KRAKOWSKA AKADEMIA im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydział zarządzania i komunikacji społecznej Kierunek : Organizacja produkcji filmowej i telewizyjnej Specjalność: Anastasiia Melnyk Nr albumu 60721 CENZURA W KINEMATOGRAFII ZSRR: WYBRANE ZAGADNIENIA Praca seminaryjna napisana pod kierunkiem: dr Anny Taszyckiej Pracę przyjmuję ....................................... Data i podpis promotora Kraków 2022r. Spis treści: Wprowadzenie ............................................................................................................................3 1. Sowiecka cenzura w kinie 1908-1930 roku .........................................................................3 2. Formy cenzury filmowej .....................................................................................................5 3. Przykłady cenzury w filmach zagranicznych ......................................................................6 4. Przykłady cenzury w filmach radzieckich ...........................................................................7 Podsumowanie ............................................................................................................................9 Bibliografia ...............................................................................................................................10 2 Wprowadzenie Polityka państwa determinuje wszystkie sfery życia publicznego: gospodarczą, społeczną, kulturalną. Jednym ze środków pomagających władzom w kontrolowaniu życia publicznego jest cenzura. Cenzura w ZSRR - to kontrola radzieckich organów państwowych i organów Partii Komunistycznej nad treścią i rozpowszechnianiem informacji, w tym materiałów drukowanych, utworów muzycznych i scenicznych, dzieł sztuki, dzieł kinematograficznych i fotograficznych, audycji radiowych i telewizyjnych, z celem ograniczenia lub zapobiegania rozpowszechnianiu idei i informacji, które władze uznały za szkodliwe lub niepożądane. Kontrola prowadziła się przez specjalne instytucję państwowe. Cenzura kontrolowała zarówno wszystkie wewnętrzne oficjalne kanały rozpowszechniania informacji: książki, czasopisma, radio, telewizję, kino, teatr, jak i informacje z zewnątrz. Zagłuszanie niechcianych głosów radiowych, kontrola drukowanych i innych produktów zagranicznych mediów na temat „antysowiecki”. Powszechna była również samocenzura. Głównymi przedmiotami cenzury były: „propaganda antysowiecka” (obejmująca wszystko, co nie odpowiadało aktualnym ideologicznym), tajemnice wojskowe i gospodarcze, negatywne informacje o stanie w kraju (katastrofy, problemy gospodarcze, konflikty etniczne, negatywne zjawiska społeczne), a także wszelkie informacje mogące powodować niechciane aluzje. Jest oczywistym, że cenzura w ZSRR miała przede wszystkim charakter ideologiczny. Naukowcy zauważają, że w szczególności radziecka cenzura nie zapobiegła pokazywaniu scen przemocy, jeśli odpowiadały one aktualnym ideologicznym,na przykład pokazywała zabójstwo przeciwników radzieckiego reżimu. „Ze wszystkich sztuk kino jest dla nas najważniejsze1” – mówił Włodimierz Lenin, który uważał, że kinematografia może być świetnym narzędziem propagandowym. Władze zmieniały scenariusze, nadzorowały pracę ekip filmowych, a same filmy przed seansami były wielokrotnie cenzorowane. Jednak później kinematografia radziecka osiągnęła nowy poziom, a filmy z narzędzi propagandowych zamieniły się w dzieła sztuki. 1. Sowiecka cenzura w kinie 1908-1930 roku Pierwsze ograniczenia cenzury dotyczące kina pojawiły się w Imperium Rosyjskim w 1908 1 Серов В., «Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений», Санкт-Петербург 2005. Serov V., «Enciklopedicheskij slovar' krylatyh slov i vyrazheni», Sankt-Peterburg 2005., s. 238. 3 roku2. Wtedy kino rosyjskie dopiero zaczynało się rozwijać, ale w kinach pokazywano filmy zagraniczne i krajowe. Zabroniono pokazywania filmów pornograficznych oraz przedstawiających święte obrazy, obrzędy kościelne i dynastię królewską, ale były wyjątki: prace zlecone i prace poświęcone rocznicy dynastii Romanowów. W tym samym roku rząd wprowadził cenzora filmowego. W 1918 roku rząd bolszewicki zorganizował Państwową Komisję Oświaty Publicznej, która zajmowała się także rozwojem kina. Promował idee bolszewickie i zapewniał ludziom szczęśliwą przyszłość, którą można osiągnąć tylko przez komunizm. Również powstały komitety filmowe w Moskwie i Piotrogrodzie. Uruchomili pociąg „propagandowy”, w którym dosłownie mieszkały ekipy filmowe, drukarnie i aktorzy. Pociąg podróżował do miast Rosji, zbierał informacje z różnych wiosek, a wszystko to przekształciło się w ogólny film propagandowy. Do 1935 roku istniało ponad 1000 mobilnych kin, które rozpowszechniały ideę bolszewików, w tym wśród zwykłych robotników3. Warto zauważyć, że podczas wojny domowej 1917-1923 roku kino celowo ignorowało Rewolucję Październikową, a dzieła w ogóle nie odzwierciedlały rzeczywistości4. Według mojej opinii, ten pośredni sposób reżyserzy starali się wyrazić swój negatywny stosunek do rewolucji i bolszewików. Kroniki filmowe i filmy propagandowe stanowiły główny nurt kinematografii. Wśród gatunków popularne były dramaty, a dokumenty zupełnie inne od współczesnych: miały wcześniej przygotowany scenariusz, operator nie ingerował w proces, wycinano „niewłaściwe” wydarzenia, które wpadły w ramę. Reżyserzy praktycznie nie mieli możliwości wyrażenia siebie i działali zgodnie z zatwierdzonymi planami. Popularną kroniką w tamtych czasach był film „Święto proletariackie w Moskwie” 1918 roku, w którym został nagrany Lenin. W 1922 roku założono Glavlit - „Główną Dyrekcję Literatury i Wydawnictw”, która prowadziła represyjną kontrolę nad wszelkiego rodzaju drukami, malarstwem, wystawami i wykładami. A w 1923 roku Glavlit utworzył Glavrepertkom - „Główny Komitet Kontroli Repertuaru”, z jego pomocą kontrolowano wszystkie przedsiębiorstwa rozrywkowe: kina, teatry, cyrki i kluby robotnicze. Należy wskazać, że od tego momentu każda praca lub wydarzenie wymagało zezwolenia na publiczne wystawienie5. Uważam, że w tym okresie kino nie było odrębną 2 Жирков Г. , История цензуры в Роcсии XIX–XX ВВ., Москва 2001.s.73. Zhirkov G., Istoriya cenzury v Rossii XIX–XX VV., Moskva 2001.s.73. 3 https://xreferat.com/27/384-1-istoriya-cenzury-v-sssr.html, tłumaczenie własne, 12.01.2022. 4 Жирков Г. , История цензуры в Роcсии XIX–XX ВВ., Москва 2001.s.76. Zhirkov G., Istoriya cenzury v Rossii XIX–XX VV., Moskva 2001.s.76. 5 Жирков Г. , История цензуры в Роcсии XIX–XX ВВ., Москва 2001.s.76. Zhirkov G., Istoriya cenzury v Rossii XIX–XX VV., Moskva 2001.s.76. 4 formą sztuki, lecz narzędziem propagandowym. Wszystkie filmy były kontrolowane na kilku etapach produkcji filmowej. W latach dwudziestych niektóre filmy trafiły na indeks produkcji zakazanych. W latach 1923-1925 komitet Glavrepertkom obejrzał 3686 filmów, z czego ponad 16% zostało zakazanych - 632. W 1925 roku na 265 filmów krajowych 4 zostały zakazane, a z 662 filmów zagranicznych: 195 zakazane. Krajowa produkcja filmowa nadal rozwijała się,więc cenzurowano głównie filmy zagraniczne6. Zostały popularne filmy antyreligijne, takie jak «Opowieść o księdzu Pankracie» 1918 roku, «Pająki i muchy» 1919 roku. Za pomocą tych filmów władze mówiły o szkodzie religii, jej negatywnym wpływie na świadomość, na tym tle promowano idee bolszewickie. Większość filmów miała motyw militarny, wzywano do wstąpienia do Armii Czerwonej i pokazywano wrogi stosunek do dezerterów. Wszystkie filmy pokazywane w RSFSR musiały być zarejestrowane i ponumerowane w Ludowym Komisariacie Edukacji. Zaczęły też pojawiać się kina prywatne, ale pokazywały tylko filmy wybrane. W 1924 roku powstało Stowarzyszenie Rewolucyjnych Autorów Filmowych7. Zadaniem było przyciągnięcie młodych reżyserów, którzy potrafili stworzyć coś nowego i nieszablonowego. W ramach tej organizacji powstało Towarzystwo Przyjaciół Kina Radzieckiego, w którym prowadzono dyskusje i rozmowy z kinomanami. Sztuka zaczęła skupiać się nie tylko na władzach, ale także na interesach narodowych, ale filmy nadal były cenzurowane. 2. Formy cenzury filmowej Cenzura dzieliła się na dwie kategorie: • A – „dozwolone bezwarunkowo” czyli dzieła, które nie budzą ideologicznych wątpliwości. • B- „warunkowo dozwolone”. Dopuszczano prace, opłacalne i zrozumiałe dla potencjalnego odbiorcy. Liczba takich filmów została ograniczona do 35%8. Radziecki organizator produkcji filmowej i dyrektor fabryki filmowej Sovkino Ilya Trainin, na posiedzeniu Komisji Filmowej sformułował zakazane motywy, którymi trzeba kierować się przy cenzurowaniu filmów: wulgarność, pacyfizm, sentymentalizm, antyartystyczność, pornografia, 6 Костырченко Г Советская цензура в 1941-1952 , Москва 1996. s.92-93. Kostyrczenko G.Soviecka cenzura 1941-1952, Moskva 1996., s.92-93. 7 Костырченко Г. Советская цензура в 1941-1952 , Москва 1996. s.95. Kostyrczenko G.Soviecka cenzura 1941-1952, Moskva 1996., s.95. 8 Нежигай Э., Советская политическая цензура и киноискусство в России периода нэпа, Краснодар 2018.s.1-2. Nezhigaj E., Sovetskaya politicheskaya cenzura i kinoiskusstvo v Rossii perioda nepa, Krasnodar 2018.s.1-2. 5 szowinizm i obecność na ekranie dywersantów, agentów Ententy, straży granicznej, bandytów. Także istniały dwie główne formy cenzury filmowej: 1. Zakaz dystrybucji 2. Ponowny montaż Ponowny montaż stosowano głównie do filmów zagranicznych: • Zmiany tytułów oraz scen filmu; • Dodano intro; • Usuwano napisy „ideologicznie niedopuszczalne”; • Zastąpiono profesje bohaterów; • Zmieniono nazwę filmu, aby podkreślić znaczenie społeczno-polityczne. Nie dziwnie, że prasa, dziennikarzy i krytycy filmowi nieustannie narzekali na ponowny montaż, nazywając go «brzydkim chuligaństwem9». Z powodu wniesionych zmian niektóre zdjęcia zmieniły się nie do poznania: Film reżysera Cecila DeMille'a «Male nad Female» 1919 roku o okrutnej naturze kobiety z wyższych sfer społeczeństwa oraz proletariackiego służącego, którzy okazali się razem na bezludnej wyspie. Z powodu zmiany montażu obraz zamienia się w opowieść o rewolucji proletariackiej na plaży10. Kolejną wadą cenzury jest niespójność działań między różnymi regionami kraju. Film mógł być zakazany w Moskwie, ale był pokazywany na Kaukazie lub Ukrainie. W ocenie prac brakowało jednoznacznych sformułowań, więc filmy oceniano subiektywnie, powtórnie oglądano i ponownie zakazywano. 3. Przykłady cenzury w filmach zagranicznych Ocenzurowanie i montaż w stosunku do filmów zagranicznych to dokonywanie zmian w filmie i odpowiednie prezentowanie jego treści. Uważam, że tę zmiany bardzo wpłynęli na odbiór filmów przez widza. Niżej podaje przykłady najbardziej przerobionych filmów według radzieckiej cenzury. «La Strada» 1954 roku, reżysera Frederico Fellini był pokazany w ZSRR na 12 lat później od premiery, pod głupim tytułem „Wędrowali po drogach” i krótszy o 18 minut – sceny religijne, według cenzury, zostały wycięte11. 9 https://xreferat.com/27/384-1-istoriya-cenzury-v-sssr.html, tłumaczenie własne, 17.01.2022. https://www.kino-teatr.ru/kino/art/kino/4378/, tłumaczenie własne, 10.02.2022 11 https://zen.yandex.ru/media/olfe/kakie-epizody-iz-zarubejnyh-filmov-vyrezali-dlia-pokaza-v-sovetskih-kinoteatrah619a12e8c0e795079e7626b7,tłumaczenie własne, 19.01.2022. 10 6 Film «Pół żartem, pół serio» 1959 roku, reżysera Billa Wildera. W ZSRR komedia muzyczna miała tytuł «Są tylko dziewczyny w jazzie». Okazała się na tyle udana, że pod tą nazwą film jest nadal znany w Rosji oraz Ukrainie. Z taśmy usunięto kilka dialogów i strzelaninę, ale niemożliwe było usunąć podtekstów seksualnych, ponieważ Marilyn Monroe była stale w kadrze. Komedia «The Creat Race» 1965 roku, Blakea Edwardsa była ekranizowana 10 lat później i krócej na 27 minut. W szczególności bez 17-minutowej sceny, która odbywa się na biegunie północnym w Rosji (można rozpoznać tylko po kilku znakach pisanych cyrylicą)12. Najgorzej był przerobiony film «Konformista» 1970 roku, w reżyserii Bernarda Bertolucciego. Dosłownie nasycony motywami seksualnymi, w tym homoseksualnymi i różnymi perwersjami. Ale sowieccy urzędnicy docenili film tylko dzięki antyfaszystowskiej propagandzie. Cenzorzy usunęli z filmu prawie wszystkie podteksty seksualne, skracając go o ponad pół godziny. A potem uporządkowali skomplikowaną historię w porządku chronologicznym dla wygody sowieckiego widza. Co więcej, ze względu na brak kolorowego filmu, «Konformista» był pokazywany czarnobiałym. Reżyser Bernardo Bertolucci, gdy dowiedział się, co zrobiono z jego pracą, był oburzony i mówił, że jest rozczarowany komunistycznymi ideami. Myśle, że Bernardi nie jedyny reżyser, który był nie zadowolony cenzurą13. Thriller polityczny «Boje się» 1977 roku, Damiano Damiani nie został skrócony, a przeciwnie, powiększony. Na początku pokazują wymówienie wprowadzające dziennikarza Aleksandra Kaverzniewa, który wyjaśnił kontekst filmu i skłonił do «właściwego zrozumienia». Udało się zrobić dwuczęściową wersję i sprzedać więcej biletów. Dodatkowo film został czarno-biały, ponieważ cenzorzy uznali go za zbyt krwawy. 4. Przykłady cenzury w filmach radzieckich Może wydawać się to dziwne, ale najbardziej cenzurowanymi filmami w Związku Radzieckim były komedie. I nie chodzi o to, że bezczelni reżyserzy umieszczają w kinie żarty o Stalinie. Po prostu niektóre sceny zostały wycięte, bo ktoś mógł w nich coś wymyślić, narysować paralele i skojarzenia. W połowie lat 60 zakazano wiele filmów autorskich. Z tego powodu nie dopuszczono do premiery film Andrieja Tarkowskiego «Andriej Rublow» 1966 roku, ponieważ nie mieścił się w ramach socrealizmu. 12 https://www.kino-teatr.ru/kino/art/kino/4378/, tłumaczenie własne, 10.02.2022. https://zen.yandex.ru/media/olfe/kakie-epizody-iz-zarubejnyh-filmov-vyrezali-dlia-pokaza-v-sovetskih-kinoteatrah619a12e8c0e795079e7626b7 , tłumaczenie własne, 19.01.2022. 13 7 Zmieniono także «Więzień na Kaukazie czyli Nowe przygody Shurika» Leonida Gajdaja z 1967 roku. Została usunięta scena gdzie Tchórz, Dunce i Doświadczony piszą na ogrodzeniu nieprzyzwoite trzyliterowe słowo, ale przeraża ich policjant i zamiast brzydkiego słowa piszą: «Film fabularny»14. Najbardziej ucierpiała «Diamentowa Ręka»1968 roku, która była zmieniana ponad 40 razy. W filmie pokazano dużo alkoholu, sceny erotyczne i piosenki o niejednoznacznej treści. Mówiono, że Gajdaj celowo zakończył film sceną wybuchu, aby komitet cenzury go wyłączył, ale zamiast tego pozostawił inne epizody. Na przykład scenę z półnagą Anną Siergiejewną15. Zdanie «Nie zdziwię się, jeśli jutro dowiesz się, że twój mąż potajemnie odwiedza swoją kochankę!» również zmieniono. W rzeczywistości zdanie to brzmiało tak «Nie zdziwię się, jeśli jutro dowiesz się, że twój mąż potajemnie chodzi do synagogi!». Gajdaj musiał to zmienić, ponieważ nie wolno było żartować na żydowski temat. Nie pozwolono też pokazywać wojenny film „Kontrole na drogach” 1971 roku w reżyserii Aleksieja Germana, opowiadającego o człowieku, który dobrowolnie współpracował z nazistami. Goskino uważał, że takie sceny zmniejszają znaczenie oporu ludu wobec wroga podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Po 15 latach leżenia na półce premiera wyszła w 1985 roku. Komedia Leonida Gajdaja «Iwan Wasiljewicz zmienia zawód» 1973 roku również została objęta cenzurą. Wyjęto nagranie złodzieja z karafką wódki w rękach, uznając to za propagandę alkoholizmu. Słowa Iwana Wasiljewicza do ambasadora Szwecji «Pokój i Przyjaźń» pod naciskiem cenzury zamieniły się w «Hitler kaput!», przypominając, że Szwedzi pomagali Osi w wojnie. A w scenie, gdzie car opowiada o miejscu zamieszkania «W komnatach», choć przed zakazem musiał powiedzieć niejednoznacznie dla obecnego rządu «Moskwa.Kreml». Po piątym zjeździe Związku Autorów Filmowych ZSRR w 1986 roku, wybrano ponownie cały zarząd Związku i rozpoczęto restrukturyzację radzieckiego systemu filmowego. Cenzura słabła, a zakazane filmy stopniowo rehabilitowano i puszczano na ekrany16. Wraz ze zniesieniem cenzury diametralnie zmieniła się polityka repertuarowa. Dramat społeczny przyznano głównym gatunkiem filmowym, a granice tego, co zakazane, zostały zatarte: to, co wcześniej było zakazane, przyciągało widzów w kinach. Sceny erotyczne nie stanowiły już tabu: «Mała wiara» 1988 roku, film fabularny w reżyserii Wasilija Pichula, zawierał pierwszą scenę erotyczną w kinie radzieckim. «Nazywam się Harlequino» z 1988 roku, w reżyserii Waleria 14 https://www.kinopoisk.ru/media/article/2926482/, tłumaczenie własne, 19.01.2022. https://www.kinopoisk.ru/media/article/2926482/, tłumaczenie własne, 19.01.2022. 16 Нежигай Э., Советская политическая цензура и киноискусство в России периода нэпа, Краснодар 2018.s.2. Nezhigaj E., Sovetskaya politicheskaya cenzura i kinoiskusstvo v Rossii perioda nepa, Krasnodar 2018.s.2. 15 8 Rybarajewa, ze scenami przemocy i nagości. Takie sceny były praktycznie głównym sposobem na przyciągnięcie widzów do kin. Sowiecka cenzura przestała istnieć w 1991 roku po likwidacji głównego organu cenzury w kraju, Glavlita. Ułożył się dialog „reżyser – widz”, „człowiek – człowiek”, a nie „władza – obywatel”. W filmach idee kierownictwa partii nie były już narzucane, a w centum stał człowiek i jego problemy, wolność, z którą nie umiał sobie poradzić. Zaczęły się rozwijać idee humanistyczne, a artyści mieli możliwość wyrażenia siebie. Podsumowanie W pierwszych dekadach władzy radzieckiej pojawiła się polityka Państwa w zakresie cenzury, w tym cenzura filmowa. Podstawy cenzury zostały stworzone za czasów Lenina i kontynuowane za Stalina, kiedy idea ideologiczna była priorytetem dla kinematografii. Kino służyło narzędziem edukacji mas i propagandy. Pod kontrolą sowieckiej cenzury znajdowały się wszystkie wewnętrzne oficjalne kanały rozpowszechniania informacji: czasopisma, książki, utwory muzyczne, dzieła sztuki, radio, teatr, telewizja, w tym kino. Filmy zagraniczne oraz filmy radzieckie zostały poddane mocnej cenzurze. Większość scen zmieniono albo wcale usunięto. Co powodowało odbiór filmu przez widza tak, jak chciałby tego rząd. W 1986 roku, gdy cenzura zaczęła słabnąć, a poglądy partyjne nie były narzucane na filmy, głównym tematem był humanizm. A temat humanizmu jest aktualny i ważny także w dzisiejszym świecie.Filmowcy uzyskali możliwość realizacji filmów bez sztywnej kontroli partyjnej. W rezultacie radziecka kinematografia osiągnęła poziom międzynarodowy. 9 Bibliografia 1. Kostyrczenko G.,Soviecka cenzura 1941-1952, Moskva 1996. Костырченко Г., Советская цензура в 1941-1952, Москва 1996. 2. Mucha B., Dzieje cenzury w Rosji, Łódź 1994. 3. Nezhigaj E., Sovetskaya politicheskaya cenzura i kinoiskusstvo v Rossii perioda nepa, Krasnodar 2018. Нежигай Э., Советская политическая цензура и киноискусство в России периода нэпа, Краснодар 2018. 4. Serov V., Enciklopedicheskij slovar' krylatyh slov i vyrazheni , Sankt-Peterburg 2005. Серов В., Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений, Санкт-Петербург 2005. 5. Zhirkov G., Istoriya cenzury v Rossii XIX–XX VV., Moskva 2001. Жирков Г. , История цензуры в Роcсии XIX–XX ВВ., Москва 2001. 6. https://reporterzy.info/364,cenzura-w-zsrr.html 7. https://www.kinopoisk.ru/media/article/2926482/ 8. https://xreferat.com/27/384-1-istoriya-cenzury-v-sssr.html 9. https://zen.yandex.ru/media/olfe/kakie-epizody-iz-zarubejnyh-filmov-vyrezali-dlia-pokaza-vsovetskih-kinoteatrah-619a12e8c0e795079e7626b7 10. https://www.kino-teatr.ru/kino/art/kino/4378/ 10
