Marian ZMARZŁY JSW S.A., KWK „Jastrzębie-Bzie”, Jastrzębie-Zdrój, [email protected] Michał SCHUBERT JSW S.A. KWK „Budryk”, Ornotowice, [email protected] Krystian SALAMON JSW S.A. KWK „Borynia-Zofiówka” Ruch Zofiówka, Jastrzębie-Zdrój, [email protected] ANALIZA ZJAWISK GAZOGEODYNAMICNYCH ZAISTNIAŁYCH PODCZAS PROWADZENIA ROBÓT PRZYGOTOWAWCZYCH I EKSPLOATACYJNYCH W POKŁADZIE 358/1 W KWK „BUDRYK” 1. WSTĘP Prowadzenie robót przygotowawczych i eksploatacyjnych w kopalniach węgla kamiennego jest szczególnie trudne, gdyż górnictwo należy do branż, w których praca tradycyjnie wiąże się z wysokim ryzykiem zawodowym. Bezpiecznej eksploatacji węgla nie sprzyjają liczne zagrożenia naturalne, w tym zagrożenie metanowe oraz wyrzutami gazów i skał, a także występująca licznie tektonika. Złożoność zaistniałych w ostatnich dwóch dziesięcioleciach zjawisk gazodynamicznych i gazogeodynamicznych w kopalniach Jastrzębskiej Spółki Węglowej tj. w kopalniach „Pniówek” (dawniej „XXX-lecia PRL”) oraz „Zofiówka” ” (dawniej „Manifest Lipcowy”) wynika z wielu czynników i parametrów charakteryzujących te zagrożenia. Są to czynniki występujące w warunkach naturalnych jak i związane z prowadzoną działalnością górniczą. Istnieje ścisła zależność pomiędzy zagrożeniem metanowym a zagrożeniem wyrzutami gazów i skał. Zagrożenie wyrzutami gazów i skał definiowane jest jako naturalna skłonność do występowania zjawisk gazogeodynamicznych w postaci wyrzutu gazów i skał lub nagłego wypływu gazów z górotworu do wyrobiska. Rosnąca metanonośność złoża jak również obniżanie przepuszczalności gazowej węgla wywołane rosnącym ciśnieniem eksploatacyjnym powoduje, że zagrożenie to wzrasta i zaczyna występować w innych częściach złoża Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Przykładem jest kopalnia „Budryk”, gdzie w ostatnim okresie odnotowano nie tylko parametryczny wzrost zagrożenia metanowego i wyrzutowego, ale także wystąpiły zjawiska gazogeodynamiczne w trakcie drążenia wyrobisk jak i prowadzenia eksploatacji ściany w pokładzie 358/1. Podobny wzrost zagrożenia odnotowano w ostatnich latach w kopalni „Knurów-Szczygłowice” Ruch „Szczygłowice”, gdzie podczas drążenia chodnika badawczego 16b w pokładzie 407/3 i prowadzeniu profilaktyki przeciwwyrzutowej odnotowano ponad 70 wypływów metanu, w większości w skutek prowadzonych robót strzałowych. Pod kątem występowania zagrożeń naturalnych zawsze wielką niewiadomą jest prowadzenie robót w nowo udostępnianych pokładach i partiach złoża, a tym samym prowadzenia robót w górotworze, w którym zostanie naruszona naturalna równowaga złoża, przy zmieniającym się w czasie stanie naprężeń oraz w warunkach nie do końca rozpoznanej tektoniki. Taką kopalnią będzie w następnych latach główna inwestycja Jastrzębskiej Spółki Węglowej jaką jest budowa nowego zakładu górniczego „Jastrzębie-Bzie” na obszarze górniczym Bzie-Dębina. W artykule wskazano jak ważna jest konieczność prowadzenia ciągłej analizy występującego zagrożenia wyrzutowego i jego wieloparametrycznej oceny z uwzględnieniem czynników i parametrów opisujących właściwości fizyko-mechaniczne, gazowe, tektoniczne i górnicze kształtujące stan zagrożenia wyrzutami gazów i skał w kopalniach węgla kamiennego. Wyniki 1 badań i zebrane doświadczenia ruchowe pozwalają na zwiększenie dokładności oceny stopnia rozpoznania stanu zagrożenia wyrzutami gazów i skał, lecz nie dają stu procentowej możliwości przewidywania wystąpienia zjawisk gazodynamicznych bądź gazogeodynamicznych, co wpływa na obniżenie bezpieczeństwa załóg górniczych zatrudnionych w kopalniach. 2. OCENA ZJAWISK GAZODYNAMICZNYCH I GAZOGEODYNAMICZNYCH ZAISTNIAŁYCH W KOPALNIACH JASTRZĘBSKIEJ SPÓŁKI WĘGLOWEJ Analizując zjawiska zaistniałe w kopalniach Jastrzębskiej Spółki Węglowej [1-6] oraz stosowane sposoby prognozowania zagrożenia wyrzutami gazów i skał zauważamy konieczność ciągłego dążenia do zwiększania bezpieczeństwa prowadzenia robót i wprowadzania rozwiązań zwiększających dokładność oceny stanu zagrożenia wyrzutowego. Cechą wspólną największych zdarzeń w kopalniach „Pniówek” i „Zofiówka” było to, że wystąpiły one w pokładach uznanych za niezagrożone i nieskłonne do występowania zjawisk gazogeodynamicznych. Na rys.1 przedstawiono skutki wyrzutu zaistniałego w dniu 22.11.2005r. w chodniku transportowym D6 pokład 409/4, gdzie zatrudnionych było 16 pracowników. W trakcie urabiania kombajnem chodnikowym AM-50 do przestrzeni przyprzodkowej zostało wyrzuconych ok. 350 Mg rozdrobnionego urobku, który utworzył pryzmę o długości ok. 30 m. Trzech pracowników – górnik kombajnista oraz dwaj górnicy ulegli wypadkom śmiertelnym. RYS.1. Czoło przodka po wyrzucie gazów i skał zaistniałym w chodniku transportowym D-6 pokł.409/4 – kopalnia „Zofiówka” (22.11.2005r.) 2 Zasadę zaliczania pokładów i ich części do poszczególnych kategorii zagrożenia wyrzutami metanu oparto na wynikach podstawowych badań wykonywanych w kopalniach: metanonośności, zwięzłości węgla oraz intensywności desorpcji metanu, bądź oparto na zdarzeniach (wystąpił wyrzut lub wypływ) oraz objawach wskazujących na zwiększenie zagrożenia wyrzutami gazów i skał. Metanonośność jest najważniejszym parametrem oceny zagrożenia wyrzutowego wszystkich zagłębi węglowych na świecie i po popraniu prób „in situ” określana jest laboratoryjnie. Kolejne kryteria bieżącej oceny stanu zagrożenia wyrzutami metanu i skał są proste w przeprowadzaniu i wykonywane przez służby kopalniane bez konieczności posiadania zaplecza laboratoryjnego. Pomiar zwięzłości węgla wg Protodiakonowa, wykonywany metodą tłuczenia, pokazuje związek zwięzłości ze strukturą węgla, która jest czynnikiem bardzo ważnym w przypadku oceny stanu zagrożenia w polskich kopalniach węgla kamiennego, co pokazują zdarzenia z kopalń "Pniówek" i "Zofiówka". W przypadku węgli pochodzących z rejonów bezpośrednio sąsiadujących z wyrzutem, wartość tego wskaźnika waha się od 0,1 do 0,3 w skali Protodiakonowa. Pomiary desorbometryczne stosowane są w górnictwie wielu krajów (np. Polska, Niemcy, Czechy, Chiny). Ich podstawową zaletą jest prostota wykonania i szybkość uzyskania wyniku. Wyniki z pomiarów desorbometrycznych uzyskane są bezpośrednio w miejscu ich wykonywania. Dobrze wykonane pomiary dają użyteczny wynik i są często pierwszym, najważniejszym kryterium decydującym o prowadzeniu robót w aspekcie występującego zagrożenia wyrzutowego. Istotnym kryterium jest także obserwacja objawów zagrożenia stwierdzonych podczas prowadzenia wyrobisk, które określone zostały w przepisach i stanowią dodatkowy czynnik świadczący o wzroście zagrożenia. Po zaistniałych w JSW S.A. zdarzeniach kopalnie, prowadzące roboty w pokładach zagrożonych wyrzutami, same wprowadzały dodatkowe rygory i zwiększały częstotliwość pomiarów i badań niezależnie od istniejących wymogów prawnych. Rygory prowadzenia robót zmieniano początkowo regulacjami wewnętrznymi (po wyrzucie w 2005r. w kopalni „Zofiówka”) doprowadzając docelowo do zmian w nowych przepisach [8]. Występujące w kopalniach JSW S.A. zjawiska gazogeodynamiczne powodują konieczność rygorystycznego prowadzenia robót w aspekcie występującego zagrożenia wyrzutami gazów i skał oraz ciągłego szukania nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych dla zapewnienia bezpieczeństwa załóg górniczych. 3. NIEBEZPIECZNE ZDARZENIA GAZOGEODYNAMICZNE PODCZAS PROWADZENIA ROBÓT W KWK „BUDRYK” 3.1. Drążenie wyrobisk przygotowawczych w aspekcie odnotowanego wzrostu zagrożenia metanowego i wyrzutowego W ostatnim dziesięcioleciu zdecydowany wzrost zagrożenia metanowego oraz wyrzutami gazów i skał odnotowano podczas prowadzenia robót w kopalni „Budryk”, która w 2008r. została włączona do struktur JSW S.A. Jest to jedna z najmłodszych polskich kopalń węgla kamiennego, położona w województwie śląskim, w powiecie mikołowskim, w Ornontowicach. Prace przy budowie kopalni rozpoczęto w 1979r. Pole wydobywcze kopalni ma powierzchnię 35,97 km² i leży w centrum górnośląskiej niecki węglowej. W roku 2012 szczególnie niebezpiecznym wyrobiskiem okazała się pochylnia D odstawcza w pokł.358/1, w której podczas drążenia zaobserwowano wzrost stanu zagrożenia wyrzutowego. Na rys.2 przedstawiono kształtowanie się wartości metanonośności pokładu 358/1 w rejonie drążonej pochylni D odstawczej. Wartość maksymalna metanonośności pokładu 358/1 w tym rejonie pochylni D odstawczej przed zaistniałym wyrzutem wyniosła max. 13,206 m3/Mgcsw, natomiast wartość maksymalna intensywności desorpcji wyniosła 1,88kPa . 3 Do zdarzenia doszło w dniu 11.05.2012r. o godzinie 1942. Wyrzut metanu i skał miał miejsce w przodku drążonej pochylni D odstawczej w pokładzie 358/1 na poziomie 1050 m. Pokład 358/1 o grubości od 1,5 m do 2,1 m, zaliczony był do klasy B zagrożenia wybuchem pyłu węglowego, I stopnia zagrożenia wodnego oraz IV (najwyższej) kategorii zagrożenia metanowego. RYS.2. Wartości metanonośności pokładu 358/1 w rejonie drążonej pochylni D odstawczej Pokład 358/1 nie był wówczas zaliczony do zagrożonych wyrzutami, ale roboty prowadzono na warunkach odpowiadających ówczesnej kategorii zagrożenia wyrzutami metanu i skał, wprowadzając dodatkowe rygory i profilaktykę: w wyrobisku wprowadzono strefę szczególnego zagrożenia wyrzutami metanu i skał – maksymalna liczba przebywających w wyrobisku pracowników nie mogła przekroczyć 30 osób na zmianie, 4 w trakcie postępu wyrobiska z częstotliwością raz na dobę wykonywano dwa otwory badawcze o długości 6 metrów dla określenia wskaźnika desorpcji i wskaźnika zwięzłości, w odstępach co 50 metrów postępu wyrobiska, ale nie rzadziej niż raz w tygodniu, określana była metanonośność wyrobiska, co 30 metrów postępu wyrobiska z 3 metra otworu badawczego pobierana była próbka gazowa do analizy chemicznej, w celu bieżącego rozpoznania zagrożenia wykonywane były otwory badawcze wyprzedzające czoło przodka nie mniej niż 10,0 m, w otworach badawczych wykonywane było strzelanie odprężające, szczegółowe zasady prowadzenia wyrobiska określała „Technologia prognozowania zagrożenia wyrzutami metanu i skał Pochylni D odstawczej w pokład 358/1”, zatrudniona załoga została przeszkolona na okoliczność występujących objawów i postępowania w związku z zagrożeniem wyrzutami metanu i skał, w przodku drążonego wyrobiska zabudowany został dodatkowy wentylator zasilany sprężonym powietrzem. RYS.3. Stężenia metanu podczas wyrzutu w rejonie pochylni D odstawczej pokład 358/1 5 W trakcie zdarzenia w wyrobisku zatrudnionych było 17 pracowników, a do zdarzenia doszło podczas drążenia wyrobiska. W wyniku wyrzutu do strefy przyprzodkowej zostało wyrzuconych około 340 m3 metanu z rozdrobnionym węglem o objętości około 35 m3, który utworzył w czole przodka pryzmę na długości około 3,5 m i wysokości około 2,75 m. Rysunek 3 przedstawia wartości stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej podczas wyrzutu w pochylni D odstawczej pokład 358/1. Maksymalna zawartość metanu zarejestrowana przez czujniki metanometrii w przodku wyniosła 36,7%. Pracownicy zatrudnieni w pochylni D odstawczej i przekopie D wycofali się do przepływowego prądu powietrza bez użycia aparatów ucieczkowych. Żaden z pracowników nie uległ wypadkowi. Pomimo wprowadzenia szeregu rygorów oraz prowadzenia aktywnej profilaktyki przeciwwyrzutowej doszło do wyrzutu gazów i skał. Widok czoła przodka po wyrzucie do którego doszło w pochylni D odstawczej w pokł.358/1 przedstawiono poniżej na rysunkach 4 i 5. Było to pierwsze zdarzenie, które pokazało z jak trudnym, zarówno pod względem metanowym jak i wyrzutowym, rejonem mamy do czynienia w kopalni „Budryk”, co pokazała późniejsza eksploatacja pierwszej ściany w tej partii złoża. RYS.4. Czoło przodka po wyrzucie gazów i skał zaistniałym w pochylni D odstawczej w pokładzie 358/1 (11.05.2012r.) 6 RYS.5. Czoło przodka po wyrzucie gazów i skał zaistniałym w pochylni D odstawczej w pokładzie 358/1 (11.05.2012r.) 3.2. Warunki górniczo-geologiczne podczas prowadzenia eksploatacji Ściany D-1 pokład 358/1 Część partii „D” w pokładzie 358/1, w której nastąpił wyrzut w pochylni D odstawczej, zlokalizowana jest w południowej części obszaru górniczego „Ornontowice I”. Partia „D” pokładu 358/1, od południowego-wschodu ograniczona jest granicą obszaru górniczego „Łaziska II”. Południowo-zachodnią granicę partii „D” stanowi OG „Dębieńsko 1” natomiast od północnego zachodu OG „Knurów”. Od północy Partię „D” pokładu 358/1 ogranicza strefa uskokowa „Barbara” o przebiegu generalnie równoleżnikowym i zrzucie ok. 45÷60m na S i SW. W centralnej części partii „D” występuje uskok o przebiegu WE i zrzucie ok. 22÷45m na N określany uskokiem „Dębieńskim”. W centralnej części partii „D” występują również uskoki o przebiegu generalnie południkowym i zrzutach ok. 0,2 ÷ 3,4m na W lub E. Pokład 358/1 w rejonie ściany został rozpoznany wykonanymi wyrobiskami: Pochylnią D odstawczą, Chodnikiem D, Chodnikiem D-1, Rozcinką rozruchową ściany D-1 i jednym otworem powierzchniowym G.Or.26(1963). Ściana D-1 eksploatowała pokład 358/1 z Rozcinki rozruchowej ściany D-1 w kierunku południowo - wschodnim. Pokład w omawianym rejonie zapada generalnie na SW i S (lokalnie na E i SE) pod kątem od 0 do 8° (lokalnie do 10°). Wybieg całkowity Ściany D-1 w pokładzie 358/1 miał wynosić 985m. Ściana D-1 prowadzona była w pokładzie 358/1 o miąższości 1,0 ÷ 3,0m (łącznie z zalegającymi nad pokładem 358/1 warstwami węgla). Litologicznie pokład zbudowany był z warstwy węgla o miąższości 1,00 ÷ 3,00m wraz 7 z warstwami nadległymi. Pokład 358/1 lokalnie w rejonie Rozcinki rozruchowej ściany D-1 posiadał miąższość ok. 1,0m. Z uwagi na występujące w rejonie zaburzenia tektoniczne oraz rozwarstwienia, podczas urabiania, spodziewano się wystąpienia w ścianie D-1 warstw łupka piaszczystego bądź piaskowca drobnoziarnistego, czyli skał o średniej bądź dużej skłonności do iskrzenia zapalającego metan. Warunki stropowe. W chodnikach przyścianowych Ściany D-1 (tj. Chodniku D i Chodniku D-1) nad pokładem 358/1 zalegał generalnie łupek ilasty. Bezpośrednio nad pokładem 358/1 w otworze G.Or.26(1963) stwierdzono zaleganie warstwy łupka ilastego o miąższości 10,8m, powyżej zalega warstwa węgla o miąższości 0,3m (pokład 357). W otworze G2(2015) bezpośrednio nad pokładem 358/1 stwierdzono zaleganie kolejno: 0,3 m łupka ilastego, następnie 0,65m piaskowca, 1,15m łupka ilastego i 2,25m piaskowca. Powyżej zalegają naprzemianległe warstwy łupka ilastego, piaskowca drobnoziarnistego i łupka piaszczystego o sumarycznej miąższości powyżej 8,85m. Warunki spągowe. W chodnikach przyścianowych Ściany D-1 (tj. Chodnik D, Chodnik D-1) bezpośrednio pod pokładem 358/1, stwierdzono: - w chodniku D na całym wybiegu wyrobiska zaleganie w spągu warstw łupka piaszczystego lokalnie przewarstwionego łupkiem ilastym. - w chodniku D-1 generalnie zalegał łupek ilasty, pod którym lokalnie zalegał łupek piaszczysty oraz łupek ilasty zapiaszczony. W otworze G.Or.26(1963) pod pokładem 358/1, w spągu wyrobiska zalegała warstwa łupka ilastego o miąższości 1,8m, następnie 3,9m łupka piaszczystego. Poniżej występuje łupek ilasty o miąższości 13,2m. Poniżej pokładu 358/1 w odległości ok. 18,9m stwierdzono zaleganie pokładu 360/1 o miąższości ok. 2,0m. Pod pokładem 358/1 i zalegającym bezpośrednio pod nim łupkiem piaszczystym, w otworze G4(2017), stwierdzono zaleganie warstwy łupka ilastego z przerostem piaskowca drobnoziarnistego o sumarycznej miąższości 7,4m. Poniżej zalegają kolejno warstwy: 0,9m łupka piaszczystego, 1,5m piaskowca drobnoziarnistego i 6,6 łupka ilastego. Poniżej pokładu 358/1 w odległości ok. 16,4m stwierdzono zaleganie pokładu 360/1 o miąższości ok. 1,1m. W otworze G3(2017) poniżej pokładu 358/1, zalega warstwa łupka ilastego o miąższości 1,5m. Poniżej zalegają naprzemianległe warstwy łupka piaszczystego, łupka ilastego i piaskowca o sumarycznej miąższości 11,9m. Poniżej pokładu 358/1 w odległości ok. 13,4m stwierdzono zaleganie pokładu 360/1 o miąższości ok. 0,7m. Skłonności skał do iskrzenia zapalającego metan. Generalnie w profilu ściany w sąsiedztwie pokładu 358/1 przewidywano występowanie łupków ilastych, piaszczystych oraz lokalnie piaskowców. W związku z powyższym w całym polu eksploatacyjnym ściany liczono się z możliwością występowania skał od nieskłonnych do dużej skłonności do iskrzenia zapalającego metan. Skłonności skał do iskrzenia zapalającego metan określono na podstawie ogólnej klasyfikacji skał pod względem stopnia zagrożenia iskrami mechanicznymi podczas urabiania mechanicznego według obowiązujących w Polsce przepisów górniczych [8]. 8 3.3. Kształtowanie się zagrożenia metanowego i wyrzutowego podczas eksploatacji Ściany D-1 pokład 358/1 prowadzenia W związku z tym, iż eksploatacja pokładu 358/1 Ścianą D-1 prowadzona miała być powyżej poziomu udostępnienia (poziom 1158) opracowana została „Analiza schematu potencjalnego sieci wentylacyjnej podczas eksploatacji pokładu 358/1 Ścianą D-1 ze szczególnym uwzględnieniem stabilności przewietrzania”. Biorąc pod uwagę wnioski w tej pracy i występujące zagrożenia naturalne przyjęto, że Ściana D-1 w pokład 358/1 przewietrzana będzie sposobem na „Y” z odprowadzeniem zużytego powietrza wzdłuż zrobów na szyb II poz.1050. Na zlecenie Działu Wentylacji JSW S.A. KWK "Budryk" została opracowana przez Przedsiębiorstwo Odmetanowania Kopalń "Zachód" sp. z o.o. dynamiczna prognoza metanowości bezwzględnej rejonu Ściany D-1 w pokładzie 358/1. W tabeli 1 przedstawiono wartości prognozowanej metanowości rejonu ściany w zależności od wydobycia. Wydobycie (t/d) m3CH4/ /min m3CH4/ /min m3CH4/ /min dla wybiegu ściany 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 29,50 38,73 47,02 54,67 61,84 68,64 75,14 81,38 87,41 od 200m do 800m 33,95 44,53 54,02 62,79 71,01 78,81 86,26 93,41 100,32 od 800m do końca 34,73 45,53 55,24 64,20 72,60 80,57 88,18 95,49 102,55 od początku do 200m TABELA 1. Prognoza metanowości bezwzględnej rejonu Ściany D-1 w pokładzie 358/1 Powyższa prognoza oraz instrukcja nr 17 – „Zasady prowadzenia ścian w warunkach zagroże2nia metanowego” (GIG październik 2004r.) były podstawą przyjęcia procedury postępowania w celu wykonania projektu przewietrzania ściany w warunkach zagrożenia metanowego wraz z doborem środków do jego zwalczania. Zgodnie z wnioskami z „Dynamicznej prognozy metanowości bezwzględnej rejonu Ściany D-1 w pokładzie 358/1 w KWK „Budryk” w przypadku, kiedy rzeczywista wartość metanowości bezwzględnej będzie wyższa o 30% od wartości prognozowanej, prognozę należało zweryfikować. Uwzględniając warunki ustalono, że ściana D-1 w pokładzie 358/1 prowadzona będzie z zastosowaniem odmetanowania górotworu, zgodnie z opracowanym „Projektem Technicznym odmetanowania Ściany D-1 w pokładzie 358/1 w JSW S.A. KWK „Budryk” – zatwierdzonym przez KRZG. Otwory drenażowe pogrupowane będą w wiązki otworów, wierconych sukcesywnie za postępem ściany z Chodnika D-1 w pokładzie 358/1. Metan z otworów metanowych za frontem ściany ujmowany będzie rurociągiem w Chodniku D-1 w pokładzie 358/1 i kierowany do rurociągu w Pochylni D odstawczej. 9 Zagrożenie wyrzutami gazów i skał. Ściana D-1 prowadzona była w pokładzie 358/1 zaliczonym w partii „D” do III kategorii zagrożenia wyrzutami gazów i skał. KWK „Budryk” posiadała opracowanie „Prognoza stanu zagrożenia wyrzutami gazów i skał dla ściany D-1 w pokładzie 358/1” wykonane przez rzeczoznawcę, w którym stwierdzono że: - dotychczasowe doświadczenia w GZW wskazują na brak zagrożenia wyrzutami gazów i skał w wyrobiskach ścianowych. Wynika to między innymi z występowania przyociosowej strefy spękań powodujących odgazowanie węgla i przesunięcie maksymalnych ciśnień metanu w głąb górotworu. Występowanie wyrzutów gazów i skał kojarzone jest często z występowaniem kieszeni gazowych w rejonie zaburzeń tektonicznych. W przypadku Ściany D-1 w pokładzie 358/1 nie należy spodziewać się tego typu zagrożenia. Uskoki stwierdzone robotami górniczymi są „drożne” dla metanu i spowodowały odgazowanie górotworu wokół szczelin uskokowych, co spowodowało zmniejszenie ciśnienia porowego metanu. - jedynymi odcinkami, gdzie może ewentualnie występować stan zagrożenia zjawiskami gazogeodynamicznymi, (mogących objawiać się głównie zwiększoną metanowością wentylacyjną) w Ścianie D-1 są części pokładu zawarte w przedziale od 400 m do ok. 500 m licząc od Pochylni D odstawczej wzdłuż Chodnika D oraz na odcinku od ok. 500 m do 900 m wzdłuż Chodnika D-1 a także końcowy odcinek eksploatacji ściany. W szczególności dotyczy to dolnego odcinka ściany, gdzie występują nieco gorsze właściwości sorpcyjne węgla. Na pozostałych odcinkach eksploatacji Ściany D-1 nie przewiduje się występowania zagrożenia zjawiskami gazogeodynamicznymi a w szczególności wyrzutami gazów i skał. W oparciu o doświadczenia ruchowe związane z eksploatacją pokładu 401 ścianami B-9, B-10 i B-11 w części pokładu 401 zaliczonej do III kategorii zagrożenia wyrzutami gazów i skał oraz ocenę stanu zagrożenia wyrzutami gazów i skał na podstawie wyników pomiarów wykonywanych w przodkach wyrobisk przyścianowych można było stwierdzić, że projektowana eksploatacja pokładu 358/1 Ścianą D-1 prowadzona będzie w warunkach pierwotnego wysokiego nasycenia metanem pokładu, jednakże zastosowanie obudowy zmechanizowanej natychmiast-podporowej w ścianie D-1 spowoduje powstanie strefy odprężenia przed frontem ścianowym o obniżonym potencjale wyrzutowym (tzw. strefy buforowej). Utrzymywanie strefy buforowej przed frontem Ściany D-1 wykluczać miało możliwość wystąpienia wyrzutu w ścianie lub innego zjawiska gazogeodynamicznego. Mając powyższe na uwadze podczas eksploatacji pokładu 358/1 Ścianą D-1 obowiązywała profilaktyka uwzględniona w „Technologii prognozowania i zwalczania zagrożenia wyrzutami gazów i skał podczas eksploatacji Ściany D-1 w pokładzie 358/1”. Technologia ta określała między innymi: - obowiązki dozoru górniczego, - ocenę stanu zagrożenia i sposoby wykonywania pomiarów, - zasady zwalczania zagrożenia wyrzutami gazów i skał w ścianie, - ewidencję osób przebywających w strefie, - strefę szczególnego zagrożenia, która określała maksymalną liczbę pracowników przebywających w strefie. 10 Wzrost zagrożenia metanowego w końcowym biegu Ściany D-1 pokład 358/1 Podczas eksploatacji końcowego odcinka Ściany D-1 pokład 358/1, a zarazem zbliżaniu się do pochylni D odstawczej (w której w 2012r. nastąpił wyrzut), doszło do licznych wypływów metanu. Sytuację górniczą Ściany D-1 pokład 358/1 w jej końcowym biegu przedstawiono na rys. 6. RYS.6. Wycinek mapy rejonu Ściany D-1 w pokładzie 358/1 w je końcowym biegu W dniu 19.12.2018 r. około godz. 19 09 wystąpiły przekroczenia dopuszczalnych stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej w rejonie Ściany D-1 w pokładzie 358/1, po wyjeździe sekcjami, co spowodowało wystąpienie nagłego zawału w rejonie sekcji 70-80 i wypływ zwiększonej ilości metanu ze zrobów do przestrzeni Ściany D-1 w pokładzie 358/1. W wyniku tego zdarzenia zarejestrowano następujące przekroczenia metanu: - czujnik nr 773 (Ściana D-1 pod nadstawką przenośnika ścianowego) – max. 11,4% (2min. 12 sek.), - czujnik nr 774 (Ściana D-1 w odległości 2-3 m od Chodnika D-1) – max. 8,3% (4 min. 20 sek.), - czujnik nr 775 (Chodnik D-1 w odległości 2-5 m na zachód od stropnicy obudowy zmechanizowanej) - max. 4,3% (3 min. 41 sek.), - czujnik nr 759 (Chodnik D-1 w odległości około 50 m na zachód od ściany) – max. 3,2% (3 min. 53 sek.), 11 - czujnik nr 777 (Chodnik D-1 w odległości do 50 m na zachód od miejsca rozpoczęcia biegu ściany) – max. 2,2% (2 min. 55 sek.), - czujnik nr 778 (Chodnik D-1 w odległości do 10 m od Pochylni D wentylacyjnej) – max. 2,0% (1 min. 59 sek.), - czujnik nr 779 (Pochylnia D wentylacyjna w odległości około 10 m na północ od Chodnika D-1) – max. 2,0% (54 sek.). Ilość wydzielonego metanu określono na ok. 65 m3 CH4. Powyższe zdarzenie miało także wpływ na metanowość kryterialną, która za dzień 19.12.2018 r. była mniejsza od metanowości bezwzględnej rejonu ściany i wyniosła 50,7 m3CH4/min, natomiast obliczona metanowość kryterialna 48 m3CH4/min. W dniu 21.12.2018 r. o godz. 18 01 wystąpiło przekroczenie dopuszczalnego stężenia metanu na czujniku metanometrii automatycznej nr 773 (Ściana D-1 pod nadstawką przenośnika ścianowego) o maksymalnym stężeniu 9,6% CH4. Czas trwania przekroczenia 2 minuty 5 sekund. Powyższe przekroczenie nastąpiło po wyjeździe sekcjami i wypełnieniu się zawału za sekcjami obudowy, co spowodowało wypływ zwiększonej ilości metanu ze zrobów do przestrzeni roboczej Ściany D-1 w pokładzie 358/1. O godz. 2336 , z tej samej przyczyny, wystąpiły przekroczenia dopuszczalnych stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej w rejonie Ściany D-1w pokładzie 358/1: - czujnik nr 773 (Ściana D-1, pod nadstawką przenośnika ścianowego) – max. 12,1% (2 min. 59 sek.), - czujnik nr 774 (Ściana D-1, w odległości 2-3 m od Chodnika D-1) – max. 9,3% (3 min. 52 sek.), - czujnik nr 775 (Chodnik D-1, w odległości 2-5 m na zachód od stropnicy obudowy zmechanizowanej) - max. 7,9% (5 min. 9 sek.), - czujnik nr 759 (Chodnik D-1 w odległości około 50 m na zachód od ściany) – max. 3,7% (5 min. 5 sek.), - czujnik nr 777 (Chodnik D-1, w odległości do 50 m na zachód od miejsca rozpoczęcia biegu ściany) – max. 2,7% (7 min. 23 sek.), - czujnik nr 778 (Chodnik D-1, w odległości do 10 m od Pochylni D wentylacyjnej) – max. 2,5% (6 min. 3 sek.), - czujnik nr 779 (Pochylnia D wentylacyjna, w odległości około 10 m na północ od Chodnika D-1) – max. 2,3% (3 min. 14 sek.). Ilość wydzielonego metanu w powyższym zdarzeniu określono na ok. 57 m3CH4. Powyższe miało także wpływ na metanowość kryterialną za dzień 21.12.2018r. (39 m3CH4/min.), która była mniejsza od metanowości bezwzględnej rejonu ściany (56 m3CH4/min). W grudniu 2018 roku średnia metanowość bezwzględna rejonu ściany wyniosła 49,9 m3CH4/min, w tym ujęcie metanu kształtuje się w przedziale 22,8 – 32,5 m3CH4/min, co daje średnią efektywność odmetanowania na poziomie ok. 55%. Biorąc pod uwagę zanotowaną maksymalną wartość metanowości bezwzględnej rejonu ściany, która w dniu 24.08.2018 r. wyniosła 102,7 m3CH4/min należy zauważyć, że metanowości bezwzględne rejonu ściany występujące w bieżącym miesiącu są relatywnie niskie w odniesieniu do maksymalnych, zanotowanych wartości podczas dotychczasowego biegu Ściany D-1 w pokładzie 358/1. W dniu 4.01.2019 r. około godz. 11 47 wystąpiły przekroczenia dopuszczalnych stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej w rejonie Ściany D-1 w pokładzie 358/1, spowodowane wzmożonym wydzielaniem metanu po obsunięciu się łaty węgla o wymiarach ok. 12 3,0 m x 1,6 m x 0,5 m w rejonie sekcji 93-94. W wyniku tego zdarzenia zarejestrowano następujące przekroczenia dopuszczalnego stężenia metanu: - czujnik nr 773 (Ściana D-1 pod nadstawką przenośnika ścianowego) – max. 11,4% (49 sek.), - czujnik nr 774 (Ściana D-1 w odległości 2-3 m od Chodnika D-1) – max. 7,7% (6 min. 47 sek.), - czujnik nr 775 (Chodnik D-1 w odległości 2-5 m na zachód od stropnicy obudowy zmechanizowanej) - max. 4,4% (4 min. 7 sek.), - czujnik nr 759 (Chodnik D-1 w odległości około 50 m na zachód od ściany) – max. 2,5% (1 min. 46 sek.). Ilość wydzielonego metanu określono na ok. 76 m3 CH4. W związku z wysokimi metanonośnościami w omawianym rejonie podjęto decyzję o rozpoczęciu wykonania dodatkowych zbiorów odmetanowania na odcinku ostatnich 100 m wybiegu ściany. Schemat rozmieszczenia otworów odmetanowania przedstawiono na rys.7. Wykonano 5 zbiorów odmetanowania w pokładzie, 2 otworowych we wzajemnej odległości ok. 24 m o długości otworów ok. 70 m. Na posiedzeniu Kopalnianego zespołu ds. rozpoznawania i zwalczania zagrożenia metanowego w dniu 4.01.2019 podjęto decyzję o zagęszczeniu otworów odmetanowania pomiędzy istniejącymi już zbiorami w Chodniku D o parametrach analogicznych jak uprzednio wykonane otwory. RYS.7. Schemat wykonanych i planowanych otworów odmetanowania w końcowym biegu ściany D-1 pokład 358/1 Zgodnie z ustaleniami w tym samym dniu rozpoczęto prowadzenie rozszerzonej profilaktyki metanowej polegającej m.in. na wykonywaniu na każde 3 m postępu Ściany D-1 strzelania 13 wstrząsowo-urabiającego od sekcji nr 70 w kierunku Chodnika D we wzajemnej odległości co 10 sekcji obudowy zmechanizowanej serią otworów o długości ok. 3m. W dniu 7.01.2019 r. o godzinie 20 30 wykonano strzelanie wstrząsowo-urabiające zgodnie z ustaleniami ww. Zespołu. Wykonane roboty strzałowe nie doprowadziły do zwiększonego wydzielenia metanu oraz przekroczeń dopuszczalnych stężeń metanu. Po wykonanych robotach strzałowych uruchomiono urabianie w ścianie, po czym około godz. 2212 wystąpiły przekroczenia dopuszczalnych stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej w rejonie Ściany D-1 w pokładzie 358/1, spowodowane wzmożonym wydzielaniem metanu po obsunięciu się z czoła ściany łaty węgla o wymiarach ok. 4,5 m x 1,6 m x 0,5 m w rejonie sekcji 92-95. W wyniku tego zdarzenia zarejestrowano następujące przekroczenia dopuszczalnego stężenia metanu: - czujnik nr 773 (Ściana D-1 pod nadstawką przenośnika ścianowego) – max. 16,1% (5 min. 20 sek.), - czujnik nr 774 (Ściana D-1 w odległości 2-3 m od Chodnika D-1) – max. 2,6% ( 46 sek.), - czujnik nr 775 (Chodnik D-1 w odległości 2-5 m na zachód od stropnicy obudowy zmechanizowanej) - max. 3,1% ( 47 sek.), - czujnik nr 759 (Chodnik D-1 w odległości około 50 m na zachód od ściany) – max. 8,6% (8 min. 30 sek.), - czujnik nr 777 (Chodnik D-1 w odległości w odległości do 50 m na zachód od rozpoczęcia biegu ściany) – max. 2,6% (4 min. 17 sek.), - czujnik 778 (Chodnik D-1 w odległości do 10 m od Pochylni D wentylacyjnej) – max. 2,4% (3 min. 26 sek.), Ilość wydzielonego metanu określono na ok. 180 m3 CH4. W dniu 07.01.2019 r. o godz. 2220 zatrzymano eksploatację pokładu 358/1 Ścianą D-1 do czasu ustalenia dalszych warunków prowadzenia eksploatacji ściany na podstawie opinii Kopalnianego Zespołu ds. rozpoznawania i zwalczania zagrożenia metanowego poszerzonego o specjalistów. W dniu 08.01.2019 r. przeprowadzono w ścianie D-1 pokł..358/1 w rejonie, w którym wystąpił zwiększony wypływ metanu, pomiary wskaźników zagrożenia wyrzutami gazów i skał. Uzyskane maksymalne wartości pomiarów parametrów wyrzutowych przedstawiono w tabeli 2. Lokalizacja otworu w Ścianie D-1 Pokład 358/1 Wskaźnik intensywności desorpcji [kPa] Ilość zwiercin [dm3/m] Zwięzłość wg Protodiakonowa [-] 80 sekcja 1,10 2,8 0,44 78 sekcja 0,71 2,7 0,41 97 sekcja 0,69 2,6 0,44 TABELA 2. Wartości pomiarów wskaźników wyrzutowych w ścianie D-1 pokład 358/1 W dniu 9.01.2019r. ok. godziny 1020 wykonano strzelanie zruszająco-odgazowujące w Ścianie D-1 w pokładzie 358/1 zgodnie z ustaleniami z posiedzenia Zespołu kopalnianego ds. rozpoznawania i zwalczania zagrożenia metanowego z udziałem specjalistów. Po wykonanych 14 robotach strzałowych określono, że ilość wydzielonego metanu wyniosła ok. 95m3. Podczas eksploatacji pokładu 358/1 w dniu 9.01.2019 r. na kolejnych dwóch zmianach nie zanotowano przekroczeń dopuszczalnych stężeń metanu w ścianie jak i na drodze odprowadzenia powietrza z tej ściany. W związku z powyższym cyklicznie wprowadzono w/w strzelania. Za dzień 9.01.2019r. metanowość bezwzględna rejonu ściany wyniosła 41,8 m3CH4/min przy odmetanowaniu 20,6 m3CH4/min. Obliczona metanowość kryterialna wyniosła 57 m3CH4/min i była wyższa od metanowości bezwzględnej rejonu ściany o 15,2 m3CH4/min. W dniu 18.01.2019 r. około godz. 22 58 wystąpiły przekroczenia dopuszczalnych stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej w rejonie Ściany D-1 w pokładzie 358/1, spowodowane wzmożonym wydzielaniem metanu po obsunięciu się łaty węgla w rejonie sekcji 70-71. W wyniku tego zdarzenia zarejestrowano następujące przekroczenia dopuszczalnego stężenia metanu na: - czujniku nr 740 (Ściana D-1, w połowie długości ściany, tj. sekcja nr 65) – max. 3,4% (13 sek.), - czujniku nr 774 (Ściana D-1 w odległości 2-3 m od Chodnika D-1) – max. 4,1% (2 min. 50 sek.), - czujniku nr 775 (Chodnik D-1 w odległości 2-5 m na zachód od stropnicy obudowy zmechanizowanej) – max. 7,3% (4 min. 39 sek.), - czujniku nr 759 (Chodnik D-1 w odległości około 50 m na zachód od ściany) – max. 2,8% (3 min. 24 sek.), - czujniku nr 777 (Chodnik D-1 w odległości do 50m na zachód od miejsca rozpoczęcia biegu ściany) – max. 2,3%, - czujniku nr 778 (Chodnik D-1 w odległości do 10m od Pochylni D wentylacyjnej – max 2,1% (2 min. 7 sek.). Ilość wydzielonego metanu określono na ok. 164 m3 CH4. W dniu 21.01.2019 r. około godz. 2213 zarejestrowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej w rejonie Ściany D-1 w pokładzie 358/1, spowodowane zwiększonym wydzielaniem metanu. Stwierdzono również brak pełnego zawału za sekcjami obudowy zmechanizowanej w rejonie sekcji od 72 do 77. Powyższe spowodowało wzmożone naprężenia na caliźnie węglowej frontu ściany i obsunięcie się warstwy węgla w rejonie sekcji 65-70, powodując dynamiczne wydzielenie się metanu z ociosu węglowego. W wyniku tego zdarzenia zarejestrowano następujące przekroczenia dopuszczalnego stężenia metanu na: - czujniku nr 740 (Ściana D-1, w połowie długości ściany, tj. sekcja nr 65) – max. 24,6% (1min. 46 sek.), - czujniku nr 774 (Ściana D-1, w odległości 2-3 m od Chodnika D-1) – max. 3,7% (2 min. 49 sek.), - czujniku nr 775 (Chodnik D-1, w odległości 2-5 m na zachód od stropnicy obudowy zmechanizowanej) – max. 3,9% (2 min. 41 sek.), - czujniku nr 759 (Chodnik D-1, w odległości około 50 m na zachód od ściany) – max. 2,0% (1 min. 6 sek.), - czujniku nr 773 (Chodnik D-1, w odległości do 50m na zachód od miejsca rozpoczęcia biegu ściany) – max. 2,0% (3 sek). Ilość wydzielonego metanu określono na ok. 54 m3 CH4. W dniu 23.01.2019 r. około godz. 1 41 zarejestrowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej w rejonie Ściany D-1 w pokładzie 358/1, 15 spowodowane zwiększonym wydzielaniem metanu po obsunięciu się łaty węgla w rejonie sekcji 64-71. W wyniku tego zdarzenia zarejestrowano następujące przekroczenia dopuszczalnego stężenia metanu na: - czujniku nr 773 (Ściana D-1, pod nadstawką przenośnika ścianowego, nieaktywny) – max. 3,6% (20 sek.), - czujniku nr 740 (Ściana D-1, w połowie długości ściany, tj. sekcja nr 65) – max. 24,4% (4min. 59 sek.), - czujniku nr 774 (Ściana D-1, w odległości 2-3 m od Chodnika D-1) – max. 25,6% (czujnik uległ uszkodzeniu), - czujniku nr 775 (Chodnik D-1, w odległości 2-5 m na zachód od stropnicy obudowy zmechanizowanej) – max. 2,5% ( 44 sek.), - czujniku nr 759 (Chodnik D-1, w odległości około 50 m na zachód od ściany) – max. 3,2% (4 min. 15 sek.), - czujniku nr 777 (Chodnik D-1, w odległości do 50m na zachód od miejsca rozpoczęcia biegu ściany) – max. 2,2% (2min.51 sek.), - czujniku nr 778 (Chodnik D-1, w odległości do 10m od Pochylni D wentylacyjnej) – max. 2,0% (1min.22 sek.). Ilość wydzielonego metanu określono na ok. 185 m3 CH4. W dniu 6.02.2019 r. około godz. 1833 zarejestrowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń metanu na czujnikach metanometrii automatycznej w rejonie Ściany D-1 w pokładzie 358/1, spowodowane po raz kolejny zwiększonym wydzielaniem metanu po obsunięciu się łaty węgla z łupkiem, tym razem w rejonie sekcji 49-53. W wyniku tego zdarzenia zarejestrowano następujące przekroczenia dopuszczalnego stężenia metanu na: - czujniku nr 774 (Ściana D-1, w odległości 2-3 m od Chodnika D-1) – max. 11,5% (6 min. 30 sek.), - czujniku nr 775 (Chodnik D-1, w odległości 2-5 m na zachód od stropnicy obudowy zmechanizowanej) – max. 9,4% (4 min. 45 sek.), - czujniku nr 759 (Chodnik D-1, w odległości około 50 m na zachód od ściany) – max. 4,2% (5 min. 01 sek.), - czujniku nr 777 (Chodnik D-1, w odległości do 50m na zachód od miejsca rozpoczęcia biegu ściany) – max. 2,8% (4 min. 58 sek.), - czujniku nr 778 (Chodnik D-1, w odległości do 10m od Pochylni D wentylacyjnej) – max. 2,0% (43 sek.), - czujniku nr 779 (Pochylnia D went., w odległości ok. 10m na północ od Chodnika D-1) – max. 2,1% (2 min. 17 sek.). Ilość wydzielonego metanu określono na ok. 203 m3 CH4. W związku z powtarzającym się zwiększonym wydzielaniem metanu podczas prowadzenia eksploatacji pokładu 358/1 Ścianą D-1 oraz braku skuteczności stosowanej profilaktyki i działań mających na celu zminimalizowanie zagrożenia metanowego w dniu 06.02.2019r. podjęto decyzję o zatrzymaniu eksploatacji pokładu 358/1 Ścianą D-1. W dniu 07.02.2019 r. odbyło się posiedzenie Kopalnianego Zespołu ds. Rozpoznawania i Zwalczania Zagrożenia Metanowego oraz Bezpieczeństwa Robót Strzałowych z udziałem specjalistów, na którym postanowiono skrócić wybieg ściany o ok. 37 m (w zależności od ustawienia frontu ściany do etapu likwidacji) oraz podjąć niezbędne działania technicznoorganizacyjne, umożliwiające bezpieczne przygotowanie Ściany D-1 w pokładzie 358/1 do jej likwidacji. 16 4. WNIOSKI 1. Powyżej opisane zdarzenia świadczą o występowaniu w pokładzie 358/1 stref o tak wysokich metanonośnościach, że nawet stosowanie profilaktyki i wprowadzenie dodatkowych rygorów prowadzenia robót nie pozwoliły na całkowite wyeliminowanie zjawisk gazogeodynamicznych i uniknięcia zagrożenia dla zatrudnionych ludzi. 2. Niezależnie od istniejących wymogów prawnych i ich rygorystycznego stosowania doświadczenia zebrane w partii „D” w pokładzie obrazują poziom niebezpieczeństwa, jaki występuje podczas prowadzenia robót w warunkach występującego zagrożenia metanowego oraz wyrzutami gazów i skał. Charakter zjawisk gazogeodynamicznych jest na tyle skomplikowany i nieprzewidywalny, że wymusza konieczność ciągłego poszukiwania nowych zasad rozpoznawania zagrożenia wyrzutowego i bieżącej kontroli stanu tego zagrożenia w aspekcie aktualnie występujących w kopalniach warunków złożowych. 3. Na kształtowanie się zagrożenia wyrzutami gazów i skał wpływ ma wiele czynników, zupełnie różnych dla każdego pokładu czy partii złoża. Wzajemne oddziaływanie poszczególnych czynników ma istotny wpływ na przeprowadzenie wstępnej oceny stanu zagrożenia metanowego i wyrzutowego. Niezbędne zatem jest zwiększenie dokładności stopnia rozpoznania zagrożenia poprzez jego wieloparametryczną analizę z uwzględnieniem czynników i parametrów opisujących właściwości fizykomechaniczne, gazowe, tektoniczne i górnicze kształtujące stan zagrożenia wyrzutami gazów i skał w kopalniach węgla kamiennego. 4. Zaistniałe zdarzenia pokazują jak niezbędna jest ciągła weryfikacja i uściślanie wiedzy związanej z prognozowaniem zagrożenia wyrzutowego na podstawie bieżących obserwacji prowadzenia robót. Prowadzenie badań oraz poszukiwanie przez jednostki naukowo-badawcze nowych, szybkich i skutecznych metod prognozowania jest dla górnictwa niezbędne. Literatura: 1. MAJCHERCZYK T., JAKUBÓW A., 2007: Zagrożenia gazodynamiczne w kopalniach Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. 2. WASILEWSKI ST., ZMARZŁY M. Gwałtowne wypływy metanu w wyniku zjawisk gazogeodynamicznych w KWK „Borynia-Zofiówka-Jastrzębie” Ruch „Zofiówka”, Przegląd górniczy 2018 JAKUBÓW A., TOR A., TOBICZYK ST. 2003 - Wyrzut metanu i skał w drążonej lunecie rurowej do szybu II na poziomie 1000 m w KWK Pniówek – okoliczności, przyczyny i skutki. Materiały Szkoły Eksploatacji Podziemnej, Wyd. CPPGSMiE PAN. Wykłady, nr 25. Kraków. TOR A., JAKUBÓW A. 2006 - Wyrzuty metanu i skał w kopalniach Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. Materiały 4. Szkoły Aerologii Górniczej, Kraków, s. 159-175. WASILEWSKI ST. 2009 - Nowoczesne metody zwiększenia bezpieczeństwa załóg w aspekcie zagrożenia wyrzutami węgla i metanu w kopalniach eksploatujących węgiel kamienny. Raport projektu badawczo-rozwojowego N R09 0004 04, Kraków. ZMARZŁY M. 2017 - Rygory prowadzenia robót przygotowawczych w warunkach zagrożenia wyrzutami metanu i skał w Ruchu “Zofiówka”. Materiały 9. Szkoły Aerologii Górniczej, Białka Tatrzańska, s. 341-359. Materiały kopalniane oraz Protokoły Kopalnianego Zespołu ds. Zwalczania Zagrożenia Metanowego oraz Wyrzutami Metanu i Skał, JSW S.A. KWK „Budryk” 2012-2019. 3. 4. 5. 6. 7. 17 8. 9. Polskie przepisy górnicze: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych oraz Załącznik nr 3 do Rozporządzenia Ministra Energii z dnia 23 listopada 2016r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących prowadzenia ruchu podziemnych zakładów górniczych, ADAM STĄCZEK, ANDRZEJ SIMKA Graniczny wskaźnik intensywności desorpcji gazu z węgla charakteryzujący stan zagrożenia metanowego oraz wyrzutami metanu i skał PRACE NAUKOWE GIG GÓRNICTWO I ŚRODOWISKO Kwartalnik 3/2004 10. WUG, 2006: Wnioski Komisji powołanej przez Prezesa WUG dla zbadania przyczyn i okoliczności wyrzutu metanu i skał oraz wypadku zbiorowego zaistniałego w dniu 22.11.2005r. w KWK „Zofiówka” 11. WUG, 2007: Zagrożenie wyrzutami gazów i skał 18
