Uploaded by aaaaa

Cenzura W Kinematografie ZSRR AMelnyk

advertisement
KRAKOWSKA AKADEMIA
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Wydział zarządzania i komunikacji społecznej
Kierunek : Organizacja produkcji filmowej i
telewizyjnej
Specjalność:
Anastasiia Melnyk
Nr albumu 60721
CENZURA W KINEMATOGRAFII ZSRR:
WYBRANE ZAGADNIENIA
Praca seminaryjna
napisana pod kierunkiem:
dr Anny Taszyckiej
Pracę przyjmuję
.......................................
Data i podpis promotora
Kraków 2022r.
Spis treści:
Wprowadzenie ............................................................................................................................3
1.
Sowiecka cenzura w kinie 1908-1930 roku .........................................................................3
2.
Formy cenzury filmowej .....................................................................................................5
3.
Przykłady cenzury w filmach zagranicznych ......................................................................6
4.
Przykłady cenzury w filmach radzieckich ...........................................................................7
Podsumowanie ............................................................................................................................9
Bibliografia ...............................................................................................................................10
2
Wprowadzenie
Polityka państwa determinuje wszystkie sfery życia publicznego: gospodarczą, społeczną,
kulturalną. Jednym ze środków pomagających władzom w kontrolowaniu życia publicznego jest
cenzura. Cenzura w ZSRR - to kontrola radzieckich organów państwowych i organów Partii
Komunistycznej nad treścią i rozpowszechnianiem informacji, w tym materiałów drukowanych,
utworów muzycznych i scenicznych, dzieł sztuki, dzieł kinematograficznych i fotograficznych,
audycji radiowych i telewizyjnych, z celem ograniczenia lub zapobiegania rozpowszechnianiu idei i
informacji, które władze uznały za szkodliwe lub niepożądane.
Kontrola prowadziła się przez specjalne instytucję państwowe. Cenzura kontrolowała zarówno
wszystkie wewnętrzne oficjalne kanały rozpowszechniania informacji: książki, czasopisma, radio,
telewizję, kino, teatr, jak i informacje z zewnątrz. Zagłuszanie niechcianych głosów radiowych,
kontrola drukowanych i innych produktów zagranicznych mediów na temat „antysowiecki”.
Powszechna była również samocenzura.
Głównymi przedmiotami cenzury były: „propaganda antysowiecka” (obejmująca wszystko, co
nie odpowiadało aktualnym ideologicznym), tajemnice wojskowe i gospodarcze, negatywne
informacje o stanie w kraju (katastrofy, problemy gospodarcze, konflikty etniczne, negatywne
zjawiska społeczne), a także wszelkie informacje mogące powodować niechciane aluzje. Jest
oczywistym, że cenzura w ZSRR miała przede wszystkim charakter ideologiczny. Naukowcy
zauważają, że w szczególności radziecka cenzura nie zapobiegła pokazywaniu scen przemocy, jeśli
odpowiadały one aktualnym ideologicznym,na przykład
pokazywała zabójstwo przeciwników
radzieckiego reżimu.
„Ze wszystkich sztuk kino jest dla nas najważniejsze1” – mówił Włodimierz Lenin, który
uważał, że kinematografia może być świetnym narzędziem propagandowym. Władze zmieniały
scenariusze, nadzorowały pracę ekip filmowych, a same filmy przed seansami były wielokrotnie
cenzorowane. Jednak później kinematografia radziecka osiągnęła nowy poziom, a filmy z narzędzi
propagandowych zamieniły się w dzieła sztuki.
1. Sowiecka cenzura w kinie 1908-1930 roku
Pierwsze ograniczenia cenzury dotyczące kina pojawiły się w Imperium Rosyjskim w 1908
1
Серов В., «Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений», Санкт-Петербург 2005.
Serov V., «Enciklopedicheskij slovar' krylatyh slov i vyrazheni», Sankt-Peterburg 2005., s. 238.
3
roku2. Wtedy kino rosyjskie dopiero zaczynało się rozwijać, ale w kinach pokazywano filmy
zagraniczne i krajowe. Zabroniono pokazywania filmów pornograficznych oraz przedstawiających
święte obrazy, obrzędy kościelne i dynastię królewską, ale były wyjątki: prace zlecone i prace
poświęcone rocznicy dynastii Romanowów. W tym samym roku rząd wprowadził cenzora
filmowego.
W 1918 roku rząd bolszewicki zorganizował Państwową Komisję Oświaty Publicznej, która
zajmowała się także rozwojem kina. Promował idee bolszewickie i zapewniał ludziom szczęśliwą
przyszłość, którą można osiągnąć tylko przez komunizm. Również powstały komitety filmowe w
Moskwie i Piotrogrodzie. Uruchomili pociąg „propagandowy”, w którym dosłownie mieszkały ekipy
filmowe, drukarnie i aktorzy. Pociąg podróżował do miast Rosji, zbierał informacje z różnych
wiosek, a wszystko to przekształciło się w ogólny film propagandowy. Do 1935 roku istniało ponad
1000 mobilnych kin, które rozpowszechniały ideę bolszewików, w tym wśród zwykłych
robotników3.
Warto zauważyć, że podczas wojny domowej 1917-1923 roku kino celowo ignorowało
Rewolucję Październikową, a dzieła w ogóle nie odzwierciedlały rzeczywistości4. Według mojej
opinii, ten pośredni sposób reżyserzy starali się wyrazić swój negatywny stosunek do rewolucji i
bolszewików.
Kroniki filmowe i filmy propagandowe stanowiły główny nurt kinematografii. Wśród
gatunków popularne były dramaty, a dokumenty zupełnie inne od współczesnych: miały wcześniej
przygotowany scenariusz, operator nie ingerował w proces, wycinano „niewłaściwe” wydarzenia,
które wpadły w ramę. Reżyserzy praktycznie nie mieli możliwości wyrażenia siebie i działali
zgodnie z zatwierdzonymi planami. Popularną kroniką w tamtych czasach był film „Święto
proletariackie w Moskwie” 1918 roku, w którym został nagrany Lenin.
W 1922 roku założono Glavlit - „Główną Dyrekcję Literatury i Wydawnictw”, która
prowadziła represyjną kontrolę nad wszelkiego rodzaju drukami, malarstwem, wystawami i
wykładami. A w 1923 roku Glavlit utworzył Glavrepertkom - „Główny Komitet Kontroli
Repertuaru”, z jego pomocą kontrolowano wszystkie przedsiębiorstwa rozrywkowe: kina, teatry,
cyrki i kluby robotnicze. Należy wskazać, że od tego momentu każda praca lub wydarzenie
wymagało zezwolenia na publiczne wystawienie5. Uważam, że w tym okresie kino nie było odrębną
2
Жирков Г. , История цензуры в Роcсии XIX–XX ВВ., Москва 2001.s.73.
Zhirkov G., Istoriya cenzury v Rossii XIX–XX VV., Moskva 2001.s.73.
3
https://xreferat.com/27/384-1-istoriya-cenzury-v-sssr.html, tłumaczenie własne, 12.01.2022.
4
Жирков Г. , История цензуры в Роcсии XIX–XX ВВ., Москва 2001.s.76.
Zhirkov G., Istoriya cenzury v Rossii XIX–XX VV., Moskva 2001.s.76.
5
Жирков Г. , История цензуры в Роcсии XIX–XX ВВ., Москва 2001.s.76.
Zhirkov G., Istoriya cenzury v Rossii XIX–XX VV., Moskva 2001.s.76.
4
formą sztuki, lecz narzędziem propagandowym. Wszystkie filmy były kontrolowane na kilku
etapach produkcji filmowej. W latach dwudziestych niektóre filmy trafiły na indeks produkcji
zakazanych.
W latach 1923-1925 komitet Glavrepertkom obejrzał 3686 filmów, z czego ponad 16% zostało
zakazanych - 632. W 1925 roku na 265 filmów krajowych 4 zostały zakazane, a z 662 filmów
zagranicznych: 195 zakazane. Krajowa produkcja filmowa nadal rozwijała
się,więc cenzurowano głównie filmy zagraniczne6.
Zostały popularne filmy antyreligijne, takie jak «Opowieść o księdzu Pankracie» 1918 roku,
«Pająki i muchy» 1919 roku. Za pomocą tych filmów władze mówiły o szkodzie religii, jej
negatywnym wpływie na świadomość, na tym tle promowano idee bolszewickie. Większość filmów
miała motyw militarny, wzywano do wstąpienia do Armii Czerwonej i pokazywano wrogi stosunek
do dezerterów.
Wszystkie filmy pokazywane w RSFSR musiały być zarejestrowane i ponumerowane w
Ludowym Komisariacie Edukacji. Zaczęły też pojawiać się kina prywatne, ale pokazywały tylko
filmy wybrane.
W 1924 roku powstało Stowarzyszenie Rewolucyjnych Autorów Filmowych7. Zadaniem było
przyciągnięcie młodych reżyserów, którzy potrafili stworzyć coś nowego i nieszablonowego. W
ramach tej organizacji powstało Towarzystwo Przyjaciół Kina Radzieckiego, w którym prowadzono
dyskusje i rozmowy z kinomanami. Sztuka zaczęła skupiać się nie tylko na władzach, ale także na
interesach narodowych, ale filmy nadal były cenzurowane.
2. Formy cenzury filmowej
Cenzura dzieliła się na dwie kategorie:
• A – „dozwolone bezwarunkowo” czyli dzieła, które nie budzą ideologicznych wątpliwości.
• B- „warunkowo dozwolone”.
Dopuszczano prace, opłacalne i zrozumiałe dla potencjalnego
odbiorcy. Liczba takich filmów została ograniczona do 35%8.
Radziecki organizator produkcji filmowej i dyrektor fabryki filmowej Sovkino Ilya Trainin, na
posiedzeniu Komisji Filmowej sformułował zakazane motywy, którymi trzeba kierować się przy
cenzurowaniu filmów: wulgarność, pacyfizm, sentymentalizm, antyartystyczność, pornografia,
6
Костырченко Г Советская цензура в 1941-1952 , Москва 1996. s.92-93.
Kostyrczenko G.Soviecka cenzura 1941-1952, Moskva 1996., s.92-93.
7
Костырченко Г. Советская цензура в 1941-1952 , Москва 1996. s.95.
Kostyrczenko G.Soviecka cenzura 1941-1952, Moskva 1996., s.95.
8
Нежигай Э., Советская политическая цензура и киноискусство в России периода нэпа, Краснодар 2018.s.1-2.
Nezhigaj E., Sovetskaya politicheskaya cenzura i kinoiskusstvo v Rossii perioda nepa, Krasnodar 2018.s.1-2.
5
szowinizm i obecność na ekranie dywersantów, agentów Ententy, straży granicznej, bandytów.
Także istniały dwie główne formy cenzury filmowej:
1.
Zakaz dystrybucji
2.
Ponowny montaż
Ponowny montaż stosowano głównie do filmów zagranicznych:
•
Zmiany tytułów oraz scen filmu;
•
Dodano intro;
•
Usuwano napisy „ideologicznie niedopuszczalne”;
•
Zastąpiono profesje bohaterów;
•
Zmieniono nazwę filmu, aby podkreślić znaczenie społeczno-polityczne.
Nie dziwnie, że prasa, dziennikarzy i krytycy filmowi nieustannie narzekali na ponowny
montaż, nazywając go «brzydkim chuligaństwem9».
Z powodu wniesionych zmian niektóre zdjęcia zmieniły się nie do poznania:
Film reżysera Cecila DeMille'a «Male nad Female» 1919 roku o okrutnej naturze kobiety z
wyższych sfer społeczeństwa oraz proletariackiego służącego, którzy okazali się razem na bezludnej
wyspie. Z powodu zmiany montażu obraz zamienia się w opowieść o rewolucji proletariackiej na
plaży10.
Kolejną wadą cenzury jest niespójność działań między różnymi regionami kraju. Film mógł
być zakazany w Moskwie, ale był pokazywany na Kaukazie lub Ukrainie.
W ocenie prac brakowało jednoznacznych sformułowań, więc filmy oceniano subiektywnie,
powtórnie oglądano i ponownie zakazywano.
3. Przykłady cenzury w filmach zagranicznych
Ocenzurowanie i montaż w stosunku do filmów zagranicznych to dokonywanie zmian w filmie
i odpowiednie prezentowanie jego treści. Uważam, że tę zmiany bardzo wpłynęli na odbiór filmów
przez widza. Niżej podaje przykłady najbardziej przerobionych filmów według radzieckiej cenzury.
«La Strada» 1954 roku, reżysera Frederico Fellini był pokazany w ZSRR na 12 lat później od
premiery, pod głupim tytułem „Wędrowali po drogach” i krótszy o 18 minut – sceny religijne,
według cenzury, zostały wycięte11.
9
https://xreferat.com/27/384-1-istoriya-cenzury-v-sssr.html, tłumaczenie własne, 17.01.2022.
https://www.kino-teatr.ru/kino/art/kino/4378/, tłumaczenie własne, 10.02.2022
11
https://zen.yandex.ru/media/olfe/kakie-epizody-iz-zarubejnyh-filmov-vyrezali-dlia-pokaza-v-sovetskih-kinoteatrah619a12e8c0e795079e7626b7,tłumaczenie własne, 19.01.2022.
10
6
Film «Pół żartem, pół serio» 1959 roku, reżysera Billa Wildera.
W ZSRR komedia muzyczna miała tytuł «Są tylko dziewczyny w jazzie». Okazała się na tyle udana,
że pod tą nazwą film jest nadal znany w Rosji oraz Ukrainie. Z taśmy usunięto kilka dialogów i
strzelaninę, ale niemożliwe było usunąć podtekstów seksualnych, ponieważ Marilyn Monroe była
stale w kadrze.
Komedia «The Creat Race» 1965 roku, Blakea Edwardsa była ekranizowana 10 lat później i
krócej na 27 minut. W szczególności bez 17-minutowej sceny, która odbywa się na biegunie
północnym w Rosji (można rozpoznać tylko po kilku znakach pisanych cyrylicą)12.
Najgorzej był przerobiony film «Konformista» 1970 roku, w reżyserii Bernarda Bertolucciego.
Dosłownie nasycony motywami seksualnymi, w tym homoseksualnymi i różnymi perwersjami. Ale
sowieccy urzędnicy docenili film tylko dzięki antyfaszystowskiej propagandzie. Cenzorzy usunęli z
filmu prawie wszystkie podteksty seksualne, skracając go o ponad pół godziny.
A potem
uporządkowali skomplikowaną historię w porządku chronologicznym dla wygody sowieckiego
widza. Co więcej, ze względu na brak kolorowego filmu, «Konformista» był pokazywany czarnobiałym. Reżyser Bernardo Bertolucci, gdy dowiedział się, co zrobiono z jego pracą, był oburzony i
mówił, że jest rozczarowany komunistycznymi ideami. Myśle, że Bernardi nie jedyny reżyser, który
był nie zadowolony cenzurą13.
Thriller polityczny «Boje się» 1977 roku, Damiano Damiani nie został skrócony, a przeciwnie,
powiększony. Na początku pokazują wymówienie wprowadzające dziennikarza Aleksandra
Kaverzniewa, który wyjaśnił kontekst filmu i skłonił do «właściwego zrozumienia». Udało się zrobić
dwuczęściową wersję i sprzedać więcej biletów. Dodatkowo film został czarno-biały, ponieważ
cenzorzy uznali go za zbyt krwawy.
4. Przykłady cenzury w filmach radzieckich
Może wydawać się to dziwne, ale najbardziej cenzurowanymi filmami w Związku Radzieckim
były komedie. I nie chodzi o to, że bezczelni reżyserzy umieszczają w kinie żarty o Stalinie. Po
prostu niektóre sceny zostały wycięte, bo ktoś mógł w nich coś wymyślić, narysować paralele i
skojarzenia.
W połowie lat 60 zakazano wiele filmów autorskich. Z tego powodu nie dopuszczono do
premiery film Andrieja Tarkowskiego «Andriej Rublow» 1966 roku, ponieważ nie mieścił się w
ramach socrealizmu.
12
https://www.kino-teatr.ru/kino/art/kino/4378/, tłumaczenie własne, 10.02.2022.
https://zen.yandex.ru/media/olfe/kakie-epizody-iz-zarubejnyh-filmov-vyrezali-dlia-pokaza-v-sovetskih-kinoteatrah619a12e8c0e795079e7626b7 , tłumaczenie własne, 19.01.2022.
13
7
Zmieniono także «Więzień na Kaukazie czyli Nowe przygody Shurika» Leonida Gajdaja z 1967
roku. Została usunięta scena gdzie Tchórz, Dunce i Doświadczony piszą na ogrodzeniu
nieprzyzwoite trzyliterowe słowo, ale przeraża ich policjant i zamiast brzydkiego słowa piszą: «Film
fabularny»14.
Najbardziej ucierpiała «Diamentowa Ręka»1968 roku, która była zmieniana ponad 40 razy. W
filmie pokazano dużo alkoholu, sceny erotyczne i piosenki o niejednoznacznej treści. Mówiono, że
Gajdaj celowo zakończył film sceną wybuchu, aby komitet cenzury go wyłączył, ale zamiast tego
pozostawił inne epizody. Na przykład scenę z półnagą Anną Siergiejewną15.
Zdanie «Nie zdziwię się, jeśli jutro dowiesz się, że twój mąż potajemnie odwiedza swoją
kochankę!» również zmieniono. W rzeczywistości zdanie to brzmiało tak «Nie zdziwię się, jeśli jutro
dowiesz się, że twój mąż potajemnie chodzi do synagogi!».
Gajdaj musiał to zmienić, ponieważ nie wolno było żartować na żydowski temat.
Nie pozwolono też pokazywać wojenny film „Kontrole na drogach” 1971 roku w reżyserii
Aleksieja Germana, opowiadającego o człowieku, który dobrowolnie współpracował z nazistami.
Goskino uważał, że takie sceny zmniejszają znaczenie oporu ludu wobec wroga podczas Wielkiej
Wojny Ojczyźnianej. Po 15 latach leżenia na półce premiera wyszła w 1985 roku.
Komedia Leonida Gajdaja «Iwan Wasiljewicz zmienia zawód» 1973 roku również została
objęta cenzurą. Wyjęto nagranie złodzieja z karafką wódki w rękach, uznając to za propagandę
alkoholizmu. Słowa Iwana Wasiljewicza do ambasadora Szwecji «Pokój i Przyjaźń» pod naciskiem
cenzury zamieniły się w «Hitler kaput!», przypominając, że Szwedzi pomagali Osi w wojnie.
A w scenie, gdzie car opowiada o miejscu zamieszkania «W komnatach», choć przed zakazem
musiał powiedzieć niejednoznacznie dla obecnego rządu «Moskwa.Kreml».
Po piątym zjeździe Związku Autorów Filmowych ZSRR w 1986 roku, wybrano ponownie
cały zarząd Związku i rozpoczęto restrukturyzację radzieckiego systemu filmowego. Cenzura słabła,
a zakazane filmy stopniowo rehabilitowano i puszczano na ekrany16.
Wraz ze zniesieniem cenzury diametralnie zmieniła się polityka repertuarowa. Dramat
społeczny przyznano głównym gatunkiem filmowym, a granice tego, co zakazane, zostały zatarte: to,
co wcześniej było zakazane, przyciągało widzów w kinach. Sceny erotyczne nie stanowiły już tabu:
«Mała wiara» 1988 roku, film fabularny w reżyserii Wasilija Pichula, zawierał pierwszą scenę
erotyczną w kinie radzieckim. «Nazywam się Harlequino» z 1988 roku, w reżyserii Waleria
14
https://www.kinopoisk.ru/media/article/2926482/, tłumaczenie własne, 19.01.2022.
https://www.kinopoisk.ru/media/article/2926482/, tłumaczenie własne, 19.01.2022.
16
Нежигай Э., Советская политическая цензура и киноискусство в России периода нэпа, Краснодар 2018.s.2.
Nezhigaj E., Sovetskaya politicheskaya cenzura i kinoiskusstvo v Rossii perioda nepa, Krasnodar 2018.s.2.
15
8
Rybarajewa, ze scenami przemocy i nagości. Takie sceny były praktycznie głównym sposobem na
przyciągnięcie widzów do kin.
Sowiecka cenzura przestała istnieć w 1991 roku po likwidacji głównego organu cenzury w
kraju, Glavlita. Ułożył się dialog „reżyser – widz”, „człowiek – człowiek”, a nie „władza –
obywatel”. W filmach idee kierownictwa partii nie były już narzucane, a w centum stał człowiek i
jego problemy, wolność, z którą nie umiał sobie poradzić. Zaczęły się rozwijać idee humanistyczne,
a artyści mieli możliwość wyrażenia siebie.
Podsumowanie
W pierwszych dekadach władzy radzieckiej pojawiła się polityka Państwa w zakresie
cenzury, w tym cenzura filmowa. Podstawy cenzury zostały stworzone za czasów Lenina i
kontynuowane za Stalina, kiedy idea ideologiczna była priorytetem dla kinematografii. Kino służyło
narzędziem edukacji mas i propagandy.
Pod kontrolą sowieckiej cenzury znajdowały się wszystkie wewnętrzne oficjalne kanały
rozpowszechniania informacji: czasopisma, książki, utwory muzyczne, dzieła sztuki, radio, teatr,
telewizja, w tym kino.
Filmy zagraniczne oraz filmy radzieckie zostały poddane mocnej cenzurze. Większość scen
zmieniono albo wcale usunięto. Co powodowało odbiór filmu przez widza tak, jak chciałby tego
rząd.
W 1986 roku, gdy cenzura zaczęła słabnąć, a poglądy partyjne nie były narzucane na filmy,
głównym tematem był humanizm. A temat humanizmu jest aktualny i ważny także w dzisiejszym
świecie.Filmowcy uzyskali możliwość realizacji filmów bez sztywnej kontroli partyjnej. W
rezultacie radziecka kinematografia osiągnęła poziom międzynarodowy.
9
Bibliografia
1. Kostyrczenko G.,Soviecka cenzura 1941-1952, Moskva 1996.
Костырченко Г., Советская цензура в 1941-1952, Москва 1996.
2. Mucha B., Dzieje cenzury w Rosji, Łódź 1994.
3. Nezhigaj E., Sovetskaya politicheskaya cenzura i kinoiskusstvo v Rossii perioda nepa,
Krasnodar 2018.
Нежигай Э., Советская политическая цензура и киноискусство в России периода нэпа,
Краснодар 2018.
4. Serov V., Enciklopedicheskij slovar' krylatyh slov i vyrazheni , Sankt-Peterburg 2005.
Серов В., Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений, Санкт-Петербург
2005.
5. Zhirkov G., Istoriya cenzury v Rossii XIX–XX VV., Moskva 2001.
Жирков Г. , История цензуры в Роcсии XIX–XX ВВ., Москва 2001.
6. https://reporterzy.info/364,cenzura-w-zsrr.html
7. https://www.kinopoisk.ru/media/article/2926482/
8. https://xreferat.com/27/384-1-istoriya-cenzury-v-sssr.html
9. https://zen.yandex.ru/media/olfe/kakie-epizody-iz-zarubejnyh-filmov-vyrezali-dlia-pokaza-vsovetskih-kinoteatrah-619a12e8c0e795079e7626b7
10. https://www.kino-teatr.ru/kino/art/kino/4378/
10
Download