PROGRAM SZKOLENIA DLA KANDYDATÓW NA RODZINY ZASTĘPCZE ZAWODOWE PEŁNIĄCE FUNKCJĘ POGOTOWIA RODZINNEGO Opracowanie: Wanda Masalska – Szymanek 1 Spis treści. 1. Rozdział 1. Zadania rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego ........................................................................................................................................................................... 3 2. Rozdział 2. Adaptacja psychospołeczna dziecka i rodziny do nowej sytuacji 2.1. Sytuacja życiowa dziecka, w związku z kryzysem w rodzinie .................................. 6 ........................................................................ 6 2.2. Budowanie poczucia bezpieczeństwa dzieci umieszczonych w pogotowiu rodzinnym ..................................................................................................................................................................... 9 2.3. Nawiązanie kontaktu z dzieckiem i radzenie sobie ze stresem 2.4. Problemy organizacyjne, zdrowotne, wychowawcze .................................................................. 10 ............................................................................................ 12 3. Rozdział 3. Przygotowanie dziecka i rodziny zastępczej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego do krótkiego pobytu dziecka w tej rodzinie 3.1. Plan pomocy dla dziecka ............................................................................................................................................................... 13 3.2. Więzi z dzieckiem a opieka krótkoterminowa .......................................................................................................... 14 3.3. Pomoc rodzicom zastępczym w wykonywaniu ich zadań Bibliografia ..................................... 13 .......................................................................... 15 ............................................................................................................................................................................................................... 17 2 Rozdział 1. Zadania rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego. Cel: 1. Przekazanie informacji o specyfice zadań rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego. 2. Dokonanie przez kandydatów oceny osobistej i rodzinnej motywacji do pełnienia funkcji pogotowia rodzinnego. Metody pracy: Zajęcia warsztatowe – wykład, ćwiczenie, dyskusja. Czas: 2 godz. Oczekiwane efekty: 1. Zdobycie przez kandydatów wiedzy na temat specyficznych zadań rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego. 2. Zwiększenie świadomości własnej motywacji i posiadanych predyspozycji do pełnienia funkcji pogotowia rodzinnego. Specyfika pieczy zastępczej i zadań pogotowia rodzinnego. Naturalnym środowiskiem rozwoju i wychowania dziecka jest jego własna rodzina, gdzie zaspakajane są zarówno biologiczne jak i emocjonalne potrzeby dziecka, a szczególnie potrzeba bliskości, przynależności, akceptacji. W sytuacji dysfunkcji rodziny spowodowanej m. in. całkowitym lub częściowym pozbawieniem dziecka opieki rodziców (śmierć, pobyt w szpitalu, wyjazd, pozbawienie wolności) lub takiego ich działania, które naraża dziecko na niebezpieczeństwo zdrowotne i psychiczne (zaniedbanie i krzywdzenie) konieczne jest zapewnienie dziecku opieki (pieczy) zastępczej, sprawowanej przez inne niż rodzice, osoby dorosłe. Taka opieka może być zapewniona w ramach instytucji opiekuńczo – wychowawczej lub w warunkach innej rodziny (spokrewnionej lub nie spokrewnionej z dzieckiem). Opieka nad dzieckiem, zorganizowana w warunkach rodzinnych, jest najbardziej zgodna z jego potrzebami i wcześniejszymi doświadczeniami, ze względu na obecność tych samych, stałych opiekunów, stabilne i bezpieczne otoczenie oraz atmosferę indywidualnej troski i emocjonalnego ciepła. Celem zorganizowania pieczy zastępczej dla konkretnego dziecka jest konieczność ochrony przed zagrożeniem utraty zdrowia lub życia, wskutek braku opieki lub skrajnej niewydolności opiekuńczo – wychowawczej rodziców, a także takiego działania rodziców, które wywołuje cierpienie fizyczne i psychiczne dziecka (stosowanie przemocy, maltretowanie, wykorzystywanie). Celem umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej jest także udzielenie pomocy rodzinie naturalnej tego dziecka. Okres pobytu dziecka poza systemem rodziny naturalnej powinien być wykorzystany przez jego rodziców do poprawy warunków bytowych i ekonomicznych, podjęcia leczenia i specjalistycznych terapii, głownie przeciwalkoholowych, podniesienia umiejętności opiekuńczych i kompetencji wychowawczych, poprawy relacji wewnątrzrodzinnych. Wsparciem i pomocą dla rodziny może być m.in. praca asystentów rodziny oraz pracowników socjalnych. Pobyt dziecka w pieczy zastępczej ma charakter tymczasowy. Im szybciej w rodzinie naturalnej nastąpią pozytywne zmiany, tym szybciej dziecko do niej powróci. Najważniejszym wyznacznikiem 3 okresu pobytu dziecka poza rodziną naturalną jest jego dobro. W przypadku braku poprawy sytuacji rodzinnej konieczne jest zapewnienie dziecku stabilizacji poprzez np. długoterminową rodzinną pieczę zastępczą lub adopcję. W Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z dnia 9.06.2011 r. w Rozdziale 2 „Rodzinna piecza zastępcza” art. 38 wyszczególnione są następujące formy rodzinnej pieczy zastępczej: 1) rodzina zastępcza: spokrewniona, niezawodowa, zawodowa, w tym zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna; 2) rodzinny dom dziecka. Szczególnie ważną rolę w systemie rodzinnej pieczy zastępczej pełnią rodziny, które są gotowe do pomocy o charakterze interwencyjnym, krótkoterminowej, pozostające w gotowości do przyjęcia potrzebującego opieki dziecka przez całą dobę. Są to rodziny zastępcze zawodowe pełniące funkcję pogotowia rodzinnego. Zadania rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego określa art. 57 tej Ustawy, który mówi, że: 1. Rodzina zastępcza zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego przyjmuje dziecko: 1) na podstawie orzeczenia sądu: 2) w przypadku, gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną; 3) na wniosek rodziców, dziecka lub innej osoby w przypadku, o którym mowa w art. 12a ustawy z dnia 29.07.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. 2. Rodzina zastępcza zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego może odmówić, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, przyjęcia dziecka: 1) jeżeli łączna liczba umieszczonych w tej rodzinie dzieci przekroczy 3; 2) powyżej 10 roku życia, doprowadzonego przez Policję lub Straż Graniczną. 3. W przypadku przyjęcia dziecka w sytuacji, o której mowa w ust. 1 pkt 2 i 3, rodzina zastępcza zawodowa pełniąca funkcje pogotowia rodzinnego informuje o tym niezwłocznie, nie później niż w ciągu 24 godzin, właściwy sąd, starostę oraz ośrodek pomocy społecznej. 4. W rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego umieszcza się dziecko do czasu unormowania sytuacji życiowej dziecka, nie dłużej jednak niż na okres 6 miesięcy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres ten może zostać przedłużony, za zgodą organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, do 12 miesięcy lub do zakończenia trwającego postępowania sądowego o: 1) powrót dziecka do rodziny; 2) przysposobienie; 3) umieszczenie w rodzinnej pieczy zastępczej Rodzina zastępcza pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego musi być gotowa do przyjęcia dzieci przez całą dobę. Tak jak ratownicy z pogotowia ratunkowego pierwsi ratują ludzi chorych i poszkodowanych w wypadkach, tak opiekunowie z pogotowia rodzinnego „ratują” dzieci pozbawione opieki i narażone na niebezpieczeństwo wtedy, gdy tego najbardziej potrzebują. 4 Ć ĆW W II C C ZZ EE N N II EE Zapoznaj się z historią przedstawioną przez rodziców zastępczych. Dokonaj analizy: Czy w moim domu mogę udzielić tym dzieciom pomocy? Gdzie będą spały? Co muszę zrobić najpierw? Co dam dzieciom jeść? Co zrobię, gdy będą płakały? Jak ocenię ich stan fizyczny? Czy wiem, jak wyczyścić włosy dziecka z wszy? Kto mi pomoże w pierwszym dniu pobytu dzieci w mojej rodzinie? Doświadczenie pogotowia rodzinnego Krystyny i Krzysztofa:1 Do pogotowia rodzinnego trafiło dwóch braci: 6 – letni Paweł i 4 – letni Rafał. Przywieźli ich policjanci. Rodzice byli pijani, a dzieci w późnych godzinach wieczornych przebywały na ulicy. Byli bardzo brudni i zaniedbani. Młodszy Rafał bardzo słabo mówił i cały czas płakał. Paweł nie chciał ani na chwilę rozdzielić się z bratem. Byli bardzo lekko ubrani i mieli zimne ręce. Paweł kaszlał i często drapał się po głowie. Sprawiali wrażenie wystraszonych i bardzo nieufnych. Paweł pytał „Kiedy przyjdzie mama?” W naszym domu najbardziej zainteresowało ich akwarium z rybkami. Ten pierwszy dzień był bardzo trudny. Aż trudno uwierzyć, że Paweł i Rafał spędzili u nas trzy miesiące. Po przeprowadzeniu ćwiczenia przedyskutujcie z prowadzącym wasze obawy związane z pełnieniem funkcji pogotowi rodzinnego. Jakie sytuacje dla Ciebie osobiście mogą być najbardziej trudne? Jakie są Twoje mocne strony, które mogą Ci ułatwić kontakt z nowo poznanym dzieckiem? 1 W ćwiczeniach zostały wykorzystane doświadczenia rodzin zastępczych zawodowych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego na terenie powiatu kwidzyńskiego od 2001 r. 5 Rozdział 2. Adaptacja psychospołeczna dziecka i rodziny do nowej sytuacji. Cel: 1. Zwrócenie uwagi kandydatów na sytuację życiową i emocjonalną dziecka kierowanego do pogotowia rodzinnego. 2. Analiza odczuć i przeżyć psychicznych rodziny zastępczej, związanych z wykonywaniem funkcji pogotowia rodzinnego. 3. Poznanie warunków uzyskania przez dziecko poczucia bezpieczeństwa w pogotowiu rodzinnym. 4. Nabycie umiejętności dobrej komunikacji z dzieckiem i rozładowywania własnych problemów emocjonalnych, związanych z pełnieniem funkcji pogotowia rodzinnego. Metody pracy: Zajęcia warsztatowe – wykład, ćwiczenia interaktywne, praca w zespole, dyskusja. Czas trwania: 4 godz. Spodziewane efekty: 1. Zrozumienie sytuacji psychospołecznej dziecka w sytuacji kryzysowej. 2. Wykształcenie umiejętności pomocy dziecku w adaptacji do nowych warunków. 2.1. Sytuacja życiowa dziecka w związku z kryzysem w rodzinie Dzieci wychowywane w rodzinach z problemem przemocy. Przemoc w rodzinie oznacza jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członka rodziny, a także innej osoby wspólnie zamieszkującej lub gospodarującej, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą (Art.2 pkt.2 Ustawy z dnia 29.07.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie). Rodzaje przemocy w rodzinie: Przemoc fizyczna – wszelkiego rodzaju działania bezpośrednie z użyciem siły, których rezultatem jest nieprzypadkowe zranienie, np. popychanie, kopanie, duszenie, bicie itp. Przemoc psychiczna – prowadzi do zniszczenia pozytywnego obrazu własnej osoby np. wyśmiewanie, poniżanie, upokarzanie, zawstydzanie, ciągłe krytykowanie, stosowanie gróźb, szantażowanie itp. Przemoc seksualna – wymuszanie różnego rodzaju niechcianych zachowań w celu zaspokojenia potrzeb seksualnych sprawcy. Przemoc ekonomiczna – prowadzi do całkowitego uzależnienia finansowego od sprawcy, np. poprzez odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy, niezaspokajanie podstawowych potrzeb materialnych rodziny, okradanie, 6 zaciąganie kredytów i zmuszanie do zaciągania pożyczek wbrew woli współmałżonka lub innej osoby w rodzinie. Zaniedbanie – ciągłe niezaspokajanie podstawowych potrzeb fizycznych i emocjonalnych. Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem coraz częściej ujawnianym i występuje we wszystkich warunkach społeczno – ekonomicznych Dzieci wychowujące się w rodzinach, gdzie występuje przemoc, mogą stać się bezpośrednimi ofiarami przemocy lub jej świadkami. Najbardziej jednoznacznymi skutkami przemocy są różne ślady na ciele dziecka lub urazy fizyczne. Skutki psychiczne doświadczanej przemocy wiążą się u dzieci z utratą poczucia bezpieczeństwa, miłości i zaufania, niezbędnych do prawidłowego rozwoju. Z tego względu dzieci doświadczające przemocy we własnej rodzinie mogą potrzebować ochrony poprzez umieszczenie w pogotowiu rodzinnym. Dzieje się tak głównie w sytuacji, gdy nie ma możliwości aby dziecko uzyskało czasowe schronienie razem z matką (np. matka ma problem alkoholowy, matka stosuje przemoc, matka musiała być umieszczona w szpitalu). Dzieci nie chcą lub nie potrafią wprost mówić o doświadczanej w rodzinie przemocy. Ważne jest, aby opiekunowie zastępczy w zachowaniach dzieci potrafili dostrzec sygnały wskazujące, że dziecko może być ofiarą przemocy w rodzinie: oczekiwanie kary nawet za błahostki, gwałtowne uchylanie się w odpowiedzi na gest bliskości, wybuchy płaczu, trudności w kontrolowaniu emocji, brak koncentracji, obojętność na cierpienie swoje i innych dzieci, niechęć do zabawy, unikanie kontaktu, apatia, zachowania agresywne i buntownicze. Wnikliwa obserwacja zachowań dzieci oraz dobry kontakt z nimi ze strony rodziny zastępczej może przyczynić się do ujawnienia problemu przemocy w rodzinie. W takim przypadku opiekun jest zobowiązany do współpracy z koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej, który posiada specjalistyczną wiedzę na temat procedur postępowania wobec sprawcy i ofiar przemocy domowej. Należy podkreślić, że nikt nie ma prawa znęcać się, poniżać, bić innych, a przemoc domowa jest przestępstwem ściganym przez prawo. Każdy kto się dowiaduje o przemocy domowej ma obowiązek poinformować o tym odpowiednie służby (n.p. policja, prokuratura), które zobowiązane są do ochrony ofiar i udzielenia im wszechstronnej pomocy. Dzieci wychowywane w rodzinie z problemem alkoholowym. Najczęstszym problemem dysfunkcjonalności rodzin jest nadużywanie alkoholu przez jednego lub oboje rodziców. Dzieci, które wychowują się w rodzinie alkoholowej, kochają swoich rodziców. Czują z nimi silną więź. Nie każdy rodzic – alkoholik stosuje przemoc wobec dziecka. Problemem rodzica nadużywającego alkoholu jest jego niezdolność do zapewnienia dziecku ochrony i właściwego zadbania o potrzeby dziecka. W rodzinach z problemem alkoholowym występuje zjawisko współuzależnienia, dotyczące partnera oraz dzieci. Dla współuzależnionego rodzica problemy wychowania dzieci schodzą na drugi plan. Rodzic ten żyje w ciągłym niepokoju o to, w jakim stanie wróci do domu współmałżonek. Nie potrafi skoncentrować się na problemach dzieci. Jest niespokojny, drażliwy, „nieobecny”, agresywny 7 lub autoagresywny (np. straszenie samobójstwem), zmienny w nastrojach. W rodzinie alkoholowej trzeźwy, ale współuzależniony drugi rodzic często nie potrafi zabezpieczyć potrzeb bytowych i emocjonalnych swoich dzieci. Alkoholik pije ciągami. W przerwach najczęściej postanawia zerwać z nałogiem. Stara się rekompensować okresy pijaństwa partnerowi i dzieciom poprzez prezenty, atrakcje, miłe zachowanie, obietnice poprawy, zainteresowanie nauką dzieci, okazywanie uczucia, płacz, przepraszanie. W tym okresie dzieci doznają wiele intensywnych, pozytywnych uczuć od uzależnionego ojca lub matki. Wierzą, że jest to sygnał pozytywnej zmiany w sytuacji rodziny. Tymczasem alkoholik stale szuka pretekstu, żeby wypić. Kłótnia o drobiazgi, trudności szkolne dziecka, problem wychowawczy mogą wyzwolić kolejny ciąg picia. W tej sytuacji dzieci łatwo obwiniają się, że rodzic wypił, bo one zachowywały się nieodpowiednio. W rodzinie z problemem alkoholowym panuje system zaprzeczeń. Rodzina stara się pokazać „na zewnątrz”, że funkcjonuje prawidłowo. Współuzależniony rodzic „maskuje” problemy rodzinne zachowywaniem pozorów prawidłowego funkcjonowania poprzez dobry humor, zaangażowanie w pracy, sukcesy, dbałość o wygląd. Taką postawę oraz zachowania przejmują dzieci. Role członków rodziny alkoholowej są odwrócone. Pijący rodzice nie wykonują swoich zadań. Dzieci pozostawione są same sobie. Starsze dzieci opiekują się młodszymi. Przyjmują role pozwalające przetrwać rodzinie i zaspokoić potrzeby poszczególnych członków rodziny. Dzieci stają się „rodzicami” dla alkoholika i współuzależnionego rodzica. W rodzinie alkoholowej funkcjonują zasady:- nie mów; - nie czuj; - nie ufaj. W praktyce oznaczają one, że dziecko z rodziny alkoholowej nie ujawnia swoich problemów, jego reakcje emocjonalne są nieadekwatne do sytuacji i ma trudności w nawiązywaniu bliskich relacji z osobami spoza rodziny. Warto wiedzieć, że silna więź z członkami rodziny oraz patologiczne role pełnione w dzieciństwie wpływają na ukształtowanie specyficznej osobowości w życiu dorosłym – tzw. dorosłe dzieci alkoholików (DDA). Opieki w pogotowiu rodzinnym mogą potrzebować dzieci, które pozostawały pod bezpośrednią pieczą osoby nietrzeźwej i w związku z tym było zagrożone ich zdrowie i życie. Często może to być kilkuosobowe rodzeństwo. Warto wiedzieć, że w rodzinie alkoholowej najstarsze dziecko pełni rolę opiekuna nie tylko dla młodszego rodzeństwa, ale także dla pijących rodziców. Taki „bohater rodzinny” w pogotowiu rodzinnym może okazywać wzmożone zdenerwowanie i niepokój, z powodu lęku o rodziców („Jak sobie poradzą beze mnie?”). Właśnie temu dziecku należy okazywać dużo wsparcia i zrozumienia jego sytuacji. Starszym dzieciom można także wyjaśnić istotę choroby alkoholowej i konieczność podjęcia przez rodziców specjalistycznego leczenia. Dla wielu rodziców alkoholików fakt odebrania dzieci i umieszczenia ich w pogotowiu rodzinnym przyczynia się do natychmiastowej mobilizacji i podjęcia terapii przeciwalkoholowej. Ć ĆW W II C C ZZ EE N N II EE Zapoznaj się z historią przedstawioną przez rodziców zastępczych. Jakie zachowania dziecka miały związek z problemem alkoholowym rodzica? Jakie działania podjęli opiekunowie zstępczy? Jakie uzyskali efekty? Doświadczenie pogotowia rodzinnego Elżbiety i Jerzego. 11-letnia Ola trafiła do nas ze spokrewnionej rodziny zastępczej, po tym jak oskarżyła swojego wujka o molestowanie. Dziecko było uwikłane w kłamstwa i wymyślone historie przez swoją mamę, która była alkoholiczką. Obserwowaliśmy dziewczynkę w różnych 8 sytuacjach domowych, rozmawialiśmy na różne tematy i dość szybko zorientowaliśmy się, jaka jest prawda. Ola bardzo kochała mamę i była od niej uzależniona. Dziecko nigdy nie usłyszało od nas, że jej mama jest alkoholiczką, najwyżej, że jest chora. Matka fałszywie (ustami córki) oskarżała krewnych, bo chciała powrotu dziecka do siebie. Nie podjęła leczenia i bagatelizowała przed córką swoje problemy. Dziewczynka opowiedziała nam całą prawdę. Przeprosiła ciocię i wujka, a oskarżenia zostały wycofane. W czasie pobytu Oli u nas, zaczął odwiedzać ją ojciec, który stopniowo spędzał z dzieckiem coraz więcej czasu. Widzieliśmy, ze relacje między ojcem i córką są bardzo dobre. Po ok. 2 miesiącach przeżywaliśmy razem z Olą nagłą śmierć jej mamy. Dobrze, że mogliśmy ją w tej trudnej sytuacji wspierać. Dziecko odeszło od nas do domu rodzinnego, do ojca. Opuszczając nasz dom była pewna, że może zawsze nas odwiedzić. Ola odwiedzała nas z początku częściej, później coraz rzadziej. Obecnie czasami spotykamy się gdzieś przypadkowo. Te spotkania zawsze są dla nas radością. Myślimy, że dla niej też. 2.2. Budowanie poczucia bezpieczeństwa dzieci umieszczonych w pogotowiu rodzinnym. Jedną z podstawowych potrzeb psychicznych każdego człowieka jest potrzeba poczucia bezpieczeństwa. Dziecko czuje się bezpiecznie w swoim środowisku rodzinnym, ponieważ jest ono źródłem jego pierwszych doświadczeń społecznych. Decyzja o odseparowaniu dziecka od tego środowiska zawsze musi uwzględniać jego dobro i chronić je tylko przed realnym niebezpieczeństwem. Tych uwarunkowań dziecko nie jest świadome i wszelkie sytuacje naruszające jego dotychczasowe warunki życia może odczuwać jako frustrację (stan niezaspokojenia) potrzeby bezpieczeństwa. Szczególne znaczenie dla odczuwania osobistego zagrożenia i braku poczucia bezpieczeństwa mają: gwałtowne zmiany otoczenia, przemoc, straty materialne, separacja od osób bliskich lub ich utrata, strata zdrowia, osłabienie poczucia własnej wartości. Z chwilą umieszczenia w pogotowiu rodzinnym, co często następuje w sposób nieoczekiwany dla dziecka, odczuwa ono niepokój z powodu zmiany i traci poczucie bezpieczeństwa. Źródłem utraty poczucia bezpieczeństwa mogą stać się dla dzieci także nowe zadania, osoby, czy sytuacje np. zmiana szkoły, opiekuna, miejsca zamieszkania. Utrata poczucia bezpieczeństwa może prowadzić do silnych reakcji lękowych, a także do agresji i stanów depresyjnych. W sferze emocjonalnej mogą pojawiać się takie uczucia jak: złość, gniew, żal, smutek, rozpacz. Niektóre dzieci, przed umieszczeniem w pogotowiu rodzinnym, mogły już kilkakrotnie w czasie swojego życia doświadczać frustracji potrzeby poczucia bezpieczeństwa, głównie z powodu patologicznych, opartych na przemocy relacji wewnątrz własnej rodziny lub w wyniku pobytu w szpitalu, czy też w pieczy zastępczej. Dużą trudnością w zaspakajaniu potrzeby poczucia bezpieczeństwa jest odczuwane zarówno przez dzieci, jak i opiekunów zastępczych odczucie tymczasowości. Utrudnia ono obu stronom nawiązanie silniejszych więzi oraz ogranicza chęć zaangażowania się we wspólne działania np. długoterminowe planowanie. Poczucie tymczasowości utrwalają także różne zmiany organizacyjne np. zmiana szkoły, odchodzenie jednych dzieci i przychodzenie nowych. W ten sposób nasilają się problemy adaptacyjne, polegające m.in. na dużym oporze ze strony dziecka w nawiązaniu bliższych relacji z opiekunami. Efektem jest powierzchowne traktowanie obowiązków, zachowywanie dystansu w kontaktach z rodzicami zastępczymi, niechęć do uczestnictwa w różnych formach życia rodzinnego, izolowanie się. Brak poczucia stabilności i przynależności do rodziny zastępczej prowadzi do wytworzenia się u niektórych dzieci sposobu myślenia o sobie jako o chwilowym „gościu” w rodzinie zastępczej oraz wykształceniu postawy roszczeniowo – konsumpcyjnej. Wyznacznikami zaspokojenia 9 potrzeby poczucia bezpieczeństwa u dzieci w rodzinie zastępczej mogą być: wyrażane przez dzieci odczucie uzyskania pomocy w rozwiązywaniu swoich problemów np. nadrobienie zaległości szkolnych, okazywanie zaufania np. samorzutne opowiadanie o sobie, zadowolenie z warunków mieszkaniowych, posiłków, możliwości zaspokojenia potrzeb materialnych, zgłaszanie chęci wprowadzenia jakiejś zmiany np. w swoim pokoju, pozbawione agresji relacje z innymi dziećmi w rodzinie zastępczej. 2.3. Nawiązywanie kontaktu z dzieckiem i radzenie sobie ze stresem. Umiejętności komunikacji interpersonalnej. Opiekunowie zastępczy w swojej pracy muszą komunikować się zarówno z dziećmi, jak i z ich rodzicami, pracownikami socjalnymi, nauczycielami i przedstawicielami wielu instytucji, zajmujących się dziećmi i rodziną. Muszą być na te kontakty otwarci i rozumieć swoją rolę w przekazywaniu informacji o sytuacji dziecka, jak i w pozyskiwaniu takich informacji. Podstawowym narzędziem dobrej komunikacji między ludźmi jest dobra rozmowa. Sztuka prowadzenia dobrej rozmowy polega na właściwym słuchaniu, wypowiadaniu się oraz wspólnym rozwiązywaniu problemów. Najskuteczniejszą metodą komunikacji jest aktywne słuchanie. Polega ono na współdziałaniu z rozmówcą i potwierdzaniu zrozumienia problemów. Można to osiągnąć poprzez dopytywanie, potakiwanie, potwierdzanie uczuć. Aktywne słuchanie musi się opierać na empatii, zaufaniu i akceptacji. Zasady słuchania: Staraj się w miarę możliwości być dostępnym dla dziecka lub określ konkretny czas Poświęć dziecku, z którym rozmawiasz całą swoją uwagę Traktuj poważnie zgłaszany problem. Nie obracaj problemu w żart, nie bagatelizuj. Nie prowadź śledztwa, nie zadawaj nieustannie pytań Bądź cierpliwy. Czasami trzeba trochę czasu, zanim Twój rozmówca przejdzie do sedna sprawy Jeśli pytasz, rób to tak, żeby zachęcić do szerszej opowieści. Stosuj pytania otwarte, na które nie wystarczy odpowiedzieć „tak” lub „nie” Nie przerywaj Staraj się rozpoznać uczucia dziecka nie tylko ze słów, ale także z atmosfery rozmowy, mimiki, nastroju. Staraj się być zrozumiały. Nie mów za długo i dobieraj słowa ogólnie zrozumiałe. Czasami w trakcie rozmowy stosujemy zwroty lub wyrażenia, które powodują zniechęcenie do dalszego jej prowadzenia. Możemy doprowadzić do odczuwania złości i obniżenia poczucia własnej wartości u osoby, z którą rozmawiamy. Nasze porozumienie z drugą osobą, a szczególnie z dzieckiem może zostać zablokowane, jeżeli będziemy stosować: o Wydawanie rozkazów. o Ostrzeganie, groźba. o Kazanie, moralizowanie. o Doradzanie, proponowanie rozwiązań. o Pouczanie, ”logiczne argumenty”. o Osądzanie, potępianie, krytykowanie. o Przesadne chwalenie, wydawanie ocen pozytywnych. o Wyzwiska, wyśmiewanie. 10 o Interpretowanie, diagnozowanie, analizowanie. o Uspokajanie, okazywanie współczucia, pocieszanie. o Wypytywanie, krzyżowy ogień pytań. o Odwracanie uwagi, sarkazm, dowcipkowanie. Sposobami ułatwiającymi komunikację z dzieckiem są: - Słuchanie bierne, milczenie. - Odpowiedzi potakujące. - Słowa – klucze, zaproszenia do dalszej rozmowy: „To interesujące, mów dalej”, „Czy chcesz o tym porozmawiać?”, „Wygląda na to, że bardzo to przeżywasz.” - Aktywne słuchanie: o Parafrazowanie (powtarzanie swoimi słowami tego, co powiedział partner rozmowy) – Mówisz, że…..; Rozumiem, że …..; Inaczej mówiąc….; Czy chcesz przez to powiedzieć, że……; Czy dobrze zrozumiałem, że…. o Precyzowanie (dopytywanie o więcej szczegółów) Rodzice zastępczy, okazując dziecku zaufanie i szacunek, mogą je nauczyć poprawnej komunikacji z innymi , a swoją postawą autentycznego zaangażowania w pomoc dziecku oraz wrażliwości na jego przeżycia na pewno przyczynią się do odbudowania zaufania do dorosłych. Radzenie sobie ze stresem Praca rodziców zastępczych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego wiąże się z różnorodnością zadań do wykonania, odpowiedzialnością, szybkim tempem działania, kontaktem z ludźmi w sytuacjach dla nich kryzysowych, całodobową gotowością do pracy, intensywnością przeżyć emocjonalnych, rozstaniami z dziećmi, częstym kontaktem z różnymi osobami i instytucjami. Każda z tych sytuacji przeżywana jednorazowo wywołuje napięcie emocjonalne i wymaga mobilizacji do aktywności, często w warunkach trudnych, a nawet zagrażających. Tymczasem w pogotowiu rodzinnym większość opisanych sytuacji występuje jednocześnie i wielokrotnie się powtarza. Opiekunowie odczuwają presję czasu, zadania, sytuacji. Gdy wywierana presja jest większa niż zdolność radzenia sobie z nią odczuwamy stres. Według definicji Mike Claytona: stres to szkodliwa reakcja ludzi na nadmierną presję lub innego rodzaju wymagania im stawiane. Stres oznacza siły zewnętrzne działające na człowieka. Reakcja na stres to przeciążenie na poziomie ciała, emocji i zachowania. Każdy człowiek ma inny próg odporności na stres. Kiedy organizm znajduje się w stanie przeciążenia przez długi czas i nie ma możliwości rozładowania stresu, to istnieje ryzyko zapadnięcia na wiele poważnych chorób np. wysokie ciśnienie, choroby serca, nerwice. Fizjologiczne i psychologiczne objawy stresu to: - zaburzenia snu, - permanentne zmęczenie, - pogorszenie stanu zdrowia (podatność na choroby wywołane przez wirusy np. opryszczka), - bóle głowy, pleców, szyi, - osłabiona koncentracja, - ataki paniki z powodu niewykonanych zadań, - niemożność poradzenia sobie z obowiązkami. 11 Radzenie sobie ze stresem powinno być konieczną umiejętnością osób wykonujących funkcję pogotowia rodzinnego. Istotne znaczenie dla opanowania fizjologicznych oznak stresu ma właściwy wypoczynek i relaks. Obciążenie psychologiczne wymaga pomocy ze strony innych osób, które potrafią udzielić wsparcia oraz mogą przejąć część obowiązków. Ważną rolę może spełnić także pomoc w lepszej organizacji czasu, otoczenia, zwiększeniu umiejętności praktycznych, rozwiązywaniu konfliktów, wzmocnieniu postawy asertywnej i lepszej współpracy z partnerami (np. współmałżonek, dzieci). Ć ĆW W II C C ZZ EE N N II EE W G R U P I E Na stole stoi zakryty pojemnik. W środku są przedmioty, mogące wzbudzić skojarzenia z różnymi formami wypoczynku i relaksu (książka, program TV, bilet do kina, czepek kąpielowy, folder reklamowy SPA, paczuszka nasion kwiatów, klaser ze znaczkami, piłka, mapa itp.) Każdy uczestnik losuje jeden przedmiot i podaje swoje z nim skojarzenia oraz możliwość skorzystania z takiej formy regeneracji sił fizycznych i psychicznych przez opiekunów zastępczych np. mapa = wycieczka, podróże, nasiona kwiatów = praca w ogrodzie. Każdy z uczestników otrzymuje także czystą kartkę, na której zapisuje swoje sposoby na rozładowanie stresu. Rozmowa kończąca ćwiczenie: Co mi pomaga zwalczyć stres? Co mi przeszkadza? Jakie formy relaksu i wypoczynku mogę zastosować w mojej rodzinie? 2.4. Problemy organizacyjne, zdrowotne, wychowawcze. Osoby prowadzące pogotowie rodzinne muszą być przygotowane organizacyjnie na przyjęcie pod opiekę dzieci w różnym wieku – od noworodka do ucznia szkoły podstawowej. Praktycznym rozwiązaniem byłaby specjalizacja poszczególnych rodzin, ułatwiająca wyposażenie domu, zgodnie z potrzebami np. tylko niemowląt. Tym niemniej w pogotowiu rodzinnym muszą być warunki i sprzęty potrzebne do spania, kąpieli, zabawy dla dzieci w różnym wieku. Musi być zapas pościeli, odzieży, kosmetyków, przyborów szkolnych, zabawek. W momencie przyjęcia dziecka do pogotowia rodzinnego konieczne jest określenie jego aktualnego stanu zdrowia, a szczególnie stanu higienicznego, odżywienia. W przypadku stwierdzenia jakichkolwiek objawów chorobowych konieczna jest konsultacja lekarska. Opiekunowie zastępczy muszą umieć rozpoznawać wszawicę i świerzb, często występujące u dzieci zaniedbanych higienicznie. Powinni być zaopatrzeni w preparaty stosowane w zwalczaniu wszawicy i świerzbu. W pogotowiu rodzinnym powinno przebywać jednocześnie do trójki dzieci. Czasami jednak konieczne jest objęcie opieką licznego rodzeństwa lub dzieci zatrzymanych np. przez straż graniczną. Praktyka funkcjonowania pogotowi rodzinnych pokazuje, że odmówienie przyjęcia dziecka jest dla rodziny bardzo obciążające emocjonalnie. Dlatego też warto zwrócić uwagę, że starsze dzieci (powyżej 10 r. ż.) mogą w nowych warunkach reagować bardzo impulsywnie i podjąć działania trudne do przewidzenia przez osoby nie posiadające przygotowania w zakresie m.in. pedagogiki. Starsze dzieci mogą podjąć ryzykowną ucieczkę z domu tymczasowych opiekunów (np. skoki przez okno), zareagować bezpośrednią agresją fizyczną lub autoagresją, znajdować się pod działaniem środków psychoaktywnych. Działania tych dzieci motywowane są głównie subiektywnym poczuciem krzywdy, z powodu oderwania od dotychczasowego środowiska oraz typowym dla nastolatków przekonaniem, że są w stanie sami rozwiązać swoje problemy. Z tego względu ważne jest, aby rodzina przyjmująca starsze 12 dziecko była w możliwie jak najszerszym zakresie świadoma sytuacji tego dziecka i własnych możliwości udzielenia mu właściwej pomocy. Rozdział 3. Przygotowanie dziecka i rodziny zastępczej pełniącej rodzinnego do krótkiego pobytu dziecka w tej rodzinie. funkcję pogotowia Cel: Uświadomienie sobie przez kandydatów konieczności planowego działania na rzecz stabilizacji sytuacji dziecka. Zrozumienie znaczenia więzi w życiu dziecka Poznanie instytucji wspierających dziecko i rodzinę. Metody pracy: Zajęcia warsztatowe – wykład, ćwiczenia interaktywne, praca w zespole, dyskusja. Czas: 4 godz. 3.1. Plan pomocy dla dziecka. Podstawowym zadaniem rodziców zastępczych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego jest stworzenie bezpiecznego i przyjaznego miejsca czasowego pobytu dziecka, które z różnych powodów nie może przebywać w swojej rodzinie biologicznej. Pogotowie rodzinne jest jednym z elementów systemu pomocy dziecku. Skuteczna i profesjonalna pomoc musi się odbywać w oparciu o plan pomocy dziecku przebywającemu w pogotowiu rodzinnym. Plan musi zawierać: zadania do realizacji, działania, terminy i osoby odpowiedzialne za realizację poszczególnych działań. Zawarte w planie pomocy zadania odnoszą się do celów ogólnych np. „Podjęcie przez dziecko nauki w szkole”, natomiast działania określają, co konkretnie należy zrobić np. „Zapisanie dziecka do szkoły”, „Zakup przyborów szkolnych”. Podstawowym celem takiego planu musi być zawsze jak najszybsze doprowadzenie do stabilizacji sytuacji życiowej dziecka, pamiętając jednocześnie, że rodzinna piecza zastępcza jest formą pomocy dla rodziny naturalnej. W pierwszym rzędzie należy stworzyć plan, który przyczyni się do powrotu dziecka do jego własnej rodziny. Plan musi także zawierać cele krótkoterminowe i długoterminowe. Możliwe jest tworzenie kilku następujących po sobie planów dla tego samego dziecka, ponieważ może się okazać, że zakładane cele nie zostały zrealizowane np. rodzice nie podjęli leczenia specjalistycznego. Plan pomocy dla dziecka powinien być bardzo konkretny zawierać zadania i działania możliwe do realizacji w oparciu o zasoby rzeczywiście istniejące w rodzinie i lokalnym środowisku. Opracowanie planu pomocy dziecku jest zadaniem koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, który współpracuje z asystentem rodziny naturalnej tego dziecka oraz rodziną zastępczą (art. 76 ust.3 pkt.2 Ustawy) Ć ĆW W II C C ZZ EE N N II EE 13 Zapoznaj się z historią przedstawioną przez rodzinę zastępczą. Wspólnie z innymi uczestnikami ułóżcie plan pomocy dla dzieci, które trafiły do pogotowia rodzinnego. Wyobraźcie sobie, że plan powstaje na samym początku pobytu dzieci w pogotowiu rodzinnym i tworzycie go na 6 miesięcy. Doświadczenie pogotowia rodzinnego Krystyny i Krzysztofa: Do naszego pogotowia rodzinnego przyszła trójka rodzeństwa pochodzenia romskiego. Były to jedne z pierwszych dzieci, które trafiły do nas. Ich mama trafiła do więzienia , a dzieci zostały z babcią , która niestety się nimi nie zajmowała. Dzieci były bardzo zaniedbane. Ania miała 8 lat, nie chodziła do szkoły i nie umiała mówić. U siedmioletniego Dawida, po zrobieniu badań, stwierdzono padaczkę. Dawid nigdy nie trzymał kredki w ręku . Po trzech miesiącach nauki i namowy wziął kredkę do ręki i zamalował kartkę papieru . Tą kartkę mam do dzisiaj . Starszym rodzeństwem, zanim trafiły do pogotowia rodzinnego, zajmował się najmłodszy pięcioletni Piotr , który mówił najwyraźniej i umiał się z nimi porozumieć . Dzieciom trzeba było wydzielać jedzenie, gdyż nie znały umiaru . Nie znały kolorów więc kupiliśmy im plastikowe krzesełka w różnych barwach. Anię zapisałam do szkoły , poszła do klasy integracyjnej , jednak nic nie wchodziło jej do głowy . Dzieci przez okres 8 miesięcznego pobytu u nas bardzo dużo się nauczyły . Gdy dzieci dowiedziały się, że mama wyszła z więzienia i mają do niej wrócić, reakcja ich była bardzo różna : Piotruś siedział ze spuszczoną głową, Dawid przyjął wiadomość obojętnie , natomiast Ania bardzo się ucieszyła . Gdy spytałam ją, czy u nas czuła się źle , odpowiedziała, że nie, ale gdy wróci do mamy nie będzie musiała chodzić do szkoły . Dzieci wróciły do mamy, która znalazła pracę i bardzo się zmobilizowała do zmiany swojego dotychczasowego życia. Wiemy, że poradziła sobie i zaczęła się odpowiednio opiekować dziećmi. 3.2. Więzi z dzieckiem a opieka krótkoterminowa. Więzi emocjonalne między dzieckiem a jego rodzicami powstają dzięki temu, że rodzice (głównie matka) w sposób stały i bezpośredni zaspokajają potrzeby dziecka, a co najważniejsze reagują na sposób, w jaki dziecko wyraża swoje potrzeby np. reagują już na cichy płacz, niepokój ruchowy dziecka. Okazują dziecku miłość i własne przywiązanie. Zadaniem pogotowia rodzinnego jest podtrzymywanie więzi z jego rodziną biologiczną lub ułatwianie nawiązania takich więzi z długoterminową rodziną zastępczą lub rodziną adopcyjną. Jednocześnie kontakt z dzieckiem opiekunów zastępczych w pogotowiu rodzinnym musi być ciepły, serdeczny, pozwalający na zaspokojenie potrzeb emocjonalnych dziecka. Świadomi tych uwarunkowań rodzice zastępczy będą wobec dziecka raczej pełnili rolę ulubionej „cioci” i „wujka” niż rodzica. Krótkotrwały pobyt dziecka w pogotowiu rodzinnym oznacza także otwarcie na jak najszybsze kontakty z jego rodziną. Zarówno członkowie rodziny jak i dziecko mają prawo do takich kontaktów. Pogodzenie tego prawa z praktyką jest bardzo trudne. Członkowie rodziny mogą zachowywać się w stosunku do opiekunów zastępczych wrogo, nie dotrzymywać terminów i zasad umówionych wizyt, negować działania opiekunów zastępczych itp. Konieczne jest, aby rodzina zastępcza miała wsparcie ze strony organizatora rodzinnej pieczy zastępczej i pomoc specjalistyczną np. psychologa. Ć ĆW W II C C ZZ EE N N II EE 14 Zapoznaj się z historią przedstawioną przez rodziców zastępczych. Jakie trudności mogą się pojawić w czasie kontaktu z naturalną rodziną dziecka? Doświadczenie pogotowia rodzinnego Elżbiety i Jerzego. Największym źródłem stresu może być kontakt z rodziną naturalną. Do naszego pogotowia przybyła dwójka dzieci: 8 – letnia Marcelina i 5 - letni Bartek. Dwójka starszego rodzeństwa trafiła do domu dziecka, gdyż u nas nie było już miejsca. Dzieci były bardzo zawszawione, więc trzeba było jak najszybciej zrobić z tym porządek. Z Bartkiem nie było problemu, bo mogliśmy mu skrócić włosy. Na Marcelinę zużyliśmy parę butelek płynu i „cierpliwością” uratowaliśmy jej długie włosy. Przy pierwszej wizycie ich mamy, musieliśmy powiedzieć, że nie będzie mogła odwiedzać dzieci, dopóki nie wyczyści sobie głowy. Zrobiła to i odwiedzała dzieci dość systematycznie. Gorszy problem był z ojcem dzieci, który przychodził bardzo rzadko, jednak zawsze miał jakieś pretensje. Po prostu trzeba było przyjmować go spokojnie, a pretensje ignorować. Z rodzicami dzieci zaczął pracować psycholog. Matka musiała się zgłosić do poradni odwykowej. Po paru miesiącach dzieci wróciły do domu. Szczególnego działania potrzebują noworodki pozostawione na oddziałach położniczych szpitala. Rodzice zastępczy pełniący funkcję pogotowia rodzinnego muszą odebrać dziecko ze szpitala, a następnie współpracować z ośrodkiem adopcyjnym w przygotowaniu dziecka do adopcji. Jeżeli w pogotowiu rodzinnym przebywają dzieci wolne prawnie do adopcji, to spotkania przyszłych rodziców adopcyjnych mogą odbywać się w tym pogotowiu. W przypadku niemowląt wskazane jest, aby udzielić przyszłym rodzicom instruktażu w zakresie pielęgnowania, karmienia konkretnego dziecka, a przede wszystkim ułatwić im nawiązanie więzi z dzieckiem. Ć ĆW W II C C ZZ EE N N II EE Zapoznaj się z historią przedstawioną przez rodziców zastępczych. Na czym polegała krótkoterminowa opieka nad noworodkiem? W jaki sposób opiekunowie zastępczy w pogotowiu rodzinnym mogą współpracować z kandydatami na rodziców adopcyjnych? Doświadczenie pogotowia rodzinnego Anny i Zbigniewa: W 2004 roku został u nas umieszczony noworodek , chłopczyk. Mama postanowiła oddać go do adopcji ale po kilku dniach otrzymaliśmy informację, że bardzo przeżywa rozstanie i chce odwiedzić dzieciątko. Tak też się stało, przyjechała. Wzięła małego na ręce, przytuliła i tak siedziała nic nie mówiąc, tylko płakała. Byliśmy przekonani ze mama zabierze dziecko. Po kilku dniach poinformowano nas, że mama podpisała wszystkie dokumenty, aby oddać dziecko do adopcji. Ważnym wydarzeniem były dla nas także wizyty przyszłych rodziców adopcyjnych. Zawsze traktowaliśmy ich jak członków całej naszej rodziny. W czasie pierwszego ich spotkania z dzieckiem były łzy, przeplatające się z nieopisaną radością. Kacperek opuścił nasz dom po 6 miesiącach pod opieką rodziców adopcyjnych. Było nam ciężko po odejściu dziecka, ale wiedzieliśmy, że ma teraz kochających rodziców . Ze wszystkimi rodzinami adopcyjnymi, które zapoznawały się z dziećmi w naszym pogotowiu, staramy się utrzymywać kontakt i widzimy jakie szczęście dają im dzieci, a oni dzieciom. Są to najpiękniejsze chwile, które na długo zostają w naszych sercach. 3.3. Pomoc rodzicom zastępczym w wykonywaniu ich zadań. 15 Przygotowanie rodziny zastępczej na przyjęcie dziecka jest zadaniem organizatora rodzinnej pieczy zastępczej. Do jego obowiązków należy udzielenie opiekunom zastępczym szczegółowych informacji o dziecku i jego sytuacji rodzinnej, a także przekazanie dokumentacji dziecka m.in. aktu urodzenia, dokumentacji o stanie zdrowia, dokumentów szkolnych, diagnozy psychofizycznej dziecka. Organizatora rodzinnej pieczy zastępczej może pomóc w dostępie do poradnictwa i terapii dla rodziny zastępczej i ich dzieci, a także dla dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej. Zapewnia także dla opiekunów zstępczych szkolenia i pomoc psychologiczno – pedagogiczną. Do jego zadań należy także zapewnienie i zorganizowanie opieki na czas korzystania przez rodziców zastępczych z urlopu lub losowej przerwy w opiece nad dziećmi(art. 47 Ustawy). Swoje zadania organizator rodzinnej pieczy zastępczej wykonuje przy pomocy zatrudnionych w tym celu koordynatorów pieczy zastępczej. Koordynator może m.in. pomagać w pracy z rodziną biologiczną, ułatwiać poszukiwanie specjalistycznego wsparcia, zgłaszać do ośrodków adopcyjnych dzieci z uregulowaną sytuacją prawną,. Ć ĆW W II C C ZZ EE N N II EE Zapoznaj się z historią przedstawioną przez rodzinę zastępczą. Odpowiedz sobie na pytanie: Dlaczego chcę pomagać dzieciom i dlaczego warto to robić? Prawdziwa historia z pogotowia rodzinnego Elżbiety i Jerzego: Każde dziecko, które trafia do naszego domu i oczywiście odchodzi, pozostaje w naszej pamięci. Rozstanie z dziećmi nie jest łatwe pomimo, że dzieci są przygotowane do odejścia z naszego domu, praktycznie od chwili gdy tylko przyjdą. Myślimy sobie, że starszym dzieciom jest łatwiej. Nam samym najłatwiej jest przeżyć rozstanie z małymi dziećmi, gdy idą do rodzin adopcyjnych. Odejście dziecka do nie spokrewnionych rodzin powinno być poprzedzone zaznajomieniem się z tą rodziną i zaakceptowaniem zmiany przez dziecko. Zbyt często nie bierzemy pod uwagę, tego co czuje dziecko. Rozstania z dziećmi są po prostu trudne. My po prostu kochamy dzieci i myślimy sobie, że ten okres, który razem przeżywaliśmy w naszym domu, daje dzieciom możliwość zobaczenia życia rodziny. Rodzina pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego musi być stabilna emocjonalnie, wtedy dodatkowe stresy się zachwieją jej równowagi. Cała rodzina powinna akceptować ciągłe zmiany osobowe. Stresy u siebie, a także u dzieci, najlepiej rozładowywać rozmową, która prowadzi do wyjaśnienia trudnej sytuacji. Satysfakcję z naszej pracy czerpiemy z tego, że dzieci stają się spokojniejsze, buzie robią się ładniejsze, przybierają na wadze, potrafią rozmawiać. Nam, swoim opiekunom zastępczym najczęściej robią laurki, w których czytamy… że nas kochają. 16 Bibliografia: 1. Clayton M. Zarządzanie stresem, czyli jak sobie radzić w trudnych sytuacjach. tłum. K. Zimnoch, Samo Sedno (2012) 2. Gordon T. Wychowanie bez porażek IW PAX (2000) 3. Kacperska A., Siemiańczuk K. Wszystko co chcesz wiedzieć o rodzicielstwie zastępczym. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu (2011) 4. Obuchowska I. Kochać i rozumieć cz. I, II, III Wydawnictwo Media Rodzina 5. Polanowski J. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Prawo i praktyka. WE Parpamedia (2011) 6. Sasal H.D. Przewodnik do procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie. WE Parpa (2006) 17
