Bóg nam zsyła, byśmy głosili Ewangelię; Pokuta i nawrócenie; Duch Święty prowadzi do skruchy; Przez pokutę obraz Boży stopniowo w nas się odnawia; Wartość życia ziemskiego; Jak używać dóbr ziemskich z zachowaniem chrześcijańskiej wolności; Gdzie skarb nasz, tam serce nasze: Sursum corda! Pochodzą z różnych dzieł Kalwina: Institutio, kazań, komentarzy i in. 21. Modlitwa studenta. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 4. Przedruk zob. poz. 407. 22. List dedykacyjny Kalwinowego komentarza do Listu do Hebrajczyków. [Tłum.] Andrzej Kempfi. – Szkice i Dialog (Sztokholm) 4 (1982) nr 14 s. 16–21. Tamże jako wstęp: Kempfi A.: Zygmunt August – s. 14–15. Tekst łaciński listu por. poz. 1. Minimalnie zmieniony tekst wstępu: Jan Kalwin a król Zygmunt August. – Dobra Nowina (London) 34 (1981) nr 2 s. 10–13. Toż: – Zwiastun 22 (1982) nr 3/4 s. 53–54. 23. Zasady religii chrześcijańskiej [fragmenty]; tłum. Sergiusz Michalski. [W:] Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500-1600. Wybrał i oprac. Jan Białostocki. Warszawa 1985 s. 127–132 (Historia doktryn artystycznych: wybór tekstów; t. 2). Zawiera fragmenty dotyczące sztuki: Zasady religii chrześcijańskiej, 1559–1560; Kazanie o Deuteronomium, 1555–1557; Kazanie o pierwszym liście do Koryntian, 1555–1557 oraz krótki komentarz wydawcy o poglądach Kalwina w kwestii obrazów. 24. Modlitwa przed podjęciem pracy. 1992 zob. poz. 32, 324. 38 Teksty Kalwina / Calvin’s texts 25. Jan Kalwin naucza. – Jednota 37 (1993) nr 4 s. 6–7. Fragmenty ‚Krótkiego wykładu nauki o Wieczerzy Świętej’ (1540) – przedruk z poz. 19. Treść: 1. Powód i cel ustanowienia Wieczerzy Św.; 2. Błogosławione skutki Wieczerzy Św.; 3. Godne i należyte spożywanie Wie­czerzy Św. 26. Kazanie Jana Kalwina na sobotę 21 sierpnia 1556 r. Z rękopisu spisał Francis Higman, na współczesny francuski przeł. Jean-Paul Guisan. Tłum. Joanna Kasprzak. – Jednota 41 (1997) nr 10 s. 3–6. Dotąd nie drukowane. 27. Dedykacja dla Zygmunta Augusta zamieszczona przez Jana Kalwina w Komentarzu do Listu do Hebrajczyków; tłum. Bogumił Jarmulak. – Refor. w Pol. (Wrocław) 1999 nr 4 s. 10–16. Podstawa tłumaczenia: Commentary on the Gospel according to John Calvin. Vol. 2. Pringle, Grand Rapids 2003. Tekst łaciński zob. poz. 1. 28. [Fragmenty]. [W:] Kalwin. [W:] Kozub-Ciembroniewicz Barbara, Kozub-Ciembroniewicz Wiesław, Majchrowski Jacek M.L.: Doktryny prawno-polityczne: wybór tekstów źródłowych i interpretacji. T. 2. Kraków 1999 s. 137–149. Zawiera notkę bibliograficzną oraz teksty z Nauki religii chrześcijańskiej. Teksty pochodzą z poz. 18. Tu także krótkie interpretacje z różnych źródeł (s. 147–148). 29. Podstawy wiary chrześcijańskiej; tł. Bogumił Jarmulak. Wrocław: Ewangeliczny Kościół Reformowany, 2001 – 56 s. (Biblioteka Reformacji w Polsce). Tyt. tł.: „Truth for all time: a brief outline of the Christian faith”. Tyt. oryg. fr.: „Brève instruction chrétienne”. Zawiera (s. 1–3) Wstęp do wydania angielskiego, gdzie nieco o dziejach wydania i znaczeniu Kalwina. 39 Wiesław Mincer 30. Jesteśmy wezwani do cierpienia (ok. 1540). Przeł. Tomasz Krzyżanowski. [W:] Wielkie mowy historii; wybór i oprac. Tadeusz Zawadzki. T. 1. Warszawa 2006 s. 157–159. Zawiera krótki wstęp podpisany R.L. (Radosław Lolo); tekst dot. Listu Apostoła Pawła do Rzymian (Rz. 13 i 14). Cyt. za William Safire: Lend me Your ears: great speaches in history. New York 2004. 31. Genewskie Wyznanie Wiary; tł. Bogumił Jarmulak. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2008 nr 1 s. 87–93. Tłum. z ang. wg Calvin J.: Theological treatises. Philadelphia 1954. Wg Th. Bezy napisał to Kalwin dla Kościoła w Genewie w 1556 r. 32. Modlitwa Jana Kalwina [przed podjęciem pracy]. – Kal. Ewang.-Ref. 2008 s. 117. Szereg modlitw Kalwina w tłumaczeniu Wiery Jelinek opublikowano w r. 2009 w Nowinach Zelowskich R. IX i X – zawsze na s. 1. Tamże znalazła się też notka biograficzna – zob Now. Zel. 9 (2008/2009) nr 11/12 (99–100) s. 4. 32a. Nauka religii chrześcijańskiej IV,19. O pięciu tak zwanych sakramentach, gdzie okazuje się, że nie są sakramentami, choć pospolicie są za nie uważane, i wyjaśnienie, czym one są; przeł. Rafał Leszczyński. – Now. Zel. 9 (2008/2009) nr 8 (96) s. 6–7; nr 9 (97) s. 9–10; nr 10 (98) s. 8–10; nr 11/12 (99–100) s. 7–9; 10 (2009/2010) nr 1 (101) s. 7–8. Obejmuje §§ 1–21. Całości nie opublikowano – mimo, że przy ostatnim fragmencie znajduje się notka ‘cdn.’. Por. też opublikowane w Jednocie poz. nr 33, 35, 36. 33. O małżeństwie; tłum. Rafał Leszczyński. – Jednota 53 (2009) nr 3–4 s. 8–9. Fragmenty 19. rozdziału Institutio; §§ 34–36. 34. O nawróceniu: z komentarza do Proroctwa Ezechiela 16,63; tł. Sebastian Smolarz. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2009 nr 3–4 s. 44–48. 40 Teksty Kalwina / Calvin’s texts 35. O ostatnim – jak nazywają – namaszczeniu; tłum. Rafał Leszczyński. – Jednota 53 (2009) nr 7–8 s. 10–11. Przekład Institutio, rozdz. XIX § 18–21. 36. O święceniach kapłańskich; tłum. Rafał Leszczyński. – Jednota 53 (2009) nr 5–6 s. 12–15. Fragment 19. rozdziału Institutio; §§ 22–33. 37. O zwierzchności świeckiej, porządne, według sznuru Pisma świętego opisanie. Zaraz o pożytkach i powinnościach urzędu jej. Z łacińskiego na polskie wiernie przetłumaczone. Anonimowy przekład polski dwudziestego rozdziału czwartej księgi Institutio Christianae religionis nunc uere demum suo titulo respondens Jana Kalwina wydany w 1599 r. Opracowanie i wstęp Wojciech Kriegsei­ sen. Warszawa: Wydawnictwo Semper, 2009 – 133 s. Rec.: Małłek Janusz. – Gdań. Rocz. Ewang. 4 (2010) s. 239–241; tegoż nota informacyjna. – Arch. Refor.-Gesch. 2010 Beiheft: Literaturbericht s. 23. Przedruk poz. 7. Wstęp W. Kriegseisena s. 5–47, następnie równolegle tekst łaciński i polski. Autor omawia znaczenie relacji państwo–kościół i stosunków wyznaniowych w dobie Reformacji. Wprawdzie Kalwin nie wypracował spójnej doktryny w tym zakresie, ale nie był , jak pisze Kriegseisen, doktrynerem. Ważne jest także omówienie roli kalwinizmu w genezie współczesnej demokracji, czemu wiele miejsca tu poświęcono. Ten obszerny wstęp porusza przy tym takie też problemy jak rola i znaczenie teoretycznej myśli Reformatora, sprawa przekładu polskiego – potrzeby i cel owego przekładu na tle ówczesnej sytuacji w Polsce. 38. Wolność chrześcijańska; tł. [z ang.] Bogumił Jarmulak. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2009 nr 3–4 s. 49–65 Rozdział 19 księgi 3 Institutio. 41 KORESPONDENCJA. 1. LISTY KALWINA / CORRESPONDENCE. 1. CALVIN’S LETTERS (zob. też ANEKS poz. 471, 477, 492, 509) 39. Epistola ... qua fidem admonitionis ab eo nuper editae apud Polonos confirmat. Genevae: Impr. François Perrin, 1563 – 8 k. Dat. 30.IV. 1563. Por. poz. 4, 155. Estr. XIX, 71/72; Nowy Korbut II, 56. Przedruk w: Calvin J.: Opera... Vol. 9. Braunschweig 1870 szp. 641–650 (Corpus Reform. 37). Tamże komentarz w ‚Prolegomena’ cap. 44 s. XLVIII–L. Podobno przedrukował ją Wirzbięta (zob. poz. 365 s. 45–46 i przypis 39). 40. Ministrorum Ecclesiae Genevensis responsio ad nobiles Polonos et Franciscum Stancarum Mantuanum de controversia mediatoris (1561). [W:] Opera... Vol. 9. Braunschweig 1870 szp. 345–358 (Corpus Reform. 37). Por. poz. 3. Podpisane przez Kalwina i in. Komentarz por. Prolegome­na cap. 39 s. XXXIII–XXXVI. Por. Opera... Vol. 18. nr 3211 – był to list z dn. 13.06.1560. 41. List do Floriana Susłygi z 4.03.1550. [W:] Opera... Vol. 13. Braun­schweig 1875 nr 1350 szp. 534–535 (Corpus Reform. 41). „Poinformowany, ze niektórzy ugodę z Zuryszanami dlatego za zło uważają, że on, jakoby dla przypodobania się tamtym, zmienił swoje zdanie, wykłada je ponownie i broni jako tego samego i stałego”. 43 Wiesław Mincer 42. List do Jana Łaskiego z m-ca 4/7. 1550. [W:] Opera... Vol. 13. Braunschweig 1875 nr 1382 szp. 597 (Corpus Reform. 41). „Sprawę mu zleconą z Bullingerem załatwił, który też jej się podjął: Początki Kościoła Chrystusowego wszędzie wątłe, pozwalają, ufać [jednak], że będą lepsze”. 43. List do Agnieszki z Myszkowskich Dłuskiej 4.01.1555. [W:] Ope­ra... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2367 szp. 903–904 (Corpus Reform. 43). „Chwali jej pobożność, którą przejęta wysłała swych synów do Zurychu, aby nasiąkli czystszą nauką Ewangelii”. Agnieszka Dłuska, matka Mikołaja, który przebywał w Zurychu – por. PSB, V, 195 w życiorysie Mikołaja Dłuskiego. Por. poz. 105. 44. List do Andrzeja Trzecieskiego z grudnia 1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2372 szp. 910–912 (Corpus Reform. 43). „Zachęca go do przetłumaczenia Pisma Św. na język polski”. Nowy Korbut III, 351 – wzmianki (Trzecieski tamże III, 347–354). 45. List do Franciszka Lismanina z grudnia [?] 1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2373 bis szp. 913–914 (Corpus Reform. 43). „Wracającemu do ojczyzny przekazuje, jako dar na drogę, pozdrowienia i życzenia, które ma zanieść Polakom, oraz usprawiedliwia się, że na razie nie napisał encykliki [listu otwartego], jak obiecał”. 46. List do Jana Bonera z 4.01.1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braun­schweig 1876 nr 2365 szp. 900–902 (Corpus Reform. 43). „Powiadomiony o jego zamiarze przełożenia Pisma Św. na język polski, gorąco go w tym umacnia”. Jan Boner (+ 1562) por. PSB, II, 299–300. 47. List do Jana Łaskiego z maja 1554 r. [W:] Opera... Vol. 15. Braun­schweig 1876 nr 1958 szp. 142–144 (Corpus Reform. 43). „Począwszy od wytłumaczenia, dlaczego wcześniej nie odpowiedział, winszuje mu najpierw szczęśliwego przybycia do gościnnej Fryzji, chwali stałość 44 Korespondencja. 1. Listy Kalwina w znoszeniu tylu tak smutnych wypadków, gani surowo barbarzyństwo Luteran, zapowiada, że – również za namową Bullingera – próbował będzie obalić ich oszczerstwa”. Prawdopodobnie dotyczy Westphalusa; por. poz. 96. 48. List do Jana Łaskiego z 7.01.1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braun­schweig 1876 nr 2071 szp. 359–361 (Corpus Reform. 43). „O stanie Kościoła... Z listu otrzymanego od Króla Polski wyraźnie widzi, że potrzebny mu jest bodziec, aby poważnie przystąpił do Reformacji; także o Kościele we Frankfurcie i w Anglii. Dodaje [informację] o proponowanym mu małżeństwie”. 49. List do Jana Tarnowskiego z 4.01.1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2371 szp. 908–910 (Corpus Reform. 43). „Wiele wprawdzie rzeczy chwalebnych zostało uczynione i starano się o nie dla czystszej Ewangelii, lecz dalej należy [w tym kierunku] postępować”. Por. poz. 51, 100. Tarnowski a Kalwin por. poz. 213. Por. też poz. 119. 50. List do króla Zygmunta Augusta z 5.12.1554. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2057 szp. 329–336 (Corpus Reform. 43). Dotyczy wprowadzenia Reformacji w Polsce – streszczenie listu por. poz. 163 s. 88–93. Nie jest to pierwszy list Kalwina do Króla – najwcześniejszy z 10.06.1549 z dedykacją Komentarza Listu do Hebrajczyków zob. poz. 1. 51. List do króla Zygmunta Augusta, grudzień [24 ?] 1555. [W:] Ope­ra… Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2362 szp. 892–895 (Corpus Reform. 43) „Ten i kilka innych pism do szlachty polskiej omawiają ten sam temat, tzn. konieczność zreformowania Kościołów tego kraju, tak wszakże, by rady i zachęty były łagodzone pochwałami”. List ten przedrukowany w: Lubieniecki Stanisław: Historia Reformacji polskiej... w Amsterdamie u Jana Akoniusza 1685. Księga 2. Tłum. na jęz. pol. i uwagami zaopatrzył Ed­mund Bursche. – Rocz. Teol. ChAT 4 (1939) s. 17–21 (tamże wiele cennych przypisów biograficznych). Por. poz. 177. 45 Wiesław Mincer 52. List do Mikołaja Myszkowskiego z 4.01.1555. [W:] Opera… Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2369 szp. 905–906 (Corpus Reform. 43). „W całości tej samej treści”. Mikołaj Myszkowski (ok. 1511–1557) por. PSB, XXII, 377–379. Por. też poz. 51, 100. 53. List do Mikołaja Radziwiłła z 13.02.1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2113 szp. 428–429 (Corpus Reform. 43) „Utwierdza go w zapale dla Ewangelii i reformowania Kościoła i chwali za to; zachęca, by Króla do tegoż pobudzał”. Por. poz. 54, 84. Mikołaj Radziwiłł (Czarny 1515–1565) por. PSB XXX, 335–347 – korespondował z Kalwinem. 54. List do Mikołaja Radziwiłła z 1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2370 szp. 906–908 (Corpus Reform. 43) „Po otrzymaniu obszernej odpowiedzi znowu zwraca się poufnie do niego w sprawach religii w Polsce”. Prawdopodobnie z grudnia. Por. poz. 53. 55. List do Spytka Jordana z 13.09.1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2291 szp. 762–764 (Corpus Reform. 43). „Zachęta do stałości w Ewangelii”. Por. poz. 56, 95. 56. List do Spytka Jordana z Zakliczyna z grudnia [?] 1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2373 szp. 912–913 (Corpus Reform. 43). „List ten zamyka tymczasem ciąg informacji polskich, jednej i tej samej treści przemyślnie urozmaicanej”. Por. poz. 55, 95. 57. List do Stanisława Iwana Kamińskiego z 4.01.1555. [W:] Opera… Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2366 szp. 902–903 (Corpus Reform. 43). „O treści zobacz, co powiedziano wyżej w związku z listem napisanym do Króla”. Stanisław Kamiński (1510–1603) por. PSB XII, 70–72. Por. poz. 22. 46 Korespondencja. 1. Listy Kalwina 58. List do Stanisława Lasockiego z 4.01.1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2368 szp. 904–905 (Corpus Reform. 43). „Należy do serii tych, które napisał za namową Lismanina”. Stani­sław Lasocki (ok. 1521–1563) por. PSB, XVI, 548–549. Por. też poz. 51. 59. List do Franciszka Lismanina z czerwca 1556. [W:] Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2470 szp. 180–181 (Corpus Reform. 44). „Wydaje się, że to tylko fragment listu napisanego po jego [tzn. Lismanina] powrocie do Polski”. 60. List do Franciszka Lismanina z grudnia 1558 (ok. 13go). [W:] Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2981 szp. 377–379 (Corpus Reform. 45). „Pragnie, by miano go za usprawiedliwionego, że częściej nie pisze i że teraz nie pisze więcej. Synowie Dłuskiej niechętni. Wypowiedź Blandraty bardzo zła”. 61. List do Jakuba Uchańskiego z 13.12.1558. [W:] Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2983 szp. 380–382 (Corpus Reform. 45). „Poważnie go napomina, by – skoro pod niejakim względem zakosztował prawdziwej nauki pobożności – pomny na własne zbawienie i godność kościelną mężnie dalej się posuwał”. O Uchańskim zob. Podręczna Encyklopedia Kościelna T. 39/40. Warszawa 1914 s. 350–351. 62. List do Jana Łaskiego z maja 1556. [W:] Opera... Vol. 16. Braun­schweig 1877 nr 2465 szp. 170–172 (Corpus Reform. 44). „Nie odrzuca w ogóle zamiaru zorganizowania dysputy z luteranami, lecz spodziewa się nawet, że może stąd wyniknąć pokój – cokolwiek powiedzieliby zuryszanie. Zaiste żadnych ustępstw wobec tych przeciwników o twardych karkach – oczywiście wielce pewne widoki zgody”. 47 Wiesław Mincer 63. List do Jana Łaskiego z sierpnia 1556. [W:] Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2520 szp. 263 (Corpus Reform. 44). „Fragment listu, w którym chwali zamiar Łaskiego wykazania zgodności jego [tj. Kalwina] nauki z luterańską”’. 64. List do Jana Tarnowskiego z 13.12.1558. [W:] Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2984 szp. 382–383 (Corpus Reform. 45). „Mniej gorliwego w przyjmowaniu ewangelii tj. lękającego się zamieszek, mogących powstać z powodu zmiany religii, usiłuje ponownie i z większym naciskiem nakłonić do lepszego wyboru”. Por. poz. 49, 119. 65. List do Jana Tarnowskiego z 15.11.1559. [W:] Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3133 szp. 673–676 (Corpus Reform. 45). „Ponieważ Tarnowski napisał niedawno, że staranie o zreformowanie Kościoła nie dotyczy go, gdyż przez to – jak się wydaje – Rzeczpospolita dozna raczej wstrząsu, zwalcza mocno taką opieszałość i wykręt”. Por. poz. 120. 66. List do Jana Utenhove z października 1557. [W:] Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2744 szp. 672–674 (Corpus Reform. 44). „Odpowiada na jakiś list, w którym Utenhove pisał więcej o sprawach polskich; głównie zaś wykłada swoją opinię, dot. Króla, Łaskiego i innych”. Por. poz. 122. 67. List do Jana Utenhove z 13.12.1558. [W:] Opera... Vol. 17. Braun­schweig 1877 nr 2982 szp. 379–380 (Corpus Reform. 45). „Wydaje się, że nie jest na czasie wydanie dziejów wędrówki wygnańców, gdyż nierozsądne jest odnawianie dawnych ran, gdy tyle świeżych jeszcze się nie zagoiło. Reszta pobieżnie z powodu słabszego zdrowia”. 68. List do Mikołaja Radziwiłła z 9.06.1558. [W:] Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2876 szp. 181–182 (Corpus Reform. 45) „Poleca mu Leliusa Socyna”. 48 Korespondencja. 1. Listy Kalwina 69. List do Piotra Statoriusa z 15.01.1559. [W:] Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3134 szp. 676–677 (Corpus Reform. 45). „Nie zniesie absolutnie, by Statorius doprowadził go do pojednania z Blandratą, dziwi się jak coś takiego mogli mu zaproponować”. Por. poz. 78, 117, 118. 70. List do Polaków 8.03.1557. [W:] Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2602 szp. 419–421 (Corpus Reform. 44). „Przytacza powody, dlaczego wcześniej nie odpowiedział na ich list, ani ich wcześniejszych życzeń spełnić nie mógł”. Por. poz. 110. 71. List do Polaków z 9.11.1557. [W:] Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2745 szp. 674–679 (Corpus Reform. 44). „Omówiwszy na wstępie niektóre sprawy kościelne, o Lismaninie i Łaskim, ogłasza w swoim i towarzyszy imieniu, w jaki sposób wyznanie luterańskie i Waldensów mogą i powinny być uznane bez utraty czystości doktryny”. List, na który odpowiada, podpisany przez Crucigera, wg wy­dawców niezachowany. 72. List do Stanisława Ostroroga z 13.12.1558. [W:] Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2980 szp. 376–377 (Corpus Reform. 45). „Zachęca go, by pilnie podążał drogą, którą dobrze zaczął i by strzegł się sporów o religię powstałych już w Polsce”. O Ostrorogu por. PSB XXIV, 528–530. 73. List do Jana Łużyńskiego z 8.06.1560. [W:] Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3208 szp. 100–101 (Corpus Reform. 46). „Gani Wergeriusza, napomina, by mieli się na baczności przed Stankarem, zapowiada rychły druk listu, opłakuje stan Francji”. Vergerius Piotr Paweł por. Estr. XXXII, 357–366. Por. poz. 132. 74. List do Jana Tarnowskiego z 5.06.1560. [W:] Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3210 szp. 102–103 (Corpus Reform. 46). „Prosi o wybaczenie za szorstkość swojego poprzedniego listu; mniemał, że nie sam hrabia, lecz jego sekretarz według własnego upodobania, napisał te 49 Wiesław Mincer listy, na które osobiście odpowiadał; znów zachęca Tarnowskie­go by odważył się okazać zapaśnikiem Chrystusa”. Por. poz. 120. 75. List do Mikołaja Radziwiłła z 1.08.1560. [W:] Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3232 szp. 155–161 (Corpus Reform. 46). „Dedykacja nowego wydania Komentarza do Dziejów Apostolskich”. Por. poz. 5. 76. List do Mikołaja Radziwiłła z 4.09.1560. [W:] Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3238 szp. 171 (Corpus Reform. 46). „Oznajmia, że dedykował mu Komentarz do Dziejów Apostolskich”. Por. poz. 5. 77. List do nieznanego Polaka z 5.06.1560. [W:] Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3212 szp. 104–105 (Corpus Reform. 46). „Odpowiada na różne pytania: o kapłaństwie Chrystusa, o dzieciach nieślubnych, o unikaniu zarazy”. Dotyczy m.in. błędów Stankara – por. poz. 3, 40. 78. List do Piotra Statoriusa z 5.06.1560. [W:] Opera... Vol. 18. Braun­schweig 1878 nr 3209 szp. 101–102 (Corpus Reform. 46). „Statorius za radą Lismanina napisał na korzyść Blandraty i teraz się z tego usprawiedliwia; Kalwin mówi, że mu wybacza, skarży się na Lismanina”. Por. poz. 69, 118. 79. List do Stanisława M. Stadnickiego z 4.03.1561. [W:] Ope­ra... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3347 szp. 378–380 (Corpus Reform. 46). „Boleśnie dotknięty tym, że Kościoły Polaków już są skłócone wewnętrznymi niesnaskami; stara się umocnić go wobec nauk Blandraty i Stan­kara”. Por. poz. 136. 50 Korespondencja. 1. Listy Kalwina 80. List do Feliksa Crucigera z 9.10.1561. [W:] Opera... Vol. 18. Braunschweig 1879 nr 3561 szp. 37 (Corpus Reform. 47). „Poucza, że Blandrata zasłużenie został potraktowany i dziwi się, jakim sposobem został przez niektórych tak uprzejmie przyjęty, a nawet ustanowiony przełożonym Kościoła”. Por. poz. 512. 81. List do Franciszka Lismanina z 7.10.1561. [W:] Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3564 szp. 41–43 (Corpus Reform. 47). „Wymawia mu gorzko patronat nad Blandratą, człowiekiem o bardzo złej opinii, podczas gdy nie zawahał się surowo odrzucić Stankara, prze­ciwnika Lismanina”. 82. List do Franciszka Stankara z 1561 r. [bez daty]. [W:] Ope­ra... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3684 szp. 230–231 (Corpus Reform. 47). „Zarzuca mu, że posądził Melanchtona o arianizm. Gdyby arianie powstali w Polsce, poczują, że jest on ich najzaciętszym wrogiem”. 83. List do Jakuba Sylwiusza z kwietnia 1563. [W:] Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3941 szp. 729–730 (Corpus Reform. 47). „Zaprzecza, by zamierzał napisać nowy list do Polaków wobec przechwycenia, lub zagubienia wskutek niedbalstwa, poprzedniego. Dziwi się również, że mogli ulec tak grubemu i zgubnemu błędowi, by umieszczać nadzieję ocalenia w drugorzędnym Bogu”. Por. poz. 147. Pomyłka numera­cji w Opera – powinna to być poz. 3940. 84. List do Krzysztofa Trecego z 1562 [bez daty]. [W:] Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3889 szp. 607–608 (Corpus Reform. 47). „Proszącemu, by do niektórych znakomitych Polaków napisał, czym by w prawdziwej wierze się umocnili, odpowiada, że tego nie uczyni jako uprzykrzony w Polsce z niejednego powodu”. Por. poz. 88, 150. 51 Wiesław Mincer 85. List do Krzysztofa Trecego z 1.12.1563. [W:] Opera... Vol. 20. Braunschweig 1879 nr 4050 szp. 198–199 (Corpus Reform. 48). „Zachęca go, by prędko wracał do Polski dla wspomożenia swych rodaków; sam bowiem, sprawując na razie urząd, ma ledwie dość sił na rzeczy bliższe i konieczniejsze”. W liście wzmianka o „admonitio” por. poz. 4. 86. List do Mikołaja Radziwiłła z 9.10.1561. [W:] Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3565 szp. 43–45 (Corpus Reform. 47). „Dziękuje za złożony sobie dar za dedykację Komentarza do Dzie­jów Apostolskich, swoją opinię o Blandracie tam przytoczoną podtrzymu­je i broni jej”. Por. poz. 75–76, 134. 87. List do ministrów wileńskich z 9.10.1561 [oraz] „Elogium in usum Polonorum conscriptum...”. [W:] Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3562–3563 szp. 38–41 (Corpus Reform. 47). „Niech się cieszą swoim Blandratą poplecznicy jego, jeśli im się podo­ba, z którym jednak być porównywanym uważa dla siebie za wielce niezaszczytne”. Por. poz. 129. Owo ‚Elogium’ wydrukowano osobno – jest to dodatek do w/w listu. Przedruk w: Zbiór Pomników Reformacji Kościoła polskiego i li­ tewskiego. Ser. 1. Zesz. 1. Zabytki z wieku XVI-go. Wilno 1911 s. 1–7 – zawiera podobiznę autografu i wstęp o okolicznościach powstania listu. Oryginał w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w Internecie w ‘Skarbach dziedzictwa narodowego’ [także fotokopia] 88. List do Polaków z 16.01.1563. [W:] Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3901 szp. 641–642 (Corpus Reform. 47) „Świadectwo dla Trecego” – pochwalne. Por. poz. 84, 150. 89. List do Stanisława Cikowskiego z 13.09.1563. [W:] Opera... Vol. 20. Braunschweig 1879 nr 4025 szp. 156–157 (Corpus Reform. 48). „Krótko i z wstrętem odpowiada na postawione pytanie o Trójcę Świętą”. Por. poz. 140. 52 Korespondencja. 1. Listy Kalwina 90. List do Stanisława Sarnickiego z września 1563. [W:] Opera... Vol. 20. Braunschweig 1879 nr 4015 szp. 142–143 (Corpus Reform. 48). „Teraz więc do Blandraty także Lismanin przeszedł, którego to nie sądzi, by warto było za pomocą nowego pisma przekonywać”. 91. List do Stanisława Sarnickiego z 7.10.1561. [W:] Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3559 szp. 35 (Corpus Reform. 47). „Chwali jego wiarę, gani Blandratę, Gentilego i Lismanina”. 53 KORESPONDENCJA. 2. LISTY DO KALWINA / CORRESPONDENCE. 2. LETTERS TO CALVIN (zob. też ANEKS poz. 491, 499, 508, 519, 522, 526) 92. Łaski Jan: List do Jana Kalwina z Anglii 3.12.1548. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 13 Braunschweig 1875 nr 1102 szp. 111 (Corpus Reform. 41). Ogólnikowy – o stanie zdrowia i in. drobne informacje. W Łaskiego: Opera. Ed. Abraham Kuyper. T. 2. Amstelodami 1866 s. 620 jest list do K. z Windsoru 14.12.1548 – ten sam. 93. Łaski Jan: List do Jana Kalwina z Londynu 24.04.1551. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 14, Braunschweig 1875 nr 1484 szp. 107–108 (Corpus Reform. 42). „Ubolewa i przeprasza, że niegdyś dał rekomendację Florianowi Susłydze, wielkiemu nicponiowi; zgodę pochwala, lecz wolałby jaśniejsze sformułowanie”. Przedruk w: Łaski: Opera... t. 2. Amstelodami 1866 s. 650–651. 94. Susłyga Florian: List do Jana Kalwina ze Strassburga 18.05.1549. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 13. Braunschweig 1875 nr 1192 szp. 275–276 (Corpus Reform. 41). O swojej podróży i różnych osobach, o sprawach polskich. O Susłydze por. poz. 1. 55 Wiesław Mincer 95. Jordan Spytek z Zakliczyna: List do Jana Kalwina z Melsztyna 20.08.1555. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2276 szp. 735–736. (Corpus Reform. 43). „Odpowiada grzecznie i uprzejmie na niektóre, przesłane mu od nas listy, pełne uszanowania”. Jordan S. (1518–1568) por. PSB XI, 282–283. Por. poz. 55, 56. 96. Łaski Jan: List do Jana Kalwina z Emden 13.03.1554. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 1930 szp. 81–84 (Corpus Reform. 43). Informacja o kościołach we Francji, Norwegii i Danii, o polemikach religijnych; martwi się rozproszeniem kościołów. Sporo uwag o sakramencie Wieczerzy i o książce Joachima Westphalusa, teologa luterańskiego, z którym polemizował Kalwin i Łaski (o W. por. ADB XLII, 198–201). Sam W. był autorem: Epistola... qua breviter respondet an convitia Johannis Calvini, item Responsio... ad scriptum Joannis a Lasco, in quo Augustanam Confessionem in Cinglianismum transformat. Ursellis: excud. Nicolaus Henricus, 1557 – 20 k. nlb. Estr. XXXII, 399. 97. Łaski Jan: List do Jana Kalwina z Frankfurtu 19.09.1555. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2296 szp. 772–774 (Corpus Reform. 43). „Wykłada przyczyny, dla których na razie nie skorzystał z rady powrotu do ojczyzny. O zamieszkach powstałych w francuskim kościele we Frankfurcie. Broszura Westphala”. Por. poz. 479. Tytuł książki Westphala zob. poz. 96. 98. Łaski Jan: List do Jana Kalwina z Frankfurtu 14.10.1555. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2322 szp. 818–820 (Corpus Reform. 43). „Opisuje pomyślny stan Kościoła pielgrzymów we Frankfurcie; na boku mówi o pewnych sporach, wynikłych w związku z sprawami mniej­szej wagi – mianowicie ceremoniami”. 56 Korespondencja. 2. Listy do Kalwina 99. Łaski Jan: List do Jana Kalwina z Frankfurtu 18.12.1555. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 15 Braunschweig 1876 nr 2360 szp. 890–892 (Corpus Reform. 43). Zob. też poz. 491. „Zamieszki jeszcze się nie uspokoiły – to sam Łaski to Glauburger proszą Kalwina o list popierający zgodę skierowany zarówno do pielgrzy­mów, jak i do ministrów Franfurtczyków. Pollanusa nie należy całkowicie potępiać, lecz bronić”. Przedruk w: Łaski: Opera... t. 2. Amstelodami 1866 s. 714–716. Trudno ustalić, który to Glauburgerus – być może chodzi o bur­ mistrza Frankfurtu nad Menem Johanna Glauburga (1503–1570). 100. Lismanin Franciszek: List do Jana Kalwina – grudzień 1555. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2350 szp. 868–871 (Corpus Reform. 43) [oraz uzup.:] Vol. 20. Braunschweig 1879 szp. 612 (Corpus Reform. 47). „Wykaz wybitnych mężów w Polsce, do których Kalwin winien, według własnego zdania, napisać listy”. Lismanin F. (1504–1566) por. PSB, XVII, 465–470. Z tym listem wiążą się prawdopodobnie listy Kalwina z te­goż tomu nr 2365–2373 bis. 101. Radziwiłł Mikołaj: List do Jana Kalwina z Wilna 13.06.1555. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2227 szp. 654–655 (Corpus Reform. 43). „Grzecznie i z godnością odpowiada na list otrzymany od Kalwina”. Por. poz. 53. 102. Statorius Piotr: List do Jana Kalwina z Zurychu 6.07.1556. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1876 nr 2496 szp. 223–224 (Corpus Reform. 44). „Przebywa w Zurychu, czekając na polecenia i pieniądze od Lismanina, by móc odjechać do Polski”. 57 Wiesław Mincer 103. Blandrata Jerzy: List do Jana Kalwina z maja 1558. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2871 szp. 169–171 (Corpus Reform. 45). „Przedstawia swoje skrupuły co do artykułu o Trójcy i prosi o rozwiązanie swych wątpliwości”. Dopisek Kalwina na liście: „serweckie szaleństwa Jerzego”. 104. Boner Jan: List do Jana Kalwina z Rakowa 12.06.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2458 szp. 149–150 (Corpus Reform. 44). „Poczytuje sobie za wielki zaszczyt otrzymanie listu od Kalwina i obiecuje dołożyć wszelkich starań dla rozszerzania Ewangelii”. Por. poz. 46. 105. Dłuska Agnieszka: List do Jana Kalwina z Iwanowic 15.08.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2514 szp. 255 (Corpus Reform. 44). „Skromnie i pobożnie odpowiada, dziękując za nadesłane listy”. Por. poz. 43. 106. Łaski Jan: List do Jana Kalwina z Osieczna 5.08.1558. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2931 szp. 283–285 (Corpus Reform. 45). „Sprawy w Polsce nie idą całkowicie pomyślnie, nie doszły jednak do tego, by odrzucić nadzieję. Król od czasu do czasu coś ludzkiego dopusz­cza. Poleca studium ewangeliczne Bonera; posyła swoją broszurę przeciw­ko West­ phalowi wydaną i sprawozdanie Utenhova do druku”. Przedruk w: Dalton Hermann: Lasciana nebts den altesten evangelischen Synodalprotokollen Polens, 1555–1561. Berlin 1898 s. 363–366. Por. Nowy Korbut II 485, 486 (całość II, 484–489)]; PSB XVIII, 237–244. O Łaskim zob Bartel O.: Jan Łaski. Cz. I. 1499–1556, Warszawa 1955 – 232 s. [przedruk: Warszawa 1999 oprac. Janusz Maciuszko; passim o K. szcze­gólnie s. 206 i n. oraz s. 212 porównanie K. z Ł.]; tegoż: Reformatorska i eku­meniczna działalność Jana Łaskiego w Polsce (grudzień 1556 – 8.11560. – Rocz. Teol. ChAT (1962) s. 21–36; Kowalska Halina: Działalność reforma­torska Jana Łaskiego w Polsce 1556–1560. Wrocław: Z-d Nar. im. Ossol.: 1969 – 174 s. [tu passim wiele o K. – zob. indeks]; Jürgens Henning P.: Jan Łaski: Europejczyk doby reformacji. Przeł. Genowefa Olejnik. Warszawa: Wydawnictwo Semper, 2006 – 57 s ; Jan Łaski: w pięćset58 Korespondencja. 2. Listy do Kalwina lecie urodzin: materiały konferencji… Red. Wojciech Kriegseisen i Piotr Salwa. Warszawa: Wydawnictwo Semper, 2001 – 149 s. Zob. też poz. 359. 107. Łaski Jan: List do Jana Kalwina z Frankfurtu 2.04.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2423 szp. 92–95 (Corpus Reform. 44). „Omawia sprawy frankfurckiego spotkania pielgrzymów, dotąd niepewne, po części co do urzędów i władzy Luteran, po części z powodu wewnętrznych niesnasek. Rozważa się kolokwium Szwajcarów i Sasów”. 108. Lismanin Franciszek: List do Jana Kalwina z Aleksandrowic 15.04.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2431 szp. 107–108 (Corpus Reform. 44). „Pokrótce omawia i wyjaśnia niektóre sprawy w Polsce”. M.in. wzmianka o Statoriusie. 109. List nieznanego Polaka do Jana Kalwina z Krakowa 18.05.1556. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2452 szp. 141–142 (Corpus Reform. 44). „Polak pewien dziękuje Kalwinowi, że go listem umocnił w wierze (jak przedtem nauczał pismami swymi) i prosi, by go kiedyś, i kościoły tamtejsze, odwiedził”. 110. List Polaków do Jana Kalwina z Pińczowa 2.05.1556. Incipit: Poloni Calvino... [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2445 szp. 128–131 (Corpus Reform. 44). „Po wielu świetnych pochwałach wyrażają swoje pragnienie, by Kal­win sam przybył do Polski, w celu lepszego zorganizowania powstającego Kościoła”. Z Synodu w Pińczowie, podpisani: 1) ministrowie: Feliks Cruciger (PSB, IV, 107–109), Grzegorz Paweł z Brzezin, Stanisław Lutomirski (PSB XVIII, 144–146), Stanisław Sarnicki (PSB XXXV, 217–223), Jakub Sylwiusz, Marcin Taurinus, Marcin Krowicki (PSB, XV, 350–353) oraz 2) szlachta: Jan Boner, Mikołaj „Thesznicki”, Stanisław Lasocki, Stanisław Szafraniec z Pieskowej Ska59 Wiesław Mincer ły (tu „Sastranicz”), Hieronim Filipowski (PSB VI, 457–460), Stanisław Iwan Kamiński, Jakub Gnojeński (PSB VIII, 157–158), Krzysztof Gliński (PSB VIII, 63–64) z 3 braćmi, Zygmunt Myszkowski, Kilian Łukowski (PSB XVIII, 567). Por. poz. 484. 111. Lorenz Jan: List do Jana Kalwina z 20.06.1559. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3076 szp. 562–563 (Corpus Reform. 45). „Przy sposobności opisuje mu stan jedności braci w Czechach”. Lo­renz – łac. forma: Laurentius por. Łukaszewicz Józef: Dzieje kościołów wyznania Helweckiego w dawnej Małej Polsce. Poznań 1853. Z Braci cze­skich. Por. poz. 130. 112. Radziwiłł Mikołaj: List do Jana Kalwina z Krakowa 26.02.1559. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3019 szp. 456–457 (Corpus Reform. 45). „Słowa uprzejme i pełne królewskiej grzeczności. O samej sprawie nic”. Wzmianka o L. Socynie, którego mu Kalwin polecał. 113. Sarnicki Stanisław: List do Jana Kalwina z Krakowa 15.04.1558. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2853 szp. 140–141 (Corpus Reform. 45). „Poleca mu młodszego syna Dłuskiej”. Notka u Estr., gdzie Sarnicki w t. XXVII, 140–150. Nowy Korbut III, 216–219. Por. poz. 135. 114. Scarczowsky Stanisław: List do Jana Kalwina z Iwanowic 10.08.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2513 szp. 253–254 (Corpus Reform. 44). „Aby do pewnego stopnia wynagrodzić dobroć tego wielkiego czło­ wieka, opowiada mu niektóre świeże wydarzenia z Polski, wyłożone tak wyszukaną łaciną, że choćby z tego powodu godne są przeczytania”. Tutaj autor podany jako „ignotus”, nie zna go też Wotschke – inna forma ‚Scarczovius’ – związany jakoś z Dłuską. Być może chodzi tu o Skarszewskiego, sąsiada Iwanowic. 60 Korespondencja. 2. Listy do Kalwina 115. Sozzini Laelius: List do Jana Kalwina z Zurychu 22.08.1559. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3100 szp. 604–605 (Corpus Reform. 45). „Stan religii w Polsce dotąd dwuznaczny, gdyż wszyscy ciągną w róż­ne strony, król zaś nie dba o reformację, czy też nie chce zrazić do siebie żadnej partii”. O samym Socynie zob. Chmaj Ludwik: Faust Socyn. Warszawa: Książka i Wiedza, 1963 – 511 s. [zob. Kalwin w indeksie]. 116. Sozzini Laelius: List do Jana Kalwina z Zurychu 2.10.1559. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3121 szp. 650–652 (Corpus Reform. 45). „Wylicza nazwiska mężów, którzy w Polsce sprzyjają Ewangelii. Postanawia wrócić do Italii”. 117. Statorius Piotr: List do Jana Kalwina, dat. w Pińczowie 1.02.1559. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3004 szp. 420–427 (Corpus Reform. 45). „Na wstępie sporo o zdrowiu Kalwina, gdyż jego życia i siły Kościół nie może być pozbawiony; dużo o sprawach polskich, bynajmniej niewe­sołych, tak o ile dotyczą religii, jak i położenia politycznego. Najwięcej o pewnym lekarzu, odbiegającym nauką od ortodoksji – zachęca Kalwina, by go przywołał do rozsądku”. Niekiedy forma: Statorius-Stoiński. O nim: PSB XLII, 576–578; Bibliotheca Dissidentium: répértoire de non-comformistes religieux... T. 13. Antitrinitaires polonais 2. Baden Baden 1991 – 204 s. Por. poz. 118. 118. Statorius Piotr: List do Jana Kalwina z Pińczowa 20.08.1559. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3098 szp. 600–603 (Corpus Reform. 45). „Na wstępie o pewnym lekarzu, który mówił, że w Genewie był źle widziany, więcej o Stankarze i jego heretyckim twierdzeniu dot. Chrystusa Pośrednika według tylko ludzkiej natury. Poza tym maluje stan Polski”. Por. poz. 69, 78, 117. 61 Wiesław Mincer 119. Tarnowski Jan: List do Jana Kalwina z Wiewiórki 26.06.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2489 szp. 214–215 (Corpus Reform. 44). „Dziękuje za otrzymane listy. Oświadcza, że zapał jego do reformowania Kościoła wymaga niejakiego umiarkowania ze względu na stan Królestwa Polskiego, w którym, bez obawy zagrożenia, nic nie można nieroz­ważnie zmieniać”. Por. poz. 49. 120. Tarnowski Jan: List do Jana Kalwina z Tarnowa 12.05.1559. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3053 szp. 517–520 (Corpus Reform. 45). „Po bardzo obszernych pochwałach dla Kalwina wyraża swój ogrom­ny zapał dla Ewangelii; jednak nie kryje, że do reformowania Kościoła nie należy przystępować zbyt gorliwie i nieroztropnie ze względu na możliwe wzburzenia w państwie. Mniema, że najlepszego można by się spodziewać po ekumenicznym soborze, zwołanym przez wszystkich władców Europy”. Por. poz. 64, 65. 121. Tenaud Jean: List do Jana Kalwina z Zurychu 6.04.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2426 szp. 98–102 (Corpus Reform. 44). „O obowiązku napisania do Kalwina; relacja o pewnych sprawach szwajcarskich; o dziwie widzianym w Winterthur, o spaleniu Biblii w Zug, o śmierci Pellikana, wreszcie o własnych swoich zadaniach pedagogicznych”. Wzmianka o Dłuskich, których był preceptorem. Wydawcy nie znają go, to prawdopodobnie Joannes Thenaudus działacz reformacyjny w Polsce, nauczyciel w szkole kalwińskiej w Krakowie i w akademii pińczowskiej, współtłumacz Biblii brzeskiej (o nim Estr. XXXI, 136 – literatura, także: Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa 1972 s. 903 pod hasłem Thenaud). Por. poz. 138. 122. Utenhove Jan: List do Jana Kalwina z Krakowa 19.02.1557. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2599 szp. 415–417 (Corpus Reform. 44). „Opowiada o zasadzkach zastawianych na Łaskiego u Króla oraz o środkach i sposobach, jakimi się przeszkadza postępowi Ewangelii w Pol­sce. Także nieco 62 Korespondencja. 2. Listy do Kalwina o wojnie tureckiej”. Z dopiskiem Łaskiego. U Łukaszewicza (op. cit.) nazwisko: Utenhof. O nim zob. A. J. van der Aa: Biographisch Woordenboek der Nederlanden. Deel 7: U. Haarlem 1852 s. 10 [re­print 1969]. 123. Utenhove Jan: List do Jana Kalwina z Krakowa 30.07.1558. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2924 szp. 266–269 (Corpus Reform. 45). „Chwali postępy Ewangelii w Polsce; wielu ze szlachty w tej spra­wie zasłużonych poleca, aby Kalwin do nich napisał. Oddaje do druku Odyseję wygnańców z Brytanii”. 124. Utenhove Jan: List do Jana Kalwina z Włodzisławia 12.09.1558. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 2959 szp. 336–338 (Corpus Reform. 45). „Pokrótce kreśli stan rzeczy w Polsce, którą to sprawę obszerniej kurier przedstawi. Zachęca do napisania do Tarnowskiego”. 125. Utenhove Jan: List do Jana Kalwina z Quesnoy 27.01.1559. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3002 szp. 417–418 (Corpus Reform. 45). „Donosi, co w sejmach polskich niedawno postanowiono o usunię­ciu biskupów z senatu oraz co Radziwiłł stara się osiągnąć względem ob­rzędów kościelnych wymaganych dla jednej i tej samej formy. Dziękuje za listy Kalwina napisane do Polaków”. 126. Zborowski Marcin: List do Jana Kalwina ze Stebnicy 28.07.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2504 szp. 240 (Corpus Reform. 44). „Dziękuje za list; zamierzającemu częściej pisywać obiecuje wszel­kie najlepsze przysługi”. List K. zaginął. 63 Wiesław Mincer 127. Grzegorz Paweł z Brzezin: List do Jana Kalwina z Krakowa 1.10.1560. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3255 szp. 209–211 (Corpus Reform. 46). „Opowiada, jak dzięki lekturze jego [tj. Kalwina] książek doszedł do należytego rozumienia Ewangelii. Ponadto o szerzącym się w Polsce stankaryzmie”. Por. Nowy Korbut II, 58. 128. Leopolitanus [pseud. ?]: List do Jana Kalwina z 25.02.1561. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3345 szp. 371–376 (Corpus Reform. 46). „Wykłada mniemanie Stankara o Chrystusie Pośredniku, częściowo jego słowami z argumentami egzegetycznymi i patrystycznymi, którymi zwykł wspie­rać swój pogląd”. Wydawcy sugerują, że to Krzysztof Leopolitanus z listu Stan­kara (por. poz. 137) czyli prawdopodobnie Krzysztof Trecy. Jan Leopolita (było kilku tego nazwiska – zob. art. Muczkowskiego cyt. w Nowy Korbut II, 443–444). 129. List Ministrów wileńskich do Jana Kalwina z 23.07.1561. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3453 szp. 571–572 (Corpus Reform. 46). „Bronią prawowierności Blandraty przed posądzeniami Kalwina i pro­szą o zmianę nastawienia”. Por. poz. 134, 511. 130. Lorenz Jan: List do Jana Kalwina z Ostrorogu [?] 4.12.1560. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3287 szp. 258–260 (Corpus Reform. 46) „Zwięzły zarys spraw polskich, który jednak mało się przyczynia do poznania prawdziwego stanu Kościoła. Potwierdza, że w Wielkopolsce panuje spokój, spory w Małopolsce, w Czechach prześladowania; nigdzie nie podaje nazwisk”. Por. poz. 111. 64 Korespondencja. 2. Listy do Kalwina 131. Lutomirski Stanisław: List do Jana Kalwina z Lutomirska [?] 5.11.1560. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3273 szp. 237–239 (Corpus Reform. 46). „Sprawy polskie. Ociąganie się biskupa Uchańskiego. Twierdzenia i wykręty Stankara. Podróż Lasockiego na Wołoszczyznę”. Lutomirski był pasto­rem w Kazimierzy, tu podpisany „Linthomirskius”. 132. Łużyński Jan: List do Jana Kalwina i in. z Krakowa 14.03.1560. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3168 szp. 24–28 (Corpus Reform. 46). „Obszernie opowiada, w jakim stanie są sprawy polskie, głównie kościelne. Gani Stankara, Wergeriusza uważa za podejrzanego, chwali ducha biskupa kujawskiego, wojewodzie wileńskiemu pragnie dodać bodźca; spra­wy polityczne i wojskowe podaje pod osąd wybranych”. Tu podpisany: Lusenius, inne formy Lusinski, Luzinski, u Jelinka (nr 286 s. 30) jako Jan Luszeński, który w 1558 wracając do kraju, zabrał listy m.in. do bpa Uchań­skiego. Por. PSB XVIII, 135–136 – Jan Lusinski. 133. Pech Sebastian: List do Jana Kalwina z Frankfurtu 13.09.1560. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3245 szp. 182–183 (Corpus Reform. 46). „Książkę dedykowaną Radziwiłłowi zawiezie do Polski. Kościoły polskie przez Stankara zaznały sporów. W Małopolsce Blandrata powołany został do starszych Kościoła. Nowe debaty o Duchu Św.”. Podpisany jako „nuper famulus D. Ioan. a Lasco”. 134. Radziwiłł Mikołaj: List do Jana Kalwina z Wilna 14.07.1561. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3443 szp. 556–559 (Corpus Reform. 46). „Broni Blandratę przed podejrzeniami Kalwina i potwierdza jego prawomyślność, uznaną przez Kościoły; skrycie zaznacza, że rozbieżności co do Trójcy Św. spowodowane są nadmiernymi subtelnościami teologów”. Por. poz. 511. 65 Wiesław Mincer 135. Sarnicki Stanisław: List do Jana Kalwina z Krakowa 1.09.1561. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3506 szp. 672–673 (Corpus Reform. 46). „Potwierdza i oświadcza swą prawowierną wiarą dot. Boga Trójjedynego i Chrystusa Boga. Blandratę ma w podejrzeniu i uwiadamia, że był już on o prawowierność zapytywany przez Kościół i ponownie po­winien być pytany. Gentilego wielce się lęka”. Por. poz. 146. 136. Stadnicki Stanisław: List do Jana Kalwina z Dubiecka 10.12.1560. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3290 szp. 264–267 (Corpus Reform. 46). „Ta sama treść co i w liście Stankara, wszędzie prawie takimi samy­mi słowami, toteż bez wątpienia za plecami tego szlachetnego męża sam Stankar się ukrywa”. Stadnicki Stanisław Mateusz (zm. 1563). Por. Akta sy­nodów różnowierczych, I indeks. 137. Stankar Franciszek: List do Jana Kalwina i in. z Dubiecka 10.12.1560. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3288 szp. 260–263 (Corpus Reform. 46). „Twierdzenie swoje o Chrystusie Pośredniku według tylko ludzkiej natury poleca i przedkłada do zbadania Szwajcarom, dla przedstawienia jako najściślej związanego z ortodoksyjną wiarą o Trójcy i, jak powiada, przy sprzeciwie arian”. Por. poz. 128. 138. Tenaud Jean: List do Jana Kalwina z Pińczowa 29.10.1560. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3267 szp. 327–328 (Corpus Reform. 46). „Informuje o swoim ślubie”. Por. poz. 121. 139. Wardęski Stanisław: List do Jana Kalwina z Bychawy 21.06.1560. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr 3217 szp. 117–119 (Corpus Reform. 46). „Prosi o wysłanie do Rosji duchownych i nauczycieli”. Inna forma nazwiska: Wardesius, Wartensis. Por. Akta synodów różnowierczych, II indeks. 66 Korespondencja. 2. Listy do Kalwina 140. Cikowski Stanisław: List do Jana Kalwina z Krakowa 20.07.1563. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 20. Braunschweig 1879 nr 3984 szp. 68–69; szp. 622 (Corpus Reform. 48). „Przedstawia różne zagadnienia, które jemu, człowiekowi prostemu i zdrowego rozsądku, sprawiają kłopot; zwłaszcza odnośnie Trójcy oraz imion, mających być nadanymi dzieciom na chrzcie”. Podpisane tylko Stanislaus, wg komentarza tj. Zykovius – w liście mowa o jego synach, którzy byli u Bullingera. Por. Akta synodów różnowierczych, 1–2 (indeks) i Wotschke (nr 199). Por. poz. 89. Cikowski – PSB IV, 73–75. 141. Lismanin Franciszek: List do Jana Kalwina z Krakowa 14.12.1561. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3649 szp. 170–175 (Corpus Reform. 47). „Długo się broni z powodu zażyłości, w jakiej byli z Blandratą; skar­ży się na podejrzenia w tejże sprawie, którymi mu dokuczają – próbuje je skierować ku innym”. 142. List Polaków do Jana Kalwina z Krakowa 13.12.1561. [W:] Ca­lvin J.: Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3647 szp. 166–168 (Corpus Reform. 47); Vol. 20. Braunschweig 1879 szp. 620 (Corpus Reform. 48). „Starsi duchowni (ministrowie) większości diecezji bronią się przed podejrzeniem o heterodoksję w części dot. Trójcy i otwarcie wyznają symbol nicejski i atanazjański”. Por. poz. 143. 143. List Synodu w Krakowie do Jana Kalwina z 13.12.1561 [w:] Calvin J.: Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3649 szp. 168–170 (Corpus Reform. 47). „Częściowo podobnej treści co nr 142; Synod gani Stankara, broni Blandratę, czterech innych piętnuje jako oszczerców”. Z komentarza tamże: poprzedni list ministrowie prywatnie, ten wysłał Synod. 67 Wiesław Mincer 144. Radziwiłł Mikołaj: List do Jana Kalwina z Brześcia 6.07.1564. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 20. Braunschweig 1879 nr 4125 szp. 328–350 (Corpus Reform. 48). „Dotyczy sporu o Trójcę”. W dodatku wyznanie wiary z synodu pińczowskiego. Napisane już po śmierci Kalwina. 145. Sarnicki Stanisław: List do Jana Kalwina z Krakowa 6.10.1562. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3873 szp. 569–571 (Corpus Reform. 47). „Gani i oddaje złym mocom antytrynitarzy i stankarystów polskich”. Por. poz. 517. 146. Sarnicki Stanisław: List do Jana Kalwina z Krakowa 28.04.1563. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3939 szp. 727–728 (Corpus Reform. 47). „Ubolewa, że nie doszedł list wcześniejszy; dołącza ten, który napi­sał do Trecego. Podaje dalej krótko, że papież został odrzucony i pozba­wiony swej jurysdykcji [dot. to odchodzenia od „papizmu”], skarży się na arian i Moskwiczan (tj. prawosławnych), ci bowiem w kraju, tamci za gra­nicami wzniecają spory”. Por. poz. 135. 147. Sylwiusz Jakub: List do Jana Kalwina z „Olycseryciis” 20.10.1562. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3866 szp. 558–561 (Corpus Reform. 47). „Donosi, że Lismanin sprzyja herezji ariańskiej, stronnikami jego są Włosi; sam odznacza się raczej czystością wiary niż formy – wzywa Kal­wina do napisania przeciwko nim”. Por. poz. 516. Sylwiusz był pastorem w Krzcięcicach nast. w Seceminie. Inna for­ma nazwiska – Sylvius, właściwe zapewne Leśniak. Por. Nowy Korbut III, 302–303. 68 Korespondencja. 2. Listy do Kalwina 148. Tenaud Jean: List do Jana Kalwina z Pińczowa 21.07.1563. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 20. Braunschweig 1879 szp. 69–71 (Corpus Reform. 48). „Maluje smutny stan Kościoła polskiego szarpanego rozbieżnościa­mi i herezjami. Przejęty wskutek tego obrzydzeniem, zamierza wracać do ojczyzny”. 149. Tenaud Jean: List do Jana Kalwina z grudnia [?] 1563. [W:] Ca­lvin J.: Opera... Vol. 20. Braunschweig 1879 nr 4063 szp. 223–224 (Corpus Reform. 48). „O Polsce cierpiącej na arianizm”. 150. Trecy Krzysztof: List do Jana Kalwina z Zurychu 12.04.1563. [W:] Cal­ vin J.: Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3932 szp. 695–698 (Corpus Reform. 47). Por. Wernle Paul.: Zum Briefwechsel Calvins. – Z. f. Kirchengesch. 27:1906 s. 477; Nowy Korbut III, 339–341. Inne formy nazwiska: Thretius, Thretzy, Threcyusz, Tretius, Tretko. Por. poz. 128 czy Leopolitanus to Trecy? – wzm. o tym w komentarzu do listu Stankara. Por. poz. 137. Zob. Czubek Jan: Krzysztof Trecy przywódca kalwinów małopolskich. – Refor. w Pol. 1:1921 nr 1 s. 35–42, 67–72 [dokumenty]; Wotschke Theod.: Christoph Thretius... – Altpr. Mschr. 44 (1907) s. 1–42, 151–210. Odb. Königsberg 1907. 151. Wędrogowski Mikołaj: List do Jana Kalwina z Wilna 28.10.1561. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3590 szp. 80–81 (Corpus Reform. 47). „Wyraża wdzięczność i poważanie wobec Mistrza”. 69 OPRACOWANIA / STUDIES 152. Cochlaeus Joannes: De votis brevis disceptatio contra impugnationes Joanni Calvini… Moguntiae: in officina Francisco Behem, 1550 – 31 k. Estr. XIV, 314. Też jako C. Johannes Dobeneck. Dedykacja Mikołajowi Dzierzgowskiemu arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. Polemika z Instytucjami Kalwina. Autor (1479–1552) zob. ADB IX, 381–384. 153. Stankar Franciszek: Franciscus Stancarus Mantuanus de Trinitate et Mediatore Domine Nostro Iesu Christo adversus Henricum Bullingerum, Petrum Martyrem et Ioannem Calvinum et reliquos Tigurinae ac Genevensis ecclesiae ministros ecclesiae Dei perturbatores... ad magnificos et generosos dominos nobiles polonos, ac eorum ministros... Kraków: Scharffenberg, 1562 – k. tyt., 143 k. nlb. Por. list Bullingera do Kalwina (Opera... Vol. 19. Braunschweig 1879 nr 3848 szp. 517–518 i przypis). Estr. XXIX, 174–175 [z obszerną notą]. Było także wg niego: De officiis Mediatoris. Kraków 1559 [wg Estr. XXIX, 173/174 – żaden egzemplarz nie jest znany]. Jest także: De Trinitate et Unitate Dei... libri quatuor. [Kraków] 1567 k. 160 nlb. [Estr. XXIX, 175–176 BUTor. Pol. 6 II 266], gdzie passim wzmianki o Kalwinie. Było także wiele wydań poza Polską, niektóre w nieco zmienionej wersji (np. Frankfurt 1552). Zob. także Akta synodów różnowierczych II, 359–363, gdzie przedrukowano Francisci Stancari Mantuani libri duo. Kraków 1528 – zawierające protokół kolokwium między Stankarem a Sarnickim nt. Trójcy Św., Pośrednika itp. O Stankarze por. Podr. 71 Wiesław Mincer Enc. Kośc. T. 37/38. Warszawa 1913 s. 67–68; Enc. Powsz. [Orgelbr.] T. 23. Warszawa 1866 s. 969–970; także literatura u Estr. XIX, 176–177; Petrus Martyr (Vermigli Pietro Martire) por. Estr. XXIV, 206. 154. Grzegorz Paweł z Brzezin: Carmen ad Joannem Calvinum et pios fratres. [ok. 1563] Por. tegoż: Wiersze do Jana Kalwina i do pobożnej braciej. 1564. U Estr. XXIV, 146 – jako Pauli Grzegorz. Wyd. w końcu 1563 r., egzem­plarz dzisiaj nieznany, tekst w odpisie w Bibliotece w Bernie. Wyd. Trechsel Friedrich: Die protestantischen Antitrinitarier vor Faustus Socin. Buch 2: Laelio Sozzini und die Antitrinitarier seiner Zeit. Heidelberg 1844 s. 492–496. [Tyt.: Ad Johannem Calvinum et pios fratres, Carmen. Tj. Beilage XX Ex Apographo Bibliothecae Bernensis. Mss. Cod. 122]. Wersja polska w Grzegorza z Brzezin: O różnicach teraźniejszych...1564. Wyd. fototyp. Wrocław 1954 s. 119–130: Wiersze do Jana Kalwina i do pobożnej braci. [Tekst ten jest dłuższy niż łaciński Trechsela. Dot. błędów Kalwina, w tym, co pisze o Trójcy – te błędy (co były i będą) „Kalwinie twoje przewyższy­ły”]. Por. Nowy Korbut II, 56. Przedruk tekstu polskiego [w:] Dürr-Durski Jan: Arianie polscy w świetle własnej poezji. Zarys ideologii i wybór wier­szy. Warszawa 1948 s. 31–37, 231–233 [komentarz]. O Grzegorzu zob. PSB IX, 82–84. *155. Grzegorz Paweł z Brzezin: Epistola... monitoria, ad Tigurinos ministros et Calvinum, ubi etiam confessionem suam de Deo et Dei filio tunc de Spiritu S. edit, adversus calumniatorem. [ok. 1563] Do tego dodał „Testimonia virorum piorum, qui cum Apostolis vel statim post illos vixerunt, de hac simplici apostolicaque fide, qua illi contenti erant”. Datowane 20.07.1563. Por. Estr. XXIV, 146 [jako Pauli Grze­gorz], gdzie bez daty. Por. poz. 4, 39. Z pomocą przyszedł mu Kazanowski – por. poz. 156. Nowy Korbut II, 56. Omawia go Górski [zob. poz. 216 s. 117–118]. Epistola wyd. T. Wotschke: Der Briefwechsel (nr 199) pod nr 297 s. 197–202: Gregorius Pauli an die Züricher [datowany 20.07.1563]. 72 Opracowania / Studies 156. Kazanowski Jan: Na upominanie Jana Kalwina do braciej pol­skiej, napisane przeciwko Tablicy w Polszcze wydanej, w której chce pokazać, żeby Pismo S. o Trójcy nie zawsze rozdzielnie mówiło... krótka odpowiedź roku 1564. [S. 1], 1564 – 21 k. sygn. A-F4. Estr. XIX, 207. Nie podaje bibliotek – informacja z Jochera i Maciejowskiego. Łukaszewicz Józef: Dzieje kościołów wyznania Helweckiego w dawnej Małej Polsce. Poznań 1853 s. 245 pisze: „Niesłychanie rzadkie dziełko. Od znaku D jest: Jana Kazanowskiego... odpowiedź krótka na list Jana Kalwina, którym wiarę, upominania niedawno wydanego u Polaków stwierdza przeciw Tablicy w Polszcze wydanej”. Por. poz. 4, 155. Dot. Grzegorza Pawła z Brzezin: Tabula de Trinitate. Kazanowski (+ 1591) arianin (zob. PSB XII, 255–256 – tamże omówienie w/w druku) wystąpił w obronie Grzegorza – była też łacińska wersja odpowiedzi Kalwinowi wydrukowana przed 14.09.1564 Contra Calvini admonitionem… Wacław Urban (autor biografii w PSB) sądzi, że można ją identyfikować z Liber contra trinitarios. [autor Joannes Cazanovius (taka forma i u Estr. XIV, 105), 1565] Posiada to dzieło (Na upominanie…) Biblioteka Kórnicka – wg Katalogu BK. T. 1. Polonica XVI w. zestawił Kazimierz Piekarski. Kraków 1929: wydane w Brześciu przez Cypriana Bazylika. 157. Torres Francis de: Francisci Turriani SJ contra Andream Volanum Polonum Calvini discipulum de Sanctissima Eucharistia tractatus… Paris: Sebastién Nivelle, 1577 – 270 s., Indeks k. nlb. 8. Estr. XXXI, 418–419 – były też wydania: Florencja 1725, Rzym 1576. Wiele odwołań do Kalwina jako Wolanowego mistrza, także polemizuje z nim – zob. indeks. Autor (1509–1584) jezuita hiszpański – zob. Sommervogel Charles: Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. P. 1. Bibliographie t. III. Bruxelles 1898 s. 111–125. 73 Wiesław Mincer 158. Bolsec Jérome-Hermés: Historia żywota, spraw i śmierci Jana Kalwina, zawołanego niegdy ministra genewskiego naprzód fran­cuskim językiem przez Hieronima Bolseka z Lugdunu napisana a teraz na polski język prze­łożona. Kraków: Druk. Andrzej Piotrkowczyk, 1583 – 84 k. Kacerstwo jako najcięższy grzech – Kalwin jako adwersarz pokoju i zgody chrześcijańskiej; wiele tu o Serwecie. Estr. XIII, 244. – nieco inny opis, powyższy wg egzemplarza Biblioteki Ossolineum [dostępny w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej]. Tłum. prawdopodobnie Szymon Wysocki SJ. Na k. tyt. nazwisko: Bolsek. Tyt. oryg.: Histoire de la vie, moeurs, actes, doctrine, constance et mort de Jean Calvin. Lyon: J. Patrasson, 1577 – 144 s. [oraz szereg wydań następnych – por. Cat. gén. XV, 365]. Nowy Korbut III, 392 jako tłumacza (za Estr.) podaje Kaspra Wilkowskiego. Omówienie por. poz. 254. 159. Campion Edmund: Dziesięć mocnych dowodów, iż adwersarze Kościoła Powszechnego w porządnej wierze dysputacji upaść muszą… [tłum.] Kaspra Wilkowskiego… [S.l.] 1583 – 91 s. Estr. XIV, 333–334: podobno było i tłumaczenie Skargi [Nieśwież 1584 ?]. Na ogół bardziej tu o Lutrze niż o Kalwinie – ten ostatni głównie w dowodzie 8: Paradoxa (s. 33–42). Od s. 61 „Krótka sprawa o autorze tych książek… Kaspra Wilkowskiego”. Autor (1540–1581) jezuita angielski. *160. Castellius Sebastian: Żywot Kalwina na polski język przetłumaczony. B.m.r.n.d. [ok. 1584]. Tłum. Jan Kiszka? Wg Estr. XIV, 81 – zaginione, takiego druku nie spotkał, zna tylko z notatki u H. Powodowskiego ‚Pochodnia...’ (1584) na s. 231. Właściwe nazwisko autora: Sebastien Chateillon, polemista, drukował w Szwajcarii i Niemczech, znane są jego: Contra libellum Calvini in quo ostendere conatur hae­ reticos jure gladii coercendos, esse. [s. 1. 1612] por. Cat. gén. XXVII, 492–495. Por. Szczucki Lech: Heterodoksja XVI wieku wobec problemu tolerancji religijnej. – Odrodz. Refor. Pol. 19:1974 s. 65–78 [Przedruk w tegoż: Nonkonformiści religijni XVI i XVII wieku. Warszawa 1993 s. 9–28] – tu omówiono szczegółowo dzieło Castellioni’ego [taka forma nazwiska]. Dotyczy to Kalwina: Defensio or74 Opracowania / Studies thodoxae fidei de sacra Trinitate contra prodigiosos errores Michaelis Serveti... ubi ostenditur ha­ereticos iure gladii coercendos esse. Genewa 1553. Zob. też Castellion, Seb.: O wierze, wątpieniu i tolerancji. Warszawa 1963 (w przedmowie passim o Kalwinie); Voisé W.: Sebastian Castellion. Warszawa 1963 (nr 249). Ra­czej wątpliwe, czy istniało takie dzieło. 161. Faunteus Laurentius Artur: Doctrina Catholica de Sanctorum invocatione & veneratione per theses explicata et contra Lutheranos, Calvinianos, caeteros­ que… defensa. Poznań: Wolrab, 1584 – 89 s. Właściwe nazwisko: Laurence Arthur Faunt, jezuita działający także w Polsce – Poznań, Gdańsk, Wilno). Passim sporo o poglądach Kalwina. Estr. XVI, 179 (tamże s. 177–179 wiele innych polemik Faunteusa, lecz nie dotyczących samego Reformatora.) 162. Łasicki Jan: Pro Volano et puriore religione adversus Antonium Possevinum... scriptum apologeticum. Vilnae 1584 – k. 3 nlb., 153 s. Dołączone do druku: Wolan Andrzej: Andreae Volani libri quinque con­tra Scargae Jesuitae Vilnensi... Wilno: Daniel z Łęczycy, 1584 – k. 15 nlb., 223 s. + 153 s. + 30 s. (Estr. XXXIII, 246–248). Tu m.in. obrona Bezy i Kalwina, także o śmierci K., przy której był. O Łasickim zob. PSB XVIII, 218–222, także (z czego korzystał Estreicher) Baliński Michał: Andrzej Wolan, jego życie uczone i publiczne. [W:] tegoż: Pisma historyczne t. 3. Warszawa 1843 s. 64/65 – przypisy. Szczegółowo omawia Pro Volano Henryk Barycz: Jan Łasicki: studium z dziejów polskiej kultury naukowej XVI wieku. Wrocław 1973 s. 118–122. Tamże też sporo o Kalwinie (zob. indeks) i o stosunku Łasickiego do Reformatora. Informacje o Genewie, Kalwinie, Bezie znajdują się w Pro Volano na s. 21, 23, 53, 79–84, 96, 109–116 (zob. też Index rerum s. 155). 75 Wiesław Mincer 163. Possevinus Antonius: Atheismi Lutheri, Melanchthonis, Calvini, Bezae, Ubiquatariorum, Anabaptistarum, Picardorum, Puritanorum, Arianorum, et aliorum nostri temporis haereticorum duo item libri... refutati ab... Vilnae: apud Joannem Velicensem, 1586 – 107 k. + indeks. Estr. XXV, 104. Passim o Kalwinie (zob. indeks) m.in.: o Trójcy Św., o dwóch osobach Chrystusa, o grzesznikach. Dostępne w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej. *164. Vega Emanuel: De vita et miraculis Lutheri, Calvini et Bez­ae. Vilnae 1586. Wg Bartla – Wilno 1620; Estr. XXXII, 284 podaje za Józefem Brownem: Biblioteka pisarzów assystencji polskiej Towarzystwa Jezusowego. Poznań 1862 z uwagą, że rzecz wątpliwa. 165. Wolan Andrzej: Apologia Andreae Volani ad calumnas et convitia pestiferae hominum sectae, qui se falso Jesuitae vocant. Wil­no: Daniel z Łęczycy, 1587 – k. tyt, 17 k. nlb. Estr. XXXIII, 240. Liczne odesłania do Kalwina. 165a. Jurgiewicz Andrzej: Mendacia et convitia evangelice Andreae Volani … ex Ipsos scriptis fideliter collecta et breviter reffusa. Vilnae: [b. dr.], 1588 – 150 s. + k. 4. Estr. XVIII, 674. Dostępne w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej. Passim wiele odwołań do Kalwina jako Wolanowego mistrza – z nim też szereg polemik. 166. Grodzicki Stanisław: Prawidła wiary heretyckiej. To jest okazanie, iż wodzowie kacerscy, nie Pismo Ś. Ale własny mózg swój za regułę albo prawidło wiary sobie mają… Wilno: Druk. Akad. SJ, 1592 – 236 s. Estr. XVII, 391 – szczegółowy opis egzemplarza z Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie zob. Kekelija A., Jasjulevič L.: Pol’skije staropečatnye knigi v vil’njusskich bibliotekach… – Krak.-Wil. Stud. Slawist. 2 (1997) s. 289–292. Głównie (co już w tytule) przeciwko Grzegorzowi z Żarnowca. O Kalwinie passim, 76 Opracowania / Studies szczególnie s. 39–40, gdzie o fałszywych przekładach; tu zwłaszcza o Biblii nieświeskiej i brzeskiej (s. 38), inne wzmianki (m.in. o predestynacji) s. 28, 30, 110, 212 i in. 166a. Jurgiewicz Andrzej: Quinti Evangelii professiones antiquissimi et celebrini nullus et nemo. Qui in Ecclesia mathematica, fugitiva … usque ad Lutherum, Zwinglium et Calvinum latuerunt e tenebris eruditi. Wilno: Daniel z Łęczycy, 1599 – k. 3 + 112. Estr. XVIII, 674–676. Było kilka wydań późniejszych (1602, 1603), także przekład francuski (Paris 1608). Estr. XVIII, 674–676. Dość typowa dla tych czasów polemika. Treść: Rozdz. 1 – że Apostołowie nie współtworzyli piątej Ewangelii „secundum Lutherum, Calvinum … et alios”, w tymże rozdziale omówienie poszczególnych artykułów Credo; Rozdz. 2–6 wg kolejności mówią o tym, że ani Apostołowie, ani ich następcy nie współtworzyli owej Ewangelii; podobnie też nie ma o niej mowy w Concilia Generalia, także u Ojców i Doktorów; nawet sami protestanci nie są tej ewangelii wyznawcami. Całość ujęta polemicznie, zwykle najpierw Luter, potem Kalwin i jego poglądy (np. s. 80 nn, gdzie o liście do króla francuskiego). Ale też wiele o luteranach i kalwinistach. o Kalwinie sporo passim. 167. Constitutia Kalwina walna przeciwko Katholikom w tej materiej a sam przeciw niej szpetnie grzeszy. [B.m.dr. XVII w.] 24 k. sygn. A2–D3 [bez końca]. Defekt (w Bibliotece Narodowej w Warszawie). Treść: Nauka Pierwsza Kalwina o Bogu; Nauka Druga; Czwarta; Piąta Kalwińska; Szósta Kalwińska; Siódma; Conclusia z tego wszytkiego [całość z katolickiego punktu widzenia; tu o predestynacji, z wnioskiem „Bóg katolicki jest wszechmocny, kalwiński nie”]; Pytanie Drugie [że żaden tak niezbożnie o Bogu nie trzymał jak Kalwin]; Pytanie Trzecie [ Jeśliż lepiej żadnego Boga nie znać, aniż w kalwińskiego wierzyć]; Pytanie Czwarte [ Jeśliż kto bacznie uczyni, gdy sektę Kalwińską dla takiej nauki jego opuści]; Świadectwa postronne przeciw niezbożności Kalwińskiej. U Estr. XXII, D. XI–XII notka: brak tytułu i końca… druk gocki XVII w. Tyszkiewiczów w Czerwonym Dworze – to ten sam egzemplarz. Być może au77 Wiesław Mincer torem jest Martinus Becanus? Por. tegoż: Bóg kalwiński. Wilno 1640 (Estr. XII, 440 – zaginione) oraz: Czyściec kalwinistów. Tł. Jan Jachnowicz. Wilno: Druk. Akad., 1639 (Estr. j.w. – także zaginione). Jest Becanusa: Theologia scholastica… Pars 1. Moguntiae 1619 – s. 158–160: fragment Caput 16: o różnicy co do predestynacji między pelagianami, kalwinistami i katolikami, gdzie m.in. „Deum Calvinistarum esse autorem peccati” (s. 159). 168. Wargocki Andrzej: Apologia przeciwko Luteranom, Zwinglianom, Kalwinistom … Kraków: Druk. Wdowy Jakuba Siebeneichera, 1605 – 542 s. Estr. XXXII, 198/199. Autor wielu innych polemik! Sporo o K. – zob. indeks; jest też s. 314–317: Kalwin [życie, gdzie zwroty „chłopca sobie dla sodomijej chował” itp.]. 168a. Marcin z Klecka: Proca na ministry i na wszystkie heretyki z piącią Dawidowych kamieni w tobole, z której tak stary jako i młody człowiek Kalwina, Lutra, Trydeitę, Pikarda, Ariana etc. prędko pożyje. Przez księdza Marcina ... Kraków: Wdowa Jakuba Siebeneichera, 1607 – 114 s. Wiele tu passim o Kalwinie. Już w wierszowanym prologu (s. 5) tekst: „Przypatrzże się Polaku, tym sprawom, cnotliwy // Co Kalwin z Bezą czynił, co Luter psotliwy”. Treść: Pierwszy kamień do procy: czy Kalwin i in. są wybrani jako Apostołowie; Wtóry... skąd Pismo S. i Ewangelie wzięli; Trzeci ... gdzie Kościół prawdziwy i ołtarz: u nas czy u ministrów; Czwarty ... czy Kalwin i in. mają prawo (kapłaństwo) do sprawowania sakramentów, Piąty ... czy K. i in. Takie ofiary czynią, jakie Zakon nakazuje. Appendix. Estr. XXII, 141 (przez X. Marcina proboszcza Kleckiego); Estr. XIX, 274 Klecka (z) Marcin. 169. Łaszcz Marcin: Crisis to jest rozsądek katolicki na Syncrisin Daniela Mikołajewskiego ministra zboru kalwińskiego w Radziejowie… Kraków: Druk. Mikołaja Loba, 1611 – 75 s. Estr. XXI, 104. Łaszcz (1551–1615) używał wielu pseudonimów, tu podpisany „X. Wojciech Słupski archidiakon włodzławski [sic!]”. Na s. 9 tyt.: Crisis to jest rozsądek katolicki o nauce dzisiejszych Ewangelików, Lutrów, Kalwinów 78 Opracowania / Studies i inszych nowowiernych [tak też odnotowuje Estreicher]. Inne jego polemiki raczej przeciw Lutrowi i Zwingliemu. Jest to bardziej polemika z Mikołajewskim [w tytule występuje jako Mikołajowski] i kalwinizmem, ale wiele tu i o samym Kalwinie passim np. (ciekawy) rozdz. 14: „Iż Luter i Kalwin byli Ariani” (s. 69–72). Dostępne w Polskiej Bibliotece Internetowej. 170. Przewodowski Hieronim: Judasz z potomstwem swoim, albo kronika rodzaju i roboty ministrów heretyckich…Kraków: Bazyli Skalski, 1611 – 2 k. nlb., 97 s. Estr. XXV, 355. Dwie części: o rodzajach oraz o robocie ministrów heretyckich. Zestawieni są tam: Lucyfer, Judasz, Piłat, Kalwin, Luter i in. Fragmenty o Kalwinie passim np., że bluźnił, że jest bez woli i pamięci, o sporach i wzajemnym okradaniu się z Lutrem. 171. Łukomski Andrzej: Obrona używania pod iedną osobą Sakramentu ciała y Krwie Chrystusa Pana. Przeciwko mylney nauce Ministrow Kalwinskich, Luterskich, y hussytow... Kraków: Druk. Andrzej Piotrkowczyk, 1619 – 2 nlb., 204 s. Estr. XXI, 524. Posiada to dzieło Książnica Miejska w Toruniu (sygn. 322), ale pod hasłem Łutkowski?. Rozdz. 8: Nowe a obłędliwe nauki Ministrowskie z strony tego najświętszego Sakramentu – s. 94–128: tam passim Kalwin et al. 172. Calovius Abraham [praes.]: Examinis fidei et doctrinae publicae ecclesiarum reformatarvm, ut vocari volunt... disputatio praeliminaris III. De fratribus Bohemis An sint Germana posteritas B. Hussi! et An Zvinglio-Calvinianis accensendi sint! Praeside Abraham Calovio s.s. theol. d. ejusdemq; p.p. Athen. Gedan. rect. et ad SS. Trin. past. respondente Samuele Morgenbessero Lusato in illustris Athen. Gedanensis Auditorio Theologico-Philosophico instituenda ad d. Decembr. CI) I)C XLVII. [Gdańsk]: typis Rhetianis, 1647 – [1] k., szp. 65–96, [1] k. Calovius (1612–1686) [zlatynizowana forma nazwiska Calov] był profesorem Uniwersytetu w Wittenberdze i znanym teologiem luterańskim. Dysertacja 79 Wiesław Mincer poświęcona jest głównie braciom czeskim, ale w kilku pytaniach [i odpowiedziach] passim o Zwinglim i Kalwinie (więcej o Zwinglim) m.in. na temat ich poglądów na sakramenty – zawsze jednak w porównaniu z husytami. 173. Pauli Adrianus: De Libertinorum haeresi, Cui Johannem Calvinum sua doctrina favisse, Jacobus Gaulterius … calumniose jactat Dissertatio prima … in … Marpurgensi Academia… Praeside Johanne Drocio … Marpurgi Cattorum: Typis Salomoni Schadevitzii, 1656 – 8 k. nlb. (sygn. B3). Estr. XXIV, 144/145. Autor Gdańszczanin, dedykacje polskie. Składa się z 5 części: 1. De simulatione religionis; 2. De Scriptura; 3. De uno Spiritu; 4. De Angelis; 5. De Homine. 174. Kwiatkiewicz Jan SJ: Fascinus a Luthero, Zwinglio, Calvino aliisque hae­ resiarchis tot animabus, populis, provinciis iniectus seu fraus eorumdem hae­ resiarcharum nova, facili, et dilucida methodo deducta per... Gedani: 1672. Estr. XX, 422. Toż: Typis Monasterii Olivensis 1673 k. nlb. 226; Ed. altera: Typis Monasterii Olivensis, excudebat Georgius Franciscus Fritsch, 1683 – 7 k. nlb., 452 s., Indeks 7 k. Tłum. niem.: Bethörung von Luthero, Zwinglio, Calvino und anderen Ertzketzeren. Aus der Lat. Sagan: Samuel Baeuern, 1674 – 586 s. – Estr. XX, 421. [Nowy Korbut II, 435 ale bez wzmianki o Kalwinie). Żył w latach 1630–1703, działał na południu Pol­ski – Kalisz, Lublin, Lwów, Sandomierz, Kraków. Opis treści wg wydania drugiego. O Kalwinie s. 17, 123, 215, 218, 219, 232, 237, 238, 245, 262. Polemika w stylu „novum Calvini Deum qui ex Diabolo sit”. Układ: Bóg; Chrystus; Pismo św.; Wiara; Zbawienie; Sakramenty; Kościół. W każdej części: a) Kalwin i kalwinizm, b) Luter, c) Zwingli. Głównie polemika z Institutiones. 174a. Węgierski Andrzej: Libri quatuor Slavoniae Reformatae continentes historiam ecclesiasticam Ecclesiarum Slavonicarum…. Amstelodami: apud Janssonio Waesbergios, 1679 – 586 s. Estr. XXXII, 291. Tamże (s. 289–291): Systema historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum… Trajectini [!] ad Rhenum [Utrecht] 1652 – wg Estr. wydanie z r. 1679 jest po części przedrukiem wydania z 1652 – s. 1–489 są 80 Opracowania / Studies identyczne. O Kalwinie passim (zob. indeks – zwłaszcza s. 62, 80, 84–86, gdzie o stosunkach z Polską, także o korespondencji. Głównie w rozdz. XIII księgi 1). Reprint z przedmową Janusza Tazbira: Warszawa: PWN, 1973 (Biblioteka Pisarzy Reformacyjnych nr 11). 175. Galatowski Joanicjusz: Alphabetum rozmaitym Heretykom … dla ich nauczania i nawrócenia do Wiary Katolickiej. Czernichów: Typografia Łazarza Baranowicza, 1681 – 6 k., 362 s. Estr. XVII, 11. Układ: Termin i odpowiedzi. Kalwin s. 127–128 – głównie o Eucharystii. 176. Hacki Jan Franciszek: Scrutinium veritatis fidei, quo in prima parte duo­ decim theologicis discursibus inquiritur. An non universarum a romana catholica ecclesia, atq; inter sese dissidentium hujus temporis religionum ex uno omnium principio, quod scilicet solum verbum Dei scriptum, exclusa catholicae ecclesiae autoritate, sit regula, norma, judexque fidei: Nullitas manifeste sequatur? In secunda vero parte veritas fidei solius romanae catholicae stabilitur. Oliva: Typis Monastetrii Olivensis, [1682] – 16 k., 280 s + Errata 2 k. Estr. XVIII, 6. Pars I Dicursus X Par. 2: De symbolo seu confessione Calviniana reformatorum (s. 58–66). Tu passim o samym Kalwinie, bardziej jednak o poglądach reformacji szwajcarskiej. Typowa jezuicka polemika. Było też wydanie: Scrutinium veritatis fidei, apologeticis … Oliwa 1691, gdzie to samo na tychże stronach (Estr. jw., gdzie opisano inne wydania z informacją, że Apologeticis 1680/81 było przekładem dzieła Jodocusa Kediusa (Jodoc Kedd SJ (1597–1657) niemiecki polemista religijny). O samym Hackim (1637–1696) zob.: Stromski Zbigniew: Pamięci godni: chojnicki słownik biograficzny. Bydgoszcz 1986 str. 25/26. 177. Lubieniecki Stanisław: Historia reformationis polonicae in qua tum Reformatorum, tum Antitrinitariorum origo et progressus in Polonia et finimus Provinciis narrantur. Freistadt: apud Johannem Aconium, 1685 – 10 k. nlb., 304 s. Estr. XXI, 432 (podaje datę druku 1682). Na początku – karty nieliczbowane: Vita auctoris. O Kalwinie passim (zwłaszcza Liber I cap. IV – początki, 81 Wiesław Mincer postępowanie Króla); s. 44–47 tekst listu Kalwina do Króla z 1555 r. Lib. 2 cap. 5 – sprawa Serveta i Gentile, s. 105–110 – Kalwin, także s. 126 w związku z Blandratą. Por. poz. 34 (wzm. o przekładzie polskim E. Burschego); był też przekład angielski: History of the Polish Reformation and nine related documents; translated and interpreted by George Hunston Williams. Minneapolis: Fortress Press, 1995 – XX, 995 s. (Harvard Theological Studies). Przedr. z przedm. Henryka Barycza: Warszawa: PWN, 1971 – 332 s. (Biblioteka Pisarzy Reformacyjnych nr 9). 178. Drogoszewski Piotr: Tarcza wiary Chrystusowej, którą uzbrojony Polak, łatwo może przytępić Oręża Lutrów osobliwie i Kalwinów … Warszawa: Druk. OO. Schyl. Piarum, 1708 – 472 s. [omyłkowo 1702]; Było też: Ochabowicz Wojciech: Tarcza wiary świętej rzymskiej katolickiej przeciwko różnym jej nieprzyjaciół impetom wystawiona albo teologia polska… Lublin: Druk. SJ, 1736 – k. nlb. 4, 608 + 4 k. nlb. indeksu (Estr. XV, 323). Według Estreichera (za Aprobatą tam umieszczoną) jest to dzieło Drogoszewskiego – tak jednak przerobione, że powinno uchodzić za pracę Ochabowicza. Układ alfabetyczny – o Kalwinie passim szczególnie w artykułach: „Obrazy” s. 403–342, „Predestynacja” s. 432–458. 179. Gengell Jerzy: Admiranda Zwinglii & Calvini tribus exposita tractatibus... Pragae: typis Univ. Carolo-Ferdin. in Collegio SJ, 1717 – 6 k., 134 s., Indeks 2 k. Estr. XVII, 92. Dedyk. Jakubowi Zygmuntowi Rybińskiemu wojew chełmińskiemu, aprobata Toruń 1713. Cz. Pierwsza dot. Zwingliego, druga i trzecia bezpośrednio Kalwina, jego błędów i kłamstw, braku pobożności itd. Są też ,Admiranda’ dot. Lutra i Jansenistów. 180. Caramuel y Lobkowitz Juan: Medicina salutaris contra insanam Calvini et Lutheri mentem id est Libellus controversus de Ecclesia... reimpressus... 1727. Kraków: Typis Univ Crac 1727 – 1 ark., 144 s. Esr. XXI, 363 – autor podpisany: Lobkowitz Johannes Caramelus. Jest także w Estr. XIV, 59 jako Caramelus. Duchowny hiszpański, teolog i matematyk 82 Opracowania / Studies (1606–1682) zob. Enc. katol. II, szp. 1326–1327. Jest to polemika z Lutrem i Kalwinem (zawsze ta kolejność), przy tym dość umiarkowana np. „Non est vera Calvinina religio”. Liczne cytowania różnych autorów. 181. Poszakowski Jan: Nauka pp. Dissidentów z Nauką Starodawnego Kościoła zniesiona. Wilno: Druk. Akad. SJ, 1733 – 49 k. (sygn. M5) Całość jest polemiką z poglądami Jana Kalwina – głównie o sakramentach, kulcie świętych, krzyżu itp. Sam Reformator stale i często cytowany; także o zależnościach od Augustyna. 182. Poszakowski Jan: O życiu i nauce Kalwina. [W:] tegoż: Historia Kalwińska o początkach, progresie i upadku tej sekty we Francji z różnych autorów... w części pierwszej zebrana. Warszawa 1747 s. 52–134. Polemika: Famian Strada 1749. Estr. XXV, 120–121, XXIX, 316–317, Nowy Korbut III, 117–118. Całość ma cz. 1–3 oraz jako 4. Historia luterska. Druk. JKM i Rzpl. S J 1747–1749. ‚O życiu...’ to Księga 2 cz. 1. Za­wiera rozdz. 1: O wychowaniu K.; 2: Genealogia Nauki Kalwińskiej; 3: Systema Religii Kalwińskiej. Rozdz. 1 to biografia, rozdz. 2 obejmuje okres od średniowiecza, omawia Berengariusza, Arnolda de Brixia, Abelarda, Waldensów i Albigensów, Wiklefa, Husa, Lutra i Bucera; rozdz. 3: 1. o usprawiedliwieniu, 2. o Eucharystii, 3. Inne kacerstwa w Institutio – wg alfabetu, ale bez komentarza. Jest w Polskiej Bibliotece Internetowej. W innych (licznych) polemikach Poszakowskiego (zob. Estr.) wiele wystąpień przeciwko „sekcie kalwińskiej” nic jednak o samym Reformatorze. 183. Kojałowicz Wojciech: Gruntowne Theologa rozmowy... a po­wtórnie do druku podane roku pańskiego 1758. Kalisz: Druk. JKM Koll. SJ, 1758 – kilka liczbowań. W tym jako ostatni: Dowód z Pisma Świętego, którym się gruntownie dowodzi, iż Marcin Luter i Jan Kalwin prawdziwymi byli heretykami – 18 s. Estr. XIX, 403. W Estr. XXI, 538–539 podano jako anonimowe: Dowód z Pi­sma S. ... Lwów: Druk. SJ, 1753 – 38 s. Por. Nowy Korbut III, 379–380. 83 Wiesław Mincer Bardziej tu o Lutrze niż o Kalwinie – z określeniami: „był Aniołem Ciemności i subtelnym Diabła instrumentem” (s. 7). Także dwa wierszyki o Kalwinie, łacińsko-polskie. Oto jeden: „Straszliwać śmierć Kalwinie lecz kara nie niniejsza, // Bo piekło a tym bardziej jest nader straszniejsza, // Żałujesz, żeś twe księgi pisał, ach! szkodliwie // Późny twój żal poprze­dza wieczna kara mściwie” (s. 16). Kojałowicz Wojciech Wijuk (1609–1677) jezuita, teolog, historyk i polemista religijny (Estr. XIX, 399–404), autor: O rzeczach do wiary należących rozmowy teologa … teraz świeżo w jedną książkę zebrane… Cz. 1–3. Kraków 1671; także (ale tu Estr.nie podaje bibliotek) tekstów łacińskich: Colloquia… cum ministro … Wilno 1635; Colloquia … cum politico … Wilno 1640; Colloquia … cum dissidente de religijne … Wilno 1667. Wszędzie tam passim i o Lutrze i o Kalwinie, nie tak jednak ostro jak w wyżej wymienionym Dowodzie. 184. Becanus Martinus: Kontrowersje z Kalwinem i uczniami jego o przeznaczeniu i usprawiedliwieniu człowieka, niegdyś językiem łacińskim ... napisane; teraz na polski język … przez Józefa Tołłoczkę SJ ... przetłumaczone. T. 1–4. Wilno: Druk SJ 1769–1770 – 525 s., 17 k.; 5 k., 217 s., 5 k.; 9 k., 351 s.; 4 k., 239 s. T. 1. Kontrowersje... o przeznaczeniu i usprawiedliwieniu człowieka; T. 2. ... o sprawiedliwości dobrych uczynków i pomocach łaski Chrystusowej; T. 3. ... względem tego pytania jeśli tenże jest Bóg kalwiński co i katolicki; T. 4. ... względem czyśćca. Estr. XII, 440–441. Rejestr w każdym tomie. Nazwisko autora: Van der Beeck, tu podpisany Marcin Bekan, au­tor m.in. 1) Tituli calvinistarum collecti... Moguntiae 1614; 2) Compendium manuale controversiarum huius temporis de fide ac religione. Paris 1626 i liczne dalsze wydania. Por. Cat. gen. IX, 761–766. 185. Leśniewski Stanisław: List w materii religii niegdyś do jednego P. Dysydenta pisany … Lublin: Trynitarze, 1784 – 166 s. Estr. XXI, 198. Także wydane pt.: Uwagi nad religią panów dyssydentów niegdyś krótko pod imieniem Listu w materii religii wydane … Przemyśl, 1792 – 229 s. (Estr. XXI, 199). O Kalwinie passim – polemicznie, zwłaszcza s. 23–24, 100–102, gdzie: „kalwiński Bóg gorszy niż diabeł”. 84 Opracowania / Studies 186. Kuyper Abraham: Disquisitio historico-theologica, exhibens Joannis Calvini et Joannis a Lasco de Ecclesia sententiarum, quam... defendet. Hague/Amsterdami: M. Nijhoff/F. Muller, 1862 – VI, 190 s. Zob: też opracowanie: Vree Jasper, Zwaan Johan. Abraham Kuyper’s Commentatio (1860): The young Kuyper about Calvin, a Lasco, and the Church. Vol. 1. Introduction, annotations, bibliography and indices; Vol. 2. Commentatio. Leiden: Brill, 2005 – XII, 256 s. + 404 s. (Brill’s Series in Church History; 24). Autorzy piszą tam (wg stopki wydawniczej): “In the Commentatio the 22-year-old Kuyper not only describes Calvin’s and a Lasco’ concepts of the Church, but also discusses them in the light of the Gospel. The Commentatio marks the beginning of modern a Lasco studies. The work also offers the initial impetus for the idea with which Kuyper would later exert great influence on Dutch nation and society: the Church as a free, democratic society of Christians, which manifests itself as a living organism in all spheres of life. The text, which has never been published before, is accompanied by historical and philogical introductions, annotations, and comprehensive registers, and throws surprising new light on the origins of Kuyper’s ideas. Moreover, this source edition is important for the study of nineteenth-century Reformation research”. Układ tego doktoratu Kuypera jest następujący: Pars 1: Kalwin s. 1–100; Pars 2:Łaski s. 101–174; Pars 3: Kalwin a Łaski s. 175–188; Tezy s. 180–190. Całość dostępna w Google Books. 187. [O projekcie pomnika Kalwina i o mniemanym jego potomku]. – Zwiast. Ewang. 1 (1863) nr 6 s. 95. Tylko wzmianka. 188. Otto Leopold: Kalwin Jan. [W:] Encyklopedia powszechna [Or­gelbranda]. T. 13. Warszawa 1863 s. 777–781. Autor podpisany L.O. Głównie życiorys. Zob. też: Kalwin Jan. [W:] S. Orgelbranda Encyklopedia powszechna. T. 8. Warszawa 1900 s. 45–46. 85 Wiesław Mincer 189. Diehl August Karol: Jan Kalwin. Teolog i reformator. – Zwiast. Ewang. 3 (1865) nr 1 s. 5–6; nr 2 s. 21–24; nr 4 s. 54–59; nr 5 s. 71–76; nr 7 s. 104–105; nr 9 s. 132–135; nr 11 s. 165–167; nr 12 s. 183–185; nr 14 s. 211–215; nr 16 s. 250–251; nr 17 s. 262–265; nr 19 s. 296–299; nr 20 s. 314–316; nr 21 s. 325–329; nr 22 s. 356–360. Kalwin a Polska, w tym fragmenty listów do Króla (1554–1555) por. s. 264–265, 296–299, 314–316, 325–326. Autor pragnął przedstawić życie Kalwina z okazji 300-lecia jego śmierci. Cechy szczególne i wielkość Kalwina to: 1) fakt, że jest, podobnie jak Luter, Reformatorem Kościoła; 2) ukształtowanie, utrwalanie i kontynuacja reformy; 3/4) znaczenie jego egzegezy i dogmatyki; 5) nauka o Kościele ważna nie tylko ze względu na system prezbiteralno-synodalny, ale i stosunek Kościoła do Państwa; 6) dążenie do jedności w Kościele. W zakończeniu o osobowości Kalwina. 190. Robitsch Mathias: Kalwin (Chauvin). [W:] tegoż: Historia Kościoła Chrystusowego potocznie opowiedziana dla nauki i zbudowania; tł. Władysław Jachimowski. Lwów 1867 s. 307–309. Popularne – z punktu widzenia katolickiego, stąd określenia „ponury i niewyrozumiały fanatyk”. 191. H. K. Kalwin i kalwinizm. [W:] Encyklopedia kościelna wyd. przez Michała Nowodworskiego. T. 9. Warszawa 1876 s. 376–388. Kryptonimu nie udało się rozwiązać – mógł to być ks. bp. Henryk Kossowski, współpracownik Encyklopedii. 192. Roget Amedee: Calvin et 1es églises de Pologne. – Étrennes chrét. 11 (1884) s. 94–122. Omówienie stosunków Kalwina z Polską na podstawie jego korespondencji. 86 Opracowania / Studies 193. Merle d’Aubigné Jean-Henri: Historia Reformacji szesnastego wieku; z franc. przeł. Jan Pindór. T. 1–2. Cieszyn: Ewang. Tow. Oświaty Lud., 1886– –1889 – VII, 352 s. + VIII, 320 s. + VI, 240 s. + IV, 261 s. Całość dostępna w Internecie w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej. Był także reprint wydany przez „Znaki Czasu” w 1991 r (t. 1–3). O Kalwinie t. 3 księga 12 rozdz. 9 s. 233–240 oraz passim. 194. Calvin Jan. [W:] Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana. T. 9/10. Warszawa 1893 s. 959–964. Artykuł niepodpisany. Odsyła do hasła: Kalwinizm. Tamże t. 33/34. Warszawa 1903 s. 491 podpisanego Ks. A.K.D. = Diehl August K., który był najprawdopodobniej także autorem artykułu o Kalwinie. Jest to obszerny życiorys i krótki wykład zasad – z oceną bardzo pozytywną i podkreśle­niem zasług teologicznych, literackich i językowych. 195. Brunetière o Kalwinie. – Zwiast. Ewang. 5 (1902) nr 4 s. 122–123. Informacja o odczycie o Kalwinie w grudniu 1901 r. wg streszczenia Francisa Chaponniere’a w Semaine Religieuse de Genève. Zasługi Kalwina wg au­tora polegają na nowym pojmowaniu religii, którą „intelektualizował”, „arystokratyzował” i „indywidualizował”. Nadto o wartościach literackich i wpływie na Pascala i Bossueta. 196. Hein Carl: Eine vermeintliche Schrift Calvins – ein Werk Johannes a Lascos. – Z. f. Kirchengesch. 24 (1903) H. 2 s. 323–325. Dotyczy: Breve et clarum doctrinae de coena Domini compendium (Opera... Vol. 9, 677–678. Corpus reform. 37), które porównuje z Łaskiego: Brevis et dilucida de sacramentis tractatio (Łaski: Opera, wyd. Abrahama Kuypera I, 97). Twierdzi, że jest to dziełko Łaskiego z 1551 r. 87 Wiesław Mincer 197. Hergenröther Joseph: Historia powszechna Kościoła Katolickiego. T. 11. Warszawa: Druk. Piotra Laskauera i S-ki, 1905 – VIII, 215 s. (Biblioteka Dzieł Chrześcijańskich) Rozdz. 1 A. d: Dalszy przebieg Reformacji w Szwajcarii. Kalwinizm – s. 125–134. O Kalwinie – „nie tak oryginalny jak Luter, był jednak systematyczniejszy i więcej naukowy”. Głównie tu jego życiorys i dogmaty: w poglądach Reformatora konsekwencja; za Wiklefem bezwarunkowa konieczność i absolutna predestynacja, także o wybraniu przez Boga i sakramentach. Krótko i dość obiektywnie. S. 143–166 o reformacji w Polsce. 198. Grabowski Tadeusz: Z dziejów literatury kalwińskiej w Polsce (1550– –1650). Kraków: Akad. Umiej., 1906 – 239 s. Odb. z Rozpr. Wydz. Filol. AU t. 43. Rozdz. I. Kalwin i jego znaczenie w dziejach literatur europejskich. S. 1–12 (250–261). Powołuje się na Brunetièra, wg którego Kalwin uczynił chrześcijaństwo intelektualnym, arystokratycznym i indywidualnym; zwraca uwagę na jego związki z filo­logią, charakteryzuje styl. Ponadto passim wiele tu o Kalwinie m.in. s. 29: K. a Łaski; s. 41–43: list K.; s. 47–50: K. i jego kontakty z Polską – korespondencja K.; s. 119–123: K. a Polska (w związku z synodem secemińskim w 1556 r.); s. 128–130: K. a Polacy – o zamiarze sprowadzenia K. do Polski, sprawa Blandraty. 199. Wotschke Theodor: Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen. Leipzig: M. Heinsius Nachfolg., 1908 – 443 s. (Archiv fur Reformationsgeschichte. Erg.bd 3). Rejestruje (bez przedrukowania) wszystkie listy z Opera Calvini związane z Polską – por. indeks pod Calvin; zawiera przypisy wielokrot­nie lepsze niż w w/w Opera. Wydał m.in. list Grzegorza z Brzezin por nr 137. Rec.: Przew. Bibliogr. (1908) s. 292–293; Bidlo Jaroslav – Česky Časopis Hist. (1909) s. 268; Bossert Gustav – Theol. Literat.-ztg. (1909) s. 275–297; Clemen O. – Z. f. Kirchengesch. (1909) s. 138–139; Brückner Aleksander – Pam. Lit. 9 (1910) s. 356–359; Hartleb Kazimierz – Kwart. Hist. (1910) s. 657–660. [Uwaga: sporo błędów w cytowaniu numerów listów z Opera Kalwina!] 88 Opracowania / Studies 200. Loesche Georg: Luther, Melanchton und Calvin in Österreich-Ungarn. Tübingen: J.C.B. Mohr, 1909 – XVI, 371 s. S. 231–306: Calvin und Galizien. Tu o Kalwinie w Polsce, głównie na podstawie jego korespondencji i prac Wotschkego. Także w bibliografii wykaz jego dzieł po polsku (s. 358) – na podstawie Estreichera; w Internecie dostępny tekst s. 230/231: Schlesien. 201. Nejman Adolf: Życiorys Jana Kalwina. Wspomnienie czterechsetnej rocznicy jego urodzin 10 lipca 1509 roku. Warszawa: Druk. Aleksandra Ginsa, 1909 – VI, 117 s. Spis rzeczy: I. Bieg życia Jana Kalwina aż do przybycia do Genewy (1509– –1563 r.), obejmujący jego urodzenie, kształcenie się i początki społecznej i reformatorskiej działalności; II. Pierwszy pobyt Kalwina w Ge­newie (1536–1538 r.), to jest, jego wspólna społeczna i reformatorska dzia­łalność z Farelem i innymi, kończąca się ich wspólnym wygnaniem; III. Po­byt Kalwina w Strasburgu 1538–1541 r., mieszczący w sobie parafialną i profesorską działalność, wyjazdy na Colloquia do rozmaitych miast w Niemczech, literacka praca, ożenienie się i powrót do Genewy; IV. Drugi pobyt Kalwina w Genewie 1541–1564 r., tj. jego ogólna reformatorska i społeczna działalność w tym mieście; V. Działalność reformatorska Kal­wina na zewnątrz Genewy; VI. Zgon Kalwina; VII. Kalwin jako reforma­tor ewangeliczny, w stosunku do Polski. Tu szczegółowe omówienie listu Kalwina do króla Zygmunta Augusta z 1554 r. (s. 88–93) i innych listów do Polaków. Także dobry wykład samej nauki Kalwina. List do króla por. poz. 33. Rec. A.W. [Aleksander Woyde] – Zwiast. Ewang. 13 (1910) nr l s. 26 – najciekawszy fragment o Kalwinie w Polsce, zarzut językowy: zbyt dużo prowincjonalizmów. 202. Stark Willy: Calvins Beziehungen zu Polen. – Refor. Kirchenztg. (Erlangen) 32 (1909) s. 290–291, 298–300. Popularne – więcej tu o kalwinizmie niż o Reformatorze. Omówienie (dość ogólnikowe) na tle rozwoju Reformacji w Polsce – do XVII w. włącznie. Nieco o liście do króla, arianach i polemikach religijnych. 89 Wiesław Mincer 203. Stark Willy: Calvin: ein Lebensbild. Ein Gedenkblatt zu seinem 400. Geburtstage. Posen: Evang. Vereinsbuchh., 1909 – 32 s. Treść: Jugend- und Stuienzeit (1509–1530); Hinkehr zum Evangelium und Wanderjahre (1530–1536); In Genf und Strassburg (1536–1541); Die Errichtung der Gottesherrschaft in Genf (1541–1546); Der Kampf mit der Libertinern (1546–1554); Genf, die Hochburg des Protestantismus, und Calvin, der Herold der Reformation in Europa; Des Reformators letzte Tage und Heingang am 27. Mai 1564. Popularne. 204. Wotschke Theodor: Calvins Beziehungen zum Posener Lande. – Hist. Monatsbl. f. d. Prov. Posen 10 (1909) nr 7 s. 101–111. W związku z 400-leciem urodzin Kalwina; oparte na jego korespondencji. Pierwszy, który dokładnie poznał Jego dzieło, to nauczyciel w po­znańskiej szkole parafialnej im. Marii Magdaleny – Grzegorz Pauli. W la­tach 1557/1558 przebywa w Poznańskiem Claudius Dorothius z Granval francuski hugenota, który tu szuka nowej ojczyzny – za jego pośrednic­twem też przenikają idee Kalwina. W Poznaniu przebywał także Lismanin. Mowa tu również o studiach Wielkopolan w Genewie u Kalwina (m.in. Piotr Sebastian Turnovius); także Jan Łasicki z młodymi Ostrorogami. W dal­szym ciągu o polskich kontaktach Bezy jako następcy Kalwina. *205. Hadorn Wilhelm: Znaczenie Kalwina dla historii i życia Ko­ścioła Protestanckiego; z upoważnienia autora przełożone i dla członków Kościoła Polskiego Ewangelickiego wydane przez K. Kowno: Assa, 1910 – 38 s. Tłum.: Konstanty Kurnatowski. Oryg.: Calvins Bedeutung fur die Geschichte und das Leben der protestantischen Kirche. Neukirchen 1909 – 24 S. Odb. z Refor. Kirchenztg. 32, 1909, 218–222, 226–229. W 4 częściach rozprawki (z okazji 400 rocznicy urodzin) autor przedstawia Kalwina jako reformatora, teologa, człowieka i chrześcijanina [informacja na podstawie oryginału niemieckiego, tekst polski posiada Litewska Biblioteka Narodowa w Wilnie]. 90 Opracowania / Studies 206. Hartleb Kazimierz: Stosunki kalwinów polskich z gminą szwaj­carską. Fragment z dziejów Reformacji. – Przew. Nauk. i Lit. 38 (1910) s. 10–26. Rec.: Grabowski Tadeusz. – Kwart. Hist. 26 (1912) s. 158–160. Oparte na korespondencji wydanej przez Wotschkego (por. poz. 199), którą też omówiono – passim o Kalwinie. 207. Schoneich Aleksander: Jan Kalwin. – Zwiast. Ewang. 12 (1909) nr 7 s. 207–212; nr 8 s. 235–238; nr 9 s. 265–266; nr 10 s. 297–299; 13 (1910) nr 1 s. 8–10; nr 2 s. 43–46. Podpisany A.S. Okolicznościowy – w związku z 400-leciem urodzin. Bez Kalwina niemożliwe jest zrozumienie wielu późniejszych kierunków religijnych (np. purytanizmu, independentyzmu, metodyzmu). Podkreśla niezłomność osobowości Kalwina (jego teologia – to granit ugruntowany na posadach zbawienia Bożego). Całość dość ogólnikowa. O Polsce w r. 1909 s. 298/9, r. 1910 s. 8/9 m.in. fragm. listu do króla (1554). Częste porównania z Lutrem – temu „oddajemy serca nasze”, Kalwin wzbudza cześć i szacunek. Różnice płyną ze względów narodowościowych, politycznych, charakteru i temperamentu. Ale głównie (predestynacja jest u obu) z pojęcia Boga, którego istotę przedstawiają przeciwnie. U Kalwina to Władca i Pan, u Lutra Ojciec. 208. X.R.J.: Kalwin Jan. [W:] Podręczna encyklopedia kościelna. T. 19/20. Warszawa 1910 s. 207–208. Kryptonimu nie odnaleziono w spisie autorów Encyklopedii. Być może jest to ks. Romuald Jałbrzykowski autor wielu artykułów w tej encyklopedii. 209. Hartleb Kazimierz: Kalwin a Polska. Stosunek do króla i możnowładców w świetle wzajemnej korespondencji. Lwów: Druk. Wł. Łozińskiego, 1912 – 23 s. Odb. z: Przew. Nauk. i Lit. 40 (1912) s. 87–92, 648–656, 761–768. Jest to omówienie korespondencji Kalwina m.in. z Zygmuntem Augus­tem, Lismaninem (który mu przesłał ‚Catalogus vivorum in Polonia insignium’), Tarnowskim, Radziwiłłem, Spytkiem Jordanem, Myszkowskim, Bonerem, Łużyńskim, 91 Wiesław Mincer Łaskim i in. Te stosunki listowne „w dwojakim one szły kierunku: początkowo w udzielaniu słów zachęty, po wtóre w miarę zacieśniania się węzłów znajomości, później przyjaźni, wchodził swym wpływem, stanowiskiem w sedno ruchu różnowierczego, łagodząc przeci­wieństwa i walki, i wtedy niejednokrotnie padały już gromy i napomnie­nia” (s. 9/10). 210. Tosio Tomasz: Znaczenie Kalwina w dziejach Reformacji: na dzień 27. maja 1914. roku tj. w 350-tą rocznicę śmierci reformatora. Cieszyn: nakł. Tow. ewangelickiego, 1914 – 11 s. Odb. ze „Słowa Żywota” . Przedr. uzupełniony ilustracjami zob. poz. nr 239. 211. Apfelstedt Otto: Calvins Bemühungen um die Reformation in Polen. – Protest. Monat. 20 (1916) H. 6 s. 177–185; H. 7 s. 202–209. W związku z zajęciem Królestwa Polskiego przez Niemców o roli Reformacji w Polsce, głównie o listach Kalwina do Króla, o działalności Jana Łaskiego, listach Bullingera, sprawie Blandraty. Opiera się na pracy Wotschkego (nr 199). 212. Kolbuszewski, Kazimierz: Postyllografia polska XVI i XVII wieku. Kraków: PAU, 1921 – 284 s. Wiele passim o Kalwinie (zob. indeks). Treść: Cz. I; Informacje o rozwoju reformacji w Polsce oraz osoby: Seklucjan, Trepka, Rej, Wujek, Malecki, Grzegorz z Żarnowca i in.; Cz. II. Różnice z wiekiem XVI oraz osoby: Kraiński, Dambrowski, Gdacjusz i in.; Zakończenie o znaczeniu postylli. O Kalwinie szczególnie: s. 8–10 o próbach uzgodnień wewnątrz obozu Reformacji; s. 14–15 o zainteresowaniu kalwinizmem w Polsce; s. 76 – Łaski a Kalwin, podobnie s. 80–82, gdzie mowa o Reju; s. 118–119 Wujek wobec tez Kalwina; s. 165 Grzegorz z Żarnowca w obronie Lutra i Kalwina; s. 198 Kraińskiego ocena ataków Skargi na Kalwina. 92 Opracowania / Studies 213. Kot Stanisław: Jana Tarnowskiego zerwanie z Kalwinem. – Refor. w Pol. (Warszawa) 1 (1921) nr 1 s. 65–67. M.in. list Tarnowskiego do Kalwina z 3.03.1560 [z taką datą w Ope­ra... Vol. 18 nie ma listu]. O Tarnowskim por. Nowy Korbut III, 330–334 (zwłaszcza s. 332). 214. Krynicki Władysław: Dzieje Kościoła Powszechnego. Wyd. 3 uzup. oprac. Władysław Szołdrski. T. 2. Włocławek: Księg. Powsz., 1925 – XVI, 365–825 s. § 140. Kalwin i rewolucja religijna w Szwajcarii francuskiej – s. 393–395. Było kilka wydań: od 1914 r. do czwartego w 1930 r. Opracowano stosunkowo obiektywnie – zawiera wykaz podstawowych tez Kalwina: 1–2 – o predestynacji; 3 – wiara i usprawiedliwienie; 4 – sakramenty; 5 – łaska; 6 – obecność Chrystusa w sakramencie ołtarza; 7 – organizacja Kościoła. 215. Doumergue Emile: Calvin en Pologne. [W:] tegoż: Jean Calvin: les hommes et les choses de son temps. Vol. 7. Lausanne 1927 s. 479–507. Wcześniej autor opublikował artykuł: Calvin en Pologne. – Rev. Theol. Philos. NS 6 (1918) s. 107–117. W omawianym tu tomie jest to: Livre 6. Le calvinisme dans le Monde. 1. Calvin en Pologne. Treść: I. Avant Calvin. 1. Les Vaudois et les Hussites en Bohème. II. Calvin et la Pologne. 1. Sigismond II Auguste; 2. Nicolas Radzivil et la Lithuanie; III. Premier paquet de lettres de Calvin pour la Pologne; 2. 1555. 29 déc. Premier paquet de lettres; 2. 1556. Progrès. Calvin appelé en Pologne; 3. 1557. Efforts pour l’union; IV. Second paquet de lettres; 1. 1558. 19 nov. Progrès de la réforme; 2. Les lettres; 3. 1559; 4. Socin et Calvin; V. Troisième paquet de lettres 9 juin 1560; 1. Calvin et Freres de Bohème; 2. Les lettres; 3. Lettres aux Polonais; 4. Deux autres traités; 5. Dédicace du Commentaire sur les Actes à Radzivil; 6. Lettres de Pologne à Calvin; VI. Quatrième et dernier paquet de lettres. 9 oct. 1561; 1. Les lettres; 2. Quelques réponses; VII. La fin; 1. La fatigue de Calvin; 2. L’apogée du protestantisme; 3. Les trois ennemies mortels du protestantisme polonais; 4. La disparition du protestantisme; VIII. Un épisode. Coligny et la Pologne. 93 Wiesław Mincer 216. Górski Konrad: Grzegorz Paweł z Brzezin. Monografia z dzie­jów polskiej literatury ariańskiej XVI wieku. Kraków: Pol. Akad. Umiej., 1929 – 296 s. Passim wiele o Kalwinie – zob. indeks. Szczególnie s. 13–21 – o lek­turach prac Kalwina u Grzegorza; s. 50–55 – polemika z Blandratą; s. 66–72 – list Grzegorza do Kalwina i nadal sprawa Blandraty. 217. Bronarski Alfons: Stosunki intelektualne polsko-szwajcarskie w ciągu wieków. – Prz. Wsp. 10 (1931) nr 111/113 s. 342–368. Cz. II dot. Epoki Reformacji (s. 347–353) – tam passim o Kalwinie. 218. Czterechsetlecie Reformacji Genewskiej. – Jednota 8 (1933) nr 12 s. 183–184. Tekst listu Komitetu Organizacyjnego w Genewie. 219. Kot Stanisław: L’influence de Michel Servet sur le mouvement antitrinitarien en Pologne et en Transylvanie. [W:] Autour de Michel Servet et Sebastien Castellion. Sous la direction de B[runo] Becker. Haarlem 1933 s. 72–115. Odb. Treść: I. Pierre de Goniądz, premier Apôtre des idées de Servet; II. La propagande de servetisme parmis les étudians polonais en Allemagne; III. Alphonsus Lyncurius Tarraconensis [= Matteo Gribaldi Moffa]; IV. Georges Blandrata et l’heritage de Servet; V. Jacques Paléologue, defenseur de Servet; VI. La tradition de Servet chez les Frères Polonais. Passim sporo o Kalwinie, jak i o postawach Polaków wobec spuścizny Serveta i ich ocen w tej sprawie. 220. Jelinek Emil: Sylwetka Kalwina na tle Reformacji. – Jednota 8 (1933) nr 12 s. 177–183; 9 (1934) nr 1 s. 7–10; nr 2 s. 20–22; nr 3 s. 35–38; nr 4 s. 51–53; nr 5 s. 73–79; nr 6 s. 88–90; nr 7/8 s. 99–101; nr 9 s. 114–117; odb. Warszawa: Druk. Wydaw., 1934 – 120 s. O niedociągnięciach reformowanej myśli Lutra (o Komunii Św.), o jednej kalwińskiej rodzinie (jak u Schoneicha): „Luter rozpoczął, Kalwin mistrzowsko... skończył”. Biografia Kalwina i szczegółowe (polemicznie w stosunku do katolicyzmu) omówienie Instytucji. Nie ukrywa błędów i wad Kalwina; za charaktery94 Opracowania / Studies styczną cechę jego myśli uważa świadomość ustawicznej bliskości Boga. Jego Bóg jest pełen miłości, ale nie tylko przebaczającej, lecz również świętej i sprawiedliwej (tu aluzja do Schoneicha – nr 207). Odbitkę posiada Biblioteka Jagiellońska. 221. [Czterechsetlecie] 400-lecie Reformacji Genewskiej 1536–1936 – Jednota 11 (1936) nr 3 s. 28–29. O obchodach w Genewie ze wzmianką o Kalwinie. 222. [Czterechsetlecie] 400-lecie Reformacji Genewskiej 1536–1936 z „Semaine Religieuse” przeł. ks. Ludwik Zaunar. – Jednota 11 (1936) nr 7/8 s. 88–91. Informacja o obchodach w rocznicę ogłoszenia ‚Zasad wiary chrze­ścijańskiej’ Kalwina. 223. Dilis Paweł: 400-lecie Reformacji w Genewie. – Szlakiem Refor. 1 (1936) nr 3/4 s. 16–18. Informacja o uroczystościach, wzmianka o liście Kalwina do Zboru Wileńskiego. 224. Jensen K.: Calvin und Laski (nach Calvins Briefen). – Refor. Kirchenztg. 86 (1936) s. 289–292. Omówienie korespondencji Kalwina z Łaskim. 225. Lechicki Czesław: „Instytutio” [sic!] Kalwina i jej znaczenie (w 400-lecie I wydania). – Jednota 11 (1936) nr 11 s. 151–160; nr 12 s. 170–175;12 (1937) nr 1 s. 4–5; nr 2 s. 12–13; nr 3 s. 20–21; nr 5 s. 36–37; nr 6 s. 45–46; nr 7 s. 52–54; nr 8 s. 61–63; nr 9 s. 69–70; nr 10 s. 77–78; nr 11 s. 85–86; nr 14 s. 106–107; nr 15/16 s. 115–118; nr 17 s. 130–132; nr 18 s. 142–143. Odb.: „Nauka Religii Chrześcijańskiej” Kalwina i jej znaczenie. War­szawa: Koleg. Kośc. Warsz. Parafii Ew.-Ref. 1938 – 167 s. – popr. i uzup. o przypisy. Rec.: Kesselring Rudolf – Prz. Ewang. (1938) nr 25, 26, 33, 34 – polemika z recenzją por. poz. 229. Historia powstania Instytucji (1534/35) i streszczenie rozdziałów. Francuska jasność i przejrzystość myśli, logiczne uporządkowanie 95 Wiesław Mincer oraz arystokratyczny wykwint. Psychika Kalwina jest krańcowo doktrynalna, co predestynowało go do takiego dzieła. Jest tu uniwersa­lizm i umiejętność syntezy dotychczasowych osiągnięć, pobożność spirytualistyczna i profetyczna, idealizm i symbolizm. Krytyczna zależność od Augu­styna. Filozoficzne podstawy teologii Kalwina – obce ideologii renesansowej. Nowoczesność w stosunku do Tomasza. Czy ta fatalistycznie-pesymistyczna nauka augustiańsko-kalwińska ma zawsze oparcie w Piśmie – autor zdaje się wątpić. Porównanie z Lutrem i Melanchtonem. Omówienie sakramentologii, nauki o łasce, chrystologii itd. Robi wrażenie, jakby tekst pierwotny miał obej­mować tylko to, co w nr 11 (1936) – potem rozszerzone. 226. N.: 400-lecie Reformacji Genewskiej. – Szlakiem Refor. 1 (1936) nr 1/2 s. 37–38. O uroczystościach w Genewie w rocznicę ogłoszenia „Zasad wiary chrześcijańskiej” Kalwina. Autor: Jan Niewieczerzał ? 227. Barycz Henryk: Stanisław Budzyński (zm. po 1593) pierwszy historyk reformacji polskiej. [W:] PSB III, 105–106. (1937). Jako sekretarz Lismanina wyjeżdżał do Szwajcarii pośrednicząc w przekazywaniu listów od Kalwina (z którym spotkał się osobiście) do Zygmunta Augusta i na odwrót. W 1557 po raz trzeci pojechał do Gene­wy, gdzie znów odwiedził Kalwina w towarzystwie Wojciecha Dłuskiego. Następnie (krótko) sekretarz Jana Łaskiego. Z czasem arianin. 228. Mosdorf Jan: Kalwin i jego dzieło. – Prosto z Mostu 3 (1937) s. 3. Przedr. – Myśl Pol. 2007 nr 31/32 s. 12. Jeden z cyklu artykułów o nowej epoce, rozwoju kapitalizmu i znaczeniu Kalwina na tym polu. Wg autora Kalwin był bardziej konsekwentny niż Luter; ważny był jego wpływ zwłaszcza w Holandii, Anglii i Stanach Zjednoczonych. 96 Opracowania / Studies 229. Jelinek Emil: Świecki pisarz o teologii Kalwina. Kilka uwag o książce Cz. Lechickiego i jej krytyce w „Przeglądzie Ewangelic­kim”. – Jednota 13 (1938) nr 19 s. 158–162; nr 20 s. 167–168; nr 21 s. 175–177; nr 23/24 s. 193–195; 14 (1939) nr l s. 6–8. Odb. War­szawa 1939 – 47 s. Dot. nr 225. Replika na recenzję Kesselringa: Lechicki swój cel osiągnął – praca jest rzeczowa i obiektywna. Omawia kolejno a) teodyceę; b) chrystologię; c) naukę o łasce; d) sakramentologię; e) eschatologię. Por. poz. 225. 229a. Dürrleman Valdo: La Pologne, le calvinisme et la liberté. Carrières-sousPoissy: “La Cause”, 1944 – 30 s. Rok wyd. 1944 przyjęto za Bibliothèque Nationale de France. Prawdopodobnie po raz pierwszy ukazała się ta praca w czasopiśmie La Cause 7 (1940) nr 3–6, w odbitce (późniejszej) także numeracja stron (23) 1 – (52) 30. Publikacja składa się z 3 części: I (s. 33–13) – obejmuje okres początków Reformacji w Polsce i tu wiele passim o Kalwinie, jego korespondencji z Polakami i królem. Cz. II i III doprowadza dzieje kalwinizmu polskiego do r. 1939, przy tym stale jest podkreślana polska tolerancja i wolność wyznaniowa. 230. Górski Konrad: W promieniu mecenatu Mikołaja Radziwiłła Czarnego. [W:] tegoż: Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w. Kraków 1949 s. 101–140. (Rozprawy Wydziału Filologicznego PAU; t. 68 nr 2). Rozdział III książki. S. 103–111 – o sprawie Blandraty i próbach Radziwiłła pogodzenia go z Kalwinem. Także o korespondencji Kalwina w tej sprawie. 231. Bochenek Jan: Nauka Hozjusza o Świętych obcowaniu w świe­tle sporów XVI wieku. – Polonia Sacra 4 (1951) z. 1 s. 26–70. W tym Cz. 1. I c: Nauka Kalwina. S. 43–47. Referuje (w sposób mało obiektywny) poglądy Reformatora – stwierdzenia typu: „Teksty te tłuma­czy w sposób wykrętny i sofistyczny”. O zacieśnieniu pojęcia świętych obcowania, o ich wstawiennictwie i kulcie świętych, o czyśćcu. Autor stwierdza podobieństwo argumentacji Kalwina z argumentacją Lutra 97 Wiesław Mincer 232. Niewieczerzał Jan: Sakrament Wieczerzy Pańskiej w Kościele Ewangelicko-Reformowanym. – Jednota (1955) czerwiec s. 6–26. Maszynopis powiel. O Kalwinie s. 17–23 – streszczenie wg Institutio. 233. Bohatec Josef: Budé und Calvin. Studien zur Gedankenwelt des französischen Frühhumanismus. Graz 1950. Rec.: Voisé Waldemar. – Kwart. Hist. Nauki 1 (1956) nr 4 s. 820–822. 234. Nowicki Andrzej: Wykłady z historii filozofii i myśli społecz­nej Odrodzenia. Warszawa: PWN, 1956 – 132 s. Kalwin s. 21–22 – ogólnikowe i ideologiczne, większa część krót­kiej notatki to cytat z Engelsa. Wzmianka o jego nietolerancji. 235. Zeeden Ernst Walter: Calvins Einwirken auf die Reformation in Polen-Litauen: eine Studie über den Reformator Calvin im Spiegel seiner polnischen Korrespondenzen. [W:] Syntagma Friburgense. Historische Studien Hermann Aubin zum 70. Geburtstag dargebracht am 23.12.1955. Lindau 1956 s. 323–359 (Schriften des Kopernikuskreises. Bd. 1). Rec.: Barycz Henryk – Rocz. Hist. 25 (1959) nr 2 s. 365–368; Labuda Gerard. – Prz. Zach. (1957) nr 2 s. 317. Praca oparta na korespondencji Kalwina z adresatami w Polsce z lat 1549–1563 – analiza tej korespondencji w następujących rozdziałach: 1. Zur kirchlichen Lage in Polen-Li­tauen; 2. Ziele und Formen reformierter Glaubenserziehung und Gesinnungsbildung; 3. Einwirkung der Reformation auf die politische Ordnung; 4. Sendungsbewußtsein und Intoleranz; 5. Zum Ausgang der polnischen Reformation; 6. Vom Quellenwert des Briefe Calvins. 236. Bainton Roland H.: Michel Servet, héretique et martyr, 1503–1553. Geneve 1953. Rec.: Chmaj Ludwik. – Odrodz. Refor. Pol. 2 (1957) s. 234–240. Obszernie o Kalwinie. 98 Opracowania / Studies 237. Buzek Andrzej: Historia Kościoła. Warszawa: Strażnica Ewangeliczna, 1957 – 391 s. Wydanie drugie – przeróbka poprzedniego: Cieszyn 1925. Rozdz. 13: Reformacja szwajcarska (s. 156–168); cz. 3: Kalwin i reformacja w Genewie (s. 160–165); cz. 4: Różnica pomiędzy reformacją wittenberską a szwajcarską. Tu głównie o różnicach w pojmowaniu komunii, i nauce o zbawieniu. Ale w istocie oba te kierunki (wittenberski i genewski) uzupełniają się. 238. Krenz Otto: Kalwin jako wychowawca. – Jednota 2 (1958) nr 10 s. 11–13, ilustr. O listach i o przyjaciołach Kalwina, o jego nawróceniu i pracy nad Institutio. Znaczenie karności i porządku jako istotnej części chrześcijaństwa 239. Tosio Tomasz: Znaczenie Kalwina w dziejach reformacji. – Jed­nota 2 (1958) nr 5 s. 12–14, ilustr. Przedruk (bez podania źródła), uzupełniony ilustracjami poz. nr 210. Popularne. Luter i Kalwin to dwaj uzupełniający się bracia. 240. Audytorium Kalwina w Genewie. – Jednota 3 (1959) nr 6 s. 7. O kościele Notre Dame-la-Neuve zwanym Audytorium, w którym Kalwin miał kazania, i o jego remoncie. Zob. też Jednota 5 (1961) nr 4 s. 105 – notka z fotografią o poświęceniu odrestaurowanego Audytorium. 241. Castiglione Tommaso Ricardo: Valentino contro Calvino. Il processo del «secondo Serveto» nel 1558, a Ginevra. [W:] Studia nad arianizmem. Red. Ludwik Chmaj. Warszawa 1959 s. 49–71. Dotyczy Valentino Gentile z Kalabrii, który przybył do Genewy w 1557 r. Używał przydomka ‚Cosentinus’, zwolennik antytrynitaryzmu, za poglądy uwięziony 9.07.1557. Wzmianka o nim w korespondencji Sarnickiego. 99 Wiesław Mincer 242. Gampert Rachel: Przed 400 laty. [Tłum.]. – Jednota 3 (1959) nr 6 s. 3–4, 8. W związku z uroczystościami w Genewie ogólnikowo o Reformatorze, jego bezkompromisowości, autorytaryzmie i zasługach. 243. Jelinek Emil: Predestynacja teologii Kalwina. (W 400 rocznicę ostatniego wydania „Instytucji”). – Jednota 3 (1959) nr 5 s. 3–5. Referuje dyskusję o znaczeniu predestynacji w systemie Kalwina; występują tu 3 stanowiska: 1) uważa się ją za naczelną zasadę tej teologii; 2) w systemie tym ma znaczenie drugorzędne; 3) pośrednie – jest koniecznym i niezbędnym członem tej teologii, ale nie centralnym. Predestynacja występuje także u Lutra, istotniejsza jest u Kalwina, który ją szczegóło­wiej opracował. Podano literaturę przedmiotu. 244. „Nauka religii Chrześcijańskiej” Kalwina. – Jednota 3 (1959) nr 9 s. 17–19. W spisie rzeczy podpisane: ‚Amicos’. Ogólnikowa informacja o powstaniu Instytucji, fragmenty przedmowy oraz fragmenty: O modlitwie; O predestynacji; O nauczycielach i sługach Kościoła. 245. Biéler André: La pensée économique et sociale de Calvin. Genève 1959. Rec.: Grzybowski Stanisław. – Odrodz. Refor. Pol. 5 (1960) s. 248–253. Ocenia książkę jako nowatorską, mimo przeidealizowania postaci Kalwina. 246. Rosen Edward: Calvin’s attitude toward Copernicus. – J. Hist. Ideas 21 (1960) s. 431–441. Polem.: Ratner Joseph: Some comments on Rosen’s Calvin’s attitude toward Copernicus. – [tamże] 22 (1961) s. 382–385; Repl. Rosen E. – [tamże] 386–388. Streszcz.: Copernicus and Calvin. – Sky & Telesc. 20 (1960) s. 271; Pokrzywnicki Jerzy: Kopernik i Kalwin. – Urania 32 (1961) s. 341. Wg Rosena wzmianki astronomiczne u Kalwina pochodzą z okresu przedkopernikańskiego, wskazuje też na źródło błędnej wiadomości o tym, że Reformator znał dzieło polskiego astronoma. 100 Opracowania / Studies Kalwin a Kopernik zob. też: nr 275, 278, 287, 295, 311. Warto tu zwrócić uwagę na publikację: Gerrish Brian Albert: The old Protestantism an the new: essays on the Reformation heritage. London/New York 2004; tam w cz. 3: The Reformation and the rise of modern science. Luther, Calvin and Copernicus – s. 163–178, 352–386 (nb. więcej tu o kalwinizmie, niż o samym Reformatorze). Stosunek Kalwina do heliocentryzmu zob. też: Wardęska Zofia: Teoria heliocentryzmu w interpretacji teologów XVI wieku. Wrocław 1975 s. 60–61, przypis 1 (Studia Copernicana; 12). 247. Stickelberger Emanuel: Działo się w genewskiej gospodzie: (Fragment powieści o Kalwinie). Przeł. O[tton] K[renz]. – Jednota 4 (1960) nr 3 s. 64–65. Fragment o spotkaniu młodego Kalwina z Farelem. Jest to przekład z Stickelberger E.: Calvin: eine Darstellung. Gotha 1931 s. 45–49. 248. Poršnev Boris Fedorovič: Kal‘vin i Kal‘vinizm. – Vopr. Ist. Rel. Ateizma 9 (1961) s. 261–290. Rec.: Urban Wacław. – Odrodz. Refor. Pol. 7 (1962) s. 200–201. Poršnev zwraca uwagę na ideologię polityczną Kalwina. 249. Voisé Waldemar: Sebastian Castellion 1515–1563. Problem wolności sumienia i tolerancji w epoce humanizmu i reformacji. Warszawa: Książka i Wiedza, 1963 – 175 s., 5 tabl. Passim wiele o Kalwinie (zob. indeks) zwłaszcza rozdz. II: Pod wpływem doktryny Kalwina i zerwanie z reformatorem. S. 28–57 [oraz] III.3: Sprawa Serveta i problem tolerancji. S. 92–123. 250. Bartel Oskar: Jan Kalwin (1509–1564). W czterechsetlecie śmierci. – Zwiastun 4 (1964) nr 13 s. 147–148. Popularne. Głównie życiorys. Jest to inna wersja (skrócona) nr 261. 101 Wiesław Mincer 251. Barycz Henryk: Voyageurs et étudiants polonais à Genève à l’époque de Calvin et de Théodore de Bèze (1550–1650). [W:] Échanges entre la Pologne et la Suisse du XIVe au XIXe siècle. Genf 1964 s. 67–137. Por. też wersja rozszerzona: Sto lat polskich studiów i podróży kulturalnych do Genewy (1550–1650). [Cz.] I–II. – Prz. Hum. 9 (1965) nr 3 s. 11–39; nr 4 s. 17–46; Toż: in tegoż: Z dziejów polskich wędrówek naukowaych za granicę. Wrocław 1969 s. 243–332 [passim o Kalwinie zob. indeks]. Treść: 1. Introduction; 2. Les premiers voyageurs; 3. Vers les rapports les plus étroits; 4. Dans la sphère d’influence de Théodore de Bèze. Le premier épanouissement des études polonaises a Genève; 5. La seconde vague de voyageurs et d’étudiants; 6. Declin de l’atrraction exercée par Genève, cité de Calvin; 7. Conclusion. Por. Jana Łasickiego polemikę z Possewinem (nr 162). Do s. 100 (rozdz. 4) informacje o pobycie Polaków w Genewie za życia Kalwina, w przypisach liczne informacje bibliograficzne. Zwinglianizm zaczął od­działywać na Polskę ok. 1530 r., pierwsze kontakty osobiste zaczynają się w latach 50-tych. Przed utworzeniem Akademii Kalwina (5.06.1559) przy­bywano do Collège de Rive, w którym uczyli Kalwin i Farel. Genewa przy­ciągała jako kolebka nowej myśli religijnej, odstraszał natomiast Polaków rygoryzm Reformatora. Organizację kalwinizm polski przejął z Genewy, w doktrynie jednak wiele elementów zwinglianizmu. S. 72 nn. informacja o Florianie Susłydze, oszuście i krętaczu, który przedstawiony był Kalwi­nowi – ten potraktował go poważnie. Także o wizytach genewskich Lismanina (s. 76 nn.), s. 78 o pobycie w Genewie Stanisława Silnickiego; od s. 79 o najciekawszym tu J. Łasickim, także o Abrahamie Zbąskim i studiach młodych Dłuskich, którymi interesował się sam Kalwin (s. 81–86). S. 86–94 o kontaktach genewskich Krzysztofa Trecego, który m.in. pod opieką Kalwina studiował teologię. W zakończeniu informacja o Polakach, któ­rzy uczestniczyli w uroczystościach żałobnych K. 252. Jelinek Emil: Geneza i charakter „Instytucji” Kalwina. – Jedno­ta 7 (1964) nr 5 s. 8–9. Artykuł podpisany pseudonimem – Jan Konar. O stosunku myśli Kalwina do Lutra i Augustyna. Atmosfera jego nawrócenia „stworzyła duchowe przesłanki genezy głównego jego dzieła”. 102 Opracowania / Studies 253. Jelinek Emil: Kalwin w gronie reformatorów. – Jednota 7 (1964) nr 5 s. 6–8, ilustr. Przedruk zob. poz. 410. Jest to właściwie omówienie stanu badań w dotychczasowej literatu­rze historyczno-teologicznej. Przedstawiono 3 stanowiska: 1 – traktujące Kalwina jako epigona Reformacji; 2 – widzące w nim najwyższe osiągnie­cie myśli teologicznej; 3 – pośrednie. Wszystkie uważa autor za uprosz­czone ze względu na skomplikowanie osobowości Reformatora. Za najtraf­niejszą uważa ocenę Hermanna Baukego (1922): Kalwin nie wybiera po­średniej drogi między Reformatorami, lecz przyjmując różne elementy, łą­ czy je genialnie w jednolity system. Nie tworzy „nowej nauki..., lecz nowy typ ewangelickiego chrześcijaństwa”. Omówiono tu wpływy Lutra, Melanchtona i Bucera na jego naukę, największy był bez wątpienia Lutra. Po­równano ich stanowiska m.in. w zakresie predestynacji, solafideizmu i in. Wg autora zasługą Kalwina „pozostanie, że nie poszedł w kierunku suro­wego determinizmu Lutra, ani też nie wstąpił na śliski teren inklinacji Bucera i Melanchtona w kierunku materialnej wolności człowieka”. Mimo podkreślania majestatu i chwały Boga – nie pomniejsza się tu ludzkiej wolności. 254. Jelinek Emil: Za cudze winy. – Jednota 7 (1964) nr 6 s. 9–10, portr. Autor podpisany pseudonimem: Rafał Czerniłłowicz. O katolickim obrazie Kalwina – od XVII w. do współczesności. W pierwszych latach (i do pocz. XIX w.) przypisywano mu jedynie nik­czemne i haniebne czyny, obarczając nawet cudzymi winami. Wspomina­jąc dzisiejsze, bardziej ekumeniczne, wypowiedzi autor z żalem zwraca uwagę na brak obiektywizmu w wypowiedziach współczesnej prasy pol­skiej (Tyg. Powsz., Słowo Powsz.). Zastanawia się, skąd pochodzą „farby z katolickiego obrazu Kalwina” – uważa, że jedynym ich źródłem jest Hie­ronim Bolsec (zm. 1584) karmelita, który znał go osobiście. Omawia się tu jego książkę z 1577 r. (por. poz. 158) i niektóre zawarte tam tezy. W zakoń­czeniu opisano ostatnie dni Reformatora. 103 Wiesław Mincer 255. Kalwin o sobie. Pamięci Kalwina. – Jednota 7 (1964) nr 7/8 s. 2. Informacje kronikarskie: o badaniach Richarda Stauffera nad kazaniami Kalwina; o obchodach w Gdańsku, Ferrarze i Frankfurcie nad Menem. 256. Lecler Joseph: Historia tolerancji w wieku Reformacji. Przeł. Lesława i Halina Kühn. T. 1–2. Warszawa: PAX, 1964 – 422 s.; 510 s. T. 1 s. 313–381: Księga IV. Reformacja w Szwajcarii i kontrowersja na temat tolerancji – w tym: rozdz. 1: Farel i Kalwin: Reformacja w Szwaj­carii Francuskiej s. 323–328; rozdz. 2: Stracenie Michała Serveta (1553) i polemika Castelliona z Kalwinem s. 329–365; rozdz. 3: Protestanccy uchodźcy włoscy w Szwajcarii oraz ich pisma na temat tolerancji s. 366–381 [tu jeszcze polemiki o Serveta]. 257. Biéler André: Mężczyzna i kobieta w etyce Kalwina; tłum. ks. Bogdan Tranda. – Jednota 7 (1964) nr 5 s. 9–12, ilustr. Przedruk zob. poz. 410. Rozważania nad pytaniem, czy w swej nauce o mężczyźnie i kobie­cie wniósł Kalwin coś oryginalnego w stosunku do swych poprzedników. A więc omówienie elementów oryginalnych w jego antropologii (zwłasz­cza w stosunku do tradycji rzymskiej), jak i analiza osiągnięć i środków reformacji moralnej przez niego zapoczątkowanej. 258. Namysłowska Alina: Jak pojmuję predestynację? – Jednota 7 (1964) nr 5 s. 12. Fatalizm Kalwina prowadzący do pesymizmu – próba innego spoj­rzenia (przez Ewangelię) na ten problem. 259. Tranda Bogdan: Po czterech wiekach. – Jednota 7 (1964) nr 5 s. 4–5, ilustr. Wstęp do numeru Jednoty poświęconego Kalwinowi. Paradoksalność jego cech – z jednej strony „był świadomy swej wielkości, trafnego sądu, chciałoby się powiedzieć – nieomylności” – z drugiej zaś strony cechuje go niezwykła skromność i przekonanie o znikomości własnej osoby (s. 4). Wyjątkowe miej104 Opracowania / Studies sce Kalwina w Kościele; mimo to żadne z jego dzieł nie stało się obowiązującą księgą wyznaniową. 260. Bartel Oskar: Calvin und Polen. – Rev. Hist. Philos. Relig. 45 (1965) nr 1 s. 93–108. Są to materiały Colloque Calvin – Strasbourg 1964, cz. 2. Osobno opublikowane [w:] Regards contemporains sur Jean Calvin. Actes du Colloque Calvin, Strasbourg 1964. Paris 1964 s. 253–268 (Cahiers de la Revue d’Histoire et de Philosophie Religieuses). Autor wspomina o poprzednich pracach na ten temat (głównie A. Rogeta zob. poz. 192), pisze jednak, że „Auf jeden Fall darf man nicht den Brief als Quelle geringschätzen, aber um besser die historische Wirklichkeit kennen zu lernen, das heisst das Gesamtbild der polnischen sozialen, kulturellen und wirtschaftlichen Verhältnisse, müssen wir so möglich auch nach anderen Quellen suchen und sie ausnützen” (s. 93). W gruncie rzeczy jest to przede wszystkim omówienie polskiej literatury tego problemu – por. też poz. 277. Podkreśla też konieczność opracowania polskiej bibliografii tego tematu jako uzupełnienia do pracy Wilhelma Nielsena (Calvin-Bibiographie 1901–1959. München 1961). 261. Bartel Oskar: Jan Kalwin. (W 400-lecie jego śmierci). – Posłannictwo 35 (1965) nr 1/2 s. 45–56. Głównie biografia ze wzmiankami o stosunku Kalwina do Polski. Uważa go za największego wśród teologów reformowanych. „Specyficz­nymi składnikami jego teologii są: nauka o predestynacji, testimonium Spiritus Sancti internum, nauka o potrójnym urzędzie Chrystusa, powiąza­nie Chrystusa z soteriologią” (s. 56). Przenika jego teologię zasada „Soli Deo gloria”. 262. Bartel Oskar: Zwingli i Kalwin a Polska. – Prz. Hist. 56 (1965) z. 4 s. 644– –650. Przedr. Zwingli i Kalwin w Polsce – Jednota 12 (1968) nr 2 s. 14–17. Głównie omówienie stanu badań (literatura w przypisach), bardziej o Kalwinie, ograniczone do XVI w. 105 Wiesław Mincer 263. Baszkiewicz Jan: Reformacja kalwińska. [W:] tegoż: Historia doktryn politycznych i prawnych. Cz. 2. Czasy nowożytne 1500–1800. Wrocław 1965 s. 113–138. Jest to § 3 rozdziału III: Ideologia polityczna Reformacji. O Kalwinie s. 115– –124: tu o majestacie i autorytecie państwa w jego poglądach, potępieniu rewolty (ale i o możliwości oporu), pesymistycznym poglądzie na naturę człowieka, stosunku do prawa itp. Wg autora charakterystyczną cechą kalwinizmu jest przemieszanie zadań kościoła i państwa. Był też szereg późniejszych wydań: Wrocław 1968, następnie razem z Franciszkiem Ryszką pt. Historia doktryn politycznych i prawnych. Warszawa: PWN, 1969, 1970, 1971 (wyd. 2), 1973 (wyd. 3 popr.), 1979, 1984. W wydaniu 1979 jako Rozdz. 8. Odrodzenie § 71. Reformacja kalwińska s. 197–201, gdzie podpunkty: A. Teologia i polityka; B. Republika oligarchiczna; C. Państwo i Kościół; D. Prawo. Treść w zasadzie ta sama. *263a. Proniewicz-Zalomay Jadwiga: The influence of the teaching of Luther and Calvin on the literary works of Mikołaj Rej. London 1965 – 324 s. Teza doktorska; posiada ją UCL Library – School of Slavonic and East European Studies, London. 264. Bosc Jean: Co może powiedzieć Kalwin dzisiejszym katolikom? Tł. Aniela Urbanowicz. – Concilium (1965/1966) nr 1/10 s. 317–320 Treść: I. Bezwarunkowe poddanie się Słowu; II. Ścisły chrystocentryzm; III. Instytucja w służbie wydarzenia. O trudnościach w rozróżnie­niu dzisiaj prawdziwych intencji i prawdziwego oblicza Reformatora. Owe trzy rozdziały uważa autor za zagadnienia najważniejsze. Całość jest prze­kładem dla polskiego wydania Concilium z wydania zagranicznego. 265. Jelinek Emil: Korespondencja Kalwina z Polską. – Jednota 8 (1965) nr 2 s. 9–11; nr 3 s. 6–7. W związku z wyborem Rudolfa Schwarza: Johannes Calvins Lebenswerk in seinen Briefen. T. 1–3 (1909, wyd. nowe Neukirchen 1961–1962) przedstawiono i omówiono listy Kalwina do Polaków: m.in. do Króla (Schwarz II, 469, 106 Opracowania / Studies II, 728), korespondencję z Radziwiłłem i in. Po­dano numery poszczególnych listów u Schwarza. Nowa wersja tegoż por. poz. 286. 266. Tazbir Janusz: Kalwin Jan; Kalwinizm. [W:] Wielka encyklo­pedia powszechna PWN. T. 5. Warszawa 1965 s. 393–394. Krótka biografia oraz omówienie doktryny – także o odmienności kalwinizmu polskiego. 267. Jelinek Emil: Sobory i Reformatorowie (w 450 roczni­cę Reformacji). – Jednota 11 (1967) nr 10 s. 20–23. Autor podpisany pseudonimem: Rafał Czerniłłowicz. Kalwin – s. 22: podobnie jak Luter ceni pierwsze cztery sobory powszechne. Księgi symboliczne Kościoła Ew.-Ref. idą po linii jego poglądów. Także o krytyce, której poddał on sobory w Institutio. 268. Michał Servet (1511–1553). Wybór pism i dokumentów. Opra­cował, wstępem i przypisami opatrzył Lech Szczucki. Warszawa: KiW, 1967 – 302 s., 10 tabl. (Rozprawy i Materiały / Polskie Towa­rzystwo Religioznawcze; Nr 9). S. 9–53: Wstęp L. Szczuckiego, gdzie obszernie o roli Kalwina w procesie Serveta. Nadto wśród tekstów jego korespondencja w tej sprawie (z różnymi osobami, także listy Serveta do K.). Także: Kalwin J.: Obrona prawowiernej nauki o Trójcy przeciwko straszliwym błędom Hiszpana Michała Serveta (styczeń 1554) s. 248–271 [fragment Defensio orthodoxae fidei... Genewa 1554] 269. Courvoisier Jacques: Kalwin o papiestwie. Tłum. ks. Bogdan Tranda. – Jednota 13 (1969) nr 10 s. 5–6. Przedruk zob. poz. 410. Poglądy te znajdują się głównie w Institutio w dwóch rozdziałach Księgi IV. Rozróżnia tu argumentację Kalwina przeciwko papiestwu – jako instytucji i przeciwko ludziom z nim związanym. W zakończeniu o dzi­siejszej problematyce ekumenicznej w tym zakresie. 107 Wiesław Mincer 270. Dom Kalwina. Oprac. I.N. – Jednota 13 (1969) nr 7/8 s. 10–11. Wrażenia z wycieczki do Noyon w Pikardii i zwiedzania domu Reformatora. [Autor: Ingeborga Niewieczerzał ?] 271. McDonnell Kilian: Liturgiczna koncepcja Kalwina i przyszłość liturgii rzymskokatolickiej. Tłum. z j. ang. Mieczysław Figarski. – Concilium (1969) nr 1/5 s. 125–132. Treść: I. Nauczanie w początkach XVI w.; II. Liturgiczna myśl Kal­w ina; III. Liturgia na Soborze Watykańskim II; IV. Zasada Kalwina o dwo­jakim przystosowaniu; V. Odwrót od liturgicznego centralizmu. „Słowa opowiadają śmierć Pana tym, których Słowo wezwało i zgromadziło. In­stynkt Kalwina w tej sprawie jest teologicznie zdrowy. Eucharystia i chrzest są również słowem, przepowiadaniem” (s. 132). 272. Meinhold Peter: Kalwinizm. Tłum. Wanda Mlicka. – Jednota 13 (1969) nr 7/8 s. 12–13. Jako kalwinizm rozumie autor „pochodzącą od... Kalwina, ideę kościelności, na której wycisnął on swoje niezatarte piętno”. Ogólnikowe omówienie jego nauki – o pracy dla chwały Boga (uznanej w świecie i wbrew światu), o odnowie Kościoła i idei „kościelności”, o jednostron­nym przedstawianiu nauki K., zwłaszcza problemów predestynacji i komu­nii. Także o urzędach, karności kościelnej i o sakramentach. 273. Niesel Wilhelm: Calvin-Bibliographie 1901–1959. München 1961. Rec.: Narzyński Janusz. – Jednota 13 (1969) nr 6 s. 12–13. Recenzent podaje uzupełnienia polskie. 274. Wierusz-Kowalski Jan: Jan Kalwin. [W:] tegoż: Reformatorzy chrześcijaństwa. Warszawa 1970 s. 249-271. Zwięzła biografia i wykład poglądów. Podkreśla, że wszystko u Kalwina (to w związku z jego akcesem do Reformacji) było „przemyślane, zimno wyrachowane, logicznie przedyskutowane” – i dalej – „Nie był pro­rokiem ani religijnym 108 Opracowania / Studies «entuzjastą», ale był fanatykiem z uporem kroczą­cym raz przez siebie wybraną drogą” (s. 252). O Institutio – jako o dziele wyrosłym z tego samego Odrodzenia francuskiego co Montaigne czy Rabelais. Mimo to różni się z tamtymi bardzo – Kalwin był przeciwnikiem epikureizmu, bliższy był ideałom mnichów niż humanistów. Zwraca się tu uwagę na problemy predestynacji, roli Boga w jego teologii, jak i pewne podobieństwa (paradoksalne) między nim a Ignacym Loyolą. Za dwie pod­stawowe zasady teologii Kalwina autor uważa: zasadę predestynacji oraz zasadę uznającą ziemski zawód jako służbę dla chwały bożej (s. 258). Podkreślono rolę kalwinizmu dla rozwoju kapitalizmu. Mowa tu także o je­go nietolerancji (sprawa Serveta). 275. Stauffer Richard: Calvin et Copernic. – Rev. Hist. Relig. 179 (1971) no 1 s. 31–40. Polem.: Rosen E.: Calvin n’a pas lu Copernic. – [tamże] 182 (1972) nr 2 s. 184–185; Repl.: Stauffer R.: Reponse… [tamże] s. 185–186. Autor nawiązuje do dyskusji (zob. poz. nr 200) i sądzi, że znalazł nowe rozwiązania dotyczące tego problemu ; Kalwin problem heliocentryzmu czy geocentryzmu znał i poddawał w niektórych sformułowaniach analizie teologicznej. Rosen w polemice podtrzymuje, że Kalwin tym zagadnieniem się nie zajmował. 276. Todd John M.: Reformacja. Przeł. Jan Stanisław Łoś; przekł. oprac. i uwagi bibliogr. przeł. Tadeusz Szafrański. Warszawa: Inst. Wydaw. Pax, 1974 – 386 s. Rozdz. 6–7 s. 287, 334–336: Kalwin. Zob. także passim przez indeks. 277. Bartel Oskar: Jan Kalwin i kalwinizm w Polsce, na Litwie i w Rosji (do 1917 r.). (Bibliografia). – Rocz. Teol. ChAT 14 (1972) z. 2 s. 5–27. Odb. Układ bibliografii: Źródła drukowane; Polska, wiek XVI; Wiek XVII; Wiek XVIII; Wiek XIX; Polska, wiek XX; Zbory; Szkolnictwo; Lit­wa; Kalwinizm w Rosji (do 1917 r.). Pozycji 260 – nie jest to liczba ścisła, opisy są często łączone i nie odpowiadają jakimkolwiek normom bibliograficznym. Niekiedy tylko odsyłacze od nazwiska, np. Rej por. Nowy Korbut itp. 109 Wiesław Mincer 278. Hooykaas Reijer: Calvin and Copernicus. – Organon 10 (1974) s. 139–148. Summary: I. A.D. White’s quotation in which Calvin is said to condemn Copernicanism as conflicting with the Bible, is spurious. II. Calvin’s conception of the Bible leaves the problem of the true cosmological system undecided and thus paved the way for the acceptance of Copernicanism. III. Several scholars of the early 17th century quoted Calvin’s Bible commentaries to demonstrate that arguments borrowed from Scripture against Coper­nicanism have no values. IV. Calvin rejected Copernicanism, not on Scriptural arguments but because of its being against the „order of nature” as revealed through „common sense” and the astronomical science of his days. 279. Jobert Ambroise: De Luther à Mohila: la Pologne dans la crise de la Chrétienité 1517–1648. Paris: Institut d’Études Slaves, 1974 – 483 s. Był też przekład polski: Od Lutra do Mohyły: Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517–1648. Warszawa: „Pax”: „Volumen”, 1994 – 333 s. O Kalwinie passim (zob. indeks): s. 89 Hosius wobec Kalwina; s. 121–129: V. 1. La révolte contre Calvin, gdzie o sporach z antytrynitarzami, Grzegorzem Pawłem z Brzezin i in.; s. 158: Kalwin wobec Polaków (tu o synodzie w Piotrkowie) itd. 280. Les Lettres à Jean Calvin de la collection Sarrau. Publ. par Rodolphe Peter et Jean Rott. Paris 1972. Rec.: Nir Roman. – Odrodz. Refor. Pol. 19 (1974) s. 212–214. Referuje historię kolekcji, wspomina o polonikach. 281. Conradt Nancy Marilyn: John Calvin, Theodore Beza and the Reformation in Poland [Ann Arbor: Univ. Microfilms Internat.], 1975 – 241 s. [Mikrofilm]. Jest to dysertacja doktorska autorki w University of Wisconsin 1974 r. Treść: I. Calvin and Poland, 1556–1560; II. Calvin and the problem of George Blandrata; III. Calvin and the Mediator controversy; IV. Calvin, Beza and the polish antitrinitarians; V. The role of Beza in the fight against Polish Anntitrinitarians; VI. Other polish correspondents of Beza in the 1560’s; VII. Beza, 110 Opracowania / Studies Thretius and Polish politics; VIII. Beza and Poland, 1575–1605; Conclusion; Bibliography. Autorce zależało na podkreśleniu roli Genewy w rozwoju protestantyzmu w Polsce. Praca wykazuje solidną znajomość polskiej literatury tego przedmiotu. 282. Niewieczerzał Ingeborga: Jan Kalwin 1509–1564. – Jednota 23 (1979) nr 10 s. 12–14. Biografia i zarys poglądów teologicznych. W zakończeniu przypo­mnienie słów K. Bartha: „Uznajemy w Kalwinie przykład czy wzór o tyle, o ile wskazał on Kościołowi swego czasu w sposób niezapomniany drogę posłuszeństwa... Prawdziwy uczeń Reformatora ma jedyną drogę postę­powania – być posłusznym nie samemu Kalwinowi, lecz Temu, który był mistrzem Kalwina”. Popularne. 283. Benedyktowicz Witold: Od placu św. Piotra do route de Ferney. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 11–14. Przedruk zob. poz. 410. Poświęcone, jak pisze autor, osobie i dziełu Kalwina – w perspekty­wie ekumenicznej: idzie tu o stały proces odnowy Kościoła – tego uczymy się od Reformatora. Za Maxem Weberem – o wpływie Reformacji na sto­sunki społeczne i gospodarcze – teologia Kalwina odcisnęła bowiem pięt­no na modelu społecznym i gospodarczym genewskiej civitas, etyka kal­wińska zaś kształtowała postawy i ideały twórców nowego kapitalistycz­nego ustroju. O wpływach na jego myśl, które wywarli Luter, Zwingli, Melanchton i Marcin Bucer, jak również Augustyn. Od niego bowiem za­równo Kalwin, jak i Luter, zaczerpnęli naukę o predestynacji. Nie zdominowała ona jednak nauki Lutra; w centrum dogmatyki reformowanej po­stawił ją kontynuator dzieła Kalwina i „ojciec kalwińskiej ortodoksji” Teodor Beza – zdaniem niektórych badaczy doktryna ta jest u Kalwina ważna, ale nie najważniejsza. Omówiono tu także prace Bartha i jego odnowę nauki o predestynacji: Barth jest tu najbliższy Kalwinowi „gdyż nie jest kalwinistą”. Znajduje się on w nurcie stale reformowanego Kościoła. 111 Wiesław Mincer 284. Bielec Aleksander: Jan Kalwin. (Pogadanki o historii Kościoła). – Rodzina 1980 nr 48 s. 14. Pseudonim: ksiądz Łukasz. Popularne. 285. Grabska Stanisława: Kłopot z problemem predestynacii – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 35–36. Przedruk zob. poz. 410. O możliwościach zbliżenia w zakresie eklezjologii i o głębokich różnicach w poglądach na predestynację. Dla Kalwina najważniejsze jest tu ukazanie wszechmocy i chwały Boga, idee te zaczerpnięte są jeszcze od Augustyna. Dla katolików podstawowy problem to nie wszechmoc a wszechmiłość Boża. Rozwiązanie tej trudności można, zdaniem autorki, znaleźć w starym wątku nadziei na powszechne zbawienie wszystkich ludzi (ta myśl u niektórych teologów prawosławnych). Można tę myśl o wszechmocnej miłości pogodzić z ideą Bożej rzeczywistej wszechmocy. Nadzieję stwarzają tu rozważania Karla Bartha. 286. Jelinek Emil: Kalwin a protestantyzm w Polsce. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 28–32. Przedruk zob. poz. 410. Poza ogólnymi wzmiankami omówienie listów Kalwina do Polaków (na podstawie wydania Rudolfa Schwarza z 1909 r.). Omówiono: listy do króla, Bonera, Radziwiłła, Tarnowskiego, Uchańskiego, Statoriusa, Sarnickiego. Mowa i o sprawie Blandraty. Jest to przedruk z książki: Z ufnością w przyszłość. Studia ekumeniczne. Red. Karol Karski [et al.]. Warszawa 1975 s. 45–54. Nieco zmie­niona wersja nr 265. 287. Marcel Pierre: Calvin & Copernic : la légende ou les faits ? La science et l’astronomie chez Calvin. – Rev. Réfor. 31 (1980) nr 1 (121) s. 1–204, 3 k. nlb. Zob. też tegoż: Calvin and Copernicus. – Philos. Refor. 46 (1981) s. 14–36. Uwaga: w wielu bibliotekach opisywane jako książka pod hasłem autorskim. Treść: 1. Calvin et l’ordre de nature; 2. Copernic et l’ordre du monde; 3. Calvin et Copernic: la Troisième Solution. Autor zwraca uwagę na dwie postawy wobec Kalwina: co zrobiłby lub co by powiedział, gdyby znał księgę astronoma; 112 Opracowania / Studies nie ma jednak na to żadnych dowodów – w dziele Reformatora brak jakichkolwiek odniesień do Kopernika. Wspominając dyskusję na ten temat (por. poz. 200) widzi dwie możliwe postawy w tej kwestii: 1. Kalwin nie znał De revolutionibus; 2. Znał, lecz optował raczej za geocentryzmem – mamy tu przy tym często różne interpretacje tych samych tekstów. Autor zwraca uwagę na możliwe trzecie rozwiązanie i pisze: „Telle est l’origine de la présente étude: lire et comprendre Calvin d’après lui-même … pour exposer …la troisième solution” (s. 9) – Kalwin znał dzieło polskiego astronoma, miał zawsze wiele szacunku dla nauk przyrodniczych, rozgraniczał jednak ściśle problematykę teologiczną i naukową. 288. Niewieczerzał Ingeborga: Jan Kalwin – reformator Kościoła. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 3–10. Przedruk zob. poz. 410. Nieco skrócona i zmieniona wersja zob. poz. 439. Zarys biograficzny. Głównym rysem osobowości – żywa i głęboka wiara, drugim – niezmiernie żywa inteligencja i szeroka wiedza. Wielką zasługą przypomnienie ludziom – iż ośrodkiem wiary chrześcijańskiej jest chwała Boża: Soli Deo gloria! 289. Skowronek Alfons: Jan Kalwin w oczach teologów katolickich. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 32–35. Przedruk zob. poz. 410. I. Ogólna orientacja teologiczna; II. Kalwin a Vaticanum II: 1. Kościół zdeformowany; 2. Istota Kościoła; 3. Struktury Kościoła: a. Kościół jako matka; b. Struktura służby; c. Problem kolegialności; d. Kwestia prymatu; e. Kalwin a Maryja. W badaniach katolickich nad Kalwinem widzimy zaskakujący zwrot w kierunku sympatii do poruszanej przez niego problematyki – tu trzy aspekty: 1) Wspólna podstawa teologii i pobożności kalwińskiej i katolickiej – chwała Boża; 2) Wielu teologów współczesnych (np. Yves Congar) zauważają u niego tylko jeden błąd: że nie jest katolikiem, nie określał on nigdy siebie ani swej teologii jako protestanckiej; 3) Uważa się, że Vaticanum II wyraźnie realizuje odnowę postulowaną przez reformatora. Kościół jest dla Kalwina ze swej istoty wspólnotą wybranych w Chrystusie występującą jako 113 Wiesław Mincer lud Boży i jako miejsce, gdzie działa Duch Boży: podobnie jest w Vaticanum II (różnica w poglądzie na predestynację). Również szereg punktów stycznych w poglądach na kolegialność i in. Nawet w kwestii prymatu możliwe są drogi porozumienia. 290. Tokarczyk Andrzej: Kalwinizm. [W:] tegoż: Protestantyzm. War­szawa 1980 s. 71–98. W tym o Kalwinie s. 71–82: jako intelektualne „dopełnienie” Lutra, jego krótka biografia i poglądy. Szczegółowiej omówione Institutio. Pod­kreśla się precyzję, logikę i sugestywność Kalwina, jak również jego szcze­rość. Stworzenie bardziej starotestamentowego niż nowotestamentowego wizerunku chrześcijańskiego Boga, zagadnienie predestynacji jako najbar­dziej charakterystyczny wątek jego doktryny. 291. Tranda Bogdan: Humanizm społeczny Jana Kalwina. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 18–22. Przedruk zob. poz. 410. Fragment przedrukowany w Jednota 45 (2001) nr 2 s. 18. Opracowane na podstawie książki André Biélera: L’humanisme social de Calvin, Genève 1961. Idzie tu o odpowiedź, którą dała Reformacja (a ściślej Kalwin), na pytanie o naturę człowieka i społeczeństwa. Potrafił on połączyć osiągnięcia humanistów z niezastąpionym wykładem teologicz­nym. Od poznania czysto antropocentrycznego usiłował przejść do pozna­nia pełnego człowieka, który ma swój punkt odniesienia w Bogu. Przypominając, że człowiek został stworzony „na obraz i podobieństwo Boże” stwierdza, że człowiek pozostaje tylko człowiekiem, podporządkowany jest swemu Stwórcy. Poza tą wolnością – przyjętą przez podporządkowanie się z miłości, jest tylko niewola. Kalwina cechuje pewien pesymizm; człowiek odzyskuje swe człowieczeństwo, gdy idzie śladami Chrystusa; mimo to uwikłany jest w sprzeczność między człowieczeństwem prawdziwym a wynaturzonym. Od stwierdzenia dynamizmu osoby ludzkiej przechodzi się tu do analizy struktury społeczeństwa i metod odnowienia różnych form, w jakich ono funkcjonuje. 114 Opracowania / Studies 292. Tranda Bogdan: Sprawa Michała Serweta. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 25–28. Przedruk zob. poz. 410. Kalwin nie miał racji sądząc, że herezja powinna być karana banicją i śmiercią, ale słusznie uważał, że zanegowanie Trójcy Świętej i boskości Chrystusa było rzeczą bardzo poważną, zagrażającą śmiertelnym ciosem ewangelii o zbawieniu i całemu dziełu Reformy Kościoła. 293. Tranda Zdzisław: Institutio Religionis Christianae. Oprac. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 14–17, ilustr. Przedruk zob. poz. 410. Historia powstania, wydań i omówienie zawartości. Jest to dzieło bardzo dojrzałe (pisał je mając 26 lat), już pierwsza redakcja zawiera cały system jego teologicznego myślenia. Wg Kalwina nie ma teologii, nie ma dogmatu ponad Pismo Święte, szczególnie podkreślona jest tu suwerenność Boga. Również do podstaw tej teologii należy prawda o usprawiedliwie­niu człowieka jedynie z łaski. Zarówno Kościół, jak i państwo podlegają obserwacji i osądowi Boga – prowadzi to do potrzeby solidarności ludzkiej. Podkreśla się znaczenie etyki społecznej. Wzmianki w zakończeniu o wpływach Lutra i Zwingliego. 294. Vischer Lukas: Koncepcja jedności Kościoła na podstawie listu Kalwina do kardynała Sadoleta. – Jednota 24 (1980) nr 7/8 s. 22–24. Jest to tekst wykładu wygłoszonego 26.05.1980 w Warszawie do reformowanych studentów teologii. Fragment przedrukowany w Jednota 45 (2001) s. 18 oraz w poz. 410. Ów list do kard. Jakuba Sadoleta, bpa Carpentras, opublikowany jest w Calvin J.: Opera... Vol. 5. Braunschweig 1866 szp. 385–416 (Corpus Reform. 33) razem z pismem samego Sadoleta. Datowany „Calendis Septembribus”, tj. 1.09.1539 r. Kładzie się tu nacisk na fakt, że Kalwin nie chciał, jak mu zarzucano, tworzyć nowego Kościoła, ale reformować Kościół istniejący. Przede wszystkim chodziło o przyjęcie za­sady o łasce prowadzącej do wolności, z czego wynikał szereg konsekwencji. A więc przede wszystkim, że Jezus Chrystus jest Głową Kościoła; Kal­win, nie wykluczając potrzeby pewnych form organizacyjnych, sprzeciwiał się ówczesnej koncepcji papiestwa. Dalej stwier115 Wiesław Mincer dzenie o pierwszeństwie w Kościele Słowa Bożego, przy czym Kalwińska wizja Kościoła była wizją wspólnotową. Wniosek trzeci to zdecydowany sprzeciw wobec takiej koncepcji Eucharystii, która nie gwarantowała rozwoju wspólnoty; chodziło o związanie Eucharystii z prawdą o łasce objawionej w Chrystusie. Dzisiaj nie zawsze cała ta argumentacja jest potrzebna. Autor przypomina, że w li­ście tym Reformator proponował zwołanie Soboru dla omówienia kwestii które wywołały Reformację. Wykład oparty jest na doświadczeniach eku­ menicznych autora. 295. White Robert: Calvin and Copernicus: the problem reconsidered. – Calvin Theol. J. 15 (1980) nr 2 s. 233–243. O peryferyjności zagadnienia geocentryzmu w rozważaniach teologicznych Kalwina (zob. też nr 246). 296. Szczucki Lech: Reformacja protestancka w dziele Abrahama Bzowskiego. – Odrodz. Refor. Pol. 26 (1981) s. 35–46. Druk. poprzednio w ‘Atti del convegno Baronio storico e la Controriforma’. Sora 1981. O Bzowskim (ok. 1567–1637) por. Nowy Korbut II. Warszawa 1964 s. 71–72; wydał w Kolonii ‚Annales ecclesiastici...’ t. 1–7 (1616–1630), t. 20–21 (1640–1672) [Estr. II, 492–500]. O ile ostro i obszernie potraktował Lutra, o tyle pobieżnie raczej Kalwina. Traktuje tego ostatniego inaczej, z pewnego rodzaju podziwem „zgrozą zabarwionym”. Pisał, że religia Kalwina stworzona została bardziej subtelnie i starannie przetworzona, nie brak tu jednak ostrych akcentów polemicznych (o Kalwinie por. s. 44–45). 297. Turnau Jan: Portret Kalwina (Zdaniem laika). – Więź (1981) nr 5 s. 127–130. Artykuł podpisany pseud.: Turian. Omówienie specjalnego numeru Jednoty – 24 (1980) nr 7/8. 298. Williams George Huntston: The Polish-Lithuanian Calvin during the ‘Superintendency’ of John Laski, 1556–60. [W:] Reformatio perennis: essays on Calvin 116 Opracowania / Studies and the Reformation in honor of Ford Lewis Battles. Ed. Brian-Albert Gerrish. Pittsburgh 1981 s. 129–158 (Pittsburgh theological monograph series, 32). Autor przyjmuje następującą periodyzację zainteresowania Kalwina Polską: 1 – to r. 1549 i dedykacja dla Zygmunta Augusta w komentarzu do Listu do Hebrajczyków; 2 – to okres kierowania Kościołem przez Jana Łaskiego (1556–60); 3 – to czas od śmierci Łaskiego do śmierci Kalwina. Mamy tu dobrą znajomość literatury polskiej przedmiotu (Williams pisał także o polskim anabaptyzmie 17 wieku). 299. Kumor Bolesław: Jan Kalwin. Powstanie Kościoła reformowanego. [W:] tegoż: Historia Kościoła. Cz. 5 § 169. Lublin 1984 s. 75–80. Treść: 1. Jan Kalwin, jego formacja i osobowość; 2. Powstanie Kościoła reformowanego; 3. Główne zasady teologiczne Kościoła reformowanego. Toż [przedruk] Lublin 2002. 300. Niemczyk Wiktor: Historia dogmatów. Przedr. wyd. 2. Warsza­wa: Semin. Duch. Kościoła Adw. DS, 1984 – 279 s. S. 242–249: 8. Znaczenie Kalwina w historii dogmatu. Na s. 242–244 – Butler [sic!], następca Kalwina. Omówienie Instytucji. Jak Bucer, tak i K., nie jest do pomyślenia bez Lutra. W dziedzinie idei najważniejsze miejsce u K. zajmuje nauka o wybraniu. Przedruk skryptu ChAT, maszynopis powiel. 301. Piwko Stanisław: Jan Kalwin: problem zła – zarys teodycei. – Arch. Hist. Filoz. Myśli Społ. 31 (1985) s. 109–139. Rés. Główny przedmiot teodycei Kalwina sprowadza się do refleksji nad trzema atrybutami Boga: wszechmocą, mądrością i dobrem. Atrybuty te poddaje Kalwin analizie, która wskazuje na ich związki z aktem stworzenia i z fenomenem zła w świecie. W systemie tym uniewinnienie Bo­ga jako domniemanego sprawcy zła jest możliwe jedynie za cenę pewnych paradoksalnych rozwiązań i przy użyciu argumentów niekiedy sofistycznych. Próbuje się tu wykazać, że w rzeczywistości dylematy te znaj­dują rozwiązanie na płaszczyźnie innej sfery medytacji w teodycei Kal­wina. Inspirowany zasadami metodologii nominalistycznej, zmierza on do wykazania, że akt stworzenia świata nie kończy się na „szóstym 117 Wiesław Mincer dniu” (jak w Genesis) – przeciwnie akt ten obejmuje całkowitą przyszłość świata, aż do odzyskania jego doskonałości początkowej. W takiej perspektywie hi­storia rodzaju ludzkiego i zło (z nim związane) nie mogą być pojęte ina­czej jak tylko jako „składniki” aktu stworzenia niepodzielnego ze swej natury, lecz „dzielonego” przez niedoskonały rozum ludzki. A więc (wg Kalwina) grzech pierworodny i jego skutki (zło na świecie) znajdują wy­tłumaczenie. W rzeczywistości bez upadku Adama i zła, które on spłodził, nie można by zdać sobie sprawy ze względności „doskonałości stworzo­nego bytu”. Por. poz. 246, 251. 302. Piwko Stanisław: Jana Kalwina próba teodycei. Fragm. książ­ki. – Odrodz. Refor. Pol. 30 (1985) s. 55–76. Rés. Por. poz. 301, 308. Kalwin filozoficzną dyrektywę poznania Boga i samego siebie (wziętą od Augustyna) uznaje za pretekst do budowy metafizyki – zamierzenia wypełniającego się na kartach jego olbrzymiego dzieła (s. 56). 303. Seidler Grzegorz Leopold: Przedmarksowska myśl polityczna. Kraków: Wyd. Liter., cop. 1985 – 642 s. § III.2. Religia i polityka s. 463–470: tu głównie o poglądach politycznych Kalwina i ich realizacji w Genewie. 304. Delumeau Jean: Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII wieku. T. 1: Narodziny i rozwój Reformy protestanckiej. Przeł. Jan Maria Kłoczkowski. Warszawa: „Pax”, 1986 – 363 s. Tyt. oryg.: Naissance et affirmation de la Réforme. Paris: PUF, 1965. Wiele o Kalwinie (zob. indeks) – szczególnie Rozdz. III. Kalwin (s. 74–96). 305. Tüchle Hermann, Bouman Cornelius Adrianus: Historia Kościoła. 3. 1500–1715. Przeł. Jerzy Piesiewicz. Warszawa: Pax, 1986 – 420 s., [48] s. tabl.: mapy. Tyt. oryg. Geschichte der Kirche. III. Reformation und Gegenreformation. S. 76–81 – Jan Kalwin – ujęcie bardziej biograficzne. Luter – to nowa teologia, Kalwin – nowy Kościół, nowy człowiek i jego instytucje. 118 Opracowania / Studies 306. Krüger Hans: Kalwin a Żydzi. Skrót. Oprac. Karol Karski. – Jednota 31 (1987) nr 9/10 s. 8–11. Przedruk w poz. 410. Rozważono wypowiedzi Kalwina w zakresie: Bóg i Żydzi; Żydzi wobec Boga; Bóg i chrześcijanie; chrześcijanie i Żydzi. W jego dziełach istnieje 180 fragmentów dot. Żydów, jego osobiste poglądy znajdują się wyłącznie w egzegezie tekstów biblijnych. Lud żydowski jest dla niego nadal ludem bożym, mimo szeregu zastrzeżeń. Mowa tu o Przymierzu między Bogiem a Izraelem, o występkach Żydów wobec Boga i stosunku do Chrystusa (są oni zgubieni, ale nie utracili prawa do zbawienia), także o ekskluzywizmie chrystologii K. Postawa Kalwina wobec Żydów zakłada konieczność prawdziwej tolerancji – wielokrotnie podkreśla wybranie ich przez Boga. W jego postawie jedynym kryterium jest Biblia. 306a. Mirewicz Jerzy: Smutny Reformator. Jean Calvin (1509–1564). [W:] tegoż: Marnotrawni synowie Europy. Londyn 1987 s. 168–173. Ponury obraz ponurego Kalwina, na którego poglądach zaważyły trudne przeżycia z dzieciństwa. Sprowadza się tu myśl Reformatora właściwie tylko do teorii predestynacji (autor wskazuje na odniesienia do pogaństwa), tak nietypowe w tym „humanistycznym” stuleciu. To „poniżanie” człowieka widoczne jest także w policyjno-teokratycznej idei państwa. Tendencyjne. 307. Piwko Stanisław: Antropologia filozoficzna Jana Kalwina – Odrodz. Refor. Pol. 32 (1987) s. 5–35. Rés. Refleksja antropologiczna Kalwina zorientowana jest zasadniczo na cele wyznaczane potrzebami teologii. Ten kontekst teologiczny skłania do instrumentalnego traktowania wyników antropologii. Por. poz. 308. 308. Piwko Stanisław: Filozoficzne aspekty doktryny Jana Kalwina. Warszawa: SGPiS, 1987 – 203 s. (Szkoła Gł. Planowania i Statysty­ki. Monografie, 238). Treść: 1. Teodycea. Uwagi wstępne; 2. Problem zła – zarys teodycei; 3. Antropologia filozoficzna; 4. Eklezjologia; 5. Organizacja Kościoła. Dialektyka stosunków Kościół–Państwo. Wg autora trudności tego opracowania polegały 119 Wiesław Mincer na: 1) olbrzymim dorobku drukowanym Kalwina; 2) bra­ku „kryterium interpretacyjnego” w postaci oficjalnego ‚Magisterium’. Uważa, że teologia w rozumieniu Kalwina jest „syntezą wiedzy objawionej, refleksji filozoficznej i poznania empirycznego w przedmiocie obej­mującym zarówno Stwórcę, jak i jego dzieło” (s. 5). Rozprawa jest próbą filozoficznej analizy problematyki teodycealnej, antropologicznej i eklezjo­logicznej. W związku z problematyką teodycei autor polemizuje z poglą­dami Ernsta Troeltscha, który kwestionował obecność myśli w tym zakre­sie u Kalwina, próbując przedstawić jego formułę teodycei. W zasadzie po­minięto tu myśl polityczną Reformatora. Por. poz. 301, 302, 307 – fragm. Przedr. por. poz. 338. Rec.: Maciuszko J. T. – Rocz. Teol.ChAT 31:1989 z. 1/2 s. 229–251; Veldhuizen Peter van. – Jednota 32 (1988) nr 8 s. 39–40. 309. Sągajłło Andrzej: Jan Kalwin. – Dobra Nowina (London) 38 (1987) nr 1 s. 14–18. Tekst przemówienia wygłoszonego na zebraniu Zrzeszenia Ewange­lików Polskich w Anglii (w 450 rocznicę wystąpienia Kalwina) Opraco­wany na podstawie niepublikowanej pracy R. K. Mazierskiego: Boża ręka. Tylko życiorys. 310. Sláma Vlastimil: O drogach Reformacji. Tłum. Jerzy Swobo­da. – Jednota 31 (1987) nr 2 s. 6–7. Bardziej niż o Kalwina chodzi autorowi o znaczenie i wpływ Refor­macji na dzisiejsze czasy. Ale o nim wiele passim. M.in. o podwójnej zależ­ności (od Słowa Bożego i od władzy Jezusa Chrystusa), co właśnie on uwydatnił. Także o zależnościach od Lutra i o Kalwińskiej odnowie Kościoła. 311. Kaiser Christopher B.: Calvin, Copernicus und Castellio. – Calvin Theol. J. 21 (1986) nr 1 s. 5–32 Treść: I. Ideas about the motions of the Earth in the mid-sixteenth century; II. Calvin’s derogatory comment on the idea that the Earth is in motion; III. Calvin and Castellio on the Socratic suspension of judgment; IV. Conclusions. Autor nawiązuje do dyskusji nt. Kalwin a heliocentryzm, (zob. poz. 246), zwłaszcza do pracy Staufera (zob. poz. 275) i pisze: „It is my intent in this essay 120 Opracowania / Studies to show that his remark was directed against Castellio rather than Copernicus and that it is based on a well-known passage in Cicero’s Academica” (s. 5). 312. Piechowski Jerzy: Prorok czy dyktator? Katowice: Śląsk, 1988 – 140 s., 19 tabl. Spis treści: I. Wieże miasta Noyon; II. U progu reformy; III. Począ­tek działalności; IV. Kalwin w Strasburgu; V. Genewa stolicą kalwinizmu; VI. Sprawy francuskie; VII. Sprawy polskie; VIII. Katechizm genewski; IX. Proces Bolseka; X. Cień Michała Serveta; XI. „Dla tej sprawy umrzeć mi przyjdzie”; XIII. Ostatnie lata; XIV. Twarze epok, twarze ludzi; XV. Sło­wo: uczciwość; XVI. Oblicza władzy; XVII. Osoba despoty; XVIII. Kal­win i Renesans; XIX. Ruch katarów glebą kalwinizmu; XX. Dalsze następ­stwa doktryny; XXI. Doktryna się utwierdza; XXII. Zwierciadło dyktato­ra. [Uwaga: pomyłka w numeracji rozdziałów]. Brak literatury! Stosunko­wo poprawna popularyzacja, bardziej biograficzna i „charakterologiczna”, mniej informacji o samej doktrynie, podkreślenie zasług Kalwina tak w filozofii państwa (poprzednik Monteskiusza), organizacji prezbiteriańskiej Kościoła, jak i wpływie na literaturę, zwłaszcza anglosaską. Był on przede wszystkim człowiekiem pióra, miało to dla niego znaczenie większe niż działalność polityczna. Czy był prekursorem egzystencjalizmu? Możliwe – w jego myśli wiele wewnętrznego rozdarcia (w etyce). Rec.: Tokarczyk Andrzej – Nowe Książki 1989 nr 5 s. 87–88; Maciuszko J. T. – Stud. Dok. Ekum. 5 (1989) nr 3/4 s. 139–140; tenże. – Rocz. Teol. ChAT. 31:1989 z. 1/2 s. 229– –251; Brańczyk Mirosław. – Tak i Nie 1988 nr 44 s. 15; Urban Wacław. – Prz. Hist. 80 (1989) nr 3 s. 623–624. 313. Chaunu Pierre: Czas reform. Historia religii i cywilizacji (1250–1550). Przeł. Jan Grosfeld. Warszawa: Pax, 1989 – 520 s. Tyt. oryg.: Le temps des Réformes. Histoire religieuse et système de civilisation. L’Éclatement (1250–1550). Paris 1975. W treści: Faza traktatów. Loci communes. Institutio Christianae Religionis – s. 462–464; [ Jan Kalwin] s. 476–490. Także passim por. indeks. 121 Wiesław Mincer 314. Michalski Sergiusz: Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej. Warszawa: PWN, 1989 – 369 s. (Idea i Sztuka: Studia z dziejów sztuki i doktryn artystycznych) O Kalwinie zob. indeks, ale głównie s. 107–141: poświęcono mu cześć rozdz. II: Stosunek Karlstadta, Zwingliego i Kalwina do problemu obrazów. Jest to wykład poglądów Kalwina w tym zakresie na szerokim tle jego teologii. On bowiem jako jedyny z Reformatorów nie działał pod presją faktów – jego teologia stanowiła zwarty i zamknięty system, może mniej oryginalny niż luterański, bardziej jednak spójny. Głosił przede wszystkim autorytet Boga – tworzenie obrazów to niezrozumienie Jego istoty. Ważna dla tego zagadnienia jest także jego chrystologia. Omówiono tu również uwagi Kalwina o wyglądzie kościołów. 315. Tokarczyk Andrzej: Jan Kalwin. Warszawa: Kraj. Ag. Wyd., 1989 – 205 s. (Religie Świata). Treść: I. Czekanie na reformatora; II. Humanista teologiem; III. Teo­log reformatorem; IV. Reformator dyktatorem; V. Sprawa Serveta; VI. Sto­sunek do Rzymu; VII. Kalwinizm w świecie; VIII. Kalwinizm w Polsce; Kalendarium; Bibliografia (s. 204–206). Popularyzacja i co aAutor szcze­gólnie podkreśla – nie w duchu ‚konfesyjnym’, co ma książce dodać war­tości. Zwraca uwagę na dotychczasowy brak monografii o Kalwinie. Luter miał więcej szczęścia, mimo że obaj odegrali doniosłą rolę w Reformacji. Luter był wcześniejszy, ale Kalwin był dopełnieniem jego i kontynuato­rem. Luter wydaje się autorowi sympatyczniejszy i bardziej ludzki. Ale Kalwin to mózg reformacji europejskiej. Podkreśla się tu jego „humanizm teologiczny i społeczny”. Sporo powołań na Marksa, więcej informacji bio­graficznych niż rzetelnej analizy poglądów. Nie najwyższego lotu to popu­laryzacja. 316. Tranda Bogdan: Genewskie katechizmy. [W:] Enc. katol. T. 8. Lublin 1989 szp. 959. Krótki artykuł o wydaniach Katechizmu genewskiego Kalwina z 1537, 1542 i 1545 r. Dołączona literatura. 122 Opracowania / Studies 317. Jaskóła Piotr: Udział Ducha w misterium stworzenia według Jana Kalwina. – Rocz. Teol.-Kanon. 37 (1990) z. 2 s. 59–68. Zsfg. Zob. też poz. 332. Treść: I. Duch chroniący przed unicestwieniem i chaosem; II. Duch gwarantujący stabilność kosmosu; III. Duch dający życie; IV. Próba oceny poglądów Kalwina. O zaniedbaniu w dotychczasowych pracach ko­ smicznego aspektu pneumatologii – Kalwin poświęcił temu problemowi wiele miejsca, rozważa on tajemnicę stworzenia w trynitaryzmie, widać też u nie­go pewne zalążki ewolucyjnych teorii powstawania świata. Autor podkreśla tu szerokość jego spojrzeń, otwartość w rozwiązywaniu wielu kwestii teologicznych. Podkreśla się też, że oparciem dla jego postawy było poj­mowanie suwerenności Boga i głęboka świadomość wielkości Boga. 318. Kraus Hans-Joachim: Aktualność teologii Kalwina. Tłum. ks. Waldemar Preiss. Cz. 1–3. – Jednota 34 (1990) nr 6 s. 7–10; nr 7 s. 13–15; nr 9 s. 12–14. Przedruk zob. poz. 410. Wykład wygłoszony w lutym 1990 r. w Kościele Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie. 319. Piwko Stanisław: Urzędy kościelne w nauce Jana Kalwina. – Jednota 34 (1990) nr 3/4 s. 5–7. Przedruk zob. poz. 410. Omówienie urzędu duchownego oraz doktorów i starszych. Wg au­tora w stosunku do idei regulatywnych nauki Kalwina „równie brzemien­ny w doktrynalne treści jest problem urzędu duchownego... Pytanie o isto­tę tego urzędu i o sens posługi duchownego... również wprowadza w samo centrum nauki religijnej kalwinizmu” (s. 5). Trzy funkcje duchownego to głoszenie Słowa, udzielanie sakramentów oraz nadzór nad przestrzeganiem karności. Doktorzy i starsi to urzędy pomocnicze – czuwają nad czysto­ścią doktryny (doktorzy) i czystością obyczajów (starsi). Apostolska funk­c ja duchownego polega przede wszystkim na „uobecnianiu samego Chry­stusa ukrytego w Słowie”. Także o znaczeniu instytucji duchownego w Kościele. 123 Wiesław Mincer 320. Polok Władysław: Bohaterowie wiary. Warszawa: „Znaki Czasu”, 1990 – 110 s. Rozdz. VII: Soli Deo gloria: Jan Kalwin (1509–1564); Działalność J. Kalwina w Szwajcarii; Znaczenie Jana Kalwina dla rozwoju Reformacji – s. 60–70. Popularne – s. 62–69 to dość szczegółowa biografia; jako zalety wymieniono tu głęboką i niezwykle żywą wiarę „w mądrość i miłość Bożą, posłuszeństwo i podporządkowanie się woli Stwórcy” – poglądy teologiczne omówiono tu dość ogólnikowo. 321. Frey Christopher: Etyka protestantyzmu od Reformacji do czasów współczesnych; przeł. Stanisław Cinal. Kraków: UJ, 1991 – 205 s. (Skrypty Uczelniane / Uniwersytet Jagielloński; nr 649). Tyt. oryg. Die Ethik des Protestantismus von der Reformation bis zur Gegenwart – maszynopis na zamówienie Instytutu Religioznawstwa UJ. III.5: Etyka Jana Kalwina (s. 50–57) [oraz] III.7: Wyniki etyki reformatorów (s. 61–62). Autor przedstawia tu pokrótce ówczesne stosunki, następnie dzieło Kalwina w zarysie, wreszcie podstawy jego etyki. Wg autora reformacja szwajcarska zmierzała szczególnie energicznie do zmiany sposobu życia ludzi (s. 61). Omówiono tu więc szczegółowo poglądy Kalwina na prawo i organizację społeczeństwa – na tle jego założeń teologicznych. 322. Sarwa Andrzej Juliusz: Jan Kalwin. [W:] tegoż: Herezjarchowie i schizmatycy. Poznań 1991 s. 134–139. Popularne. Fundamentem jego nauki była sola scriptura (za Lutrem), natomiast co do usprawiedliwienia przez wiarę (sola fides) nie zgadzał się z wittenberczykiem. Tu cytuje obszernie H. Tüchle’a, C.A. Boumana Historię Kościoła. Warszawa 1986 s. 78. 323. De Jong Peter Y.: A Reformation without deep roots: the story of the Reformed faith in Poland. – Mid-America J. of Theol. 8 (1992) nr 1 s. 3–71. Autor rozpoczyna od początków chrześcijaństwa w Polsce, passim o Kalwinie, głównie od s. 24, gdzie m.in. o korespondencji z królem (s. 20–24), 124 Opracowania / Studies doprowadzone do czasów współczesnych. W istocie to informacja dla cudzoziemców. 324. Pasek Zbigniew: Protestancki ethos pracy a chrześcijańska do­skonałość. – Znak 44 (1992) nr 446 (7) s. 82–89. S. 85–86: Jan Kalwin – m.in. tekst modlitwy Kalwina do odmawia­nia przed podjęciem pracy. Tu podstawowe wątki protestanckiej interpre­tacji pracy; jest ona częścią stanu – powołania i znakiem pomocy Boga dla chrześcijanina (s. 86). Praca jako probierz uczciwości wiernego, jako pod­stawowa dziedzina, w której ma się uzewnętrznić doskonałość chrześcijań­ska, w jej świetle widać jakość wiary. 325. Piwko Stanisław: Remarque sur la singularité de la morale chez Jean Calvin: de l’autorité de la Loi Divine. [W:] Aequitas, aqualitas, auctoritas. Red. Daniel Letocha. Paris 1992 s. 186–194. Przekł. pol. zob. poz. 441. 326. Williams George Huntston: The Radical Reformation. 3nd ed. rev. and expanded. Kirksville: Northeast Missouri State Univ. Press, cop. 1992 – XLVI, 1516 s. (Sixteenth Century Essays & Studies; vol. 15). I wydanie: Philadelphia, Westminter Press 1962. O Kalwinie w Polsce passim (zob. dobrze rozbudowany indeks) m.in.: s. 1035–1050 (bracia czescy, Łaski, synody); Kościół Reformowany – s. 997, 1002–1003, 1068–1069, 1013, 1021, 1033–1034. Liczna bibliografia w przypisach świadcząca o gruntownej erudycji autora. 327. Kubacki Jarosław: A może jednak... Kalwin? [1]. – Silva Rerum (Łódź) (1993) nr 1 s. 14–17. Cz. 1 – bardziej o Lutrze i Melanchtonie, o Kalwinie krótka wzmian­ka biograficzna, o jego charakterze i znaczeniu jako „systematyku doktry­ny reformacyjnej”. 125 Wiesław Mincer 328. Langhoff Johannes: Kalwińskie źródła współczesnej demokracji i kapitalizmu. Tłum. W[anda] M[licka]. – Jednota 37 (1993) nr 8 s. 5. Przedruk zob. poz. 410. Czy Kalwin (jak twierdzi Max Weber) jest odpowiedzialny za ukształtowanie się idei kapitalizmu? Nie – „teologiczne zasady kalwinizmu od­biegają daleko od emancypacyjnych dążeń kapitalizmu... akcentują suwerenność Boga i obdarzają ludzkie działania odpowiedzialnością przed Bo­giem”. Popularne. 329. Masson Hervé: Kalwin Jan (1509–1564); Kalwinizm. [W:] tegoż: Słownik herezji w Kościele katolickim. Przeł. z franc. Bożena Sęk. Katowice 1993 s. 159–162. Tyt. oryg. całości Dictionnaire des héretiques dans l’Église catholique. Éd. Sand 1986. Artykuł głównie biograficzny. 330. Siemianowski Andrzej: Filozoficzne podłoże rozłamu chrześcijaństwa. Wrocław: Uniw. Wroc., 1993 – 71 s. Zsfg. (Acta Universitatis Wratislaviensis. Filozofia; 13). O Kalwinie w rozdz. II: Zachodnia doktryna o przeznaczeniu – s. 24–40 (passim, w zestawieniu z Augustynem i Lutrem) oraz w rozdz. IV: Sprawa teologii naturalnej – s. 50–66 (szczególnie s. 56–58). 331. Zasady małżeńskie w kalwińskiej Genewie. [W:] Kronika kobiet. (Oprac. zespół pod kier. Mariana B. Michalika). Warszawa 1993 s. 228, ilustr. Bardzo zwięzłe omówienie poglądów Kalwina na małżeństwo, które to poglądy były, wg autorów, „patriarchalne i autorytarne”. 332. Jaskóła Piotr: Spiritus effector: nauka Jana Kalwina o roli Du­cha Świętego w misterium zbawienia: studium dogmatyczno-ekumeniczne. Opole: Wydaw. Św. Krzyża, 1994 – 300, [2] s. Bibliogr.[s. 279–293] Zsfg. Por. poz. 317, 342, 352, 356, 362. Rec.: Czajkowski Michał. – Collec. Theol (1996) nr 3 s. 205–208; Uglorz Manfred. – Rocz. Teol. ChAT (1998) z. l/2 s. 367–372; tenże. – Myśl Protest. 1997 nr 2 s. 52–54. W ‚Aneksie’ s. 295–300: 126 Opracowania / Studies Katalog dzieł zawartych w Joannis Calvini opera quae supersunt omnia. Treść: 1. Duch aktu stworzenia; 2. Duch a Chrystus – pośrednik zbawienia; 3. Duch nowego życia wybranych; 4. Duch eklezjalnej wspólnoty; 5. Duch sakramentalnego umocnienia w wierze. Przed­miotem studium jest pneumatologia Kalwina – ona bowiem, chociaż nie jest pojęciem centralnym, na równi z chrystologią spełnia rolę klucza do zagad­nień związanych z misterium zbawienia (s. 15). Pytania, na które stara się autor odpowiedzieć to m.in.: jak rozumieć pneumatologię K. wobec eksklu­zywnie rozumianej zasady „solus Christus”; jak się ma ta pneumatologia w stosunku do innych zasad „sola”. Wskazuje się tu również na oryginal­ność myśli Kalwina na tle porównawczym. Rozdział I ukazał rolę Ducha na początku historii zbawienia w związku z misterium stworzenia; rozdział II omawia wzajemne relacje między Duchem Św. a Jezusem Chrystusem – pośrednikiem zbawienia; rozdział III dotyczy Ducha jako Tego, który uobec­ nia Chrystusa i udziela Jego dóbr w sposób ukryty i bezpośredni; rozdziały IV–V mówią o wykorzystaniu „środków zewnętrznych”, którymi są Kościół „głoszący słowo Boże i sprawujący sakramenty”. Wniosek ostateczny: „We­ dług pism Kalwina udział Ducha Św. w misterium zbawienia wyklucza chry­ stologiczny monizm i ostatecznie nie pozwala na ekskluzywną interpretację zasady «solus Christus»” (s. 270). 333. Lipiński Roman: Łaska Boża a predestynacja w pracach Jana Kalwina oraz we współczesnej nauce Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce. [W:] Nauka – kościół – ekumenizm. Studia ofia­rowane księdzu Bogdanowi Trandzie. Red. Karol Karski. Warszawa 1994 s. 90–105. Wyjątki z pracy magisterskiej autora wykonanej w 1986 r. w ChAT. Treść: I. Wstęp. 1.1. Próba spotkania z myślami Jana Kalwina; II. Plan zbawienia, w którym łaska jest udzielana człowiekowi, czyli Przymierze łaski; II. 1. Szkic planu zbawienia; II.2. Jezus Chrystus – pośrednik Przymierza łaski; III. Poglądy Jana Kalwina; III. 1. Kalwin i Przymierze łaski; III. 1.1. Przymierze pośród innych tematów; III. 1.2. Podstawy Przymierza; III. 1.3. Historyczna realizacja Przymierza; III. 1.4. Jedność Przymierza; III.2. Porządek wprowadzony przez Boga w akcie Stworzenia; III.2.1. Po­rządek łaski; III.2.2. Zakłócenie porządku 127 Wiesław Mincer łaski; III.2.3. Predestynacja; III.3. Czy to jest niespójne? Próba odpowiedzi. Trzy konstrukcje myślowe; III.3.1. Podwójna wola; III.3.2. Podwójne przyczyny; III.3.3. Skutki wła­ściwe i przypadkowe; III.3.4. Sytuacja człowieka po upadku w grzech; IV. Próba współczesnego spojrzenia na problem predestynacji. V. Zakoń­czenie. III.2.3 – streszczone wg Delumeau J.: Reformy chrześcijaństwa (zob. poz. 304); IV – cytat ze Stanisławski Boh­dan: Zarys nauki Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. – Jednota 17 (1973) nr 7/8 s. 5–9. M.in. próba interpretacji pewnych, pozornych, nie­spójności w tekstach Kalwina. 334. Weber Max: Etyka protestancka a duch kapitalizmu; tłum. Jan Niziński. Lublin: TEST, 1994 – 193 [6] s. Podstawa wydania: Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus. Tübingen 1934. O Kalwinie passim (zob. indeks, głównie w rozdz. II: Etyka zawodowa ascetycznego protestantyzmu (s. 77–144). 335. Jaskóła Piotr: Nauka Jana Kalwina o Wieczerzy Pańskiej. – Rocz. Teol. (Lublin) 42 (1995) z. 7 s. 87–102. Zsfg. Treść: I. Formowanie się poglądów Reformatora; II. Znak cielesny a rzeczywistość duchowa; III. Duchowa communio z ciałem i krwią Chrytusa; IV. Próba oceny nauki Kalwina. Autor sądzi, że Kalwińskie „pojęcie Eucharystii wydaje się mieć za dużo pneumatologii i za mało chrystologii” (s. 101). W zakończeniu omówiono dzisiejsze katolickie oceny poglądów Kalwina, widząc w nich szereg zbieżności. Jednak rozumiał on pojęcie transubstancjacji fizycznie i materialistycznie, nie zaś jak np. św. Tomasz – metafizycznie. Nie przyjmował lokalnej obecności Chrystusa w postaciach eucharystycznych, wykluczał Jego „wszechobecność”. Podkreśla się tu platońskie rozumienie substancji przez Kalwina i wpływ tego w omawianym problemie. W doktrynie tej ścierają się symboliczne i realistyczne rozumie­nie Wieczerzy Pańskiej. Jednak nie zaprzecza on realnej obecności jako ta­kiej, mimo odrzucenia rozumienia katolickiego i luterańskiego. Zasługą Kalwina jest uwolnienie sakramentologii od ujęć reistycznych. 128 Opracowania / Studies 336. Jaskóła Piotr: Sakrament chrztu według Jana Kalwina. – Resov. Sac. 2 (1995) nr 2 s. 37–45. Treść: Sakrament inkorporacji w Chrystusa i Kościół; Sakrament przy­mierza; Sakrament wiary i zbawienia. Omówiono głównie na podstawie Institutio. 337. Johnson Paul: Historia chrześcijaństwa; przekł. Leszek Engelking [et al.]. Gdańsk: ATEXT, 1995 – 595 s. Tyt. oryg. A history of Christianity, 1976. Cz. 5: Trzecia siła (1500–1648) – tam o Kalwinie passim (zob. indeks, szczególnie s. 319–323). Tu o jego wykształceniu i oczytaniu, o predestynacji (od Augustyna), o organizacji społeczności kościelnej; także o sprawie Serveta. 338. Piwko Stanisław: Jan Kalwin: życie i dzieło. Warszawa: Wydawnictwo Semper, 1995 – 176 s. Treść: I. Jan Kalwin – człowiek i organizator Kościoła; II. Teodycea. Uwagi wstępne; III. Problem zła – zarys teodycei; IV. Antropologia filozoficzna; V. Eklezjologia. Znamiona Kościoła widzialnego: a) Słowo Boże; b) Sakramenty: Sakrament chrztu. Sakrament Wieczerzy; VI. Organizacja Kościoła. Dialektyka stosunków Kościół–państwo. W studium o „Filozoficznych aspektach doktryny Jana Kalwina” (por. poz. 251) dokonano anali­zy doktryny religijnej Kalwina. Autor postanowił wpisać ten obraz w „chro­nologię dokonań pisarskich Reformatora oraz w realia historyczne czasów, w których tworzył...”. Cz. 1 niniejszego opracowania jest próbą realizacji zamierzenia. Cz. 2 (od 2 rozdziału) to reedycja nr 308. 339. Tranda Bogdan: Kalwin a nauka. [W:] Nurty chrześcijaństwa: materiały z wykładów. Red. Mariusz Dobkowski, Sławomir Kosieński. Warszawa 1995 s. 68–84. Od s. 75 dyskusja, głównie o predestynacji. Tyt. nieco mylący, gdyż nie chodzi tu o stosunek Kalwina do nauki, lecz o jego poglądy teologiczne, ściślej – naukę wiary. Całość przedstawiona dość ogólnie. 129 Wiesław Mincer 340. Coats Catharine Randall: Subverting the System: D’Aubigné and Calvinism. Kirksville 1990. Rec.: Teresa Bela. – Odrodz. Refor. Pol. 40 (1996) s. 150–153. Autorka stawia tezę, że d’Aubigné wykraczał poza paradygmat estetyki kalwinizmu, będąc równocześnie żarliwym jego wyznawcą. Wiele tu o kalwinizmie, lecz także o niektórych szczegółowych poglądach samego Kalwina i różnych interpretacjach. 341. Hart Michael H.: Jan Kalwin. [W:] tegoż: 100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje ludzkości. Z ang. przeł. Piotr Amsterdamski. Warszawa 1996 s. 219–222. Tyt. oryg. The 100. A ranking of the most influential persons in history. Cox and Wymanns Ltd. 1978. M.in. o purytanizmie i nietolerancyjności Kalwina; główny jego wpływ widzi w zakresie ideologii. Tu także o predestynacji. Podkreśla znaczenie Kalwina dla powstania protestanckiej etyki pracy. Wniosek: „Jego doktryna teologiczna zyskała w końcu więcej wyznawców niż doktryna Lutra”. 342. Jaskóła Piotr: Gratia generalis v učenii Jana Kal’vina. – Rocz. Teol. (Lublin) 43 (1996) z. 7 s. 31–39. Streszcz. Zob. też poz. 332.W nauce o Duchu Św. i gratia generalis Kalwin zajmuje pośrednie stanowisko między Lutrem i Zwinglim. Koncepcję swą ugruntowuje on na płaszczyźnie pneumatologicznej – pod pojęciem ,gratia’ kryje się koncepcja „naturalnego” działania Ducha Św. Autor zwraca uwagę na używanie przez Kalwina terminu „natura” w podwójnym znaczeniu. 343. Jaskóła Piotr: Jana Kalwina pojęcie wiary. – Rocz. Teol. (Lublin) 43 (1996) z. 2 s. 191–200. Zsfg. Treść: I. Wiara jako poznanie; II. Pośrednictwo Ducha Świętego i Sło­wa Bożego; III. Zjednoczenie z Chrystusem. Myśl Kalwina różni się od ów­czesnych średniowiecznych ujęć. Przedmiotem wiary dla niego nie jest sam Bóg, Jego istnienie i istota, ale Jego stosunek do nas, stosunek pełen łaski i miłosierdzia (s. 199). Ostatecznie definiuje on wiarę jako poznanie, które to ujęcie posiada 130 Opracowania / Studies dużą egzystencjalną wartość. „W definicji wiary Kalwin ściśle związał poznanie i zaufanie z działaniem Ducha Świętego” (s. 199). 344. Jaskóła Piotr: Jana Kalwina rozumienie spowiedzi. [W:] Ad libertatem in veritate. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Alojzemu Marcolowi w 65 rocznicę urodzin i 35-lecie pracy naukowej. Red. Piotr Morciniec. Opole 1996 s. 223–230. (Opolska Biblioteka Teologiczna, 10) Sommario s. 229–230: La comprensione della confessione per Giovanni Calvin. Treść: 1. Sposób wyznawania grzechów; 2. Spowiedź prywatna. Reformator rozróżnia dwa rodzaje spowiedzi: spowiedź przed Bogiem i spowiedź prywatną (przed bratem), co świadczy o różnych możliwościach wyznawania grzechów; spowiedź prywatną uważa również za potrzebną i sensowną. Autor pisze o tym, że Kalwin był zdecydowanie przeciwny uznaniu sakramentalności pokuty; stwierdzić jednak można że „zatrzymał on wiele z katolickiej nauki o sakramencie pokuty; przede wszystkim eklezjalny aspekt grzechu, potrzebę wyznania i odpuszczenia grzechów” s. (229). 345. Jaskóła Piotr: Kenoza Syna Bożego według Jana Kalwina. [W:] In Te Domine speravi: Księga pamiątkowa poświęcona Księdzu Arcybiskupowi Bolesławowi Pylakowi Metropolicie Lubelskiemu. Komitet redakcyjny: Czesław S. Bartnik [et al.]. Lublin 1996 s. 69–76. Autor pisze: „Klasycznym tekstem pozwalającym poznać Jana Kalwina rozumienie uniżenia Jezusa Chrystusa jest jego komentarz do Pawłowego hymnu o kenozie z Listu do Filipian” (s. 69). Brak w tym komentarzu jednoznacznej odpowiedzi – stąd te szczegółowe rozważania. Treść: 1. Pojęcie uniżenia; 2. Uniżenie a wcielenie;3. Soteriologiczne znaczenie uniżenia Jezusa Chrystusa. 346. Lipiński Roman: Wcielenie w teologii Jana Kalwina. [W:] W służbie wcielonego Słowa: księga pamiątkowa [z okazji 60 rocznicy urodzin bp Jana Szarka]. Red. Zofia Siewak-Sojka [et al.]. Bielsko-Biała 1996 s. 110 117. Treść: 1. Tło; 2. Źródła; 3. Nauka; 3.1. Prawdziwy Bóg; 3.2. Prawdziwy człowiek; 3.3. Jedność, ale nie zlanie się dwu natur; 3.4. Bóg objawiony w ciele. Autor 131 Wiesław Mincer dokonuje próby zbadania związków tego problemu z innymi tematami dogmatyki Kalwina. Wg autora: „można zaryzykować stwierdzenie, że wszystkie prawdy, jakie kolejno artykułuje Kalwin w swojej teologii, sprowadzają się do jednego – abyśmy mogli zrozumieć objawienie Boga w Jezusie Chrystusie” (s. 111). 347. Maciuszko Janusz Tadeusz: Ojców Reformacji prolegomena do etyki pracy. [W:] W służbie wcielonego Słowa: księga pamiątkowa [z okazji 60 rocznicy urodzin bp Jana Szarka]. Red. Zofia Siewak-Sojka [et al.]. Bielsko-Biała 1996 s. 59–63. O etyce Kalwina s. 59–61, m.in. o podobieństwach i różnicach w ujęciu problemu między Kalwinem a Lutrem. 348. Hintz Marcin: Wokół etyki protestanckiej. Początki po stronie reformowanej. – Jednota 41 (1997) nr 10 s. 16–18. Przedruk zob. poz. 410. Zwingli s. 16–17, Kalwin s. 17–18. Pierwsze dzieła etyczne z tradycji reformo­wanej są mniej znane niż luterańskie. Kalwin nie był teoretykiem etyki (to raczej Melanchton). Charakterystyczne cechy tej etyki to: silny rys perfekcjonistyczny, podkreślanie roli Dekalogu, wyartykułowanie elementów demokratycznych w ustroju państwa oraz odpowiedzialność państwa za realizację przykazań pierwszej tablicy. 349. Jaskóła Piotr: Predestynacja według Jana Kalwina. – Rocz. Teol. (Lublin) (1997) z. 7 s. 5–15. Zsfg. Nauka o predestynacji to ważny i charakterystyczny element w teo­logii Kalwina, ma ona odniesienia chrystologiczne i pneumatologiczne; znaczny wpływ wywarły tu poglądy św. Augustyna i Martina Bucera. Za­gadnienie to omówiono w następujących rozdziałach: 1. Wybrani i potę­pieni; 2. Wybiera Bóg; 3. Wybranie w Chrystusie; 4. Próba oceny. Wg autora istnieją w tej koncepcji 2 perspektywy: soteriologiczna i teolo­giczna, w późniejszych opracowaniach ta druga przeważa. „Próba oceny przedstawia problem predestynacji z punktu widzenia dzisiejszego chrześcijanina, którego razi ów apodyktyczny i radykalny podział ludzkości na wybranych i potępionych” (s. 14); autor pisze też, że 132 Opracowania / Studies „w dotychczasowych uzgodnieniach dialogu katolicko-reformowanego temat ten jeszcze się nie pojawił”. 350. Marczuk Barbara: Medytacja nad psalmem Miserere Filipa Duplessis-Mornay w świetle kalwińskiej koncepcji pokuty. – Odrodz. Refor. Pol. 41 (1997) s. 61–71. Rés. Treść: 1. Medytacja a tekst biblijny; 2. Medytacja nad Miserere – protestancki odpowiednik sakramentu pokuty; 3. Język medytacji – poszukiwanie nowego stylu. Passim wiele o Kalwinie – na tle jego poglądów rozważa się także koncepcje Mornaya. Autor szczególnie podkreśla brak w protestantyzmie sakramentu pokuty. 351. Jaskóła Piotr: „Doctor internus” w teologii Jana Kalwina. [W:] Duch, który jednoczy. Zarys pneumatologii; red. Marek Marczewski. Lublin 1998 s. 189–196. Zob. też poz. 332. Treść: 1. „Wewnętrzne świadectwo Ducha Świętego”; 2. Duch a Słowo Boże. Kalwin w porównaniu z Lutrem daleko częściej zajmuje się problematyką pneumatologiczną, charakterystyczny jest dla niego sposób, „w jaki działanie Ducha Świętego wiąże z interpretacją Pisma Świętego…” (s. 190). 352. Jaskóła Piotr: Duch Święty w ziemskim życiu Jezusa: anali­za biblijnej myśli Jana Kalwina. – Scriptura Sacra 2 (1998) nr 1 s. 97–117. Por. poz. 332. Treść: 1. Duch w tajemnicy wcielenia; 2. Duch namaszczający Jezu­sa; 3. Próba oceny myśli Kalwina. Dość powszechnie przyjęta jest opinia, że chrystologia Kalwina warunkuje całą strukturę Jego teologii. Chrysto­logię zaś łączy on ściśle z soteriologią, co stało się możliwe dzięki pneumatologicznemu wymiarowi obu tych nauk. 353. Jaskóła Piotr: Die verborgene Wirksamkeit des Heiligen Geistes: ein Beitrag zur Theologie von Johannes Calvin. – Rocz. Teol. (Lublin) 44–46 (1998–1999) z. 7 s. 27–36. Streszcz. w jęz. pol. Por. poz. 332. Streszczenie polskie: Ukryta działalność Duch Świętego: przyczynek do teologii Jana Kalwina s. 36. Wg autora: „Właściwie tylko Kalwino133 Wiesław Mincer wi … udała się próba integracji problematyki pneumatologicznej w dziedzinie dogmatyki”. W tej pracy redukuje się prezentację poglądów szwajcarskiego Reformatora do dwóch zasadniczych zagadnień: 1. podejmuje się tu próbę ukazania „osoby Ducha Św. w Trójcy Św.”; 2. stara się zaprezentować „osobę Ducha Św. w ekonomii zbawienia”. Przedstawiono tu również poglądy w tym zakresie innych teologów katolickich. 354. Olszewski Henryk: Kalwin Jan teoretyk absolutyzmu Boga. [W:] tegoż: Słownik twórców idei. Poznań 1998 s. 183–187. „W teologii politycznej Kalwina sąsiadowały ze sobą i wzajemnie się wspierały wątki zaczerpnięte z augustianizmu, z nauki Lutra oraz z republikańskich tez… Ulryka Zwingliego”. Mimo konserwatywnych treści reprezentował również wartości postępowe. 355. Piwko Stanisław: Myśl etyczna w nauce Jana Kalwina. – Jednota 42 (1998) nr 7/8 s. 14–16. Przedruk zob. poz. 410. Luterańska „sola fide” i „sola gratia” zostały w nauce Kalwina połą­czone z „soli Deo gloria”, dzięki której ta doktryna miała tak bardzo teocentryczny charakter. Kalwiński prowidencjalizm i predestynacjonizm mają złożone odniesienia do sfery etycznej. „...Człowiek nie jest już zdany na zewnętrzne pośrednictwo nakazów Prawa; wolę Boga objawia mu jego wspólnota z Chrystusem... wypełniając swe powołanie, człowiek jest in­spirowany pouczeniami Ducha Świętego i zarazem działa spontanicznie, niezależnie od Prawa. A uwolniony od przymusu Prawa, nadaje swej działalności wymiar etyczny” (s. 16). 356. Jaskóła Piotr: Pneumatologiczne ugruntowanie ludzkiej natury w rozumieniu Jana Kalwina. [W:] Ratio et revelatio. Z refleksji filozoficzno-teologicznych. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Józefowi Herbutowi z okazji 65. rocznicy urodzin; red. Jan Cichoń. Opole 1999 s. 327–338. Zsfg. (Opolska Biblioteka Teologiczna, 30) 134 Opracowania / Studies Por. poz. 332. Zsfg: Pneumatologische Begründung der menschlichen Natur nach Johannes Calvin (s. 338). Treść: 1. Natura człowieka; 2. Łaska powszechna; 3. Dary naturalne; 4. Próba oceny poglądów reformatora. Autor pisze, że przy rozważaniu szczególnej pozycji człowieka w stosunku do Boga, powstaje pytanie, czy pozycja ta jest trwała, czy też ma charakter relacyjny. Kalwin, zależnie od kontekstu, opowiada się za jednym lub drugim stanowiskiem (s. 327). Widać tu wyraźne wpływy filozofii platońskiej, zaś stanowisko Kalwina sytuuje go pomiędzy Lutrem a Zwinglim. 357. Redroń Tadeusz: Katechizmy w dobie Soboru Trydenckiego. – Wroc. Prz. Teol. 7 (1999) nr 1 s. 129–143. S. 132–134: Katechizm genewski Jana Kalwina z 1542 r. Wg autora niektórzy badacze traktują go jako „drugie wydanie Institutio… w ujęciu katechetycznym” (s. 132). Omawia tu jego konstrukcję oraz różnice pomiędzy nauczaniem Lutra i Kalwina. O Reformatorze także passim m.in. s. 135 (w związku z Katechizmem heidelberskim) oraz s. 139–140 o polemicznych wobec Kalwina katechizmach Edmunda Augeriusa z lat 1563–1568. 358. Brosse Jacques: Kalwin, Jan 1509, Noyon – 1564, Genewa. [W:] tegoż: Mistrzowie duchowi: leksykon; przeł. z franc. Ireneusz Kania. Katowice 2000 s. 114–115. Tyt. oryg. Les maitres spirittuels, 1988. Nazwany tu: „Drugim patriarchą Reformacji”. Autor pisze: „Kalwin, radykalniejszy od Lutra, pragnął stworzyć czysty Kościół i nowe społeczeństwo”. Nie sądzi, by był mniej oryginalny od Lutra. 359. Busch Eberhard: Die Ekklesiologie bei a Lasco und Calvin. [W:] Johannes a Lasco (1499–1560): Polnischer Baron, Humanist und europäischer Reformator. Beiträge zum internationaler Symposium vom 14.–17. Oktober 1999 in der Johannes a Lasco Bibliothek Emden. Hrsg. von Christoph Strohm. Tübingen 2000 s. 125–143. Treść: 1. Die Notwendigkeit einer der Kirche Christi angemessenen Ordnung; 2. Das Verhältnis von sichtbarer und unsuchtbarer Kirche; 3. Die Funktion der 135 Wiesław Mincer Kirchenzucht. W zakończeniu autor pisze: „Bekennende Kirche – seelsorgerliche Kirche. Ich rede von zwei verschiedenen Blickrichtungen, in denen sich wohl untershiedliche Ansichten von der Kirche auswirken, die sich aber nicht gegenseitig ausschließen müssen, wie ja auch jeder der beiden in seinen Blickrichtung Aspekte des anderen aufgenommen hat. Der Reichtum der reformierten Tradition, der sich auch in diesen verschiedenen Blickrichtungen zeigt, bedeutet immerhin auch die Aufgabe, die verschiedenen Gesichtspunkte zu integrieren…“ 360. Cottret Bernard: Kalwin. Przeł. Monika Milewska. Warszawa: PIW, 2000 – 453 s. (Biografie Sławnych Ludzi). Tyt. oryg. Calvin: biographie. Ed. Jean-Claude Lattès 1995. Rec. Andrzej Tokarczyk. – Nowe Książki 2000 nr 8 s. 73; Pasek Zbigniew. – Słowo i Myśl 2002 nr 60/61 (11/12) s. 8–9; Piwko Stanisław. – Jednota 45 (2001) nr 2 s. 16–17. Treść: Cz. 1: Młodość Reformatora; Cz. 2: Organizowanie się i opór; Cz. 3: Wierzyć. Przypisy. Aneksy. 361. Green Vivian: Reformacja; przekł. Sławomir Bartosiak. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2000 – 126 s.; ilustr. (Kieszonkowa SERIA HISTORYCZNA). Tyt. oryg.: The European Reformation. Stroud, Gloucestershire, 1998. Rozdz. V: Jan Kalwin i reformacja w Genewie – s. 61–71. Także passim w rozdz. VI: Rozprzestrzenianie się kalwinizmu – s. 72–86. Popularne. 362. Jaskóła Piotr: Historiozbawcza pneumatologia J. Kalwina. [W:] tegoż: Panem jest Duch: zasadnicze kierunki reformowanej pneumatologii. Opole 2000 s. 17–73. Por. poz. 332. Fragm. ze str. 55–63 pt.: Duch Święty w życiu wspólnoty: z pneumatologii Jaka Kalwina. – Jednota 45 (2001) nr 5 s. 5–7. Treść całości: 1. Metodologiczne założenia nauczania o Duchu Świętym; 2. Działanie Ducha w świecie; 3. Duch a Pośrednik Zbawienia; 4. Duch a Słowo Boże; 5. Duch Święty w życiu jednostki; 6. Duch Święty w życiu wspólnoty. W przedmowie do książki autor podkreśla, że jedynie Kalwin opracował pneumatologię, zwraca też uwagę na jego wpływ na późniejszych myślicieli. 136 Opracowania / Studies 363. Jaskóła Piotr: Usprawiedliwienie i uświęcenie według Jana Kalwina. [W:] Ekumenizm na progu Trzeciego Tysiąclecia: materiały sympozjum ekumenicznego inaugurującego działalność Instytutu Ekumenizmu i Badań nad Integracją na Wydziale Teologicznym UO; red. Piotr Jaskóła. Opole 2000 s. 297–309. (Ekumenizm i Integracja, nr 2). Zusammenfassung s. 309: Rechtfertigung und Heiligung nach Johannes Calvin. Podsumowując swoje rozważania (powtarza to i w streszczeniu niemieckim) autor pisze, że w tym zakresie „przejął Kalwin główne założenia nauki Lutra o „imputatio” czy „acceptatio” i „simul iustus et peccato”. Jedynie Chrystus jest sprawiedliwy. My nigdy, we właściwym sensie tego słowa… Chrystus jest Pośrednikiem usprawiedliwienia i uświęcenia. To pierwsze urzeczywistnia przez ofiarę swojego życia, drugie – wszczepiając wybranych w swoje Ciało. Opisując usprawiedliwienie Genewczyk zasadniczo korzysta z teorii zastępczego zadośćuczynienia, która jest bliska Biblii i Tradycji. Pod tym względem nie łamie ani chrystologicznej, ani soteriologicznej tradycji. Szczególną jego zasługą jest powiązanie usprawiedliwienia z uświęceniem i dowartościowanie wymiaru pneumatologicznego przez całkowite uzależnienie możliwości „nowego życia” od działania Ducha Świętego” (s. 309). 364. McGrath Alister E.: Kalwin a powołanie chrześcijańskie; tłum. Krzysztof Warchoł. – Jednota 44 (2000) nr 4 6 s. 12–15. Przedruk zob. poz. 410. Fragm. książki John Calvin: a life (zob. poz. 435), ukazał się w miesięczniku First Things 1999 nr 6/7. Głównie dot. etyki pracy i zaangażowania chrześcijańskiego w sprawy społeczne. Również ogólnikowy wstęp o roli Kalwina i jego życiu. Toż pt. Kalwin i chrześcijańskie powołanie; tł. [z ang.] Bogumił Jarmulak. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2008 nr 3–4 s. 74–83. 365. Sanders Ben: Ku nowej ocenie znaczenia źródeł Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego: rola In librum psalmorum commentarius Jana Kalwina; przekł. Elwira Buszewicz. – Terminus 2 (2000) z. 1/2 s. 37–49. Istnieje szereg prac próbujących ustalić źródła Psałterza – brak jednak przekonywujących ustaleń; autor sądzi, że prawdopodobnie od Jakuba Uchańskie137 Wiesław Mincer go otrzymał egzemplarz dzieła Kalwina; przeprowadza (na podstawie analizy tekstów) próbę dowodu, że poeta z owego dzieła korzystał. Mimo to nie ustaliliśmy do dziś wszystkich źródeł, z których Kochanowski korzystał. Tegoż autora jest też: Jan Kochanowski’s Psalterz Dawidow in the context of the European tradition University of St Andrews, 2001 – 331 s. [praca doktorska]. 366. Stahl Jerzy: Kalwin Jan [oraz] Kalwinizm. [W:] Enc. katol. T. 8. Lublin 2000 szp. 426–430. W części pierwszej głównie życiorys, teologia omówiona szczegółowo w części drugiej. Obszerna literatura. 367. Kijas Zdzisław Józef: Wizja przyrody w pismach Lutra i Kalwina i jej wkład w chrześcijańską ekologię. – Stud. Oecum. 1 (2001) s. 187–203. Sum. Sum. S. 203: The vision of the nature in the writings of Luther and Calvin and its contribution to the Christian ecology. Treść: 1. Łaska zbawiająca człowieka – przewodni temat Reformacji; 2. Antropocentryczna lektura przyrody Marcina Lutra (1483–1546); 3. Piękno Bożego przeznaczenia u Jana Kalwina (1509–1564); 4. Człowiek wezwany do przekształcania świata; 5. Czy Luter i Kalwin lekceważyli przyrodę?; 6. Piękno i godność przyrody w pismach reformatorów. W zakończeniu autor pisze: „Przyroda jest środowiskiem życia człowieka, ale nie zacieśnia się wyłącznie do tego. Jej godność spoczywa w niej samej, w jej pochodzeniu od Boga…”. I w Bożej miłości podtrzymującej ją w istnieniu. 367a. Lipska Ewa: Kalwin [wiersz], [W:] tejże: Sklepy zoologiczne. Kraków 2001 s. 26–27. Przedr. Lipska E.: Uwaga stopień: wiersze wybrane. Kraków 2009 s. 89–90; przekł. ang. Lipska E.: The new century: poems. Transl. by Robin Davidson & Ewa Elżbieta Nowakowska. Northwestern University Press, 2009 s. 25–26 (tekst tłumaczenia dostępny w Internecie). [Incipit:] „Szczupły. Nieśmiały // Krótki sen. Bóle głowy” [Explicit:] „Słabnie. Coraz bardziej słabnie // Umiera // Nawrócony na grzech”. 138 Opracowania / Studies 368. Pettegree Andrew: Kalwinizm i wojny religijne drugiej połowy XVI stulecia. [W:] Historia chrześcijaństwa. Red. Adrian Hastings; z ang. przeł. Marcin Mścichowski i Ewa Ziemska. Warszawa 2002 s. 297–306. Passim wiele o Kalwinie. 369. Piwko Stanisław: Kalwin, Jan, Calvin (Cauvin). [W:] Religia: encyklopedia PWN. Red. nauk. Tadeusz Gadacz, Bogusław Milerski. T. 5. Warszawa 2002 s. 313–315. Tu także artykuły: Kalwiniści i Kalwinizm, ale krótkie. Jego doktryna to: Autorytet Biblii; Dogmat trynitarny; Dogmat Chrystologiczny; Tylko Chrystus; Tylko łaska; Tylko wiara; Predestynacja. 370. Cairns Earle Edwin: Z chrześcijaństwem przez wieki: historia Kościoła powszechnego; przekł., popr. i zred. Ryszard Słapik. Katowice: Wydaw. Credo, 2003 – 534 s. Tyt. oryg. Christianity through the centuries: a history of the Christian church, 2 ed., 1981. Rozdz. 28: Reformacja w Szwajcarii. III. Reformacja kalwińska w Genewie – s. 316–321, Treść: A. Luter i Kalwin; B. Działalność Kalwina do roku 1536; C. Teologia Kalwina; D. Działalność Kalwina po roku 1536; E. Zasługi Kalwina. Największą zasługą jest jego Institutio, także podkreśla się tu znaczenie jego poglądów społecznych. 371. Jarmulak Bogumił: Jan Kalwin. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2003 nr 2 s. 33–42. Popul. Życiorys, poglądy (szczególnie o znaczeniu suwerenności Boga), szeroko o sprawie Serveta, nieco o predestynacji. – Budzi wiele emocji. 372. Olson Roger E.: Historia teologii chrześcijańskiej: dwadzieścia wieków tradycji i reform; przekł. Konstanty Wiazowski. Warszawa: Chrześc. Inst. Biblijny, 2003 – 686 s. Tyt. oryg.: The story of Christian theology: twenty centuries of tradition & reform. Tam: Rozdz. 25: Zwingli i Kalwin systematyzują myśl protestancką 139 Wiesław Mincer s. 425–441: Teologia reformowana s. 425–427; Ulryk Zwingli – życie i działalność reformacyjna s. 427–429; Teologia Zwingliego s. 429–432; Zwingli kontra Luter w kwestii sakramentów s. 432–436; Życie Jana Kalwina i jego reformacyjna działalność s. 436–438; Teologia Kalwina s. 438–441. Zob. także passim (indeks). O ile Luter nigdy nie napisał teologii systematycznej, o tyle reformatorzy szwajcarscy starali się teologię protestancką opracować i usystematyzować. Od poglądów Lutra odeszli w trzech dziedzinach: soteriologii, eklezjologii i teologii sakramentalnej. Co do Kalwina zawdzięcza on wiele w swych poglądach teologicznych Lutrowi, Zwingliemu i Bucerowi, szczególnie dużo (w nauce o Bogu) przejął od Augustyna. Inne natomiast zdanie miał na temat Wieczerzy Pańskiej. Co do predestynacji wiele było już u jego poprzedników. 373. Jaskóła Piotr: Wcielenie jako uniżenie Jezusa Chrystusa według Jana Kalwina. – Stud. Oecum. 3 (2003) s. 221–229. Zsfg. Zsfg. S. 228–229: Menschenwerdung als Erniedrigung Jesu Christi nach Johannes Calvin. Treść: 1. Pojęcie uniżenia; 2. Uniżenie a wcielenie; 3. Soteriologiczne znaczenie uniżenia. Zwraca się tu uwagę na podstawowy tutaj tekst Kalwina – jego komentarz do Pawłowego hymnu o kenozie z Listu do Filipian. Stąd szczegółowe nad nim rozważania. 374. Szczech Tomasz: Jan Kalwin – zarys myśli politycznej. – Myśl Protest. 2003 nr 3/4 s. 57–68. Treść: Wstęp; Natura człowieka; Łaska; Chrześcijańska wolność; Człowiek we wspólnocie; Istota i cele rządu cywilnego; Konkluzje. W tym ostatnim rozdziale autor pisze: „doktryna polityczna [Kalwina]… zbudowana została na fundamencie silnego indywidualizmu, będącego rezultatem koncepcji wolnego w swym sumieniu chrześcijanina, który jest w stanie ocenić otaczający go porządek religijny, społeczny i polityczny. Każda jednostka – czy to król, czy poddany, ostatecznie odpowiada jedynie przed Bogiem, i dzięki posiadaniu odzyskanej przez wiarę w Chrystusa bezpośredniej relacji z suwerennym Władcą Wszechświata jest w dużym stopniu niezależna od jakichkolwiek ziemskich instytucji. Ujęcie to nie powoduje jednak skutku w postaci 140 Opracowania / Studies negacji istniejących instytucji. Niezależny od doczesności chrześcijanin jest bowiem całkowicie zależny od Boga, którego wolą jest umieszczenie człowieka w kontekście wspólnoty. Przez wspólnotę tę Kalwin rozumiał przede wszystkim instytucjonalny porządek, jaki istnieje w państwie, określany mianem dwojakiego rządu. Porządek ten powinien być szanowany nie tylko dlatego, że jest wynikiem Bożej decyzji, ale też dlatego, że chroni on ludzi od zła, wychowuje ku sprawiedliwości oraz pomaga każdemu odkryć i zrealizować właściwe dlań powołanie” (s. 68). Omawia autor także takie problemy jak stosunek do indywidualizmu liberalnego u Reformatora, nadto o prawie do oporu wobec władzy. 375. Szczech Tomasz: Władza świecka u Lutra i Kalwina. [W:] Idee jako źródło instytucji politycznych i prawnych. Red. Lech Dubel. Lublin 2003 s. 331–344. II. Władza świecka w myśli politycznej Kalwina s. 338–342 oraz podsumowanie i bibliografia s. 342–344. Tu dwa podrozdziały: ,Treść doktryny politycznej Kalwina’ oraz ,Zagadnienie prawa oporu’. Wg autora Kalwin „pozostał w dużej mierze wierny średniowiecznemu rozumieniu pojęć władzy duchownej i świeckiej”. Ta pierwsza związana jest z widzialnym, instytucjonalnym kościołem (oczywiście reformowanym). Wprowadzał także bardzo ostrożnie prawo oporu wobec „bezbożnego” władcy. Poglądy reformatorów miały wg autora duże znaczenie w dalszym rozwoju cywilizacyjnym – „odległymi skutkami reformacji okazały się: pluralizm światopoglądowy, tolerancja i zasada rozdziału kościoła od państwa”. Por. też nr 393. 376. Janse Win: Calvin, a Lasco und Beza: eine gemeinsame Abendmahlserklärung (Mai 1556)? Bericht eines Forschungsseminars mit offenen Ausgang. [W:] Calvinus praeceptor Ecclesiae: papers of the International Congress on Calvin Research, Princeton, August 20–24, 2002. Ed. Herman Johan Selderhuis. Genève 2004 s. 209–232. (Travaux d’humanisme et Renaissance, no 388). Treść : 1. Fragestellung; 2. Die handschriftliche Überlieferung; 3. Inhaltliche Analyse der ‘Optima ratio’ / ‘Declaratio de coena’; 4. Vergleich des Inhalts mit den Ansichten Calvins und a Lasco. 141 Wiesław Mincer 377. Jaskóła Piotr: Interior Magister w myśli Jana Kalwina. [W:] Słowo pojednania: księga pamiątkowa z okazji 70 urodzin Ks. Michała Czajkowskiego. Red. Julian Warzecha. Warszawa 2004 s. 465–470. Zob. też poz. 332. Treść: Duch działający w sercach ludzi wierzących; Duch prowadzący do pełni prawdy. Praca dot. działalności Ducha Św., który jako interior Magister lub Doctor internus kieruje i poucza od wewnątrz człowieka wierzącego. Dopiero dzięki światłu Ducha Św. możliwe jest zrozumienie Pisma Św. i przyjęcie go, jako objawionego Słowa Bożego. 378. Jaskóła Piotr: Duch Święty sam prowadzi człowieka do Chrystusa – perspektywa kalwińska. – Rocz. Teol. (Lublin) 51 (2004) z. 2 s. 101–110. Zsfg. [Materiały z Tygodnia wykładów otwartych „Wokół tajemnicy Ducha Świętego”, Lublin]. Por. poz. 332. Treść: I. Duch wiary; II. Duch usprawiedliwienia i uświęcenia; III. Tryumf Ducha. Wpływ Kalwina i Zwingliego na teologię reformowaną jest odmienny i bardziej uniwersalne znaczenie ma tu myśl kalwińska. Analiza elementów eschatologicznych „pozwala wykazać, że Spiritus regenerationis, który wraz z zaistnieniem wiary rozpoczyna swe panowanie w duszy człowieka, osiąga swój ostateczny cel dopiero w dniu zmartwychwstania, kiedy w stosunku do ludzkiego ciała jawi się jako Spiritus vivificus” – wówczas też osiągamy cel naszego odrodzenia. 379. Jaskóła Piotr: Ukryte świadectwo Ducha. – Pastores 2004 nr 23 (2) s. 30–36. Por. poz. 332. Kalwin w sposób oryginalny przedstawił związek Ducha ze Słowem Bożym – wg autora w wielu punktach nauka jego reprezentowała tradycyjne stanowisko katolickie. 380. Litak Stanisław: Historia wychowania. T. 1. Kraków: Wydaw. WAM, 2004 – 256 s. Skrypt dla studentów. S. 121–125: 5. Jan Kalwin twórcą szkolnictwa kalwińskiego. Ocena – bardziej demokratyczny niż Luter, dobry organizator. Toż Kraków 2005. 142 Opracowania / Studies 381. Mihály Márkus: Calvin und Polen. Gedankenfragmente in Verbindung mit einer Empfehlung. [W:] Calvinus praeceptor Ecclesiae: papers of the International Congress on Calvin Research, Princeton, August 20–24, 2002. Ed. Herman Johan Selderhuis. Genève 2004 s. 323–330. (Travaux d’humanisme et Renaissance, no 388). Omówienie listu do Zygmunta Augusta (autor przytacza tekst) i w związku z tym rozważania, czy list ten mógł spowodować zmiany w Polsce. Wszystko na tle ówczesnej sytuacji reformacyjnej. 382. Piwko Stanisław: Protestantyzm a duch kapitalizmu. [W:] Europa w gospodarce, polityce i kulturze światowej: między dziedzictwem i przeszłością; red. nauk. Joachim Osiński. Warszawa 2004 s. 327–339. Przedruk w: Szkice z filozofii; red. nauk. Stanisław Piwko. Warszawa 2006 s. 7–18. O Kalwinie zob. s. 336–339 (w przedruku s. 115–18) – głównie tu o znaczeniu zasady „Soli Deo gloria”. 383. Sadowski Mirosław: Kalwin Jan 1509–1564. [W:] Leksykon myślicieli politycznych i prawnych. Red. Elżbieta Kundera, Marek Maciejewski. Warszawa 2004 s. 160. Autor podpisany: M.S. Tu jako teoretyk absolutyzmu Boga. Zwięźle o jego „teologii politycznej” – absolutyzm władzy jest absolutyzmem Boga, ale i o nawiązywaniu do koncepcji średniowiecznych. Toż wyd. Warszawa 2006 s. 228–229; wyd. 3 uzup. i zmien. Warszawa 2009 s. 83–84 (bez zmian). 384. Szczech Tomasz: Własność w myśli Jana Kalwina. – Czas. Praw.-Hist. 56 (2004) z. 2 s. 195–201. Por. poz. 393. Autor rozważa tu pojmowanie prawa przez Kalwina, podkreślając jego dobre prawnicze wykształcenie. Wiele tu wpływów Augustyna i całej średniowiecznej tradycji. I w konkluzji (s. 201): „Istotną cechę poglądów Jana Kalwina na instytucję własności stanowi szerokie jej potraktowanie” – przedmiotem własności było wszystko to, do czego ma się „sprawiedliwy tytuł”. Stąd 143 Wiesław Mincer istotny jest problem jej ochrony, wszelkie naruszenie to grzech. Tu wkracza nie tylko władza świecka, ale i Kościół. 385. Jaskóła Piotr: Eucharystia w perspektywie ekumenicznej: krytyczne spojrzenie na naukę Jana Kalwina o Wieczerzy Pańskiej. – Stud. Paradys. 15 (2005) s. 83–93. Materiały z sympozjum w ramach obchodów „Roku Eucharystii”, Paradyż. Treść: 1. Formowanie się poglądów Reformatora; 2. Znak cielesny a rzeczywistość duchowa; 3. Próba oceny nauki Kalwina. Wg autora nie udało się Kalwinowi (jak i innym Reformatorom) „do końca organicznie wbudować sakramentologii w swoje teologiczne systemy”. W jego nauce ścierają się ze sobą symboliczne i realistyczne rozumienie. Wskazuje jednak na punkty, w których możliwy jest ekumeniczny dialog z katolicyzmem. 386. Lipiński Roman: Urzędy kościelne w nauce Jana Kalwina. – Kal. Ewang.-Ref. 2005 s. 128–133. Kawin (za Bucerem) przyjmował potrzebę czterech posług w Kościele. Są to: 1. Episkopos; 2. Doktor teologii; 3. Presbiteros; 4. Diakonos. Opierał się przy tym na nowotestamentowej wizji Kościoła, „którego członki są spojone w jeden organizm” (s. 129). Treść: Wstęp; Kwestia powołania; Ministerium pastorskie; Posługa doktora; Posługa starszych; Diakoni. 387. Szlachta Bogdan: Konstytucjonalizm czy absolutyzm? Szkice z francuskiej myśli politycznej XVI wieku. Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej, 2005 – 519 s. O Kalwinie passim (zob. indeks). Szczególnie w szkicu 5: Nie tylko monarchomachowie …, gdzie o poglądach teologiczno-politycznych na s. 345–368. 388. Jarmulak Bogumił: Etyka społeczno-gospodarcza Jana Kalwina. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2006 nr 1 s. 36–40. Omówienie 7 rozdziału III tomu Institutio – ludzkie życie jest służbą Bogu i On określa jego porządek. Ale dusza ludzka pełna jest przywar – stąd potrzeba 144 Opracowania / Studies zaparcia się siebie; „teologia Kalwina stworzyła ,ramy’ dla zaangażowania się człowieka w życie publiczne”. 389. Jaskóła Piotr: Unio cum Christo w eschatologii Kalwina. [W:] Instaurare omnia cum Christo: o zbawieniu, teologii, dialogu i nadziei. Profesorowi Wacławowi Hryniewiczowi OMI w 70 rocznicę urodzin. Red. Przemysław Kantyka. Lublin 2006 s. 319–326, Zsfg. Zsfg. S. 325/326: Unio cum Christo in Calvins Eschatologie. Treść: 1. W Chrystusie nadzieja zmartwychwstania; 2. Synostwo Boże podstawą wiecznego wybrania; 3. Unio cum Christo źródłem nieśmiertelności duszy; 4. Unio cum Christo podstawą wskrzeszenia ciała. W zakończeniu autor pisze: „Analiza wybranych elementów eschatologicznej myśli Kalwina pozwala stwierdzić, że unio cum Christo ma, według reformatora, ugruntowanie pneumatologiczne”. Dzięki Duchowi uzyskujemy cel naszego odrodzenia – zjednoczenie z Bogiem (s. 325). Por. poz. 421. 390. Kalwin Jan. [W:] Encyklopedia: Religie świata. Hasła encyklopedyczne opracowane przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Kraków [2006] s. 400–402 (Encyklopedia Gazety Wyborczej). 391. Korzo Margarita A.: Nota w sprawie nieznanego przekładu Jana Kalwina w Polsce XVI wieku. – Odrodz. Refor. Pol. – T. 50 (2006), s. 257–259. Dot. poz. 2. W Bibliotece Kórnickiej (sygn. Cim. O.286, Mf 2898) opisana jako Mały katechizm Lutra. Autorka udowadnia, że jest to przekład Pierwszego katechizmu genewskiego (Catechismus Genevensis prior, 1537) – porównuje odnalezioną wersję polską Katechizmu z wersją łacińską. 392. Kriegseisen Wojciech: Polski przekład XX rozdziału czwartej księgi „Institutio Christianae religionis” Jana Kalwina. – Odrodz. Refor. Pol. 50 (2006), s. 101–113. Zsfg. Dot. polskiego przekładu poz. nr 7 i przedruk poz. 34. (zob.) warunków, w których go opublikowano i potrzeby przedstawienia poglądów teologiczno145 Wiesław Mincer -politycznych Kalwina, które są tam zawarte. Autor przypuszcza, że praca ta związana była ze środowiskiem małopolskiej szlachty ewangelickiej. Jak pisze: „Może publikacja w języku polskim tekstu, do którego odwoływali się … zwolennicy prawa oporu wobec monarchii, miała na celu ideologiczne podbudowanie działań protestanckich opozycjonistów występujących przeciw planom wzmocnienia władzy monarszej snutych przez Zygmunta III i jego otoczenie” (s. 112). Szło tu nadto o polemikę ze zbyt radykalnymi tezami Piotra Skargi. Por. wstęp tegoż do poz. 34. 393. Szczech Tomasz.: Państwo i prawo w doktrynie św. Augustyna, Marcina Lutra i Jana Kalwina. Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2006 – 328 s. (Monografie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego) Bibliogr. s. 315–328. Z treści: Rozdz. I. Nurt augustiański. 4. Kalwin s. 30–34 [tylko życiorys]; Rozdz. IV: Jan Kalwin s. 229–301 gdzie uwagi o systemie teologicznym, silnym państwie, jego wychowawczej roli, zadań zewnętrznych oraz celu i zakresu wychowania przez państwo, także i o prawie. Lecz wiele tu także i passim (indeksu brak), zwłaszcza w początkowych rozdziałach porównawczych, gdzie i Augustyn i Luter i Kalwin. We „Wnioskach” autor stwierdza, że na tle doktryn Augustyna i Lutra poglądy reformatora genewskiego są mało oryginalne. Jego myśl jest kontynuacją średniowiecznego hierarchizmu, ma jednak pewne cechy „humanistycznego projektu” – czego brak u poprzedników. Por. poz. 384. 394. Decot Rolf: Mała historia reformacji w Niemczech; przekł. Juliusz Zychowicz. Kraków: Wydaw. WAM, 2007 – 149 s. (Biblioteka Historii Kościoła). Tyt. oryg. Kleine Geschichte der Reformation in Deutschland, 2005. 5.6. Jan Kalwin (1509–1564) s. 69–76. Tu życiorys, poglądy teologiczne, rozprzestrzenianie się kalwinizmu i kalwinizm niemiecki (tu bardziej szczegółowo o Katechizmie Heidelberskim). Wg autora w teologii Kalwin nie był twórczy, swoje koncepcje zawdzięczał Lutrowi – pewne oryginalne zabarwienie to stosunek do Biblii i problem predestynacji. 146 Opracowania / Studies 395. Gruszka Sylwia Kinga: Renesansowa literatura protestancka. Imperium Kalwina – rewolucja zwana reformą. [W:] Dybel Katarzyna, Marczuk Barbara, Prokop Jan: Historia literatury francuskiej. Warszawa 2007 s. 189–192. Dot. głównie Kalwina. Głównym celem tej literatury jest rozpowszechnianie wiary, przy tym doktryna kalwińska stawiała konkretne wymagania natury moralnej i intelektualnej. 396. Jelinek Wiera J.: Co – zdaniem Kalwina – zawdzięczamy Duchowi Świętemu: zarys pneumatologii Jana Kalwina. – Jednota 51 (2007) nr 5–6 s. 14–20. Przedr. w: Kal. Ewang.-Ref. 2008 s. 101–117 oraz w poz. 410. Treść: Jak Duch Święty działa w świecie? (kosmologia); Jaka jest relacja Ducha Świętego i Jezusa Chrystusa?; Chrystus w Duchu; Duch – sprawca zmartwychwstania; Duch – świadek uwielbionego Chrystusa; Jaka jest relacja Ducha Świętego i Słowa Bożego? („Spiritus Sanctus et Verbum Divini”); Jakie są owoce działania Ducha Świętego w życiu jednostki? (antropologia); Jaka jest relacja Ducha Świętego w życiu wspólnoty? (eklezjologia); Zamiast zakończenia; Teokracja. Autorka podkreśla tu pneumatologiczny charakter teologii Kalwina, którego nazywano nawet „teologiem Ducha Świętego”. Omawia znaczenie zasady „Sola Scriptura” i zwraca uwagę na zadania, jakie (wg Kalwina) stawia przed człowiekiem Duch Święty. Podana jest także krótka literatura przedmiotu(brak nieco szeregu prac Piotra Jaskóły). 397. Korzo Margarita: W sprawie jednego z XVI-wiecznych katechizmów kalwińskich w Rzeczpospolitej. – Odrodz. Refor. Pol. 51 (2007) s. 177–198. Sum. Zob. też nr 2. Ciekawa i dobrze udokumentowana praca. Passim wzmianki o tłumaczeniach Kalwina w Polsce i znajomości jego dzieł – zwłaszcza s. 181 (i przypisy), gdzie o zaginionym Katechizmie krakowskim, w składzie którego mógłby być Katechizm genewski. Wniosek jest tu następujący: „reformatorzy polscy byli dobrze obeznani z katechetycznym dorobkiem Kalwina” (tamże). Mimo to trudno jednak z pewnością ustalić, gdzie i kiedy ukazały się w Polsce przekłady Katechizmu genewskiego. 147 Wiesław Mincer 398. Szlachta Bogdan: Kalwin [oraz] Kalwinizm. [W:] Słownik historii doktryn politycznych. Red. Michał Jaskólski. T. 3. 2007 s. 198–206. Autor podpisany: B. Sz.; tekst o Kalwinie – s. 198–202, Kalwinizm – s. 203– –206. Podano wybraną literaturę. Życiorys, krótka wstępna informacja o eklezjologii i etyce (ta oparta na skrajnej koncepcji predestynacji). Znaczenie aktywności w dziedzinie gospodarczej i potępienie kontemplatywnego i nieproduktywnego sposobu życia oraz poglądy teologiczne (Bóg jako wymagający i surowy Władca) – to wszystko wyznaczało podstawy jego doktryny polityczne. W tym zakresie widać wpływ Augustyna, Lutra i Zwingliego oraz scholastycyzmu i koncyliaryzmu; wiele też o poglądach na państwo (władcę) i Kościół oraz ich relacje – rozszerza te informacje artykuł „Kalwinizm”. 399. Jarmulak Bogumił: Predestynacja: krótka historia dogmatu. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2008 nr 1 s. 38–46. Od Augustyna do Karola Bartha; Kalwin – s. 42. 400. Chudzikowska-Wołoszyn Małgorzata: Protestancka recepcja Ksiąg Karolińskich. [W:] Laicyzacja i sekularyzacja społeczeństwa nowożytnego (XVI– –XVIII w.). Red. Jan Wiśniewski. Olsztyn 2008 s. 143–154. Zsfg. (Biblioteka Wydziału Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; nr 40). Zsfg.: Protestantische Rezeption Karolingischer Bücher – s. 154. Praca dotyczy tzw. Ksiąg Karolińskich (Opus Caroli regem contra synodum), opracowanych przez frankońskich uczonych miedzy 790 a 794 r. Poddawały one krytyce uchwały ikonofilskiego soboru nicejskiego, drukiem zostały po raz pierwszy wydane w 1549 r. Manifest ten wywarł silny wpływ na poglądy Jana Kalwina, znał on dobrze Libri Carolini i zawarte tam kwestie wykorzystał dla poparcia własnych tez – zawarł je w kolejnej edycji Institutio, przygotowywanej w r. 1560. Zaatakował w niej dość ostro ikonofilskie poglądy soboru, co też pokrywało się z tezą Sola Scriptura. Stosunkowi Kalwina do tego problemu, na tle jego teologii, poświęcona jest większa część pracy – s. 146–151. 148 Opracowania / Studies 401. Lipiński Roman: Przygotowanie obchodów 500. rocznicy urodzin Jana Kalwina. Rozm. Maja Jaszewska. – Jednota 52 (2008) nr 11/12 s. 8–9. O uchwale Synodu w tej sprawie, o planowanej sesji naukowej i planowanych wydawnictwach. 402. Hagstotz Gedeon David, Hagstotz Hilda Boettcher: Bohaterowie Reformacji; [tł.: Maria Jaworska i Jarosław Kauc]. Warszawa: „Znaki Czasu”, 2008 – 301 s. Tyt. oryg. Heroes of the Reformation. Mountain View 1951. Cz. 10 rozdz. 40: Jan Kalwin – reformator z Genewy – s. 271–277. Popularnie: życie i poglądy – sporo o sprawie Serveta. 403. Zander Hans Conrad: Dlaczego mnisi byli grubasami: prawdziwe komedie z historii religii; przekł. Jacek Jurczyński. Kraków: Wydaw. m, 2008 – 206 s. Tyt. oryg. Warum waren die Mönche so dick? Währe Komödien aus der Geschichte der Religion. Güttersloh 2005. Zbiór ekumenicznych historyjek, humorystycznie ujętych. W tym: 5. Jan Kalwin i siostra, majętność, czyli o tym, jak pozbyć się uprzedzeń do Szwajcarii – s. 48–55. Kalwin jako model dorosłej, dojrzałej religijności. 404. Bem Kazimierz, Makowski Jarosław: Kalwin reformator. – Polityka 2009 nr 30 s. 54–57. Autorzy pytają: czy Kalwin może uchodzić za prekursora nowoczesności. Treść: Nowy nurt myślenia; Reformator radykał; Kalwin – teolog i prawnik; Życie jako służba Bogu i bliźnim. Po przedstawieniu poglądów Reformatora ostateczna konkluzja brzmi: w sercu jego systemu było miłosierdzie. 405. Bryner Erich: Calvin und seine Ausstrahlung nach Polen. – G2W 37 (2009) nr 9 s. 12–15. Treść: Korrespondenz mit König und Vertretern des Hochadels; Kämpfe innerhalb der reformierten Kirche in Polen-Litauen; Der antitrinitarische Streit um die “polnischen Brüder”; Resignation. Oparte głównie na listach Reformatora. 149 Wiesław Mincer 406. Budniak Józef: Życie Kalwina na tle jego epoki. [W:] W nurcie myśli Jana Kalwina. Red. Józef Budniak, Piotr Jaskóła, Rajmund Porada. Opole 2009 s. 7–14. Zsfg. Zsfg.: Das Leben Johannes Calvin im Licht seiner Zeit (s. 13–14). Ogólnie – życie i poglądy. 407. Cottin Jerôme: Jan Kalwin i współczesne myślenie o Bogu 1509–1564; tłum. Wojciech Gilewski. Warszawa: Kościół Ew.-Ref. w RP, 2009 – 64 s.; ilustr. (Biblioteka JEDNOTY). Tyt. oryg.: Jean Calvin et la modernité de Dieu 1509–1564. Editions du Signe 2008. Na tylnej okładce tekst Modlitwa studenta – por. poz. 21. Treść: 1. Ponowne odkrycie Kalwina; 2. Od prześladowanego humanisty do pastora w Genewie; 3. Dzieło życia: Institutio Christianae religionis; 4. Co się Kalwinowi zarzuca?; 5. Człowieczeństwo Kalwina. Popularne. 408. Cottin Jerôme: Ponowne odkrywanie Jana Kalwina we Francji w 2009 roku; tłum. Andrzej Nawrocki. – Rocz. Teol. ChAT 51 (2009) z. 1–2 s. 209–217. Rés. Konkluzja autora: „W roku 2009 nie przedstawiono ‚całego’ Kalwina, ani ‚prawdziwego’ Kalwina, lecz jedynie pewne podpunkty z jego myśli i działań” (s. 209). A oto cztery obserwacje: 1. Właściwie Kalwin był we Francji nieznany; 2. W ponownym odkrywaniu jest wiele przesady (np. Kalwin jako ekumenista, czy ekolog); 3. Nie można ponownie odkrywać wyłącznie myśli Reformatora, lecz także jego działanie, jak i osobę; 4. Istnieją braki we współczesnej percepcji myśli Kalwina – np. eklezjologia, doktryna Kościoła, teologia posług. Autor wskazuje także na „Cztery aspekty myśli Kalwina odkryte na nowo w 2009 roku” – są to: 1. Doświadczenie Boga; 2. Wiara wpisana w kulturę; 3. Myśl ekonomiczna i społeczna; 4. Etyka osobista i wspólnotowa. 150 Opracowania / Studies 409. Cottin Jerôme, Vonaesch Corinne: Kalwin przyjacielem Boga; tłum. Wojciech Gilewski. Warszawa: Kościół Ew.-Ref. w RP, 2009 – 47 s.; ilustr. (Biblioteka JEDNOTY). Tyt. oryg.: Calvin l’ami de Dieu. Editions du Signe 2008. Popularne – przeznaczone dla dzieci. Format mała szesnastka. 410. Człowiek z Noyon: o Janie Kalwinie na łamach „Jednoty”. Red. Ewa Jóźwiak, Krzysztof Urban. Warszawa: Konsystorz Kościoła Ew.-Ref.; Pismo rel.-społ. „Jednota”, 2009 – 192 s. (Biblioteka JEDNOTY; t. 1). Zawiera: Bem Kazimierz: Kilka wstępnych słów o Janie Kalwinie – s. 5–6; Gadomska Joanna: Bibliografia prac Kalwina i opracowań dotyczących jego osoby opublikowanych w czasopiśmie „Jednota” – s. 187–190. Ponadto przedr. poz. nr 253, 257, 269, 283, 285, 286, 288, 289, 291, 292, 293, 294, 306, 318, 319, 328, 348, 355, 364, 396, 423, 429. 411. Dubel Lech: Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku wyd. 3. Warszawa: Lexis Nexis, 2009 – 517 s. IX.5: Jan Kalwin – s. 139–141. Zawiera wybraną literaturę. Pochwała pracy, autorytet państwa, wzajemne pokrywanie się pojęć „obywatel” i „wierny”. Było kilka wydań. 412. Elwood Christopher: Prawdziwy Jan Kalwin; tłum. Kazimierz Bem. – Jednora 53 (2009) nr 7–8 s. 5–6. Tekst z miesięcznika Presbyterians Today 2009 sierpień. Autor zwraca uwagę na problemy związane z obrazem Kalwina dzisiaj, stara się też panujące w tym zakresie stereotypy odrzucić. Treść: Gorąca krew; Nietolerancyjny mędrzec; Zaskoczony Słowem Bożym; Skomplikowana postać. Wszystko to przedstawione jest na tle poglądów teologicznych Reformatora. 151 Wiesław Mincer 413. Elwood Christopher: Predestynacja wg Jana Kalwina; tłum. Michał Kuź. – Jednora 53 (2009) nr 5–6 s. 10–12. Polem. zob. poz. 430. Fragment książki Calvin for armchair theologians, Westminster John Knox Press 2002. Dość popularny i nieco apologetyczny wykład poglądów Kalwina. Także o problemie predestynacji u następców Reformatora. 414. Friedrich Martin: Kalwin a jedność Kościoła: ekumeniczne znaczenie Reformowanej Reformacji; tłum. Ewa Sojka. – Rocz. Teol. ChAT 51 (2009) z. 1–2 s. 233–245. W pracy tej autor pragnął wykazać „jak olbrzymi potencjał zwłaszcza dla stosunków protestancko-katolickich leży w myśli Kalwina” (s. 234). Omówiono tu więc kwestie Kościoła, służby, a także ekumeniczną zawartość spuścizny Reformatora. W zakończeniu stwierdzenie: „I dlatego możemy się uczyć od Kalwina, jak połączyć pracę na rzecz jedności Kościoła z kultywowaniem mocnych stron Kościoła mniejszościowego” (s. 245). 415. Gajewski Andrzej: Eklezjologia Jana Kalwina w podstawowych dokumentach doktrynalnych z lat 1560-1662. – Rocz. Teol. ChAT 51 (2009) z. 1–2 s. 219–232. Sum. Autor przedstawia następującą tezę: „eklezjologia Jana Kalwina w podstawowych dokumentach doktrynalnych waldensów przedstawia się jako punkt zbieżności głównych nurtów Reformacji, wskazując na zupełnie oryginalny wymiar eklezjologii reformowanej, wymiar ekumeniczny…” (s. 219) – bardziej może nawet „powszechny”. Autor porównuje tu podstawowe dokumenty waldensów w takich problemach jak: Bóg i Kościół Jezusa Chrystusa; Elekcja ze strony Boga i istota Kościoła; Wieczne trwanie Kościoła; Wspólnota z Kościołem; Perspektywa ekumeniczna w zakończeniu Wyznania z roku 1655. Eklezjologia ta opiera się głównie na stwierdzeniach „sola Scriptura” i „solus Chrystus”. 152 Opracowania / Studies 416. Gordon Bruce: Refuge of heretics: Poland. [W:] tegoż: Calvin. New Haven 2009 s. 266–270. Głównie o Stankarze i antytrynitarzach, ale i nieco o stosunkach z kościołami w Polsce i Litwie. Również nieco wzmianek passim (np. o Prusach). 417. Hintz Marcin: Etyka indywidualna i społeczna Jana Kalwina. [W:] W nurcie myśli Jana Kalwina. Red. Józef Budniak, Piotr Jaskóła, Rajmund Porada. Opole 2009 s. 23–35. Zsfg. Zsfg.: Johannes Calvins individuelle und soziale Ethik (s. 35). Treść: 1. Wokół stereotypów – uwagi wstępne; 2. Życie Kalwina jako świadectwo wiary; 3. Początki etyki ewangelicko-reformowanej; 4. Podstawowe motywy etyki Kalwina; 5. Etyka społeczna i polityczna; 6. Podsumowanie. W Podsumowaniu autor pisze, podkreślając rysy etyki Kalwina różniące go od Lutra: „silny rys perfekcjonistyczny, podkreślenie roli Dekalogu, wyartykułowanie elementów demokratycznych ustroju państwa i Kościoła, odpowiedzialność państwa za realizację przykazań Pierwszej Tablicy. Wskazać także należy na nastawienie progospodarcze, realizowanie nade wszystko idei pracy jako powołania” (s. 35). 418. Ignatowski Grzegorz: Jan Kalwin i inni Reformatorzy wobec kwestii żydowskiej w świetle dokumentu Kościół i Izrael. [W:] W nurcie myśli Jana Kalwina. Red. Józef Budniak, Piotr Jaskóła, Rajmund Porada. Opole 2009 s. 15–22. Sum. Summary: John Calvin and other Reformers on the Jewish Question in the Document Church and Israel (s. 22). Chodzi tu o dokument przyjęty w 2001 r. przez Kościoły Konkordii Leuenberskiej, który prezentuje stosunek chrześcijan do Żydów wymieniając wielu Reformatorów – najobszerniej omówiono tu Lutra i Kalwina, których „postawa pod tym względem była negatywna” (s. 18). W artykule przedstawiono owe antyżydowskie poglądy Lutra i Kalwina. 419. Izdebski Marek: Jan Kalwin, spokojny człowiek w niespokojnym czasie. – Gdań. Rocz. Ewang. 3 (2009) s. 219–224. Materiały XV Forum Inteligencji Ewangelickiej, Sopot 11–13 września 2009 r. Kalwin, wykształcony jurysta, dobry egzegeta „argumentuje spokojnie 153 Wiesław Mincer prawie że w stylu prawniczym, znaczenie Ewangelii dla człowieka i jego zbawienia” (s. 221). Autor przeciwstawia się mitowi Reformatora, jako człowieka dążącego do przejęcia władzy świeckiej. 420. Jarmulak Bogumił: Kalwin jako pastor. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2009 nr 3–4 s. 5–11. Omówienie programu duszpasterskiego zawartego w Institutio. 421. Jaskóła Piotr: Jana Kalwina tęsknota za eschatologiczną doskonałością. [W:] In persona Christi. Księga pamiątkowa na 80-lecie Księdza Profesora Czesława Bartnika. Red. Krzysztof Góźdź. T. 1. Lublin 2009 s. 709–718. Treść: 1. Powtórne przyjście Chrystusa; 2. Nasza nadzieja w zmartwychwstaniu Chrystusa; 3. Synostwo Boże podstawą wiecznego wybrania; 4. Unio cum Christo źródłem nieśmiertelności duszy; 5. Unio cum Christo podstawą wskrzeszenia ciała. Autor pisze m.in. o elementach ponadkonfesyjnych i ekumenicznych w nauczaniu szwajcarskiego Reformatora; uważa, że przeprowadzona analiza pozwala na stwierdzenie, że według Kalwina unio cum Christo ma „ugruntowanie pneumatologiczne”. Por. poz. 389. 421a. Jaskóła Piotr: Ludzka natura w nauce Kalwina. – Pietas et Studium 2 (2009) s. 231–243. Zsfg. Zsfg. s. 242–243: Die menschliche Natur in Calvins Lehre. Treść: Korona wszelkiego stworzenia; Łaska powszechna; Dary naturalne; Próba oceny. Problem polega tu na pytaniu o charakter specjalnej pozycji człowieka w stworzonym świecie: czy jest ona trwała (nieutracana), czy ma charakter relacyjny. Autor pisze: „Kalwin … w tekstach poruszających problematykę antropologiczną wydaje się w zależności od kontekstu obstawać za jednym lub drugim stanowiskiem” (s. 231). Zwraca się tu także uwagę na wpływy myśli platońskiej. 154 Opracowania / Studies 422. Jaskóła Piotr: Predestynacja – kontrowersyjna idea Kalwina. [W:] W nurcie myśli Jana Kalwina. Red. Józef Budniak, Piotr Jaskóła, Rajmund Porada. Opole 2009 s. 37–47. Zsfg. Zsfg.: Prädestination – Calvins kontroverse Idee (s. 47). Treść: 1. Dojrzewanie nauki o predestynacji; 2. Boży wybór jest niepojęty – i zawsze dobry; 3. Wybranie w Chrystusie; 4. Próba oceny. Ową radykalną doktrynę, jak pisze autor, trudno uznać za centralny dylemat teologii Kalwina. Znaczny wpływ wywarły tu poglądy św. Augustyna i Marcina Bucera. Mamy tu dwie perspektywy: ściśle soteriologiczną i teologiczną – druga zdaje się tu przeważać (s. 45). Poddając krytyce tezy Kalwina autor podkreśla znaczenie „Wolności” człowieka, sądzi także, że głębsza analiza egzegetyczna pozwoliłaby na wykazanie odmiennej interpretacji tekstów z Biblii. 423. Jóźwiak Ewa: Psalm jako pieśń Kościoła. Rola muzyki według Jana Kalwina. – Jednota 53 (2009) nr 7–8 s. 11–12. Przedruk zob. poz. 410. O Psałterzu genewskim – większa część artykułu poświęcona jest jego recepcji w Polsce. 424. Kriegseisen Wojciech: Ewangelicy reformowani jako czynnik w procesie modernizacji w Rzeczypospolitej szlacheckiej w drugiej połowie XVI w. i w Warszawie epoki stanisławowskiej. – Rocz. Teol. ChAT 51 (2009) z. 1–2 s. 291–307. Passim o ówczesnej recepcji dzieł Kalwina. 424a. Kubiak Hieronim: Religious motivations for work ethics. The American case. – Krak. Stud. Międzynar. 6 (2009) nr 2 s. 337–360. Treść: Initial remarks; Ethics, work, religion; The calvinist syndrome; Calvin’s doctrine on American soil; Protestant ethics and American civilisation; Conclusions. Autor stwierdza: „John Calvin developed and spread the understanding of ethics of work that was his own and proper only for him” (s. 341); szło tu m.in. o motywację religijną tej etyki – znalazło to też miejsce u jego uczniów, szczególne znaczenie miała recepcja tych poglądów w Stanach Zjednoczonych. 155 Wiesław Mincer 425. Leszczyński Rafał: Jan Kalwin a Rzeczpospolita. – Signa Temp. 16 (2009) s. 43–53. O kontaktach Kalwina z Polakami m.in. z Królem, Radziwiłłem, Uchańskim, Tarnowskim i in. Także o Susłydze i Grzegorzu z Brzezin. 426. Leszczyński Rafał: Pomnikiem jest jego dzieło – 500 lat od urodzin Jana Kalwina. – Kal. Ewang.123 (2009) s. 128–135, Biografia i poglądy. M.in. Kalwin a Polacy. 427. Leszczyński Rafał Marcin: Cycerońskie wątki w Nauce religii chrześcijańskiej Jana Kalwina. – Rocz. Teol. ChAT 51 (2009) z. 1–2 s. 263–289. Sum. Treść: 1. Pisma Cycerona a Institutio Jana Kalwina; 2. Pisma i poglądy Cycerona; 3. Ogólna różnica pomiędzy Cyceronem a Kalwinem; 4. Analiza cycerońskich wątków w Institutio Christianae religionis; 4.1. Wątek pierwszy – wrodzone poczucie boskości; 4.2. Wątek drugi – Bóg objawiony w stworzeniu; 4.3. Wątek trzeci – przymioty Boga; 4.4. Wątek czwarty – ewolucja wierzeń religijnych; 4.5. Wątek piąty – zabobon a prawdziwa religijność; 4.6. Wątek szósty – różnorodność poglądów filozofów na temat Boga; 4.7. Wątek siódmy – polemika z epikureizmem; 5. Zakończenie. W swym artykule (zob. poz. 428) autor pisze: „W tekście tym ukazałem związek kalwińskiej filozofii religii z twórczością Cycerona. Ponadto starałem się ustalić, jakie poglądy zawarte w pismach Cycerona Kalwin aprobował, a z jakimi podjął polemikę” (s. 178/179). 428. Leszczyński Rafał Marcin: Konferencja z okazji 500. rocznicy urodzin Jana Kalwina w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej. – Rocz. Teol. ChAT 51 (2009) z. 1–2 s. 177–179. Krótka informacja o konferencji i treści poszczególnych odczytów. 429. Leszczyński Rafał Marcin: Natura i łaska w teologii Jana Kalwina. – Jednota 53 (2009) nr 5–6 s. 5–8. Przedruk zob. poz. 410. Treść: I. Problem natury i łaski w teologii chrześcijańskiej; II. Stworzenie i łaska w nauczaniu Jana Kalwina; 1. Akt stworzenia jako 156 Opracowania / Studies przejaw łaski powszechnej; 2. Opatrzność Boża (Providentia Dei) i Stworzenie; 3. Łaska a autonomia bytów stworzonych; III. Natura człowieka a łaska Boża; 1. Łaska a poznanie Boga; 2. Natura upadłego grzesznika a łaska Boża. Autor opisuje dwa stanowiska teologiczne – jedno teologii synergetycznej, drugie prezentujące radykalny determinizm teologiczny. Reformatorzy, a szczególnie Kalwin opowiadali się za drugim stanowiskiem. W zakończeniu autor broni Kalwińskiej koncepcji predestynacji, nie sądząc by była ona tak bardzo ponura i napawająca lękiem: wszak „naszymi przyszłymi losami nie rządzi przypadek, ale mądre postanowienia pełnego miłości Boga”. 430. Leszczyński Rafał Marcin: Predestynacja u Kalwina i Tomasza z Akwinu. – Jednota 53 (2009) nr 7–8 s. 8–9. Polemika z nr 413. Kalwin nawiązywał do poglądów Augustyna w tym zakresie, natomiast „podwójna predestynacja” Tomasza z Akwinu „różniła się znacząco od poglądów helweckiego Reformatora” (s. 8). Idzie tu o postawę antysynergistyczną Kalwina, w przeciwieństwie do synergistycznego myślenia Tomasza. 431. Leszczyński Rafał Marcin: Teologia Jana Kalwina. – Signa Temp. 16 (2009) s. 13–42. Sum.; Bibliogr. Treść: 1. Poznanie Boga; A. Poznanie Boga jako cel życia człowieka; B. Poznanie Boga na drodze naturalnej; C. Sola Scriptura; 2. Soteriologia; A. Upadek człowieka; B. Zbawienie człowieka; 3. Chrystologia; A. Solus Christus; B. Extra calvinisticum; 4. Sakramentologia; A. Istota sakramentów; B. Chrzest; C. Wieczerza Pańska; 5. Etyka; A. Wiara i Zakon; B. Chrześcijańskie cnoty; 6. Eklezjologia; A. Kościół widzialny i niewidzialny; B. Ecclesia reformata semper reformanda; C. Kościół a władza państwowa; 7. Zakończenie. W punkcie 7 autor podkreśla supranaturalizm teologii Kalwina, charakterystyczne dla niego „soli Deo gloria” oraz odrzucenie synergizmu i związany z tym problem predestynacji. 157 Wiesław Mincer 432. Lipiński Roman: Impulsy pochodzące z dzieła życia Jana Kalwina wciąż aktualne w naszej pracy (streszczenie). – Gdań. Rocz. Ewang. 3 (2009) s. 225–228. Materiały XV Forum Inteligencji Ewangelickiej, Sopot 11–13 września 2009 r. Idzie tu zarówno o nasze polskie tradycje, o atmosferę, jaka za czasów Reformatora panowała w Genewie jak i o rozumienie (takie jak u Kawina) Pisma Świętego. 433. Makowski Jarosław: Kalwin daje do myślenia. – W Drodze 2009 nr 8 (432) s. 101–102. Felieton o tym, że warto czytać Kalwina – także o tym, że myli się Weber, uznając go za twórcę kapitalizmu. 434. Mayhew Joanne: Jan Kalwin (1509–1564); ilustr. Emanuele Taglietti; przekł. Czesław Bassara. Piasek (k. Pszczyny): CEF Press, 2009 – 16 s.; 14 ilustr. Wydane przez polski oddział Child Evangelism Fellowship (Holandia) – materiał dydaktyczny zawierający 14 ilustracji i wskazówki metodyczne do lekcji o Kalwinie. Format – podłużna 8°. 435. McGrath Alister E.: Jan Kalwin: studium kształtowania kultury Zachodu; z języka ang. przeł. Jerzy Wolak; wyd. pol. przedmową opatrzył Wojciech Kriegseisen; Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Semper, 2009 – 466 s.; bibliogr. Tyt. oryg. A life of John Calvin. A study in the shaping of Western culture, 1990. Rec.: Turnau Jan: Teokrata? Broń Boże! – Gaz. Wyb. 2010 z dn. 23–24.01 s. 27; przedr. Jednota 54 (2010) nr 1–2 s. 5–6. [właściwie esej na tle omawianej książki]. W przedmowie W. Kriegseisen podkreśla, że autor nie ogranicza się tylko do zagadnień teologicznych, lecz także, obszernie, przedstawia szerokie tło historyczne. Treść: 1. Wprowadzenie; 2. Paryż: formowanie umysłu; 3. Lata wędrówki: Orlean i spotkanie z humanizmem; 4. Od humanizmu do reformatora: nawrócenie; 5. Genewa: okres pierwszy; 6. Genewa: umocnienie władzy; 7. Chrześcijaństwo według Kalwina: medium; 8. Chrześcijaństwo we158 Opracowania / Studies dług Kalwina: przesłanie; 9. Inwazja idei: Kalwin a Francja; 10. Geneza ruchu; 11. Zaangażowanie w sprawy świata: kalwinizm, praca i kapitalizm; 12. Kalwin i kształtowanie współczesnej kultury Zachodu. Zob. też poz. nr 364. 436. Meehan Chris: Janie Kalwinie, prawie cię nie znamy!; [tłum. Julia Lewandowska]. – Jednota 53 (2009) nr 3–4 s. 5–7. Oryginał pt. „John Calvin We Hardly Knew Ye” ukazał się w czasopiśmie The Banner ( January 2009) wyd. przez Christian Reformed Church w USA. Treść: Czy Kalwin naprawdę miał taką „skwaszoną” minę?; Skąd pochodził Kalwin; Czy Kalwin chciał być katolickim księdzem?; Czego uczył się studiując prawo?; Czy Kalwin był chorowitym człowiekiem?; Czy Kalwin i Marcin Luter byli podobni? Czy byli przyjaciółmi? Czy kiedykolwiek się spotkali?; Jaka jest prawda o Kalwinie i predestynacji?; Czy Kalwina interesowały rozrywki?; Czy to prawda, że trudna teologia Kalwina może być wytłumaczona za pomocą akronimu TULIP?; Jeśli Kalwin był dobrym człowiekiem, co sądzić o jego udziale w śmierci Michała Serveta?; Jaki jest więc trwały wkład Kalwina, zwłaszcza w życie Kościoła?. Popularyzacja, polegająca m.in. na odwróceniu istniejących schematów. 437. Mizgała Joanna J.: Kalwin, nasz współczesny. – Jednota 53 (2009) nr 5–6 s. 8–9. Ogólne uwagi na temat znaczenia Kalwina w dzisiejszych zsekularyzowanych czasach. Także kilka uwag historycznych dotyczących Reformacji i Lutra a Kalwina. 438. Mühlbauer Peter. Egzekutor z bożej łaski: teolog z Genewy; tłum. – Forum 2009 nr 32 s. 58–61. Popularne. 439. Niewieczerzał Ingeborga: Jan Kalwin – reformator Kościoła 1509–1564. – Wiad. Hist. 52 (2009) nr 4 s. 30–38. Skrócona i nieco zmieniona wersja poz. nr 288. 159 Wiesław Mincer 440. Pieczko Tomasz, Snoeijer Pedro A.J.: Soli Deo Gloria. Życie i dzieło Jana Kalwina. Bennekom (Holandia): Fundacja In de Rechte Straat / Augustinus, 2009 – 31 s.; ilustr. Popularne. Autorom zależało na przełamaniu istniejących stereotypów dot. Kalwina, a więc: 1. koncepcji podwójnej predestynacji; 2. przesadnej surowości moralnej; 3. roli w procesie Serveta; 4. doprowadzenia do powstania duchowości skoncentrowanej na sukcesie ekonomicznym. Treść: 1. Dzieciństwo i młodość; 2. Kalwin – charakter i charyzmat; 3. Fundamenty życia chrześcijańskiego; 4. Kalwin a Biblia; 5. Kościół w nauce Kalwina; 6. Kalwin – człowiek modlitwy; 7. Kalwin a społeczeństwo; 8. Institutio Christianae religionis; 9. Chrzest w nauce Kalwina; 10. Wieczerza Pańska w nauce Kalwina; 11. Predestynacja w nauce Kalwina; 12. Znaczenie Kalwina dzisiaj. 441. Piwko Stanisław: Uwagi o osobliwości nauki moralnej Jana Kalwina : o autorytecie Prawa Bożego; z fr. przeł. Monika Murawska. – Prz. Filoz.-Lit. 2009 nr 4 s. 497–505. Sum. Oryginał franc. zob. poz. 325. Streszczenie pracy informuje: “Artykuł analizuje wymiar metafizyczny nauczania moralnego Jana Kalwina. W ekstremalnie deterministycznym kontekście filozofii Reformatora specyficzna praxis annihilationis, będąca negacją „starego człowieka” i odrodzeniem „człowieka nowego” w Chrystusie Zbawicielu, jest ostateczną obiektywnością ludzkich wysiłków moralnych.” Wiele tu także o sposobie ujmowania teologii przez Kalwina, o wpływach stoickich w zakresie hierarchii wartości, o dowodzeniu „absolutnej niemożności czynienia przez człowieka dobra”, podporządkowanie go podwójnemu determinizmowi, wreszcie o dialektycznej formule chrześcijaństwa. 442. Polok Władysław: Jan Kalwin a Kościół Adwentystów Dnia Siódmego. – Jednota 53 (2009) nr 7–8 s. 13–14. Toż w nieco zmienionej formie. – Signa Temp. 16 (2009) s. 55–61. O wysokiej ocenie Kalwina w adwentyzmie, ale także i o różnicach. 160 Opracowania / Studies 443. Porada Rajmund: Związek usprawiedliwienia i uświęcenia w myśli Jana Kalwina – perspektywa katolicka. – Rocz. Teol. ChAT 51 (2009) z. 1–2 s. 247–261. Zsfg. Treść: 1. Kalwin a nauka o usprawiedliwieniu; 2. Usprawiedliwienie na Soborze Trydenckim; 3. Odrębność usprawiedliwienia i uświęcenia; 4. Jedność usprawiedliwienia i uświęcenia; 5. Istota i wymiary uświęcenia. Konkluzja autora jest następująca: „Wydaje się zatem, iż trwając na gruncie reformacyjnych zasad, Kalwin pozostał otwarty na niektóre ujęcia reprezentowane przez teologię rzymską, dostrzegając w jej sformułowaniach trafność i adekwatność. Do takich z pewnością należy ujmowanie usprawiedliwienia i uświęcenia w ścisłym, następczym związku” (s. 260). 444. Pytko Kazimierz: [Kim był Kalwin – uduchowionym reformatorem czy nawiedzonym sadystą?] – Focus. Hist. 2009 nr 7–8 s. 8–12; ilustr. Popularne. Brak tytułu, podany wg okładki. Dodano: ABC kalwinizmu, Polscy kalwini. 445. Radwan-Pragłowski Janusz: Kobieta i mężczyzna: człowiek rozdwojony. Kraków: UJ, 2009 – 288 s. III. Myśliciele i reformatorzy. 2. Świat protestancki. Świat myśli Jana Kalwina s. 245–246. Porównanie z Lutrem, wpływ Augustyna – przyporządkowanie kobiety mężczyźnie w starotestamentowym stylu. 446. Reid Harry: Rewolucyjny Reformator; tłum. Kazimierz Bem. – Jednota 53 (2009) nr 7–8 s. 7–8. Tekst z miesięcznika Life and Work 2009 styczeń. Ogólnie o życiu Kalwina: Stał na czele „drugiej, decydującej fazy” Reformacji; nadał jej strukturę i poddał dyscyplinie. 447. Sell Alan P.F.: Wyzwania Kalwina wobec Kościoła w XXI wieku; tłum. Michał Kuź. – Rocz. Teol. ChAT 51 (2009) z. 1–2 s. 181–207. Autor pyta: „Jak to możliwe, aby ktoś urodzony przed pięciuset laty stanowił wyzwanie dla współczesnego Kościoła?” (s. 181). Odpowiedź, opartą o analizę 161 Wiesław Mincer tekstów Reformatora, przedstawia w 7 rozdziałach: I. „Kalwin spaja Kościół z Ewangelią”; II. Więź pomiędzy Duchem Świętym a Słowem Bożym; III. Nierozerwalna więź pomiędzy Słowem Bożym a Kościołem; IV. „Kalwin nierozerwalnie łączył ze sobą Słowo Boże i sakramenty”; V. Nierozerwalny związek kaznodziejstwa i opieki duszpasterskiej; VI. Ścisłe połączenie dogmatyki z etyką; VII – to rodzaj podsumowania, zwracający uwagę na to, co w myśli Kalwina ma już tyko znaczenie historyczne (np. wewnętrzna polityka Kościoła, stosunek do władz świeckich itp.), które zaś kwestie, pozostawione nam w spadku (zob. par. I–VI) są nadal wyzwaniem dla Kościołów reformowanych. 448. Semka Piotr: Ascetyczny dyktator. – Rzeczpospolita nr 160 z 10.07.2009 s. A2. Popularne – w związku z rokiem Kalwina. 449. Smolarz Sebastian: Jan Kalwin – egzegeta kościelny. – Refor. w Pol. (Wrocław) 2009 nr 3–4 s. 12–15. Kawin uważał, pisze autor, że „interpretacja musi być poddaniem się wraz z Ojcami i współczesnymi teologami prowadzeniu Słowa, słuchaniu jego głosu” (s. 12). Zależało mu też na tym „by nie nakładać na znaczenie Pisma ludzkich doktryn”. Znaczenie miało tu jego humanistyczne wykształcenie. 450. Świderski Jarosław: Rok Kalwina – refleksje osoby świeckiej (streszczenie). – Gdań. Rocz. Ewang. 3 (2009) s. 229–232. Materiały XV Forum Inteligencji Ewangelickiej, Sopot 11–13 września 2009 r. Autor podkreśla znaczenie Kalwińskiej zasady akomodacji, którą też analizuje. 451. Szczech Tomasz: Jan Kalwin: nietolerancja umiarkowana. – Politeja 2009 nr 1 (11) s. 249–260. Autor wspomina o sprzecznych i różnych interpretacjach myśli politycznej Kalwina, które nie wydają się słuszne. Pisze w abstrakcie: „W myśli politycznej Kalwina znajdujemy wprawdzie kompleksowe uzasadnienie nietolerancji 162 Opracowania / Studies względem heretyków, jednakże eklezjalna i polityczna praktyka w Genewie doby Kalwina wydaje się być względnie tolerancyjna, a to ze względu na łagodzenie surowych zasad chrześcijańską cierpliwością”. 452. Tondera Bogusław: Jan Kalwin i jego dziedzictwo. – Słowo i Myśl 2009 nr 6 (111) s. 23. Sprawozdanie sesji naukowej Polskiego Towarzystwa Badań Reformacji, Kraków 23.X. 453. Wojtyło Marek: Jan Kalwin – dzieło i życie. – Signa Temp. 16 (2009) s. 7–11. Krótka biografia. Nr 16 czasopisma zawiera materiały z konferencji naukowej w Wyższej Szkole Teologiczno-Humanistycznej, Podkowa Leśna 19.05.2009, poświęconej Kalwinowi; są to poz. 425, 431, 442, 454. 454. Woźniak Krzysztof: Etyka Jana Kalwina. – Signa Temp. 16 (2009) s. 73–76. Kalwin jako twórca rygorystycznego systemu etycznego, stworzył, jak pisze autor, styl obyczajowy surowy i prosty, „którego celem było wychowanie ludzi uczciwych i mocnych” (s. 73). Zagadnienia te zostały przedstawione na tle Kalwińskiej teologii – zwrócono także uwagę na jej znaczenie dla kształtowania się kapitalizmu. 455. Bryćko Dariusz Mirosław, Wilczek Piotr: „Podręczny Kalwin”, czyli wypisy z Kalwina – propozycja wydania polskiego wyboru pism Jana Kalwina. [W:] Reformacja w dawnej Rzeczypospolitej i jej europejskie konteksty: postulaty badawcze. Red. nauk. Piotr Wilczek. Warszawa 2010 s. 136–141. Sum. Dzieło Kalwina należy do kanonu myślicieli europejskich – i nie tylko. Brak zaś w Polsce odpowiednich w tym zakresie wydawnictw edytorskich. Stąd propozycja „wypisów” z Kalwina (Calvin Reader), zawierające nie tylko fragmenty Instytucji, lecz także niektóre listy i komentarze. 163 Wiesław Mincer 456. Dorosz Krzysztof: Jan Kalwin, czyli mądrość poznania. – Jednota 54 (2010) nr 3–4 s. 11–13. Toż. – Znak 2010 nr 657 (2) s. 84–90. Komentarz do słów Kalwina, że „nasza mądrość … składa się prawie cała z dwóch części: poznania Boga i poznania nas samych…”. Mowa tu o kalwińskim poznawaniu Boga nie przez rozum, lecz przez mądrość – „ta mądrość zaczynała się i kończyła na mistycznej unii z Chrystusem”. 457. Gordon Bruce: Kalwinizm i kapitalizm – znów razem?; tłum. Kazimierz Bem. – Jednota 54 (2010) nr 9–10 s. 5–7. Pierwodruk. – Reflections [magazyn Yale Divinity School] 2010. Głównie o poglądach Kalwina. Treść: Czas niepokoju; Znaki zbawienia; Teologia pracy; Rewizja tez Webera; Protestancka etyka pracy? 458. Izdebski Marek, Matuszewska Joanna J.: Żyjemy w świecie danym nam przez Boga – Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce w „Roku Kalwina”. – Kal. Ewang. 124 (2010) s. 80–87. W spisie rzeczy jako współautor – Joanna Mizgała. Omówienie uroczystości i konferencji zorganizowanych w 2009 r. 459. Jaskóła Piotr: Perspektywiczny wymiar teologii Jana Kalwina. [W:] Reformacja w dawnej Rzeczypospolitej i jej europejskie konteksty: postulaty badawcze. Red. nauk. Piotr Wilczek. Warszawa 2010 s. 129–135. Sum. Treść: 1. Kalwin jako teolog; 2. Teologiczna myśl Kalwina inspiracją nowych rozwiązań; 2.1. Związek usprawiedliwienia i uświęcenia; 2.2. Decentralizacja i demokratyzacja struktur kościelnych; 2.3. Pneumatologiczne rozumienie nauki. Autor pisze: „atrakcyjny charakter, możliwość wybierania nowej formy bez zmiany istotnych treści, pozwala także dziś dostrzegać w myśli reformatora przyszłościowy wymiar” (s. 134). Zwraca się tu także uwagę na wpływ Kalwina na rozwój nauki – to mało znany a interesujący obszar możliwych badań. 164 Opracowania / Studies 460. Leszczyński Rafał Marcin: Etyka i doktryna polityczna Kalwina. – Stud. Dok. Ekum. 26 (2010) nr 2 s. 23–65. Treść: 1. Wstęp; 2. Moralność człowieka upadłego; 2.1. Niewolna wola; 2.2. Pozorne cnoty pogan; 2.2.1. Kalwińska krytyka filozoficznej aretologii; 2.2.2. Kalwińska krytyka synergistycznej soteriologii Ojców Kościoła; 3. Usprawiedliwienie i odnowienie człowieka; 4. Moralność człowieka wierzącego; 4.1. Człowiek nowonarodzony a Zakon Boży; 4.2. Simul iustus et simul peccator; 4.3. Uświęcenie człowieka odrodzonego; 4.3.1. Syllogismus practicus i samozaparcie; 4.3.2. Cnoty człowieka odrodzonego; 4.3.3. Chrześcijanin a praca; 4.3.3.1. Kalwińskie inspiracje ideologii kapitalistycznej; 4.3.3.2. Różnice pomiędzy Kalwinem a ideologią kapitalistyczną; 4.3.4. Chrześcijanin a władza państwowa; 4.3.4.1. Regimen spirituals a regimen politicus – rozdzielność i dopełnienie; 4.3.4.2. Zadania władzy państwowej; 4.3.4.3. Prawo oporu i ustrój państwowy; 5. Zakończenie. Autor sądzi, że temat, który omawia jest ważny, ponieważ etyka Kalwina „wpisała się na trwałe w historię istotnej części społeczeństw zachodnich” (s. 25). Nawet w tak zlaicyzowanym świecie odnaleźć można z „postawy oraz przekonania wyniesione z kalwinizmu” (tamże). Analizując szczegółowo koncepcje Reformatora sądzi, że „refleksja Pikardyjczyka … miała charakter sensu stricto teologiczny” (s. 64). Stąd też potrzeba dokonywania analizy w kontekście takich przesłanek. 461. Leszczyński Rafał Marcin: Jan Kalwin. [W:] tegoż: Ojcowie Reformacji i filozoficzne wątki ich teologii. Warszawa 2010 s. 109–142. Rec. Wilczek Piotr. – Jednota 55 (2011) nr 1–2 s. 34–35. Tj. cz. II: Reformatorzy szwajcarscy Ulryk Zwingli i Jan Kalwin – rozdz. IV. Treść: 1. Życie; 2. Poglądy; 2.2. Ontologia; 2.3. Epistemologia; 2.4. Antropologia i soteriologia; 2.4. Etyka i poglądy społeczno-polityczne; 3. Podsumowanie. Założeniem autora jest wykrycie wpływów filozoficznych u Reformatorów protestanckich, mimo ich programowego odcinania się od filozofii. Stwierdza w Podsumowaniu, że u Kalwina „występują liczne wypowiedzi krytyczne wobec filozofii”, mimo to sporo tam wątków filozoficznych: od Cycerona (o naturalnym poczuciu istnienia Stwórcy), przez stoicką koncepcję logosu zarodkowego i stoickie dowody 165 Wiesław Mincer na istnienie Boga, stoickie wpływy w antropologii po nawiązujące do Arystotelesa założenia etyczne, także (w filozofii społecznej) wątki platońskie. Autor zwraca nadto uwagę na stosunek Reformatora do filozofii przyrody – przyjąć można by, że te wątki (przy założeniu, że filozofia przyrody ściśle była jeszcze wówczas powiązana z naukami przyrodniczymi) odnaleźć można w problematyce stosunku Kalwina do heliocentryzmu (obszerna literatura zob. poz. 200 – przypis W.M.) 462. Pieczko Tomasz, Snoeijer Pedro A.J.: Panie, wybaw mnie w Twojej sprawiedliwości: Reformowani i Luteranie w XVI wieku. Bennekom (Holandia): Fundacja In de Rechte Straat / Augustinus”, [b. r., 2010] – 24 s. Popularne. Treść: 1. Reformacja w Europie; 2. Konfesje; 3. Wspólnota wierzących; 4. Kalwinizm i luteranizm; 5. Wieczerza Pańska; 6. Ku jedności; 7. Poszukiwanie i postawy. Zawiera omówienie poglądów Kalwina w przedstawionych zagadnieniach. 462a. Pociutė Dainora: Calvino kontaktami su Lietuva (1549–1564). – Darbai ir Dienos / Universitas Vytauti Magni 53 (2010) s. 9–17. Sum. Summary: Calvin in Lithuania: from the correspondence to the first publication (s. 17). Omówiono tu dwa zagadnienia: próby Kalwina wpłynięcia na rozwój Reformacji na Litwie oraz recepcję Kalwina tamże w XVI i na początku XVII w., w tym publikację jego dzieł. Autorka wyróżnia trzy okresy: pierwszy to początkowe spory dotyczące zagadnienia Trójcy Św. (m.in. omawia rolę Mikołaja Radziwiłła), drugi – okres tworzenia się reformowanej ortodoksji i odejście od antytrynitarskich polemik (tu sporo oznaczeniu Andrzeja Wolana), trzeci wreszcie to dalszy rozwój ortodoksji w początkach XVII w. Wspomina się nadto o pierwszym w Wielkim Księstwie Litewskim tłumaczeniu dzieła Kalwina Nauka o Sakramenciech Świętych Nowego Testamentu, 1626 (zob. poz. nr 8). 463. Rozeboom Sue: Dobra lektura – Kalwin o Wieczerzy Pańskiej. Tłum. Julia Lewandowska. – Jednota 54 (2010) nr 1–2 s. 12–13. Przedr. z Reformed Workship Issue 88 (2009). Próba nowego odczytania Kalwina. 166 Opracowania / Studies 464. Urban Krzysztof: Rok Kalwina za nami. – Jednota 54 (2010) nr 1–2 s. 7. Krótka informacja, głównie o konferencji w Warszawie zorganizowanej przez Wyższe Baptystyczne Seminarium Teologiczne dn. 11.12.2009. 464a. Leszczyński Rafał Marcin: Sakramentologia ogólna Jana Kalwina. Cz. 1.: Kalwin a liczba sakramentów; Cz. 2: Obrońca tradycji; Cz. 3: Natura sakramentu. – Jednota 56 (2012) nr 1 s. 16–19; nr 2 s. 24–26; nr 3 s. 10–13. Treść: Cz. 1: Kalwin i dwa sakramenty; Didache, Ojcowie Apostolscy i Justyn Męczennik; Od Tertuliana do pierwszej połowy XII wieku; Od Piotra Lombarda do Tomasza z Akwinu. Cz. 2: Lyon, Florencja, Trydent; Kalwin wobec nowości; Sakramenckimi doktorami… Autor stwierdza, że problematykę tę przedstawił Reformator w księdze IV Institutio, „która została poświęcona zagadnieniom eklezjologicznym, Kalwin pojmował bowiem sakramentologię jako integralną część nauki o Kościele”. Przedstawia także (szeroko udokumentowane przypisami) dzieje sakramentologii w początkach chrześcijaństwa – zwłaszcza, tak istotne w początkach chrześcijaństwa przyjmowanie istnienia dwóch sakramentów, jak również problem rozwoju (w teologii katolickiej) zwiększania ilości sakramentów do siedmiu. 167 ANEKS / APPENDIX Calvin Jean: Thesaurus epistolicus Calvinianus. T. 1–11. Braunschweig 1872–1879 (Calvin J.: Opera... Vol. 10/2–20) (Corpus Reform. 38/2–48) Tu warto odnotować jeden ze starszych wyborów Kalwińskiej kore­ spondencji: Epistolarum et responsorum editio secunda... Lausannae: Franciscus Le Preux, 1576 – 693 s. Oprócz głównego zrębu stron – na począt­ku nieliczbowane Vita Calvini przez Bezę, na końcu Indeks. Polonica wg indeksu s. 13, 203, 234. Nadto korespondencja polska: Socyn (192, 196) – Zygmunt August (s. 309–315, 359–361); Lasocki (s. 362); Tarnowski (s. 362, 446, 464) Myszkowski (s. 365); Kamiński (s. 365); do Polaków (s. 409); Ostroróg (s. 443); Cruciger (s. 522, 534); do ministrów wileńskich (s. 534–535); Blandrata (s. 535); Socyn (s. 619). Było też wydanie: Epistola et responsa. Genewa: druk. Petrus Santandreanus, 1576 – również z dodatkiem Bezy i szeregiem poloników – posiada to wydanie Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu. Poniżej opisano znajdujące się w korespondencji Kalwina (Thesaurus j.w.) listy innych osób do innych osób a dotyczące spraw polskich. Podano tom Dzieł i numer listu. Zob. też: Pirożyński Jacek: Związki kulturalne Polski z Zurychem w XVI wieku w świetle zachowanej korespondencji i prototypów prasowych. – Odrodz. Refor. Pol. 41 (1997) s. 73–88. 169 Wiesław Mincer 465. Opera... Vol. 12. Br. 1874 szp. 324 nr 786: Łaski do Bucera z ma­rzec/ kwiecień 1546. „Zachęca go do poparcia kolokwium między książętami niemieckimi a kościołami szwajcarskimi, na którym położono by wreszcie kres sporom w sprawie sakramentów”. 466. Opera... Vol. 12. Br. 1874 szp. 598 nr 951: Łaski do Hardenberga z 11.10.1547. Fragmenty, m.in. o książce Kalwina przeciwko anabaptystom. O Al­bercie Hardenbergu (1510–1574) zob. ADB X, 558–560. 467. Opera... Vol. 13. Br. 1875 szp. 12 nr 1050: Łaski do Hardenberga z 19.07.1548. Wzmianka o uwagach Kalwina w liście do Tomasza Crammera o sa­ kramentach. 468. Opera... Vol. 13. Br. 1875 szp. 576-584 nr 1375: Łaski do Bullingera z Anglii prawdop. 1550 po styczniu. „Uwagi do ugody zurychskiej; rozbieżność podana przez Bullingera przysłana przed ostateczną poprawką” – w związku z dyskusją z Kalwi­nem, o którym tu często. 469. Opera... Vol. 14. Br. 1875 szp. 10–12 nr 1432: Łaski do Bullingera z Londynu 7.01.1551. „Po podziękowaniu za uzgodnienie przez kościoły helweckie w sprawie sakramentów wykłada obszerniej ustrój kościołów pielgrzymów w Londynie i przekazuje ich wyznanie wiary”. 470. Opera... Vol. 14. Br. 1875 szp. 127–129 nr 1497: Łaski do Bullingera z Londynu 7.06.1551. M.in. „W sprawie sakramentów, szczególnie że zgadza się z nim co do zwyczaju ‚prywatnej wieczerzy’. Ubolewa, że Polak Florian [Susłyga] nadużywając jego imienia wyłudził od wielu pieniądze; Bullingerowi jed­nak sam je zwróci”. 170 Aneks 471. Opera... Vol. 14. Br. 1875 szp. 229–230 nr 1578: Kalwin do Laelia Socyna [Sozzini] (stryja Fausta) z pocz. 1552 r. Dot. doktryny o predestynacji i dyskusji z Melanchtonem. 472. Opera... Vol. 14. Br. 1875 szp. 554–556 nr 1750: Łaski do Bullingera z Londynu 7.06.1553. „Maluje tu swój Kościół czarnym kolorem tak z powodu zamieszek o dyscyplinę, jak i sporu o predestynację”. Passim sporo o Kalwinie. 473. Opera... Vol. 15. Br. 1876 szp. 1–2 nr 1891: Łaski do Hardenberga (Prima anni 1554). „Pisze o niedawno wydanej Farragine Westphala i ostro ją krytyku­je”. Łaski wiele polemizował z Joachimem Westphalem. 474. Opera... Vol. 15. Br. 1876 szp. 63–65 nr 1919: Łaski do Ministrów Zurychskich z 3.03.1554. „Przesyła im sprawozdanie o losach i wędrówkach tych wygnańców, których został przywódcą; gdy tylko w Anglii zmuszeni byli tłumaczyć Ewangelię. Dodaje, przy okazji świeżo wydanych broszur Westphala, swoje wyznanie o Wieczerzy”. 475. Opera... Vol. 15. Br. 1876 szp. 84–85 nr 1931: Bullinger do Łaskiego, Zurych 17.03.1554. „Skarży się na barbarzyńską zatwardziałość Luteran i zachęca do odpowiedzi Westphalowi... co też, spodziewa się, i Kalwin uczyni”. 476. Opera... Vol. 15. Br. 1876 szp. 182–187 nr 1983: Łaski do Weselczyków [Wesaliensibus] r. 1554. „Dodaje swoje rady do tych, które niedawno od Genewczyków i Lozańczyków przyjęli odnośnie ustanowienia obrzędów przy święceniu Wie­czerzy Pańskiej; w większości jednak inne niż tamte”. 171 Wiesław Mincer 477. Opera... Vol. 15. Br. 1876 szp. 642 nr 2219: Kalwin do L. Socyna [Sozzini]. „Odpowiada na kilka jego pytań” – tu tekstu nie ma – chodzi o ‚Responsio ad aliquot Laelii Socini Senensis quaestiones’ (czerwiec 1555) druk. w Opera... Vol. 10 cz. 1. Br. 1871 szp. 160-165. 478. Opera... Vol. 15. Br. 1876 szp. 649–651 nr 2225: Łaski do Bullingera i Bibliandra z Frankfurtu 1555. O sprawach w Kościele we Fryzji. o sakramentach, katechizmie itp. Theodor Bibliander (Buchmann) (1514–1564) por. Lex. f. Theol. u. Kirche. II, 325. 479. Opera... Vol. 15. Br. 1876 szp. 771–772 nr 2295: Łaski do Bullingera z Frankfurtu 19.09.1555. „Pragnie, by Kalwin odpowiedział Westphalowi. Córkę Bullingera polecił Melanchtonowi. Kościół został przez władze udostępniony wygnań­com”. Por. poz. 97. 480. Opera... Vol. 15. Br. 1876 szp. 849–852 nr 2339: Łaski do Króla Zygmunta Augusta z Frankfurtu grudzień 1555. „Zachęca, by trwał w dziele reformowania a nawet postępował coraz mocniej i gorliwiej”. 481. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 70–71 nr 2408: Joh. Utenhove do Bullingera 9.03.1556. „Cieszy się, że Polacy przyjmują naukę Kalwina” – w związku z li­stami Łaskiego. Inna forma nazwiska Utenhof. 482. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 88–89 nr 2420: Łaski do Bullingera z Frankfurtu 31.03.1556. „Zabłysła nadzieja zorganizowania kolokwium ewangelików dotyczącego ułożenia się o pokój, na które też zaprasza mieszkańców Zurychu. Posyła odpisy listów napisanych do Polski i pobieżnie wzmiankuje o stanie spraw w Frankfurcie”. 172 Aneks 483. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 125–128 nr 2443: Bullinger do Łaskiego z Zurychu 1.05.1556. „Ponownie i prawie tymi samymi słowami, których niedawno w tej samej sprawie do Kalwina używał, przedstawia swoje zdanie o debacie z Luteranami – bezskutecznie oczekiwanej”. 484. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 131–132 nr 2446. Ministrowie pol­scy do senatu Genewy z Pińczowa 2.05.1556. „Proszą, aby Kalwin na kilka miesięcy przybył do nich” por. poz. 110. 485. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 150–155 nr 2459: Łaski Jan: Lasci declaratio de coena. „Obszernie wykłada swoje zdanie o Sakramentach i Wieczerzy, aby wyraźnie ustalić: w czym między wszystkimi już doszło do zgody, zaś w pozostałych sprawach znaleźć sposób i formę w przyjacielskiej dyspu­cie” – 22.05 odbyła się w Stuttgarcie dysputa o Wieczerzy między Łaskim a Brenzem. Por. niżej nr 486. 486. Opera... Vol. 16. Br 1877 szp. 155–158 nr 2460: Łaski do Brenza – ze Stuttgartu 23.05.1556. „Dysputa z nim stoczona nie odniosła pożądanego sukcesu; wska­zuje, dlaczego nie można powiedzieć, co od wyznania augsburskiego jest różne. Podaje powody, dla których nie odpowiedział na wszystkie przed­stawione sobie argumenty. Streszcza niektóre paradoksy przytoczone przez Brenza w tej dyskusji”. Zob. wyżej poz. 485. Brenz Johann (1498–1570) działacz luterański por. ADB III, 314–316. Suppl. por. Opera... Vol. 20. szp. 612. 487. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 159 nr 2462: Brenz do Łaskiego ze Stuttgartu 24.05.1556. „Wczorajsza dyskusja usatysfakcjonowała go; nie jest w jego mocy wdawać się w nową”. 173 Wiesław Mincer 488. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 159–160 nr 2462: Łaski do Brenza ze Sruttgarru 25.05.1556. „Pragnie być poinformowany w czym różni się od wyznania augu­stiańskiego, jego apologii, czy wyników dysputy ratyzbońskiej. Poświad­cza niewinność swoich współwyznawców i prosi, by nie mnożyć trosk kościołów wygnańczych”. 489. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 161–163 nr 2463: Acta Stuttgardiensia ex Brentii relatione, 25.05.1556. Dotyczy Jana Łaskiego por. wyżej – „Z dyskusji między Łaskim a Brenzem o Wieczerzy nic nie wynikło, tylko znów się okazało, że zgody szuka się daremnie, gdyż obie strony dążą do narzucenia swego zdania sobie nawzajem”. 490. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 163–169 nr 2464: Acta Stuttgardiensia ex Lasci relatione [dat. j.w.] „Tak długo oczekiwana dysputa wreszcie się odbyła, przerobiono sprawy tak często po obu stronach omawiane; jak przepowiadali przenikliwsi, rzeczy w tym samym stanie pozostały, gdyż żadna ze stron drugiej w niczym nie ustąpiła – choćby szło tylko o formuły”. 491. Opera... Vol. 16. Br 1877 szp. 185–188 nr 2474: V. Pollanus do Kal­wina z 9/11.06.1556. Zob. też nr 99. „Idzie głównie o sprawy dokonane przez Jana Łaskiego u książąt; także o jego dyspucie z Brenzem. Na końcu omawia się sprawy Polski i frankfurckie”. 492. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 218–220 nr 2492: Kalwin do Bullingera z 1.07.1556 „O wyprawie Łaskiego do książąt i o dyspucie z Brenzem; żałuje, że człowiek ów sam sobie wszystko przedsiębrał i sprawę dość lekkomyślnie załatwił. Nie wątpi o możliwości dysputy lepiej zorganizowanej”. 174 Aneks 493. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 262 nr 2519: Lismanin do Wolfganga Müslina (vel Musculusa) z 17.08.1556. „Donosi mu o jakimś piśmie Orzechowskiego przeciw Kalwinowi i zachęca, by na nie odpowiedział”. 494. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 284–285 nr 2534: Łaski do Melanchtona z Frankfurtu 18.09.1556. „Jeszcze nie dość nauczony doświadczeniem, domaga się zwołania ponownie dysputy uczonych mężów na wszystkie tematy”. 495. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 329–331 nr 2555: Łaski do ministrów zurychskich z Wrocławia 24.11.1556. „Opowiada o swojej podróży do Polski, o tym głównie, co uczynił w Wittenberdze z Melanchtonem. Tu wybrano tylko to, co dotyczy Kalwina”. 496. Opera... Vol. 16 Br 1887 szp. 421–423 nr 2603: Marcin Micronius do Bullingera z Norden (Ostfriesland) 8.03.1557. O Łaskim i sprawach polskich informacja. Micronius Martin de Cleyne (zm. 1558) por. ADB XXI, 703–708. 497. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 524–527 nr 2652: Utenhove do mi­nistrów zurychskich z Włodzisławia 23.06.1557. „Opowiada, co poczynił Łaski w Polsce od razu po swoim przybyciu”. 498. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 607–608 nr 2703: Lismanin do Bul­lingera z Tomie [ex Tomice] 8.09.1557. „Przedkłada ocenie zuryszan konfesję Braci Czeskich”. 499. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 652–653; 653–654 nr 2730-2731: Bullinger do Kalwina i Johann Wolff (Wolphius) do Kalwina z 6.10.1557. Polecają Wojciecha Dłuskiego. Wolf Johann (1521–1571) por. ADB XLIII, 758. 175 Wiesław Mincer 500. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 679–680 nr 2746: Bullinger do Lismanina z Zurychu 25.10.1557. „Oświadcza, że konfesji Waldensów odnośnie artykułu o Wieczerzy nie można wcale aprobować”. 501. Opera... Vol. 16. Br. 1877 szp. 681 nr 2747: Viretus do Lismanina z Lozanny 26.10.1557. „Tej samej treści co poprzedni”. Viret Pierre (1511–1571) por. Lex. f. Theol. u. Kirche X, 640. 502. Opera... Vol. 16. br. 1877 szp. 687–688 nr 2752: Bullinger do Łaskiego 6.11.1557. „Tu również sprawa dotycząca sakramentów opracowana jest piórem zna­ komitego męża, wątpiącego w pokój i sądzącego, że nie należy więcej ustępować”. 503. Opera... Vol. 17. Br. 1877 szp. 38–39 nr 2803: John Burcher do Bullingera z Krakowa 16.02.1558. „Poleca starania szlachty polskiej o promowanie Ewangelii” – m.in. o Mikołaju Oleśnickim. 504. Opera... Vol. 17. Br. 1877 szp. 74–75: John Burcher do Bullingera z Krakowa 1.03.1558. „Vergerius czyni starania o szerzenie wśród Polaków luteranizmu; zamierza skłócić kościoły wydaniem jakiejś swojej apologii”. Dot. Piotra Pawła Vergeriusa, wzmianka o Łaskim i Utenhove. 505. Opera... Vol. 17. Br 1877 szp. 99–100: Bullinger Łaskiego z Zurychu 17.03.1558. „Skarży się na Anglika, który przywiózł listy z Polski, a teraz z innymi nie zalecanymi w Wormacji zadaje się, którzy nie troszczą się o zgodę i synod”. 176 Aneks 506. Opera... Vol. 17. Br 1877 szp. 342–344: Utenhove do ministrów zurychskich i genewskich z Krakowa 18.09.1558. „Głównie o to idzie, by ich przekonać, aby wysyłali listy do poszcze­gólnych przedstawicieli szlachty polskiej, dla umocnienia ich w Ewangelii i uczynienia bardziej skorymi w reformowaniu Kościoła”. Wzmianki o Bonerze, Tarnowskim, Ostrorogu. 507. Opera... Vol. 17. Br. 1877 szp. 707–709 nr 3149: Zanchi do Łaskie­go z grudnia 1559. „Gratuluje mu powrotu do ojczyzny i powstania za jego sprawą re­formacji w Polsce. Dodaje nowiny z Francji i Szwajcarii”. Zanchi Girolamo (1516–1590) por. Lex. f. Theol. u. Kirche X, 1035. 508. Opera... Vol. 18. Br. 1878 szp. 302–303 nr 3309 Bullinger do Kalwina z Zurychu 3.01.1560. Wzmianki o sytuacji w Polsce. 509. Opera... Vol. 18. Br. 1878 szp. 348–351 nr 3332: Kalwin do Bullingera 1.02.1561. M.in. o sprawach polskich: Blandracie, Lismaninie, Łaskim, pisze: „Odsyłam ci pisma polskie”. 510. Opera... Vol. 18. Br. 1878 szp. 401–403 nr 3359: Cruciger do Ra­dziwiłła z Pińczowa 13.03.1561. „Referuje, co synod zdziałał w sprawie Blandraty, który to siebie samego oczyścił z zarzutu herezji serweckiej i w ogóle godnym się być wydaje polecenia w tym celu, by Radziwiłł mógł być jego protektorem wobec Kalwina”. 511. Opera... Vol. 18. Br. 1878 szp. 559–561 nr 3444: Radziwiłł do Bullingera z Wilna 4.07.1561. W sprawie Blandraty. Por. poz. 134. 177 Wiesław Mincer 512. Opera... Vol. 18. Br. 1878 szp. 675–676 nr 3508: Cruciger do mini­strów helweckich z synodu w Książu 1.09.1561. „Broni swojej i swoich ortodoksyjnej wiary co do artykułu o Trój­c y”. Por. poz. 80. 513. Opera... Vol. 18. Br. 1878 szp. 753–757 nr 3539: Bullinger do Ra­dziwiłła z Zurychu 30.09.1561. „Odpowiada na prośbę jego i Polaków broniących Blandraty przed zarzutem herezji. Wykazuje, że on (tj. Blandrata) w swej relacji o rozmo­wie z zuryszanami kłamał; jeżeliby chciał zaś strzec prawdziwej wiary – obiecuje chętnie to przyjąć”. 514. Opera... Vol. 18. Br. 1878 szp. 757–760 nr 3540: Bullinger do Crucigera z Zurychu 30.09.1561. „Strzec mu się każe, by kościoły polskie nie doznały zakłóceń od fałszywych nauczycieli, przed którymi i zuryszanin ma się na baczności, zwłaszcza jeśli by chcieli zabawić w mieście, przed przyjęciem ich sformułowania”. 515. Opera... Vol. 19. Br. 1879 szp. 93–94 nr 3597: Bullinger do Kalwina z Zurychu 30.10.1561. M.in. poleca Krzysztofa Trecego. 516. Opera... Vol. 19. Br. 1879 szp. 540–544 nr 3857: Grzegorz Paweł z Brzezin do Vermiliusa i Bullingera z Krakowa 24.09.1562 „Obszerne i pełne obrzydzenia badanie miejsc o Trójcy przeciwko Stankarowi, z którego wywnioskujesz, że obaj są równie prawowierni, co bardziej jednak wynika ze zdrowego rozsądku”. Vermigli Pietro Martiro (Vermilius; Petrus Martyr) (1500–1562) por. Lex. f. Theol u Kirche X 568–569. 517. Opera... Vol. 19. Br. 1879 szp. 574 nr 3874: Sarnicki do Bullingera z Krakowa 6.11.1562. Dyskusja o antytrynitaryzmie – por. poz. 145. 178 Aneks 518. Opera... Vol. 19. Br. 1879 szp. 574–580 nr 3875: Sarnicki do Trece­go z listopada 1562. „Dzieje skłóconego stanu kościołów polskich, spowodowanego wpro­ wadzeniem serwecjanizmu”. Por. poprzedni list. 519. Opera... Vol. 19. Br. 1879 szp. 581–583 nr 3877: Grzegorz Paweł z Brzezin do ministrów zurychskich z Krakowa 17.11.1562. „Gani Stankara i przekazuje im do ukarania, sam jednak o czystości doktryny pochodzącej ze Słowa Bożego tak dwuznacznie mówi i przed opiniami uczonych się wzdryga, że łatwo przejrzeć, co ma na myśli”. Por. j. w. 520. Opera... Vol. 19. Br. 1879 szp. 584 nr 3878: Sarnicki do Bullingera z Krakowa 19.11.1562. „Znów skarży się na antytrynitarzy, Trecego odwołuje do Polski, domaga się napisania listów do najznakomitszych w Polsce, przesyła kartkę Grzegorza Pawła”. Por. j. w. 521. Opera... Vol. 10. Br. 1879 szp. 721–727: Sarnicki do Trecego z Krakowa 24.04.1563. „Podaje wiele rozmaitych wiadomości o sprawach polskich zachęca go również, by jak najszybciej wracał do ojczyzny i przywiózł listy od teologów szwajcarskich do różnych dostojników, zalecające zarówno Atanazego [ze względu na tegoż polemiki z arianami] i Sarnickiego” 522. Opera... Vol. 20. Br. 1879 szp. 2–4 nr 3943: Bullinger do Kalwina z Zurychu 7.05.1563. Krótka wzmianka o sprawach polskich, o czym niedawno dostał listy. 523. Opera... Vol. 20. Br. 1879 szp. 134–135 nr 4008: Wacław Ostroróg do Bullingera z Bazylei 14.08.1563. „Z drogi przez Szwajcarię, gdzie również z Kalwinem przestawał”. Por. wzmiankę o nim w liście Bullingera do Kalwina – Opera... Vol. 20. nr 3992. 179 Wiesław Mincer 524. Opera... Vol. 20. Br. 1879 szp. 138 nr 4011: Johann Wolff do Lismanina z Zu­r ychu 23.08.1563. „O sporach dogmatycznych w Polsce tak rozprawia, by móc łatwo zrozumieć, że sam Lismanin wcale nie został uznany za niewinnego przez zuryszan”. 525. Opera... Vol. 20. Br. 1879 szp. 187–189 nr 4045: Lismanin do Wolffa z Królewca 23.11.1563. „Tłumaczy się gęsto z podejrzeń, którymi jest obarczana jego prawowierność”. 526. Opera... Vol. 20. Br. 1879 szp. 222–223 nr 4062: Bullinger do Kal­wina z 26.12.1563. Przekazuje mu listy, które otrzymał z Polski. 527. Opera... Vol. 20. Br. 1879 szp. 327: Jan Łasicki do Bullingera z Ge­newy 27.06.1564. „Broni się przed zarzutem zbrodni różnowierstwa, który mu stawia­no z powodu przyjaźni jego z Castelliusem; zacność tego i teraz wysławia , błędów zaś jego, jeśliby jakie się zdarzyły, zawsze nie znosił” . 528. Opera... Vol. 20. Br. 1879 szp. 350–352 nr 4126: Bullinger do Łasickiego z Zurychu 13.07.1564. „O nieskazitelność Castelliusa, którą mu Łasicki wychwalał, nie dba – przy tym jak pisze – wiadomo, że nie przeszkodziła mu ona wyrażać co najmniej potworne poglądy. Przyjaźń jego pewna jest tylko wobec prawo­wiernych”. 180 INDEKS OSÓB / INDEX OF NAMES Uwaga: liczby przy nazwiskach oznaczają numery pozycji. A A.N. 16 A.S. zob. Schoneich Aleksander A.W. zob. Woyde Aleksander Aa A.J. van der 122 Abelard Pierre 182 Alphonsus Lyncurius Tarraconensis [pseud.] zob. Gribaldi Matteo Amsterdamski Piotr 341 Apfelstedt Otto 211 Aristoteles 461 Arnold de Brixia 182 Atanazy Wielki 521 Aubigné Jean-Henri Merle d’ zob. Merle d’Aubigné Jean-Henri Aubigné Théodore Agrippa 340 Aubin Hermann 235 Augerius Edmund 357 Augustyn z Hippony 181, 225, 252, 283, 285, 302, 330, 337, 349, 372, 384, 393, 398, 399, 422, 430, 445 B Bainton Roland H. 236 Baliński Michał 162 Bartel Oskar 106, 164, 250, 260, 261, 262, 277 Barth Karl 18, 282, 283, 285, 399 Bartnik Czesław S. 345, 421 Bartosiak Sławomir 361 Barycz Henryk 1, 162, 227, 235, 251 Bassara Czesław 434 Baszkiewicz Jan 263 Battles Ford Lewis 298 Bauke Hermann 253 Becker Bruno 219 Beeck Martin van der (Becanus) 167, 184 Bela Teresa 340 Bem Kazimierz 404, 410, 412, 446, 457 Benedyktowicz Witold 283 Berengar z Tours (Berengariusz) 182 Beza (de Bèze) Théodore 6, 31, 162–164, 204, 251, 281, 283, 376 Białostocki Jan 23 Bibliander (Buchmann) Theodor 478 Bidlo Jaroslav 199 Bielec Aleksander 284 Biéler André 245, 257, 291 Blandrata Jerzy 10, 60, 69, 78-81, 86, 87, 90, 91, 103, 129, 133, 134, 135, 141, 143, 177, 198, 211, 216, 219, 230, 281, 286, 509–513 Bochenek Jan 231 Bodenstein Andreas zob. Karlstadt Bohatec Josef 233 Bolsec Jérôme-Hermés 158, 254, 312 Boner Jan 46, 104, 106, 110, 209, 286, 506 Bosc Jean 264 181 Wiesław Mincer Bossert Gustav 199 Bossuet Jacques Bénigne 195 Brańczyk Mirosław 312 Brenz (Brentius) Joachim 485–489, 492 Bronarski Alfons 217 Brosse Jacques 358 Bouman CorneliusAdrianus 305, 322 Brown Józef 164, Brückner Aleksander 199 Brunetière Ferdinand de 195, 198 Bryćko Dariusz Mirosław 455 Bryner Erich 405 Bucer (Butzer) Martin 182, 253, 283, 300, 349, 372, 386, 422, 465 Budé Guillaune 233 Budniak Józef 406, 417, 418, 422 Budzyński Stanisław 227 Bullinger Heinrich 42, 47, 140, 153, 211, 468–470, 472, 475, 478, 479, 481–483, 492, 496, 498–500, 502–505, 507, 508, 511, 513–517, 520, 522, 523, 526–528 Burcher John 503, 504 Bursche Edmund 51 Busch Eberhard 359 Buszewicz Elwira 365 Buzek Andrzej 237 Bzowski Abraham 296 Cairns Earle Edwin 370 Calovius Abraham 172 Campion Edmund (Campianus) 159 Caramuel y Lobkowitz Juan 180 Castellius Sebastian zob. Chateillon Sébastien Castiglione Tommaso Ricardo 241 Cazanovius Joannes zob. Kazanowski Jan Celichowski Zygmunt 2 Chaponnière Francis 195 Chateillon Sébastien 160, 219, 249, 256, 311, 527, 528 Chaunu Pierre 313 Chmaj Ludwik 115, 236, 241 Chudzikowska-Wołoszyn Małgorzata 400 Cicero Marcus Tullius 311, 427, 461 182 Cichoń Jan 356 Ciembroniewicz Barbara zob. Kozub-Ciembroniewicz Cikowski Stanisław 89, 140 Cinal Stanisław 321 Clemen Otto 199 Coats Catharine Randall 340 Cochlaeus Joannes Debeneck 152 Coligny Gaspard de 215 Congar Yves 289 Conradt Nancy Marilyn 281 Cottret Bernard 360 Cottin Jerôme 407–409 Courvoisier Jacques 269 Crammer Thomas 467 Cruciger Feliks 71, 80, 110, 510, 512, 514 Czajkowski Michał 332, 377 Czerniłłowicz Rafał [pseud.] zob. Jelinek Emil Czubek Jan 150 Dalton Hermann 106 Dambrowski Samuel 212 Davidson Robin 367a De Jong Peter Y. 323 Debeneck Johannes zob. Cochlaeus Joannes Decot Rolf 394 Delumeau Jean 304, 333 Diehl August Karol 11, 189, 194 Dilis (Dylis) Paweł 223 Dłuscy 60, 121, 251 Dłuska Agnieszka z Myszkowskich 43, 105, 113 Dłuski Mikołaj 43 Dłuski Wojciech 227, 499 Dobkowski Mariusz 339 Dorosz Krzysztof 456 Dorothius Claudius z Granval 204 Doumergue Emile 215 Drocius Johannes 173 Drogoszewski Piotr 178 Dubel Lech 375, 411 Duplessis-Mornay Philippe 350 Dürr-Durski Jan 154 Indeks osób / Index of names Dürrleman Valdo 229a Dybel Katarzyba 395 Dzierzgowski Mikołaj 152 Elwood Christopher 412, 413 Engelking Leszek 337 Engels Friedrich 234 Farel Guillaume 201, 247, 251, 256 Faunt Laurence Arthur (Faunteus) 161 Fetherstone Christopher 5 Figarski Mieczysław 271 Filipowicz Stanisław 18 Filipowski Hieronim 110 Frey Christopher 321 Friedrich Martin 414 Gadacz Tadeusz 369 Gadomska Joanna 410 Gajewski Andrzej 415 Galatowski Joanicjusz 175 Gampert Rachel 242 Gaulterius Jacobus 173 Gdacjusz Adam 212 Gengell Jerzy 179 Gentile Giovanni Valentino 6, 91, 135, 177, 241 Gerish Brian Albert 246, 298 Gilewski Wojciech 407, 409 Gilmont Jean-François 1 Glauburgerus [Glauburg Johamn?] 99 Gliński Krzysztof 110 Gnojeński Jakub 110 Gordon Bruce 416, 457 Górski Konrad 4, 155, 216, 230 Góźdź Krzysztof 421 Grabowski Tadeusz 198, 206 Grabska Stanisława 285 Green Vivian 361 Gribaldi Matteo Moffa 219 Grodzicki Stanisław 166 Grosfeld Jan 313 Gruszka Sylwia Kinga 395 Grzegorz Paweł z Brzezin 4, 110, 127, 154–156. 199, 204, 216, 279, 425, 516, 519, 520 Grzegorz z Żarnowca 166, 212 Grzybowski Stanisław 15, 245 Guisan Jean-Paul 26 H. K. [Kossowski Henryk ?] 191 Hacki Jan Franciszek 176 Hadorn Wilhelm 205 Hagstotz Gedeon David 402 Hagstotz Hilda Boettcher 402 Hardenberg Albert Rizaeus 466, 473 Hart Michael H. 341 Hartleb Kazimierz 1, 199, 206, 209 Hastings Adrian 368 Hergenröther Joseph 197 Hein Carl 196 Herbut Józef 356 Hesshusen Tilemann 3 Higman Francis 26 Hintz Marcin 348, 417 Hooykaas Reijer 278 Hozjusz (Hosius) Stanisław 231, 279 Hryniewicz Wacław 389 Hus Jan 172, 182 I. N. [Ingeborga Niewieczerzał?] 270 Ignatowski Grzegorz 418 Izdebski Marek 419, 458 Jachimowski Władysław 190 Jachnowicz Jan 167 Jałbrzykowski Romuald zob. X.R.J. [?] Janse Win 376 Jarmulak Bogumił 27, 29, 31, 38, 364, 371, 388, 399, 420 Jarzębowski Leonard 7 Jasjulevič L. 166 Jaskólski Michał 398 Jaskóła Piotr 317, 332, 335, 336, 342–345, 349, 351–353, 356, 362, 363, 373, 377– –379, 385, 389, 396, 406,417, 418, 421, 421a, 422, 459 Jastrzębski Michał 11 Jaszewska Maja 401 Jaworska Maria 402 Jelinek Emil 220, 229, 243, 252–254, 265, 267, 286 183 Wiesław Mincer Jelinek Wiera J. 32, 396 Jensen K. 224 Jobert Ambroise 279 Jocher Adam Benedykt 156 Johnson Paul 337 Jong Peter Y. de zob. De Jong Peter Y. Jordan Spytek 55, 56, 95, 209 Jóźwiak Ewa 410, 423 Jurczyński Jacek 403 Jürgens Henning P. 106 Jurgiewicz Andrzej 165a, 166a Justyn Męczennik 464a Kaiser Christopher B. 311 Kania Ireneusz 358 Karlstadt (Bodenstein Andreas) 314 Kamiński Stanisław Iwan 57, 110 Kantyka Przemysław 389 Karski Karol 286, 306, 333 Kasprzak Joanna 26 Kauc Jarosław 402 Kazanowski Jan 156 Kedd (Kedius) Jodoc 176 Kekelija A. 166 Kempfi Andrzej 22 Kenneth Hagen 1 Kesselring Rudolf 225, 229 Kijas Zdzisław Józef 367 Kiszka Jan 160 Klecka (z) Marcin zob. Marcin z Klecka Kłoczkowski Jan Maria 304 Kochanowski Jan 365 Kojałowicz Wojciech Wijuk- 183 Kolbuszewski Kazimierz 212 Konar Jan [pseud.] zob. Jelinek Emil Kopernik Mikołaj 246, 275–278, 287, 295, 311 Korzo Margarita A. 391, 397 Kosieński Sławomir 339 Kossowski Henryk zob. H.K.[?] Kot Stanisław 213, 219 Kowalska Halina 106 Kowalski Jan Wierusz – zob. Wierusz-Kowalski Jan 184 Kozub-Ciembroniewicz Barbara 28 Kozub-Ciembroniewicz Wiesław 28 Kraiński Krzysztof 212 Krasiński Walerian 9 Kraus Hans-Joachim 318 Krenz Otto 238, 247 Kriegseisen Wojciech 7, 37, 106, 392, 424, 435 Krowicki Marcin 110 Krüger Hans 306 Krynicki Władysław 214 Krzyżanowski Tomasz 30 Ksiądz Łukasz [pseud.] zob. Bielec Aleksander Kubacki Jarosław 327 Kubiak Hieronim 424a Kühn Halina i Lesława 256 Kumor Bolesław 299 Kundera Elżbieta 383 Kurnatowski Konstanty 205 Kuyper Abraham 186 Kuź Michał 413, 447 Kwiatkiewicz Jan 174 Labuda Gerard 235 Langhoff Johannes 328 Lasocki Stanisław 58, 110, 131 Lechicki Czesław 225, 229 Lecler Joseph 256 Leopolitanus 128 Leśniewski Stanisław 185 Leszczyński Rafał 32a, 33, 35, 36, 425, 426 Leszczyński Rafał Marcin 427–431, 460, 461, 464a Letocha Daniel 325 Lewandowska Julia 436 Lichańska Irmina 18 Lipiński Roman 333, 346, 386, 401, 432 Lipska Ewa 367a Lismanin Franciszek 45, 58–60, 71, 78, 81, 90, 91, 100, 102, 108, 141, 147, 204, 209, 227, 251, 493, 498, 500, 501, 509, 524, 525 Litak Stanisław 380 Indeks osób / Index of names Lobkowitz Joannes Caramelus zob. Caramuel y Lobkowitz Juan LoescheGeorg 200 Lolo Radosław 30 Lorenz Jan 111, 130 Loyola Ignacy 274 Lubieniecki Stanisław 51, 177 Lusiński Jan zob. Łużyński Jan Luther Martin 18, 159, 163, 164, 169, 170, 174, 179, 180, 182, 3, 197, 200, 207, 212, 220, 225, 228, 231, 239, 243, 246, 252, 253, 263a, 267, 279, 283, 290, 293, 296, 300, 305, 310, 315, 322, 327, 330, 341, 342, 347, 351, 354, 356, 357, 358, 363, 367, 372, 375, 380, 393, 394, 398, 417, 418, 436, 437, 445 Lutomirski Stanisław 110, 131 Łasicki Jan 162, 204, 251, 527, 528 Łaski Jan 1, 42, 47, 48, 62, 63, 66, 71, 92, 93, 96–99, 106, 107, 122, 133, 186, 196, 198, 209, 211, 212, 224, 227, 298, 326, 359, 375, 465–470, 472–476, 478–483, 485– –492, 494–497, 502, 504, 505, 507, 509 Łaszcz Marcin 169 Łoś Jan Stanisław 276 Łukaszewicz Józef 111, 122, 156 Łukomski Andrzej 171 Łukowski Kilian 110 Łutkowski Andrzej zob. Łukomski Andrzej Łużyński Jan 73, 132, 209 Maciejewski Marek 383 Maciejowski Wacław Aleksander 156 Maciuszko Janusz Tadeusz 106, 308, 312, 347 Majchrowski Jacek M.L. 28 Makowski Jarosław 404, 433 Malecki Hieronim 212 Małłek Janusz 37 Marcel Pierre 287 Marcin z Klecka 168a Marcol Alojzy 344 Marczewski Marek 351 Marczuk Barbara 350, 395 Martyr Petrus zob. Vermigli Pietro Marx Karl 315 Masson Hervé 329 Matuszewska Joanna J. zob. Mizgała Joanna J. Mayhew Joanne 434 Mazierski Roman K. 309 McDonnell Kilian 271 McGrath Alister E. 364, 435 Meehan Chris 436 Meinhold Peter 272 Melanchton Philip 82, 163, 200, 225, 253, 283, 327, 348, 471, 479, 494, 495 Merle d’Aubigné Jean-Henri 193 Michalik Marian B. 331 Michalski Sergiusz 23, 314 Micronius Martin de Cleyne 496 Mihály Markus 381 Mikołajewski Daniel 169 Milerski Bogusław 369 Milewska Monika 360 Mirewicz Jerzy 306a Mizgała Joanna J. 437, 458 Müslin Wolfgang (Musculus) 493 Mlicka Wanda 272, 328 Montaigne Michel 274 Montesquieu Charles Louis de 312 Morciniec Piotr 344 Morgenbesser Samuel 172 Mosdorf Jan 228 Mścichowski Marcin 368 Muczkowski Józef 128 Mühlbauer Peter 438 Murawska Monika 325 Myszkowski Mikołaj 52, 209 Myszkowski Zygmunt 110 N. 226 Namysłowska Alina 258 Narzyński Janusz 273 Nawrocki Andrzej 408 Nejman Adolf 1, 201 Niemczyk Wiktor 300 Niesel Wilhelm 18, 260, 273 185 Wiesław Mincer Niewieczerzał Ingeborga 282, 288, 439 Niewieczerzał Jan 226, 232 Nir Roman 280 Niziński Jan 334 Nowakowska Ewa Elżbieta 367a Nowicki Andrzej 234 Nowodworski Michał 1971 Ochabowicz Wojciech 178 Olejnik Genowefa 106 Oleśnicki Mikołaj 503 Olson Roger E. 372 Olszewski Henryk 354 Orszak Grzegorz 2 Orzechowski Stanisław 493 Osiński Joachim 382 Ostroróg Stanisław 72 Ostroróg Wacław 506, 523 Ostrorogowie 204 Otto Leopold 188 Paléologue Jacques 219 Parker Thomas Henry Louis 1 Pascal Blaise 195 Pasek Zbigniew 324, 360 Pauli Adrianus 173 Pauli Grzegorz zob. Grzegorz Paweł z Brzezin Pech Sebastian 133 Pellicanus (Pellikan) Konrad 121 Peter Rodolphe 280 Pettegree Andrew 368 Piechowski Jerzy 312 Pieczko Tomasz 440, 462 Piekarski Kazimierz 7, 156 Piesiewicz Jerzy 305 Pindór Jan 193 Piotr Lombard 464a Pociutė Dainora 462a Piotr z Goniądza 219 Piwko Stanisław 301, 302, 307, 308, 319, 325, 338, 355, 360, 369, 382, 441 Platon 335 Pokrzywnicki Jerzy 246 Polanus (Pollanus) Amandus 99, 491 186 Polok Władysław 320, 442 Porada Rajmund 406, 417, 418, 422, 443 Poršnev Boris Fedorovič 248 Possevin Antonio 162, 163, 251 Poszakowski Jan 181, 182 Powodowski Hieronim 160 Pragłowski Janusz Radwan- zob. Radwan-Pragłowski Janusz Preiss Waldemar 318 Prokop Jan 395 Proniewicz-Zalomay Jadwiga 263a Przewodowski Hieronim 170 Pylak Bolesław 345 Pytko Kazimierz 444 Rabelais François 274 Radwan-Pragłowski Janusz 445 Radziwiłł Janusz 8 Radziwiłł Mikołaj 5, 53, 54, 68, 75, 76, 86, 101, 112, 125, 132–134, 144, 209, 215, 215, 230, 265, 286, 425, 462a, 510, 511, 513 Ratner Joseph 246 Redroń Tadeusz 357 Reid Henry 446 Rej Mikołaj 212, 263a, 277 Robitsch Mathias 190 Roget Amédée 192, 260 Rogge Joachim 1 Rosen Edward 246, 275 Rott Jean 280 Rozeboom Sue 463 Rybiński Jakub Zygmunt 179 Ryszka Franciszek 263 Sadolet Jacques 294 Sadowski Mirosław 383 Safire William 30 Sągajłło Andrzej 309 Salwa Piotr 106 Sanders Ben 365 Sarnicki Stanisław 4, 90, 91, 110, 113, 135, 145, 146, 153, 241, 286, 517, 518, 520, 521 Sarwa Andrzej Juliusz 322 Scarczowsky Stanisław [Skarszewski?] 114 Indeks osób / Index of names Schoneich Aleksander (Schoeneich) 207, 220 Schwarz Rudolf 265, 286 Seidler Grzegorz Leopold 303 Sęk Bożena 329 Seklucjan Jan 212 Selderhuis Herman Johan 376, 381 Sell Alan P.F. 447 Semka Piotr 448 Servet (Serwet) Miguel 103, 158, 160, 177, 219, 236, 241, 249, 256, 268, 274, 292, 312, 315, 337, 371, 402, 436, 440 Siemianowski Andrzej 330 Siestrzeńcewicz Piotr 8 Siewak-Sojka Zofia 346, 347 Silnicki Stanisław 251 Skarga Piotr 159, 162, 212, 392 Skowronek Alfons 289 Sláma Vlastimil 310 Słapik Ryszard 370 Słupski Wojciech [pseud.] zob. Łaszcz Marcin Snoeijer Pedro A.J. 440, 462 Smolarz Sebastian 34, 449 Sojka Ewa 414 Sojka Zofia zob. Siewak-Sojka Zofia Sommervogel Charles 157 Sozzini Faust 154 Sozzini Laelius 112, 115, 116, 154, 215, 471, 477 Stadnicki Stanisław Mateusz 79, 136 Stahl Jerzy 366 Stanisławski Bohdan 333 Stankar Franciszek 3, 40, 73, 77, 79, 81, 82, 118, 127, 128, 131–133, 136, 137, 143, 150, 153, 416, 516, 519 Stark Willy 202, 203 Statorius-Stoiński Piotr 69, 78, 102, 108, 117, 118, 286 Stauffer Richard 255, 275, 311 Stickelberger Emanuel 247 Stoiński Piotr zob. Statorius-Stoiński P. Strada Famian 182 Strohm Christoph 359 Stromski Zbigniew 176 Strzelecka Kinga 20 Susłyga Florian 1, 41, 93, 94, 251, 425, 470 Swoboda Jerzy 310 Sylwiusz Jakub 83, 110, 147 Szafraniec Andrzej 7 Szafraniec Stanisław 110 Szafrański Tadeusz 276 Szarek Jan 346, 347 Szczech Tomasz 374, 375, 384, 387, 393, 451 Szczucki Lech 14, 18, 160, 268, 296 Szlachta Bogdan 398 Szołdrski Władysław 214 Świderski Jarosław 450 Taglietti Emanuele 434 Tarnowski Jan 49, 64, 65, 74, 119, 120, 124, 209, 213, 286, 425, 506 Taurinus Marcin 110 Tazbir Janusz 14, 174a, 266 Tenaud (Thenaud) Jean 121, 138, 148, 149 Tertulian 464a Thesznicki Mikołaj 110 Todd John M. 276 Tokarczyk Andrzej 290, 312, 315, 360 Tołłoczko Józef 184 Tomasz z Akwinu. 18, 225, 335, 430, 464a Tondera Bogusław 452 Torres Francis de 157 Tosio Tomasz 210, 239 Tranda Bogdan 17, 257, 259, 269, 291, 292, 316, 333, 339 Tranda Zdzisław 293 Trechsel Friedrich 154 Trecy Krzysztof 84, 85, 88, 128, 146, 150, 251, 281, 515, 518, 520, 521 Trepka Eustachy 212 TroeltschErnst 308 Trzecieski Andrzej 44 Tüchle Hermann 305, 322 Turnau Jan 297, 435 Turnovius Piotr Sebastian 204 187 Wiesław Mincer Turrianus Franciscus zob. Torres Francis de Uchański Jakub 61, 131, 286, 365, 425 Uglorz Manfred 332 Urban Krzysztof 410, 464 Urban Wacław 156, 248, 312 Urbanowicz Aniela 264 Utenhove Johann 66, 67, 106, 122–125, 481, 497, 504, 505 Vega Emanuel 164 Veldhuizen Peter van 308 Vergerius Peter Paul 73, 132, 504 Vermigli Pietro Martire (Petrus Martyr) 153, 516 Viret Pierre 501 Vischer Lukas 294 Voisé Waldemar 160, 233, 249 Vonaesch Corinne 409 Vree Jasper 186 Warchoł Krzysztof 364 Ward Holder R. 1 Wardęska Zofia 246 Wardęski Stanisław 139 Wargocki Andrzej 168 Warzecha Julian 377 Weber Max 283, 328, 334, 433, 457 Węgierski Andrzej 174a Wernle Paul 150 Westphalus Joachim 47, 96, 97, 106, 473, 475, 479 Wędrogowski Mikołaj 151 White Robert 295 Wiazowski Konstanty 372 Wierusz-Kowalski Jan 274 Wijuk-Kojałowicz Wojciech zob. Kojałowicz Wojciech Wiklef zob. Wycliffe John Wilczek Piotr 455, 459, 461 Wilkowski Kasper 158, 159 188 Williams George Huntston 177, 298, 326 Wirzbięta Maciej (Wierzbięta) 39 Wiśniewski Jan 400 Wojtyto Marek 453 Wolak Jerzy 435 Wolan Andrzej 157, 162, 165, 165a, 462a Wolf Johann 499, 524, 525 Wołoszyn Małgorzata Chudzikowska zob. Chudzikowska-Wołoszyn Wotschke Theodor 114, 150, 155, 199, 200, 204, 206, 211 Woyde Aleksander 201 Woźniak Krzysztof 454 Wujek Jakub 212 Wycliffe John 182, 197 Wysocki Szymon. 158 X.R.J. [ks. Romuald Jałbrzykowski?] 208 Zalonay Jadwiga zob. Proniewicz-Zalomay Jadwiga Zanchi Girolamo 507 Zander Hans Conrad 403 Zaunar Ludwik 222 Zawadzki Tadeusz 30 Zbąski Abraham 251 Zborowski Marcin 126 Zeeden Ernst Walter 235 Ziemska Ewa 368 Zwaan Johan 186 Zwingli Ulrich 169, 172, 174, 179, 262, 283, 293, 314, 342, 354, 356, 372, 378, 398, 461 Zychowicz Juliusz 394 Zygmunt August, król polski 1, 22, 27, 50, 51, 53, 57, 66, 106, 115, 122, 177, 189, 198, 201, 202, 207, 209, 211, 215, 227, 265, 286, 298, 323, 381, 406, 425, 480 Zygmunt III Waza, król Polski 392 INDEKS RZECZOWY / INDEX OF SUBJECTS Uwaga: liczby oznaczają numery pozycji. Indeks obejmuje jedynie rozdział: „OPRACOWANIA”; nie uwzględniono w nim „TEKSTÓW KALWINA”, „KORESPONDENCJI” i „ANEKSU”. Zob. też omówienie tego indeksu w przedmowie. Antropologia filozoficzna 229a, 307, 445 Antytrynitaryzm 153–156, 216, 219, 230, 241, 292, 326 Astronomia 246, 275, 278, 287, 295, 311 Bibliografia 273, 277 Biografie i opracowania 158, 160, 164, 182, 189, 201, 205, 220, 236, 238, 253, 254, 268, 274, 282, 283, 288, 312, 315, 320, 327, 338, 360, 365, 367, 404, 406, 407, 409, 410, 412,419, 432, 433, 435–437, 439, 440, 442, 446, 455 Eklezjologia 186, 294, 319, 359, 386, 415, 420, 447 Ekonomia 245, 328, 384 Ekumenizm 264, 269, 414 Encyklopedie, słowniki 188, 191, 194, 208, 266, 329 , 341, 358, 366, 369, 383, 390 Etyka 249, 257, 321, 324, 325, 334, 347, 348, 355, 364, 388, 417, 424a, 441, 454, 460 Filozofia 234, 308, 330, 456, 461 Historia Reformacji 177, 193, 197, 214, 233, 237, 256, 276, 296, 299, 304, 305, 310, 313, 337, 361, 368, 370, 394, 402 Institutio 225, 229, 244, 252, 293, 392, 400, 427 Jubileusze, konferencje 210, 218, 221–223, 226, 239, 242, 255, 401, 408, 428, 450, 453, 458, 464 Katechizm 316, 357, 391, 397 Korespondencja Reformatora 199, 209, 224, 227 , 265, 280 Literatura piękna 154, 247, 263a, 367a, 395, 403 Liturgia 271, 449 Piśmiennictwo okolicznościowe i popularne 190, 195, 203, 207, 210, 228, 250, 259, 261, 284, 309, 322, 371, 426, 434, 438, 444, 448, 462 Pneumatologia 317, 332, 342, 351–353, 356, 362, 377–379, 396 Polemiki religijne 152, 159, 161–163, 165170, 174–176, 178–181, 183, 185 Polityka i prawo 248, 263, 303, 354, 374, 375, 382, 387, 398, 411, 451, 456, 457, 460 Predestynacja 184, 243, 258, 285, 333, 339, 349, 399, 413, 422, 430 189 Wiesław Mincer Recepcja w Polsce, Polacy a Kalwin 177, 192, 198, 200, 202, 204, 206, 209, 211–213, 215, 217, 227, 229a, 235, 251, 260, 262, 263a, 277, 279, 281, 286, 298, 323, 326, 381, 405, 416, 424, 425, 462a Sakramentologia 157, 171, 232, 335, 336, 344, 350, 376, 385, 463, 464a Społeczeństwo 291, 328, 331, 393 Szkolnictwo 380 190 Sztuka, architektura, muzyka 187, 240, 270, 314, 400, 423 Teodycea 152, 301, 302 Teologia 161, 172–174, 196, 229, 229a, 231, 253, 267, 272, 289, 300, 318, 340, 342, 345, 346, 363, 372, 373, 389, 421, 429, 431, 443, 459 Żydzi 306, 418
