WYŻSZA SZKOŁA PLANOWANIA STRATEGICZNEGO W DĄBROWIE GÓRNICZEJ WYDZIAŁ SPOŁECZNO-MEDYCZNY URSZULA LEOKADIA SIMSAK NR ALBUMU: 4600 PRACA MAGISTERSKA STOSOWANIE ŚRODKÓW PRZECIWBÓLOWYCH PRZEZ MIESZKAŃCÓW DOMU OPIEKI SPOŁECZNEJ Praca napisana w Katedrze Pielęgniarstwa i Położnictwa Promotor pracy: dr n. med. Katarzyna Dymczyk - Ociepka DĄBROWA GÓRNICZA 2020 „Boskiem dziełem jest - koić ból„ Hipokrates Dr n. med. Katarzynie Ociepce-Dymczyk składam serdeczne podziękowania za cierpliwość, wsparcie, słowa otuchy w bardzo trudnych dla mnie chwilach oraz pomoc merytoryczną przy pisaniu pracy magisterskiej. 2 WYKAZ UŻYTYCH SKRÓTÓW W PRACY DPS - Dom Opieki Społecznej OTC - over the counter drugs – leki dostępne bez recepty IASP - International Association for Study of Pain – Międzynarodowe Towarzystwo Leczenia Bólu OUN - ośrodkowy układ nerwowy OUC - ośrodkowy układ centralny WHO - World Health Organization – Światowa Organizacja Zdrowia NRS - Numerical Rating Scale – numeryczna skala oceny VAS -Visual Analogue Scale – skala wizualno-analogowa VRS Wong - Baker - Wong - Baker FACES Pain Rating Scale – skala wizualno wzrokowa Wonga -Bakera BRS - behawior rating scale -behawioralna ocena DA - drabina analgetyczna COX - cyklooksygenaza NSLPZ; NLPZ - Nonsteroidal Antiinflammatory Drugs – niesteroidowe leki przeciwzapalne AGS - American Geritrics Society -Amerykańskie Stowarzyszenie Geriatryczn i. v - intra venam – iniekcja dożylna i. m - intra musculum – iniekcja domięśniowa SR - slow release – powolne uwalnianie, XL - ehtended liberation – rozciągnięte uwolnienie, MR - modified release – modyfikowane uwalnianie, CR - controlled release – kontrolowane uwalnianie forte - dawka większa prolongatum, retard – przedłużone uwalnianie SL - sublingual – tab. podjęzykowe 3 SPIS TREŚCI WYKAZ UŻYTYCH SKRÓTÓW W PRACY ................................................................ 3 WSTĘP ............................................................................................................................. 6 ROZDZIAŁ I .................................................................................................................... 8 1.1. Ból – definicja ........................................................................................................ 8 1 2. Historia bólu i środków przeciwbólowych ............................................................ 8 1.3. Mechanizm odczuwania bólu .............................................................................. 12 1.4. Kryteria podziału bólu ......................................................................................... 13 1.5. Skale oceny bólu .................................................................................................. 15 1.6. Ból u osób w podeszłym wieku ........................................................................... 18 1.7. Psychologiczne aspekty bólu ............................................................................... 19 1.8. Wpływ pogody i środowiska na dolegliwości bólowe ........................................ 21 1.9. Niefarmakologiczne metody walki z bólem ........................................................ 23 ROZDZIAŁ II ................................................................................................................. 26 2.1. Leki przeciwbólowe ............................................................................................. 26 2.2. Farmakologiczne sposoby leczenia bólu wg WHO (Światowej Organizacji Zdrowia)...................................................................................................................... 27 2.3. Analgetyki stosowane u podopiecznych Domu Opieki ....................................... 28 2.4. Działanie leków przeciwbólowych ...................................................................... 31 2.5. Farmakoterapia geriatryczna................................................................................ 32 2.6. Za i przeciw stosowania leków przeciwbólowych .............................................. 33 2.7. Uzależnienie od środków przeciwbólowych ....................................................... 35 2.8. Interakcje z żywnością, alkoholem i innymi lekami............................................ 36 2.9. Ważne wskazówki przy zażywaniu leków przeciwbólowych ............................. 39 ROZDZIAŁ III ............................................................................................................... 40 3.1. Przedmiot i cel badań. .......................................................................................... 40 3.2. Problemy i hipotezy badawcze. ........................................................................... 41 3.3 Metoda, techniki i narzędzia badawcze. ............................................................... 43 3.4. Charakterystyka terenu badań .............................................................................. 43 4 ROZDZIAŁ IV ............................................................................................................... 44 4.1. Interpretacja i przedstawianie wyników własnych badań .................................... 44 4.1.1. Organizacja badań – charakterystyka grupy terenu badań ........................... 45 4.2. Analiza wyników ....................................... Ошибка! Закладка не определена. DYSKUSJA .......................................................... Ошибка! Закладка не определена. WNIOSKI ............................................................. Ошибка! Закладка не определена. STRZESZCZENIE ............................................... Ошибка! Закладка не определена. ABSTRAKT ......................................................... Ошибка! Закладка не определена. PIŚMIENNICTWO .............................................. Ошибка! Закладка не определена. WYKAZ RYCIN I WYKRESÓW.................................................................................. 85 ANEKS ........................................................................................................................... 87 5 WSTĘP Ból (łac. dolor; grec, algos, odyne) to jeden z najczęściej występujących odczuć w życiu każdego człowieka. Dla jednych jest sprzymierzeńcem, a dla drugich przekleństwem. Sprzymierzenicem kiedy ostrzega nas, że w naszym organizmie dzieje się coś niepokojącego i skłania do działania, przekleństwem kiedy przechodzi w stan przewlekły zamieniając nasze życie w koszmar. Zamiast szukać pomocy u lekarza najczęściej wybieramy najprostsze rozwiązanie, czyli sięgamy po tabletke przeciwbólową. Statystyki pokazują, iż 6 procent Polaków przyjmuje leki przeciwbólowe profilaktycznie, zanim zacznie boleć, 40 procent przy bólach o niewielkim nasileniu, a tylko 8 procent korzysta z porady lekarza.[1] Motywacją do napisania pracy magisterskiej były zainteresowania zawodowe, chęć odpowiedzi na istotne pytanie o rolę personelu medycznego zwłaszcza pielęgniarek w procesie edukacji zdrowotnej mieszkańców Domu Opieki Społecznej. Obserwacje poczynione na przestrzeni wieloletniej pracy zawodowej uzasadniają potrzebę analizy sposobu przyjmowania środków przeciwbólowych przez podopiecznych Domu Opieki i wpływu farmakoterapii bólu na ich funkcjonowanie. Wnioski z niniejszej pracy mogą w przyszłości przyczynić się do zwiększenia efektowności świadczonych usług pielęgniarskich i zasadności pracy pielęgniarek w Domach Opieki Społecznej. Pracuję jako pielęgniarka w Domu Opieki Społecznej dla Psychicznychie Chorych Przewlekle w Krakowie. Praca jest bardzo ciężka i trudna. Wymaga ode mnie odpowiedzialności, doświadczenia, zanagażowania i ogromnej cierpliwości. 80 procent mieszkańców to osoby starsze, zniedołężniane, mające problemy z komunikacją, zmagające się z otępieniem, zaburzeniami funkcji poznawczych, którym towarzyszą charakterystczne dla tego wieku wielochorobowość i polifarmakoterapia. Stanowi to wielkie wyzwanie dla całego personelu medycznego, aby właściwie rozpoznać dolegliwości bólowe, włączyć odpowiednie i skuteczne leczenie. Rozdział pierwszy to historia bólu, leków przeciwbólowych, mechanizm odczuwania bólu, kryteria podziału, skale oceny nasilenia bólu, psychologiczne jego aspekty, niefarmakologiczne sposoby walki z nim. Uświadamia wpływ pogody i środowiska na odczuwanie dolegliwości bólowych, przypomina o seniorach. 6 Rozdział drugi to kontynuacja teorii dotyczącej leków przeciwbólowych z grupy OTC (over the counter) bez recepty i tych na receptę, podział, mechanizm działania oraz ich pozytywny i negatywny wpływ na zdrowie każdego człowieka. Rozdział trzeci i czwarty zawiera opis stosowanych metod i technik badawczych, charakterystykę badanych osób oraz sposób przeprowadzenia badań. Podsumowanie zawiera wszystkie wyniki w wykresach, dyskusję i wnioski wynikające z przeprowadzonych badań. 7 ROZDZIAŁ I 1.1. Ból – definicja Ból jest zagadką, którą naukowcy próbowali zdefiniować na wiele sposobów. McCaffery w 1968 roku mówił o bólu „Jakikolwiek by nie był według osoby, która go doświadcza, obecny gdy dana osoba mówi, że jest”. [2] W roku 1979 Międzynarodowe Towarzystwo Badania Bólu (IASP-International Association for the Study of Pain) określiło ból jako „Nieprzyjemne doznanie czuciowe oraz emocjonalne, związane z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek, lub opisane jako tego rodzaju uszkodzenie.”[2] 1 2. Historia bólu i środków przeciwbólowych Historia zwalczania bólu i środków przeciwbólowych stanowi żródło o poszukiwaniu skutecznego „złotego środka” – cudownego leku na wszelkie dolegliwości, który uwolnił by człowieka od cierpienia i przywrócił sens życia. Pierwsze wzmianki o leczeniu bólu pojawiły się w latach 572 r. - 477 r. p.n.e., na terenach starożytnej Babilonii na glinianych tabliczkach. Później odnaleziono receptury Egipcjan na środki przeciwbólowe pochodzące, aż z 1550 roku p.n.e. Zawierały one znane ówczesnym ludziom zioła i substancje tj: mieszaniny piwa, jałowca i pszenicy, lulek czarny (łac. Hyoscyamus niger), konopie indyjskie (łac. Canabis Indica), mak lekarski (łac. Papaverum Somniferum), wierzba biała (łac. Salix Alba) i mandragora lekarska (łac. Mandragora officinarum).[3] Środkiem który miał najsilniejszy wpływ na ośrodkowy układ nerwowy (OUN) i znany był już dużo dużo wcześniej (około 3300 lat p.n.e.) było opium. Opium wykorzystywane było przeciwbólowo przez Sumerów, Asyryjczyków, Babilończyków i Egipcjan. Jego właściwości i działanie zostało także poznane w Starożytnych Indiach przywiezione przez wojska Aleksandra Wielkiego. Również w Starożytnej Grecji opium zyskało uznanie i szerokie zastosowanie jako środek przeciwbólowy i nasenny. Etymologia nazwy „morfina” wywodzi się właśnie z Grecji i pochodzi od Morfeusza - boga snu. Kwas salicylowy został z kolei poznany jako środek przeciwbólowy około XV w. p.n.e. Wiedza o kwasie salicylowym z kory wierzby ze Starożytnego 8 Egiptu dotarła do Starożytnej Grecji, gdzie kwas ten był stosowany przez Hipokratesa i Corneliusa Pliniusza. Obie te podstawowe substancje o działaniu przeciwbólowym jakimi są morfina i kwas salicylowy cechują się dość podobną historią. Obie poznane zostały w starożytności i były stosowane wśród ważnych cywilizacji antycznych np. egipskiej i greckiej.[3] Przełom w produkcji tych substancji nastąpił jednak w czasach nowożytnych a nawet względnie współczesnych bo dopiero w XIX wieku. Niebagatelnym i bardzo istotnym sposobem znanym już prawdopodobnie w epoce brązu a potem metodą, która rozwinęła się na terenie współczesnych Chin była akupunktura [3,4]. Ryc. 1. Akupunktura Z czasem powstały inne odmiany akupunktury tj: akupresura (uciskanie odpowiednich pól na powierzchni ciała), ignipunktura (ogrzewanie), oraz stawianie baniek.[3,4] . Ryc. 2. Ignipunktura oraz stawianie baniek Z metod leczenia przeciwbólowego stosowanych w okresie średniowiecza należy wymienić przykładanie pijawek na ból kręgosłupa i przykładanie kozich odchodów, rozmarynu lub miodu na ból palca w dnie moczanowej. Jako leczenie bólu podczas leczenia zębów, czy drobnych zabiegów chirurgicznych stosowano spożywanie alkoholu, haszyszu, wywaru z maku lekarskiego.[3,4] 9 Wiek XIX był wiekiem odkryć leków przeciwbólowych. Mimo, że bazowały one na substancjach leczniczych stosowanych już w starożytności, to jednak dopiero wtedy zostały one wyizolowane i stały się podwalinami produkcji farmaceutycznej [3,4]. Oto ważniejsze daty z historii leczenia bólu XIX wieku: 1805 r. Friedrich Serturmer - wyizolował chemicznie czystą morfinę z opium, 1809 r. - Efraim McDowell - chirurg jako pierwszy użył opium do uśmierzenia bólu, 1838 r. - Rafaelle Pinio wyodrębnił z kory wierzby kwas salicylowy, 1844 r. - początek stosowania morfiny do leczenia bólu, 1846 r. - Wiliam Morton amerykański stomatolog użył eteru do znieczelenia, 1874 r. - C. R. Alder Wright brytyjski chemik wynalazł heroinę, 1878 r. - synteza paracetamolu, 1897 r. - Felix Hoffman niemiecki chemik otrzymuje kwas acetylosalicylowy, 1955r. - Paracetamol dopuszczony do sprzedaży, 1971r. - John Vane profesor farmakologii z Londynu wykazał działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe Aspiryny, 1960 r. - Paul Janssen wynalazł cząsteczki fentanylu, 1961r. - Stewart Adams wynalazł ibuprofen, 1969r. - Ibuprofen wprowadzony na rynek, 1991 r. - Kanada i USA produkuje fentanyl - opioid w plastrach, 2004 r. - Niemcy rejestrują fantanyl w formie matrycy[ 4,5]. Współczesna historia leczenia bólu rozwinęła się w XX wieku. Prekursorem koncepcji wielospecjalistycznego leczenia bólu stał się John Bonica (1917-1994), amerykański anestezjolog. Twierdził on, że nie istnieje idealny pojedynczy lek przeciwbólowy, który we wcześniejszej historii określany był jako panaceum, natomiast konieczne jest wszechstronne zajęcie się pacjentem. Dowodził, że dopiero kilku specjalistów wraz z psychiatrą i neurologiem jest w stanie uśmierzyć zjawisko bólu przewlekłego. W 1953 roku ukazała się jego pionierska książka pt: „Postępowanie w bólu”, natomiast w 1960 roku zorganizowana została przez Bonicę pierwsza w historii Wielospecjalistyczna Poradnia Przeciwbólowa w Seattle. Bonica stał się założycielem Międzynarodowego Stowarzyszenia 10 Badania Bólu (International Association for the Study of Pain, IASP) powstałym w 1974 roku. Dzięki niemu także w 1992 roku leczenie bólu wydzielono w USA jako samodzielną specjalizację medyczną. W Polsce pierwsza wielospecjalistyczna Poradnia Leczenia Bólu została utworzona w 1975 roku w Warszawie w strukturach ówczesnej Akademii Medycznej. W kolejnych trzech latach powstały podobne ośrodki w Polsce: Katowicach, Krakowie, Łodzi i w Poznaniu.[3] Obecnie poradnie leczenia bólu funkcjonują w zasadzie w większości ośrodków. Leczy się w nich bardzo dużą ilość chorych. Wiedzę na temat leczenia bólu posiadają specjaliści wszystkich dziedzin klinicznych oraz psychologowie [3]. Rozwój farmakoterapii leczenia bólu w powiązaniu z leczeniem psychologicznym oraz zabiegami przeciwbólowymi (blokady przeciwbólowe, znieczulenia nerwów, implantacje stymulatorów przeciwbólowych) umożliwił osiągnięcie zadowalających wyników w walce z cierpieniem, chociaż optymalne leczenie bólu cały czas stanowi wyzwanie dla rozwijającej się medycyny w przyszłości [3]. Ryc. 3. 11 1.3. Mechanizm odczuwania bólu Nocycepcja to fizjologiczny proces odczuwania bólu. Obejmuje cztery etapy: Transdukcji (zmiana energii bodźca drażniącego na impuls elektryczny), Transmisji (przewodzenie powstałego impulsu do struktur OUN), modulacji (pobudzanie, sumowanie i hamowanie impulsów nerwowych), percepcji (świadomość istnienia bólu, jego ocena, reakcje afektywne i emocjonalne).[6,7] Ryc. 4. Proces nocycepcji [wg Wrodliczek J. i Dobrogowski J., 2004] Ból z uszkodzonych tkanek wyzwala różnego rodzaju substancje chemiczne, które biorą udział w przenoszeniu impulsu drogą nerwową do mózgu. W celu bólu wyeliminowania modyfikuje się przewodzenie bodźca bólowego lub nocyceptorów w się go blokuje.[8] Bodziec obwodowym uszkadzający układzie tkankę nerwowym powoduje i stymulację powoduje powstanie sygnałów, przewodzących przez dwa rodzaje włókien nerwowych: szybkie włókna A delta i wolne włókna C. [8] Pobudzenie włókien C wyzwala ból,który pojawia się powoli ;jest piekący albo tępy i zazwyczaj problematyczny 12 do określenia jego lokalizacji. Pobudzenie włókien A delta powoduje powstanie bólu kłusującego, który można dobrze zlokalizować.[8] Oba włókna nerwowe przewodzą bodziec bólowy do tzw. ciała neuronu, które znajduje się w korzeniach tylnych wchodzących do rdzenia kręgowego. Tam włókna łączą się z neuronami (komórkami nerwowymi) rdzenia, których to wypustki prowadzą informacje do struktury zwanej wzgórzem, a następnie do kory mózgowej. Połączenia pomiędzy rdzeniem kręgowym, wzgórzem i korą czuciową odpowiada za czuciowe doświadczenie bólu (nasilenie, lokalizacja), podczas gdy inne połączenia w obrębie mózgu odpowiadają za emocjonalny wymiar bólu. W taki oto sposób powstaje ból[8] . 1.4. Kryteria podziału bólu Maciej Hilgier – wybitny polski anestezjolog (1950-2007) wyróżnił następujące kryteria podziału bólu[7,9] Według kryterium czasu ból dzielimy na: Ból ostry (trwa do 3 miesięcy). Początek jest nagły. Przyczyną jest objaw urazu lub choroby. Pełni funkcję ostrzegawczo-ochronną przed uszkodzeniami ciała np. działanie bodźca uszkadzającego tkanki i wywołującego uczucie bólu (np. temperatura) powoduje odruchowe cofnięcie części ciała, w celu zapobiegania uszkodzeniu skóry i tkanek leżących głębiej. Inną istotną funkcją bólu ostrego jest funkcja obronno-zabezpieczająca, u pacjentów, u których doszło już do uszkodzenia tkanek, np przy złamaniu kości uczucie bólu w miejscu urazu ogranicza ruch kończyną i sprzyja gojeniu. Przykładem bólu ostrego jest np. ból wieńcowy czy kolka nerkowa). U większości chorych, przy prawidłowo prowadzonym leczeniu, ból ostry ustępuje po kilku, najpóźniej kilkunastu dniach. Jednak w przypadku braku leczenia lub nieskutecznej terapii przeciwbólowej utrzymujący się ostry ból przechodzi w przewlekły: Ból przewlekły (trwa dłużej niż 3 miesiące). uporczywy lub nawracający ból, który wymaga regularnej terapii przeciwbólowej. Początek jest powolny. Przyczyną jest cierpienie i choroba jako następstwo urazu czy choroby. Przykładem mogą być zmiany zwyrodnieniowe czy choroba nowotworowa. Ból nowotworowy występuje u 1/3 pacjentów w początkowym stadium choroby, natomiast u 2/3 - w okresie terminalnym. Ból przewlekły różni się od bólu 13 ostrego patofizologią i cechami klinicznymi co powoduje, że może być uważany za samodzielną chorobę. Wg (WHO) Światowej Organizacji Zdrowia ten rodzaj bólu jest chorobą, wymagającą odpowiedniego i skutecznego leczenia. Uwzględniając miejsce powstawania, ból można podzielić na: receptorowy (nocyceptywny) powstający w wyniku podrażnienia zakończeń nerwowych: fizjologiczny powstający w wyniku podrażnienia zakończeń nerwowych, ale bez uszkodzenia tkanek. niereceptorowy (nienocyceptywny): patologiczny- powstający w wyniku uszkodzenia obwodowego lub ośrodkowego układu nerwowego, bądź zmniejszenia wrażliwości receptorów bólowych, zapalny- powstający w wyniku obniżenia progu pobudliwości receptorów związanego ze stanem zapalnym, neuropatyczny- powstający w wyniku obniżenia progu pobudliwości receptorów bólowych bądź uszkodzenia obwodowego lub ośrodkowego układu nerwowego, psychogenny- powstający bez uszkodzenia tkanek, ale odnoszony do takiego uszkodzenia. [7,9] Wg miejsca postrzegania rozróżnia się ból: zlokalizowany – ograniczony i dający się zlokalizować; rzutowany- odczuwany w miejscu innym niż miejsce powstawania; uogólniony –występujący w wielu miejscach z współtowarzyszącymi zmianami psychicznymi. [7,9] W 1995 roku Amerykańskie Towarzystwo Leczenia Bólu uznało ból za piąty parametr życiowy (podstawowe parametry życiowe – temperatura – tętno – ciśnienie tętnicze – oddychanie). „Parametry życiowe bierze się poważnie pod uwagę. Gdyby ból oceniać z takim samym zapałem jak w przypadku innych parametrów życiowych, byłoby o wiele większe prawdopodobieństwo, iż będzie prawidłowo leczony (…)” – dr James Campbell, Przewodniczący Amerykańskiego Towarzystwa Bólu, 11 listopada 14 1995.[2] Najważniejszym faktem stał się fakt uznania bólu za chorobę, którą należy leczyć. Mówi o tym aktualizacja „Ustawy o prawach pacjenta i Rzecznika praw pacjenta z 6. 11. 2008r. „nowelizacja z dnia 11.05.2017r. ”: 1. Pacjent ma prawo do leczenia bólu. 2. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych jest obowiązany podejmować działania, polegające na określeniu stopnia natężenia bólu, leczenia bólu oraz monitorowaniu skuteczności tego leczenia. [11] 1.5. Skale oceny bólu W praktyce klinicznej opracowano wiele skal i kwestionariuszy, które stały się pomocnymi narzędziami do określenia stopnia natężenia bólu, opierając się na subiektywnej ocenie pacjenta (nie dysponujemy badaniami umożliwiającymi obiektywną ocenę stopnia nasilenia bólu). Pozwalają one ocenić skuteczność leczenia oraz jego wpływ na funkcjonowanie psychofizyczne i społeczne osoby zmagającej się z cierpieniem. [12,13,14] Istnieją trzy podstawowe metody opisu pomiaru bólu: metoda samoopisu (m. in. skale, diagramy, dzienniczki bólu), metoda obserwacji (m. in.. kliniczna ocena sprawności, obserwacja zachowania) metoda pomiaru zmian czynników fizjologicznych (m. in. ciśnienia tętniczego). Najczęściej stosowane metody mierzenia nasilenia dolegliwości bólowych stosowane zarówno w bólu ostrym, jak i przewlekłym to: Skala numeryczna (NRS) do monitorowania skuteczności leczenia przeciwbólowego stosuje się skalę numeryczną (NRS–Numerical Rating Scale) (ryc. 2), na której stopień nasilenia bólu określają liczby od 0 do 10. Jest ona bardziej zrozumiała niż inne skale i mogą ją stosować także osoby z upośledzeniem widzenia. Należy poprosić pacjenta, aby określił, jak silny jest ból, wskazując na odpowiednią liczbę, przy czym 0 - oznacza brak bólu, a 10 – najgorszy ból, jaki można sobie wyobrazić. W przypadku pacjentów z bólem ostrym wskazane jest przeprowadzenie tego rodzaju badania można je powtarzać wielokrotnie, dostarcza ono użytecznych danych.[12,13,14] Skala wizualno-analogowa (VAS) skalę wizualno-analogową (VAS – Visual 15 Analogue Scale), zwaną po polsku także wizualną skalą analogową (ryc. 5), tworzy odcinek, najczęściej o długości 10 cm (inaczej100mm), z zaznaczonymi końcami. Pacjent zaznacza na odcinku punkt, który odpowiada intensywności bólu. Na końcach odcinka 0 oznacza brak bólu, a 10 (100 w przypadku stosowania skali w mm)– najgorszy ból, jaki można sobie wyobrazić (podobnie jak w skali NRS). Należy pamiętać, że kiedy odcinek ma długość inną niż 10 cm (100mm), skala traci rzetelność. (VAS). [12,13,14] Ryc. 5. Skale oceny natężenia bólu. A – numeryczna (NRS), B – wzrokowa skala analogowa Skala słowna (VRS) kolejnym narzędziem służącym do samooceny natężenia bólu jest skala słowna (VRS– Verbal Rating Scale): Ryc. 6. Skala słowna (VRS) Skala Wonga – Bakera - skalę Wonga- Bakera (Wong - Baker FACES Pain Rating Scale) (ryc. 7), opartą na czytaniu wyrazu twarzy przedstawionych na rysunkach, jako metodę określania bólu stosuje się już u małych dzieci, którym trudno opisać własne dolegliwości, ale wykorzystuje się ją również u osób dorosłych, z którymi utrudniona jest komunikacja werbalna [12,13,14] 16 Ryc. 7. Skala Wonga – Bakera [10] Skala Laitinena – skala Laitinena jest kolejnym subiektywnym i punktowym narzędziem służącym do oceny poziomu bólu. Pacjenci mają możliwość oceny czterech wskaźników takich jak nasilenie bólu, częstotliwości występowania bólu, częstotliwości zażywania środków przeciwbólowych, ograniczenia aktywności ruchowej. Każdemu ze wskaźników przypisuje się punkty od 0 do 4, gdzie 0 oznacza brak problemu, a 4 maksymalny problem. Skala bólu Laitinena – szczegółowy opis punktacji: Wskaźnik: Nasilenie bólu Częstotliwość występowania bólu Częstotliwość zażywania środków przeciwbólowych: Liczba punktów: Bez bólu 0 Łagodny 1 Silny 2 Bardzo silny 3 Nie do wytrzymania 4 Nie występuje 0 Okresowo 1 Często 2 Bardzo często 3 Ból ciągły 4 Brak środków przeciwbólowych 0 Doraźnie 1 Ciągle – małe dawki 2 Ciągle – duże dawki 3 Ciągle – bardzo duże dawki 4 Ocena problemu: 17 Ograniczenie aktywności ruchowej Częściowe Utrudniające pracę Uniemożliwiające pracę Uniemożliwiające samodzielne funkcjonowanie 4 Żadne 1 2 3 0 Behawioralne oceny bólu (Behavior Rating Scale) - stosowane u pacjentów mających problem z werbalizacją i przekazem swoich doznań np. osoby starsze z zaburzeniami funkcji poznawczych (ch. Alzheimera). Wówczas prowadzi się obserwację zachowań oraz reakcję na bodżce pochodzące z zewnątrz. [13] Skale wielowymiarowe i skale specjalne - są bardziej skomplikowane, a ich zadaniem jest równoczesna ocena nasilenia dolegliwości bólowych wraz z jego wpływem na różne aspekty funkcjonowania, samopoczucia i jakości życia. Dobór odpowiedniej skali zapewnia właściwą i skuteczniejszą formę leczenia bólu. 1.6. Ból u osób w podeszłym wieku W domu opieki w którym pracuję i przeprowadziłam badania większa połowa podopiecznych to osoby w podeszłym wieku. Zmagają się z wieloma przypadłościami m. in. z dolegliwościami bólowymi różnego pochodzenia. Ból jest zawsze indywidualny i odczuwany subiektywnie:,, Ból jest zawsze tak silny, jak mówi pacjent i występuje wtedy, kiedy pacjent mówi, że występuje. (McCaffery i Beebe).[15] Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podzieliła starość na trzy etapy: 1. 60-75 lat – wiek podeszły, tzw. wczesna starość. 2. 75 – 90 wiek starszy, tzw. póżna starość. 3. 90+ -wiek sędziwy, tzw. długowieczność.[16] Wśród osób w wieku 65-74 lat na ból cierpi - 51%, 75-84 lata - 48%, powyżej 85 lat-55%.[18] 18 Badania pokazały, iż w domach opieki społecznej, gdzie najwięcej mieszkańców stanowią osoby po 65 roku życia na ból skarży się 80% pacjentów. Są to najczęściej bóle przewlekłe zlokalizowane w kręgosłupie, obręczy biodrowej czy w stawach kolanowych, a jego leczenie stanowi duże wyzwanie dla lekarzy.[9] U seniorów wskutek starzenia się układu nerwowego dochodzi do zmian na poziomie neurochemicznym, strukturalnym oraz funkcjonalnym. Często spotykamy się z faktem, że odczuwanie bólu jest osłabione. Przykładem może być np. „bezbólowa” postać zawału serca, perforacja jelit, zapalenie otrzewnej, kiedy to dolegliwości bólowe mają mniejsze nasilenie, pojawiają się z opóźnieniem i stanowią duże wyzwanie przy diagnozowaniu choroby. [17] Seniorzy wyrażają ból werbalnie, a w przypadku zaburzeń funkcji poznawczych (splątanie) w sposób pozawerbalny. Mają tendencje do ukrywania bólu lub jego pomniejszania. Symptomy bólu: psychiczne (płacz, niepokój, jęki, grymas, złość, depresja, gniew), fizyczne (tachykardia, nadmierna potliwość, nudności wymioty, gorączka, zaciśnięte zęby i wargi), społeczne (apatia wycofanie socjalne, osłabiony poziom aktywności, zaburzenia w codziennym funkcjonowaniu).[15] Ponieważ celem opieki geriatrycznej jest utrzymanie seniorów jak najdłużej w zdrowiu psychofizycznym oraz utrzymanie sprawności do samoobsługi, dlatego tak ważną rzeczą jest kwestia opanowania dolegliwości bólowych, a przez to uzyskanie optymalnej i akceptowanej jakości życia osobom w podeszłym wieku. 1.7. Psychologiczne aspekty bólu W dawnych czasach uważano, że ból ma wyłącznie podłoże psychiczne. Dziś wiadomo już, iż ból jest nieprzyjemnym doznaniem somatycznym, zmysłowym i emocjonalnym. Ujmowany jest jako proces składający się ściśle ze sobą powiązanych czterech etapów: Etap I – doznanie zmysłowe przez receptory czuciowe, wywołujące reakcję 19 na II etapie. Etap II – to odpowiedź na ból, czyli wystąpienie przykrości jako prosta forma reakcji emocjonalnej. Etap III – zwany „cierpieniem”. Składa się z reakcji uczuciowych, np. lęku, gniewu czy depresji w zależności od doświadczeń, cech osobowości, postrzegania bólu przez pacjenta, sposobów radzenia sobie z bólem i innych czynników. Etap IV – to behawiornalna ekspresja bólu, inaczej zachowania bólowe chorego np. jego sprawność ruchowa czy codzienna aktywność. Na tym etapie możemy zauważyć, jaki wpływ wywiera ból na pacjenta, jego rodzinę oraz bliskich.[18,19] Bardzo istotną cechą jest poznanie czynników, które obniżają lub podwyższają próg bólowy, gdyż to one decydują o wynikach leczenia bólu. Czynniki obniżające próg bólowy: niepełne zrozumienie choroby, niepomyślne rokowanie, działania niepożądanych leków przeciwbólowych i niska skuteczność analgetyczna, chemioterapia, radioterapia. [19] Czynniki podwyższające próg bólowy: właściwe pojęcie choroby, możliwości terapeutycznych i rokowania, obecność bliskich, wsparcie personelu medycznego, łagodzenie dolegliwości pozabólowych:depresji, lęku itp. [19] Z psychologicznego punktu widzenia ból jest zjawiskiem pozytywnym, potrzebnym i motywującym organizm do działania. Nieleczony w sposób negatywny wpływa na zdrowie fizyczne i psychiczne pacjenta, dlatego też wskazane jest prawidłowe leczenie bólowe, uśmierzające dolegliwości bólowe poprzez metody farmakologicze inwazyjne, nieinwazyjne, fizjoterapię, rehabilitację czy psychoterapię. Leczenie polega m. in. na nauce radzenia sobie z bólem, zwiększeniu tolerancji na ból, motywowaniu do właściwych zachowań oraz zmianie podejścia do stresu. Bierze się po uwagę również efekt placebo oraz nocebo[18]. 20 Efekt placebo – pacjent nie wie, że środek, który przyjął, nie ma bezpośredniego działania leczniczego. [19] Efekt nocebo – różne objawy uboczne wywołane przez negatywne nastawienie pacjenta do terapii czy też nieakceptowany przez niego wygląd leku.[21] Wielu lekarzy twierdzi, iż walka z bólem pomimo rozwijającej się technologii medycznej nadal stanowi duże wyzwanie i jest niezwykle trudna. Prócz dolegliwości bólowych pacjentowi niejednokrotnie towarzyszą zaburzenia depresyjno - lękowe, osamotnienie czy poczucie całkowitej bezradności i w takich oto sytuacjach współpraca wielu specjalistów m. in. rehabilitantów czy psychoterapeutów jest nieoceniona. Dobre efekty przynosi psychoterapia poznawczo - behawioralna. Stworzono programy terapeutyczne, które uczą życia z bólem. Ból niszczy to co dla każdego człowieka najważniejsze czyli zdrowie, poczucie bezpieczeństwa oraz życie dlatego tak ważny jest fakt, aby pacjenta cierpiącego nie pozostawiać samemu sobie. 1.8. Wpływ pogody i środowiska na dolegliwości bólowe Organizm człowieka podlega nieustannemu działańiu różnych elementów środowiska atmosferycznego, które wpływają na nasze samopoczucie i stan naszego zdrowia. Pogoda składa się z takich czynników pogodotwórczych jak:zachmurzenie, opady deszczu, śniegu, ciśnienia powietrza, natężenia promieniowania słonecznego i cieplnego, temperatury, wilgotności, ruchu powietrza (wiatru) oraz czynników niedostrzegalnych gołym okiem – promieniowanie kosmiczne, pole elektromagnetyczne czy jonizacja powietrza. Wszystkie wymienione wyżej elementy środowiska atmosferycznego stają się bodźcem wówczas, gdy w krótkim czasie następuje zmiana ich parametrów. Wówczas układ nerwowy wegetatywny wraz z układem wewnątrzwydzielniczym wyzwala różne reakcje organizmu człowieka, powodując pozytywne lub negatywne zmiany czynnościowe, metaboliczne i morfologiczne. Działanie poszczególnych bodźców może być zwiększone przez ich współdziałanie (synergizm) [22]. U podstaw reakcji człowieka na bodźce środowiska atmosferycznego leży występujący powszechnie w przyrodzie meteotropizm, który przejawia się we wrażliwości organizmu na krótkookresowe zmiany warunków atmosferycznych. Bodźce w zależności od ich rodzaju 21 T. Kozłowska-Szczęsna ujęła w trzy podstawowe grupy. I – zespół bodźców fizycznych (radiacyjne, termiczno-wilgotnościowe, mechaniczne, elektryczne, akustyczne); II – zespół bodźców chemicznych (jakości powietrza - zanieczyszczenia naturalne nieorganiczne i organiczne oraz sztuczne antropogeniczne); III – zespół bodźców biologicznych (aeroplankton, substancje lotne) [22]. Bodźce atmosferyczne odbierają: skóra - głównie przez termoreceptory ciepła i zimna: skóra jest wrażliwa na promieniowanie słoneczne, temperaturę i wilgotność powietrza, prędkość wiatru, zanieczyszczenia chemiczne; drogi oddechowe- wrażliwe są na zmiany temperatury i wilgotności powietrza, ciśnienia atmosferyczne-go, prędkość wiatru, jonizacji powietrza, a także substancje biologiczne zawarte w powietrzu; narządy węchu i smaku- reagują na zanieczyszczenia gazowe powietrza i zapachy; narząd słuchu- jest wrażliwy na prędkość wiatru, burze z wyładowaniami elektrycznymi, szum fal; narząd wzroku- silnie reaguje na promieniowanie słoneczne, światło, zachmurzenie, mgłę, składniki chemiczne powietrza; system nerwowy zaś reaguje głównie na zmiany sytuacji synoptycznej [22]. Doświadczenia i obserwacje prowadzone latami przez biometerologów dowiodły, iż kilka godzin przed pojawieniem się frontu ciepłego lub zimnego nasilają się bóle głowy, nerwobóle, następuje zaostrzenie chorób gośćcowych. Również przed zmianą pogody pojawiają się bóle mięśni, stawów, które wcześniej uległy urazom, ból blizn po przebytych operacjach chirurgicznych albo też bóle fantomowe po amputowanych kończynach. Znamy przypadki zaostrzenia dolegliwości bólowych w okresie wiosenno-jesiennym u osób cierpiących na wrzody żołądka i dwunastnicy. U chorych na wieńcówkę częściej występują bóle serca[23,24]. W taki oto sposób czynniki pogodotwórcze mogą nam uprzykrzyć codzienne funkcjonowanie. 22 1.9. Niefarmakologiczne metody walki z bólem Choć jesteśmy bombardowani informacjami na temat skutecznych środków farmakologicznych zaleca się korzystanie z naturalnych metod walki z bólem. Jeżeli zrobimy to zanim przyjmiemy pigułkę to bardo dobry znak. Niestety w polskim społeczeństwie metoda ta jest na ostatnim miejscu, a częściej działamy dwutorowo. I tak wśród naturalnych metod dostępnych w leczenia bólu i ośrodkach rehabilitacyjnych są: Akupunktura – to metoda łagodzenia bólu wspomagająca działanie innych metod. Polega na stymulowaniu akupunktów na ciele przy pomocy cienkich metalowych igieł. Ma to na celu według wierzeń dalekowschodnich udrażniać meridiany czyli kanały energetyczne. W zależności czym stymulujemy akupunkty możemy wyróżnić następujące odmiany tradycyjnej akupunktury: Akupresurę, Laseropunkturę, Magnetopunkturę, Sonopunkturę, Elektropunkturę, Termopunkturę. Metody te rozwinęły się z rozwojem techniki, ale także wyeliminowały u pacjentów lęk przed nakłuciem igłą. Z powodzeniem stosowane są wspomagająco w leczeniu bólów: Tą Migrenowych, Mięśniowych, Pourazowych Kamicy nerkowej, Dyskopatii Kręgosłupa, Nowotworowych. metodę lecznia bólu stosuje się najczęściej w połączeniu z farmakoterapią, psycho oraz fizjoterapią. [11,25] Elektroterapia TENS (Transcataneous Electrical Nerve Stimulation) czyli nieinwazyjna terapia przeciwbólowa stosowana powszechnie w gabinetach 23 fizjoterapeutycznych. Polega na przekazywaniu impulsów elektrycznych o małej amplitudzie do nerwów obwodowych. Terapia jest bardzo prosta i możliwa do zastosowania nawet w domu. Znacznie skraca czas rehabilitacji i ogranicza komplikacje pourazowe. Zalecana jest u osób źle znoszących farmakoterapię, a jedynym minusem jest odczyn alergiczny wywołany przez żel przewodzący impulsy elektryczne.[11,25] Kinezyterapia metoda walki z bólem wykorzystująca lecznicze działanie ruchu. Stosowana jest u pacjentów po urazach prze schorzeniach neurologicznych, układu oddechowego, krwionośnego. Wykonywane ćwiczenia poprawiają samopoczucie i pomagają w powrocie do pełnej samodzielności. Stosowana jest z powodzeniem po zabiegach ortopedycznych, zawałach, a nawet u kobiet spodziewających się dziecka. [11,25] Termoterapia metoda łagodzenia bólu polegająca na przykładaniu gorących okładów lub stymulowaniu promieniami podczerwonymi miejc, gdzie wystepuje ból, bądź skąd pochodzi. Powoduje to rozszerzanie naczyń krwionośnych, poprawę ukrwienia i szybsze usuwanie produktów przemiany materii. Powoduje rozluźnienie i elastycznośc połączeń stawowych11,25] Krioterapia jest przeciwieństwem termoterapii, ponieważ bodźcem stymulującym jest zimno. Usuwa ono ból, działa przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. W terapii stosuje się okłady z lodu, chlorek etylu i ciekły azot. W przeciwieństwie do termoterapii efekt utrzymuje się znacznie dłużej. Masaż - metoda zmniejszająca uczucie napięcia i zmęczenia mięśni, przez co zmniejsza bolesność. Wykonywanie określonych czynności tj: uciskanie klepanie, pocieranie w kierunku od zewnętrznej części ciała do wewnętrznej (zgodnej z przepływem krwi żylnej). Pomaga w leczeniu bólu układu ruchu czynnego jak i biernego, układu nerwowego, przemiany materii. Należy wystrzegać się stosowania tej metody jeżeli w naszym organizmie przebiega proces zapalny, ponieważ może to spowodować porażenie i uszkodzenie tkanek. W celu lepszego rozlużnienia mięśni w trakcie zabiegu stosuje się masaże wirowe oraz podwodne.[11,25]. Terapia manualna jest formą specjalistycznego masażu wykorzystującego technikę ucisku oraz rozmaite chwyty. Jest szeroko stosowana w ortopedii i rehabilitacji[11,25]. 24 Kąpiele w wywarach z ziół. W tej metodzie stosuje się kilkudziesięciominutowe kąpiele, półkąpiele i kąpiele częściowe w wywarach z igliwia, jałowca, tataraku lub mieszanek ziołowych w celu wyeliminowania dolegliwości bólowych w rwie kulszowej, bólach występujach przy wadach postawy, a także zaburzeniach snu. Najczęściej kąpiele ziołowe są terapią wspierającą inne metody walki z bólem [11,25]. Warto też wspomnieć o medytacji, technikach relaksacyjnych, jodze, korzystaniu z basenu, ćwiczeniach pod okiem doświadczonego fizjoterapeuty, czy też spacerach z kijkami nordic walking. Każda inna niefarmakologiczna metoda, która przynosi ulgę w walce z bólem zasługuje na to, aby ją wdrożyć i zawalczyć o dobre samopoczucie i tym samym o swoje życie. 25 ROZDZIAŁ II 2.1. Leki przeciwbólowe Statystyki pokazują, iż środki przeciwbólowe zażywamy prawie wszyscy. Jesteśmy wręcz rekordzistami w Europie przyjmując rocznie około 2 mld tabletek rocznie.[26]. Pochłaniamy je jak słodycze. Zatrważający jest fakt, iż nie czytamy ulotki, którą posiada każdy farmaceutyk, nie korzystamy z fachowej pomocy lekarza czy farmaceuty, a najlepszym doradcą zwłaszcza wśród osób młodych jest niestety Internet. Nie znamy mechanizmu działania, dozwolonej dawki leczniczej, dlatego też nie potrafimy skutecznie walczyć z bólem. Popełniamy wiele błędów, zwiększając ryzyko wystąpienia niepożądanych skutków ubocznych a wszystko po to, by jak najszybciej pozbyć się bólu bez względu na póżniejsze następstwa włącznie z zatruciem organizmu, a co najgorsze ze śmiercią włącznie. Wg definicji: Leki przeciwbólowe, środki przeciwbólowe, analgetyki to substancje chemiczne powodujące analgezję, czyli zniesienie czucia bólu o różnej budowie, sile i mechaniżmie działania[27]. Dzielą się na dwie grupy: 1. niesteroidowe leki przeciwzapalne, niesterydowe leki przeciwzapalneNLPZ, NSLPZ (ang. Nonsteroidal Antiinflammatory Drugs, NSAID) i paracetamol (działa wyłącznie przeciwbólowo i przeciwgorączkowo). W zależności od wpływu na cyklooksygenazy dzielimy je na trzy grupy: NLPZ I generacji (klasyczne), wśród których wyróżnia się dwie podgrupy: hamujące preferencyjnie COX – 1, np. ketoprofen, hamujące jednakowo (ekwipotencjalnie) oba izoenzymy, np. ibuprofen NLPZ II generacji hamujące COX -2 (w mniejszym stopniu COX- 1), np. nimesulit NLPZ III generacji, tj. wybiórczo hamujące COX-2 Paracetamol – jako lek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy. Jest słabym inhibitorem produkcji prostaglandyn, o niejasnym mechanizmie działania[28] 26 2. opioidowe leki przeciwbólowe: słabe opioidy, np. tramadol, kodeina, silne opioidy, np. fentanyl, morfina, heroina.[27] Mówiąc o opioidach, musimy wyjaśnić nazewnictwo: Opiaty – naturalne leki otrzymywane z opium. Opioidy – naturalne i syntetyczne leki wykazujące powinowactwo do receptorów opioidowych. Narkotyki – pojęcie prawne (nie medyczne!) obejmujące zarówno opiaty, opioidy jak i inne leki (substancje) prowadzące do uzależnienia psychicznego i fizycznego (np. w USA – tytoń). [9]. [Instrukcja MiOS, 1994r] W każdej z tych grup znajdują się farmaceutyki o innym mechaniżmie działania, a ich stosowanie zależy od nasilenia dolegliwości bólowych i charakteru bólu. 2.2. Farmakologiczne sposoby leczenia bólu wg WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) W 1986 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała schemat, opisujący jak i kiedy podawać leki przeciwbólowe i inne preparaty w celu opanowania bólu tzw drabinę analgetyczną (DA).[29] Pierwotnie miała służyć do leczenia bólu nowotworowego. Obecnie jest powszechnie stosowana do leczenia wszystkich rodzajów bólu. Wybierając odpowiedni lek ze schematu, lekarz kieruje się oceną natężenia bólu jaki odczuwa pacjent, jego patomechanizmem powstawania i mechanizmem działania danego leku z DA (drabiny analgetycznej). 27 Ryc. 8. Drabina analegtyczna WHO Koanalgetyki (adjuwanty) – substancje pomocnicze o różnym mechanizmie działania nasilające działanie podstawowych leków przeciwbólowych, stosowane w leczeniu bółu przewlekłego i onkologicznego[29]. 2.3. Analgetyki stosowane u podopiecznych Domu Opieki Polski rynek farmaceutyczny rozwija się bardzo dynamicznie. Leki z grupy OTC (ang. over the counter), czyli dostępne bez recepty, są na wyciągnięcie ręki. Kupujemy je wszyscy bez względu na płeć, wiek (prócz dzieci), wykształcenie czy świadomość ich szkodliwych skutków działania. Prócz apteki są również dostępne w kiosku ruchu, supermarketach, na stacjach benzynowych itp. 28 Ryc. 9. Leki przeciwbólowe Wyniki przeprowadzonej przeze mnie ankiety pokazują, iż najpopularniejszymi lekami przeciwbólowymi wśród podopiecznych Domu Opieki Społecznej są: 1. APAP, Panadol, Efferalgan, Paracetamol – pochodzi z grupy leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych. Substancją czynną jest paracetamol. Lek nie powoduje podrażnienia błon śluzowych przewodu pokarmowego zwłaszcza żołądka oraz nie wpływa na czynniki decydujące o krzepliwości krwi, dzięki czemu może być stosowany przez osoby skłonne do krwawień. Należy pamiętać, że farmaceutyk ten nie działa przeciwzapalnie, a jedynie leczy ból i gorączke. Nie wolno stosować paracetamolu z innymi praparatami zawierającymi w swoim składzie również paracetamol. Szybko i prawie całkowicie wchłania się z przewodu pokarmowego, osiągając maksymalne stężenie w osoczu po 30 minutach. Tabletkę należy połykać w całości popijając dużą ilością wody. Efekt przeciwbólowy utrzymuje się średnio przez 4-6 godzin; przeciwgorączkowy 6-8 godzin. Stosowany w leczeniu łagodnego i umiarkowanego bólu różnego pochodzenia, np. bólach mięśni, kości, głowy, zębów, nerwobólach, bolesnych miesiączkach.. Lek dostępny bez recepty. Występuje w postaci tabletek, syropów, czopków, tabletek musujących[30]. 29 2. Ibuprom, Ibum, Ibupar, Nurofen – lek o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym oraz przeciwgorączkowym. Substancją czynną jest ibuprofen. Jest lekiem działającym szybko, już po 30 minutach odczuwalny jest efekt jego działania i utrzymuje się przez 6-8 godzin. Nie kumuluje się w organizmie. Wydalany jest z moczem w 60 do 90 procent w postaci metabolitów, czyli związków organicznych, które nie są potrzebne do wzrostu i rozwoju organizmu. Zażywany w przypadku bólu o słabym lub umiarkowanym nasileniu. Stosuje się go w bólach zębów, głowy, mięśni, stawów, kości, bólach pourazowych czy też w przebiegu grypy lub przyziębienia. Lek dostępny bez recepty. Ma postać tabletek, syropów, drażetek, plastrów[30]. 3. Pyralgina – lek o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym. Działa rozkurczowo na mięśnie gładkie (przy bólach menstruacyjnych). Substancją czynną jest metamizol. Stosowany w leczeniu bólu różnego pochodzenia o dużym nasileniu. Leku nie należy stosować dłużej niż 3-5 dni. Należy go przyjmować podczas lub bezpośrednio po posiłkach. Wywołuje dużą ilość objawów niepożądanych. Lek dostępny bez recepty. Ma postać tabletek i czopków[30]. 4. Ketonal – lek o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym i przeciwzapalnym. Substancją czynną jest ketoprofen. Należy do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Stosuje się go w krótkotrwałym, objawowym leczeniu lekkiego do umiarkowanego bólu różnego pochodzenia np. w bólach pourazowych, mięśni, kości, stawów, głowy, zębów czy przy bolesnych bólach miesiączkowych. Lek dostępny na receptę i bez recepty. Ma postać tabletek, żelu, czopków, granulatu, kapsułek, roztworów do iniekcji dożylnej (i. v), domięśniowej (i. m).[30] . 5. Nimesil – lek o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbólowym. Substancją czynną jest nimesulid. Jest niesteroidowym lekiem przeciwzapalnym (NLPZ) Wskazany w leczeniu ostrego bólu. Stosowany np. w przypadku bólach kręgosłupa, zębów, bólach miesiączkowych. Lek dostępny wyłącznie na receptę. Ma postać granulatu do sporządzenia zawiesiny doustnej. [ulotka] 6. Zaldiar – lek przeciwbólowy stosowanyw leczeniu bólu o umiarkowanym lub dużym nasileniu w neurologii, w bólach nowotworowych. W swoim składzie zawiera dwie substancje złożone 37, 5mg tramadolu oraz 325 mg paracetamolu. 30 Wydawany wyłącznie na receptę. U pacjentów po 75 r. życia wydalanie tramadolu może być opóżnione toteż nie należy stosować więcej niż 8 tab. na dobę. Tabletek nie należy dzielić ani rozgryzać. Należy połykać w całości popijając płynem. występuje pod postacią tabletek powlekanych i musujących.[ulotka] Powyższa charakterystyka środków przeciwbólowych wskazuje, że leki te są do siebie bardzo podobne w składzie i działaniu. Wszystkie wywołują bardziej lub mniej objawy niepożądane. Niektóre można stosować długo inne zaś okresowo dlatego ważne jest, aby przed użyciem danego leku przeciwbólowego zapoznać się z treścią ulotki bądź skontaktować się z lekarzem lub z farmaceutą. 2.4. Działanie leków przeciwbólowych Działanie leków przeciwbólowych jest uzależnione od substancji czynnej jaką zawierają w swoim składzie oraz od tego z jakimi lekami mamy do czynienia – czy są to opioidowe lub nieopioidowe leki przeciwbólowe, tzw. NLPZ. Mechanizm działania niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) polega na hamowaniu aktywności enzymu cyklooksygenazy-COX odpowiedzialnego za syntezę prostanoidów z kwasu arachidonowego, uwolnionego z fosfolipidów błon komórkowych przez fosfolipazę A2. Wyodrębniono dwie postacie tego enzymu. COX-1 występuje zawsze w organizmie, zaś COX-2 jest indukowana przez procesy zapalne. COX-1 jest odpowiedzialna za syntezę prostaglandyn spełniających funkcje fizjologiczne. COX-2 jest odpowiedzialna za syntezę prostaglandyn pozapalnych w miejscu zapalenia.[30] Działania przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwgorączkowe klasycznych NLPZ jest wynikiem hamowania aktywności COX-2 odpowiedzialnej za produkcję prostaglandyn wywołujących zapalenie. Natomiast działania niepożądane NLPZ, jak uszkodzenie błony śluzowej żołądka, zaburzenie przepływu krwi przez nerki i funkcji trombocytów, wiązane jest z hamowaniem fizjologicznej COX-1.[30] Większość NLPZ (np. : diklofenak, ibuprofen) w podobnym stopniu hamuje aktywność COX-1 i COX-2. Nowo opracowane NLPZ są wybiórczymi inhibitorami COX-2, i hamują COX-2 ponad sto razy silniej niż COX-1. Niektóre dotychczas stosowane NLPZ jak nimesulid wykazują większe powinowactwo do COX-2, ale 31 mniejsze niż wybiórcze blokery COX-2. Grupę tych leków zaliczamy do preferencyjnych inhibitorów (względnie wybiórcze)[30]. Paracetamol -nie hamuje syntezy prostaglandyn, nie działa w ognisku zapalnym, ale w centralnym układzie nerwowym (CUN)[32]. Opioidowe leki przeciwbólowe Wykazują działanie przeciwbólowe, ze względu na ich powinowactwo do swoistych receptorów opioidowych występujących na neuronach różnych okolic mózgu i rdzenia kręgowego. Wskutek blokowania receptorów nie następuje przekazywanie impulsów bólowych do wyższych struktur mózgu, w wyniku czego nie jest odczuwany ból. Silne opioidy różnią się od słabych tym, że w ich przypadku nie ma efektu pułapowego. Wraz ze zwiększeniem dawki rośnie działanie przeciwbólowe[33] Efekt pułapowy (ang. ceiling effec, dosłownie efekt sufitu)określa się cechę leku, gdzie coraz większe dawki danego leku nie zwiększają efektu leczniczego. Wraz ze wzrostem dawki rośnie ryzyko wystąpienia działań niepożądanyc[33]]. 2.5. Farmakoterapia geriatryczna W leczeniu osób w starszym wieku ważną rzeczą jest znajomość specyfiki starzenia się oraz starości. Zmiany farmakokinetyki leków i zmiany farmakodynamiczne zachodzące w organizmie starszego człowieka stanowi niezbędny czynnik do właściwego doboru substancji leczniczej i ustawienia odpowiedniej dawki leku. Charakterystyczną cechą u seniorów jest wielochorobowość, a co za tym idzie wielolekowość i polipragmazja, co może wywołać interakcje między lekami lub lekami a chorobą w wyniku czego może dojść do działań niepożądanych. Polipragmazja – wg (WHO) – bezpieczne i skuteczne leczenie pacjentow co najmniej pięcioma lekami prowadzone zgodnie z dowodami medycznymi. U seniorow niestety stosuje się terapie złożoną bez uzasadnienia medycznego[34]. Niebezpieczeństwo stanowi również uzależnienie od leków przeciwbólowych, dlatego też aby zapewnić osobom w podeszłym wieku skuteczne leczenie przeciwbólowe, minimalizując ryzyko wystąpienia interakcji, uzależnienia oraz objawów niepożądanych American Geritrics Society (AGS) opracował zasady farmakoterapii leczenia bólu w wieku podeszłym: 32 1. wybór leku powinien zawsze zależeć od bilansu korzyści i ryzyka dla danego pacjenta. 2. należy wybrać leki pozbawionych aktywnych metabolitów 3. celem leczenia jest uzyskanie akceptowanej jakości życia 4. należy stosować metodę start low, go slow (leczenie zaczynać od najmniejszych, skutecznych dawek, zwiększając je powoli 5. aby uniknąć toksyczności, należy dobierać leki według profilu działań 6. należy wybrać najmniej inwazyjną drogę podawania leku 7. pacjent powinien monitorowany pod kątem skuteczności leczenia oraz wystąpienia objawów niepożądanych 8. oczekiwania pacjenta powinny realistyczne, tzn nie powinien się spodziewać zupełnej ulgi w przypadku bólu przewlekłego 9. przestrzegać stabilnej dawki leku, aby unikać podawania dorażnego 10. należy rozważać zawsze wielokierunkowe leczenie bólu (prócz farmakologicznego również niefarmakologiczne - fizykoterapia, kinezyterapia, psychoterapia itp.) wg wskazań)[35] Pamiętajmy, iż leczenie przeciwbólowe u seniorów musi być rozważne, dostosowane do ich potrzeb oraz wydolności organizmu. 2.6. Za i przeciw stosowania leków przeciwbólowych Zdecydowanie więcej argumentów przemawia przeciw stosowaniu środków przeciwbólowych, a niżeli za ich stosowaniem. Jedną i niepodważalną stroną stosowania leków przeciwbólowych jest fakt, iż zwalczają ból. Sporadycznie zażyta tabletka, np. na ból głowy nie wpłynie na nasz organizm szkodliwie, natomiast, jeśli ból ustąpi, przywróci to nam dobre samopoczucie. Szybkość działania leków przeciwbólowych to kolejny plus ich stosowania. Producenci prześcigają się wręcz w wynalezieniu „idealnej" tabletki, która uśmierzy ból w kilka minut. Na rynku farmaceutycznym, można kupić tzw. leki OTC - czyli bez recepty, po których ból ustępuje już po 20-30 minutach. Długie działanie przeciwbólowe jest zbawienne u osób, które cierpią w przypadku bólu przewlekłego, np. w leczeniu bólów 33 nowotworowych. Musimy również wspomnieć o Paracetamolu, który nie zaburza krzepnięcia krwi, dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego nie uszkadza błony śluzowej żołądka tym samym staje się lekiem bezpiecznym dla astmatyków, cukrzyków czy nadciśnieniowców. Największą wadą leków przeciwbólowych są ich skutki uboczne o których informuje ulotka dołączona do każdego leku. Oto przykład najczęstszych skutków ubocznych leków przeciwbólowych: 1. Paracetamol (APAP, Panadol, Codipar, Gripex, Fervex, Efferalgan) – hepatoksyczność w przypadku przedawkowania leku. Bardzo rzadko występują skutki uboczne typu:pokrzywka, rumień, wysypka, nudności, wymioty, zaburzenia trawienne. Uważany za jeden z bezpiecznych leków przeciwbólowych. Lek dostępny bez recepty. występuje w postaci tabletek, syropów, czopków, tabletek musujących 2. Ibuprofen (Ibum, Metafen, Ibuprom, Nurofen, Acatar) – biegunka/zaparcia, niestrawność, wzdęcia, nudności, wymioty, zgaga, bóle brzucha, bezsenność, obrzęki; 3. Metamizolum (Pyralgina) – nudności, bóle brzucha, skórne reakcje alergiczne, uszkodzenie szpiku, bóle, zawroty głowy, suchość jamy ustnej, podrażnienie żołądka. Może wywołać ciężką reakcję uczuleniową (anafilaktyczną) zagrażającą życiu. 4. Ketoprofen (Ketonal) – biegunka/zaparcia, niestrawność, nudności, wzdęcia, bóle brzucha, ból głowy, senność, skórne reakcje alergiczne, wymioty, brak łaknienia, zawroty głowy, bezsenność, wrzody żołądka, krwawienie z przewodu pokarmowego, uszkodzenie wątroby. 5. Nimesulid (Nimesil) – zapalenie jamy ustnej, niestrawność, ból brzucha, skórne reakcje alergiczne, zgaga, wzdęcia, wymioty, obrzęki. 6. Zaldiar (Tramadol 37, 5mg + paracetamol 325mg) – wymioty, suchość jamy ustnej, bół głowy, nadmierne pocenie, swędzenie, wysypka, pokrzywka, ból żołądka, zaparcia/biegunka, wzdęcia, zaburzenia mowy, dreszcze, majaczenie, uderzenie gorąca, nieostre widzenie, stan splątania, zmiany nastroju. 34 Kolejnym aspektem przeciw stosowaniu środków przeciwólowych może być możliwość przedawkowania i zatrucia się nimi. Bez zapoznania się z ulotką leku, łykając według swojej niewiedzy kilka tabletek na raz można doprowadzić do wymienionych skutków, a w skrajnych przypadkach nawet do śmierci. Długotrwałe stosowanie leków, nie przestrzeganie zaleconej przez lekarza lub producenta dawki i czasu trwania leczenia może wiązać się z ciężkim uszkodzeniem wątroby, nerek, a nawet doprowadzić do zawału serca lub udaru.[36] Środki przeciwbólowe mogą zaburzać sprawność psychofizyczną kierujących samochodem i tym samym wpływać na zdolność bezpiecznego prowadzenia samochodu. Do takich leków zalicza się opioidowe leki przeciwbólowe oraz analgetyki zawierające w swoim składzie kofeinę np. Coffepirine, Efferalgan[37]. Na zakończenie warto wspomnieć o uzależniającym wpływie opioidowych leków przeciwbólowych. 2.7. Uzależnienie od środków przeciwbólowych „Uzależnienie jest zaburzeniem zdrowia, stan psychiczny i fizyczny zależności od jakiegoś psychoaktywnego środka chemicznego (najczęściej leku), przejawiający się okresowym lub stałym przymusem przyjmowania tej substancji w oczekiwaniu na efekty jej działania, lub na uniknięcie przykrych objawów jej braku. Motywem skłaniającym się do rozpoczęcia przyjmowania środków uzależniających jest ich działanie rozluźniające, nasenne, przeciwlękowe czy przeciwbólowe (.. . )"[38] Od leków przeciwbólowych można się tak samo uzależnić, jak od papierosów, alkoholu, internetu itp. Lekomania obecnie stanowi bardzo poważny problem społeczeństwa. Do uzależnienia dochodzi wówczas gdy, w psychice zachodzą już takie zmiany, że poszukiwanie leku staje się głównym motywem działania osoby uzależnionej. Objawy uzależnienia to m.in.: „głód” i subiektywne odczuwanie przymusu zażycia leku, kontynuowanie używania mimo świadomości skutków ubocznych, tolerancja polegająca na konieczności przyjmowania coraz większych dawek, przy pojawieniu się objawów abstynencyjnych, niemożność kontrolowania używania leku, jego ilości i zaprzestania jego przyjmowania[39,40]. 35 Do najbardziej uzależniających środków przeciwbólowych należy morfina. Należy do grupy opiatów i opioidów. Do tej grupy zalicza się również heroinę czy kodeinę. Uzależnienie jest tym łatwiejsze, iż na początku odczuwa się pseudopozytywne skutki działania leku tj. zniesienie bólu czy błogostan. Jest to początek tragicznych konsekwencji. Jeśli chodzi o leki przeciwbólowe dostępne bez recepty łatwo można wpaść przy stosowaniu Thiocodinu, Etopiryny, gdyż w swoim składzie zawierają kodeinę, kofeinę i dlatego, zaleca się krótkotrwałe stosowanie tych leków[39,40] Leczenie uzależnień od leków jest bardzo trudne i wiąże się dość często z ryzykiem powrotu do nałogu z możliwością tzw. przedawkowań z następstwem utraty życia. 2.8. Interakcje z żywnością, alkoholem i innymi lekami. Interakcja leków, to wzajemne wpływanie jednego leku w naszym organizmie na działanie drugiego leku. Rodzaje interakcji: Farmaceutyczna – to wzajemne reagowanie ze sobą leków przed ich wchłonięciem do organizmu, Farmakokinetyczna – to wpływ jednego leku na losy drugiego leku już w ustroju człowieka, Farmakodynamiczna – polega na nasileniu działania jednego leku przez drugi co doprowadza do tzw. synergizmu[41]. Wśród dużej grupy Polaków, przyjmujących leki przeciwbólowe na receptę i bez recepty – OTC zagadnienia dotyczące interakcji z żywnością, alkoholem czy innymi lekami najczęściej są im nieznane. Nie czytamy ulotek, a jeśli czytamy to nie wszystko rozumiemy. Konsekwencją tego są interakcje. Mogą być dość skomplikowane i występować na etapie wielu procesów farmakokinetycznych tj. wchłaniania, dystrybucji czy też wydalania leku z organizmu. Interakcja pomiędzy lekami, a żywnością Interakcja pomiędzy lekami, a żywnością może doprowadzić do braku lub zmiany efektu leczniczego lub też modyfikacji matabolizmu składników odżywczych. Żywność 36 oddziałuje z lekami na etapie absorpcji. Wszystkie spożywane pokarmy mają wpływ na pracę przewodu pokarmowego. Mogą modyfikować jego motorykę, wydzielanie soku żołądkowego i przez to wywierać niepożądane działanie na wchłanianie środków przeciwbólowych. Leki popijane różnymi płynami mogą zmieniać też ich biodostępność. Przykłady: Paracetamol (APAP) – pokarmy bogate w pektyny np. galaretki, węglowodany, duże ilości krzyżowych warzyw typu kapusta, brokuły, brukselka mogą zaburzać wchłanianie leku, czego skutkiem jest zmniejszenie działania paracetamolu; Kwas acetylosalicylowy (Etopiryna, Polopiryna) – kofeina i napoje ją zawierające - Coca-Cola, Pepsi, kawa, Red Bull zwiększają działanie przeciwbólowe ASA (kwas acetylosalicylowy). Jeśli zażyjemy ASA z kofeiną wówczas łatwo o skutki uboczne dla wątroby i przewodu pokarmowego. Jony wapnia zawarte w mleku tworzą z niektórymi lekami rozpuszczalne sole, przez co zmniejsza się wchłanianie leków i w konsekwencji nie wykazują właściwego działania. Leki przeciwbólowe nie znoszą chleba razowego, kasz, otrębów czyli produktów zawierających błonnik. Za duża ilość błonnika w diecie powoduje, iż organizm nie wchłania substancji uśmierzających ból. Sok grejpfrutowy i pomarańczowy – hamują działanie enzymów odpowiedzialnych za metabolizm leków przez co wzrasta ich poziom we krwi, dochodzi do nadmiernego działania leku i efektu zatrucia organizmu. To działanie furanokumaryn i flawonoidów zawartych w owocach soków. W przypadku przyjmowania Pyralginy należy pamiętać iż w swoim składzie zawiera 1,5 mmol (34, 5mg) sodu co jest ważne dla osób kontrolujących skład diety oraz mających problemy ze zmniejszoną czynnością nerek. Nimesil – zawiera w swoim składzie sacharozę. Jest to fakt ważny dla osób chorych na cukrzycę oraz stosujących dietę ubogokaloryczną[42]. Interakcje leków przeciwbólowych z alkoholem Osoby, które zażywają leki przeciwbólowe z obserwacji możemy podzielić na tych, którzy przyjmują je przed spożyciem alkoholu, w trakcie jego spożywania i po zakończonym spożyciu alkoholu, aby uniknąć bólów głowy przy tzw. kacu. 37 Przykłady: Paracetamol – podczas przewlekłego picia alkoholu następuje aktywacja enzymów przekształcających lek w substancje toksyczne, zwiększając prawdopodobieństwo uszkodzenia wątroby do możliwości wystąpienia żółtaczki. Inne skutki to osłabienie, zmęczenie czy dolegliwości ze strony układu pokarmowego Polopiryna, Aspirin (ASA) – alkohol wzmacnia niekorzystne działanie leków na błonę śluzową żołądka, zmniejsza koncentrację, wywołuje zaburzenia koordynacji ruchów. Może doprowadzić do krwawienia z przewodu pokarmowego. Etopiryna (w swoim składzie zawiera kofeinę) – w połączeniu z alkoholem wywiera działanie psychopobudzające czego skutkiem może być złudne poczucie pozornego wytrzeźwienia. Jest to śmiertelne połączenie w wyniku czego może dojść do depresji oddechowej i zgonu. Siarczan morfiny (Morfina) – z alkoholem dochodzi do zwolnienia metabolizmu, nasila się jego działanie uspakajające w skutek czego mogą wystąpić zaburzenia ze strony układu oddechowego, układu krążenia, a w niektórych wypadkach doprowadzić do zgonu z przedawkowania[37,42] Każdy lek może wywołać działania niepożądane, a w połączeniu z innymi preparatami mogą wystąpić interakcje. Przyczyną są związki znajdujące się w lekach. One to oddziałowują na siebie same, a przez to na cały organizm. Szczególnie osoby leczące się na choroby przewlekłe, np. nadciśnienie tętnicze, choroby serca czy cukrzycę powinny zachować szczególną ostrożność przy zażywaniu leków przeciwbólowych, dlatego też wszelkie zmiany w leczeniu powinny być konsultowane ze specjalistą. Przerażający jest fakt, iż prawie 50 procent Polaków nie ma świadomości zagrożeń wynikających z interakcji leków. Interakcje leków przeciwbólowych z innymi lekami przykłady: Paracetamol, ibuprofen - z lekami odwadniającymi (furosemid)- zmniejsza działanie odwadniające. Paracetamol, ibuprofen - z lekami przeciwzakrzepowymi (acenocumarol) – 38 zwiększa ryzyko krwawień. Paracetamol z lekami przeciwpadaczkowymi (karbamazepina) – zwiększa ryzyko uszkodzenia wątroby. Metamizolum (Pyralgina) – z lekami na nadciśnienie może wywołać niebezpieczny spadek ciśnienia tętniczego. Nimesulid (Nimesil) – w połączeniu z lekami przeciwzakrzepowymi nasila ich działanie[37,42] UWAGA !!! Każdy kto zażywa więcej niż jeden lek przed zażyciem następnego powinien dokładnie zapoznać się ze składem leku, czy nie wchodzi w interakcję z lekiem, który obecnie przyjmuje, aby nie doszło do tragedii. 2.9. Ważne wskazówki przy zażywaniu leków przeciwbólowych ZAPAMIĘTAJ! przed zastosowaniem leku należy szczegółowo się zapoznać z treścią ulotki, która zawiera ważne informacje, dotyczące stosowania produktu leczniczego, w razie jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się o pomoc do lekarza bądź farmaceuty, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża Twojemu życiu i zdrowiu, stosuj lek zgodnie z zaleceniami producenta lub lekarza, przestrzegaj godzin i zaleconej dawki, w przypadku wystąpienia objawów niepożądanych (np. zawroty, bóle głowy, nudności, wymioty, zaburzenia widzenia itp), należy natychmiast odstawić lek i powiadomić o tym fakcie lekarza, pielęgniarkę czy farmaceutę, zawsze informuj lekarza o aktualnie przyjmowanych lekach, kiedy prowadzisz auto, pamiętaj, iż niektóre leki upośledzają sprawność psychofizyczną kierowcy, szczególnie, niebezpieczne są opioidy, np. morfina, tramadol, czy leki zawierające kofeinę np. Etopiryna, nie stosuj samoleczenia ;skutki mogą być tragiczne, leki OTC stosuj nie dłużej niż 3 -5 dni, gdyż stosuje się je wyłącznie dorażnie, 39 nie łącz ze sobą leków zawierających w swoim składzie identyczną substancję leczniczą np.: (APAP = Panadol = Codipar = Paracetamol) (Polocard = Aspirin = Acard = Proficar) (Nurofen = Ibum = Ibuprom), nie pij alkoholu podczas stosowania leków ze względu na uszkodzenie wątroby, lek popij przegotowaną wodą o temp. pokojowej (kawą mogą popijać chorzy na migrenę), leki przeciwbólowe przyjmuj po jedzeniu chyba, że zalecenia są inne, uważaj na interakcje z produktami spożywczymi, kieruj się rozumem, a nie reklamą, Internetem czy poradą Pani „Goździkowej”!!![37] Pamiętajmy! Przeciwbólowe leki rozpuszczalne (tabletki musujące, saszetki-działają szybciej i silniej niż preparaty doustne (kapsułki, tabletki), a leki przeciwbólowe w czopkach – najszybciej i najsilniej (substancja aktywna od razu trafia do są też skróty farmaceutyczne zawarte na opakowaniach leków: SR -slow release -powolne uwalnianie, XL -ehtended liberation – rozciągnięte uwolnienie, MR -modified release – modyfikowane uwalnianie, CR-controlled release - kontrolowane uwalnianie forte -dawka większa prolongatum, retard -przedłużone uwalnianie SL -sublingual - tab. Podjęzykowe [43]. ROZDZIAŁ III 3.1. Przedmiot i cel badań 40 krwioobiegu). Ważne Badania naukowe wymagają jasnego określenia przedmiotu i celu badań. Jest to podstawowy krok w pracy badawczej. W. Maszke określa przedmiot badań jako „wszelkie zjawiska, które podlegają pewnym procesom, na podstawie których formuowane są pytania badawcze”[44]. Natomiast T. Pilch – „zadanie, które staje przed nami w momencie uświadomienia sobie konieczności przeprowadzenia badań empirycznych. Poza ustaleniem przedmiotu badań konieczne jest sformułowanie celu badań, który stanowi wizytówkę poczynań badawczych, nadaje odpowiedni kierunek badaniom, gdyż od właściwego sformułowania celu zależy powodzenie wszystkich dalszych etapów badań”[45]. Celem badań wg. W. Dutkiewicza jest „dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach i zjawiskach będących przedmiotem badań oraz rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać. ’’[46] Kierując się powyższymi definicjami przedmiotem badań, jest zażywanie środków przeciwbólowych wśród mieszkańców jednego z Domów Opieki Społecznej w Krakowie. Natomiast w związku z obranym przedmiotem badań, celem pracy była ocena nawyków, zachowań i sposobów rozpowszechniania środków przeciwbólowych na receptę i tych dostępnych bez recepty z grupy OTC (over-the counter drug). 3.2. Problemy i hipotezy badawcze W literaturze naukowej możemy znaleźć wiele definicji problemu badawczego. Nowak S. definiuje problemy badawcze, jako „pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie.”[47]. Z kolei T.Pilcha T.Baumana to „zabieg nie wymagający znacznego wysiłku,charakteryzujący się podziałem tematu pracy, na problemy czy też pytania badawcze,opisujące nieznane zagadnienia, na bazie samego tytułu”[45]. Przy sformułowaniu problemów naukowych muszą być spełnione określone kryteria. Problem ma być sformułowany jasno i jednoznacznie, koniecznie w formie pytania, nie stwierdzenia. 41 Problem ma wyrażać relację zachodzącą między dwiema lub więcej zmiennymi. Problem ma dotyczyć zmiennych dających się zbadać (zmierzyć) bowiem pozbawiony takiej możliwości przestaje być problemem badawczym. Problemy badawcze: Czy ankietowani często przyjmują leki? Na jakie schorzenia ankietowani przyjmują leki? O jakim natężeniu występuje u nich ból? Jakie leki przeciwbólowe przyjmują ankietowani, czy zlecone przez lekarza, czy leki dostępne bez recepty OTC? Czy ankietowani prócz zażywania leków przeciwbólowych stosują inne metody walki z bólem? Skąd ankietowani dostają środki przeciwbólowe? Jaka jest skuteczność leków przeciwbólowych i czy poprawiają one jakość życia ankietowanych? Efektem określenia problemów badawczych jest sformułowanie hipotez. Hipoteza wg.A. W. Maszke jest pewnymprzypuszczeniem lub stwierdzeniem naukowym,odnoszącym się do dających się zaobserwować faktów ,zjawisk czy procesów ,których prawdziwość lub fałszywość roztrzygamy na podstawie prowadzonych badań empirycznych”[44]. W odniesieniu do sformułowania problemów badawczych przyjęłam następujące hipotezy: Ankietowani często przyjmują leki, Ankietowani przyjmują leki przeciwbólowe zarówno dorażnie jak też w przebiegu chorób przewlekłych, Ankietowani zażywają leki przeciwbólowe na ból ostry (powyżej 7 pkt. w skali VAS), Ankietowani przyjmują leki zlecone przez lekarza na receptę oraz leki przeciwbólowe dostępne bez recepty, Ankietowani prócz zażywania leków przeciwbólowych stosują również inne metody walki z bólem, Ankietowani otrzymują leki zlecone przez lekarza od pielęgniarki, 42 Skuteczność środków przeciwbólowych jest duża i poprawia jakość życia ankietowanych. 3.3 Metoda, techniki i narzędzia badawcze Podejmując określone badania naukowe należy obrać najbardziej korzystną i wiarygodną metodę. Nowak S. wskazuje, iż metoda badawcza jest to „właściwy sposób szukania optymalnie zasadnych i optymalnie dokładnych odpowiedzi na pytanie interesujące badacza.”[47]. Technikami badań wg A. Kamieńskiego są „czynności praktyczne, regulowane starannie wpracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów.” [45]. Narzędzie badawcze wgT. Pilcha to „przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badawczej”[45]. Przy doborze metody sondażu diagnostycznego jako techniką opartą na wypowiedziach respondentów wybrałam ankietę, której kwestionariusz jest jednym z podstawowych narzędzi badań. Ankieta wg K. Konarzewskiego to ,,technika zbierania danych ,polegająca na planowym wypytywaniu badanego.Podstawą ankiety jest kwestionariusz, czyli ustalona lista pytań”[48]. Kwestionariusz opracowanej przeze mnie ankiety zawierał 26 pytań jednokrotnego lub wielokrotnego wyboru, zostały one skierowane do mieszkańców Domu Opieki Społecznej w Krakowie dla Przewlekle Chorych Psychicznie, w którym jestem pielęgniarką. Ankietowanych pytano o stan zdrowia, przyczynę zażywania środków przeciwbólowych, natężenie bólu, metody radzenia sobie z bólem i zagrożenia jakie niosą środki przeciwbólowe. Wzór ankiety znajduje się w aneksie. 3.4. Charakterystyka terenu badań Badania przeprowadzono w Domu Opieki Społecznej dla Psychicznie Chorych Przewlekle w Krakowie w 2019 roku na przełomie września i października za pomocą kwestionariusza ankiety własnego autorstwa za zgodą Dyrektora Domu Opieki. Ankieta 43 była całkowicie anonimowa i tak skonstruowana, aby była zrozumiała dla ankietowanych. Badaniami objęto losowo wybranych mieszkańców w grupie 98 osób (IV – 98). Podopieczni mieli zapewnione dogodne warunki, nikt nie wywierał presji na ankietowanych. W przypadku znacznej niepełnosprawności ruchowej lub problemów z czytaniem pomagał przeprowadzający ankietę. Otrzymane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Opracowanie znajduje się w IV rozdziale tej pracy. ROZDZIAŁ IV 4.1. Interpretacja i przedstawianie wyników własnych badań 44 4.1.1. Organizacja badań – charakterystyka grupy terenu badań Analiza statystyczna Materiał badawczy pozyskano metodą sondażu diagnostycznego. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety składający się z metryczki oraz części głównej badającej podopiecznych Domu Opieki Społecznej dla Psychicznie Chorych Przewlekle w Krakowie. Kwestionariusz ankiety zawierał 26 pytań i były to pytania w formie zamkniętej. Zebrany materiał na bieżąco wprowadzano do specjalnie opracowanej na potrzebę badań bazy danych programu Excel. Wszystkie obliczenia wykonano za pomocą pakietu statystycznego SPSS Statistics 21,0 Badania miały charakter anonimowy i dobrowolny, poddano je analizie opisowej, graficznej oraz statystycznej. Do zbadania zależności statystycznej pomiędzy analizowanymi cechami użyto testu chi kwadrat. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej testem x dla prób niezależnych. Przyjęto 5% ryzyka błędu wnioskowania. Wartość prawdopodobieństwa p<0,05 uznano za statystycznie istotną. 2 Opis metod badawczych Test istotności Chi-kwadrat. Metoda statystyczna Chi-kwadrat, opracowana przez Karla Pearsona, pozwala na oszacowanie prawdopodobieństwa błędu hipotezy zerowej. Oblicza się przewidywany rozkład liczebności dwóch zmiennych, zwracając uwagę na empiryczne rozkłady ich liczebności. Wzór testu Chi – kwadrat: Gdzie: - test chi-kwadrat, Ʃ - znak sumy, - zaobserwowana liczebność, - teoretyczna liczebność występująca w populacji, gdy hipoteza zerowa jest prawdziwa. Dzięki uzyskanym wynikom możemy odrzucić hipotezę zerową lub stwierdzić brak argumentów do jej odrzucenia. Wynik testu chi – kwadrat to różnica pomiędzy rozkładem 45 łącznym zmiennych w próbie, a rozkładem wynikającym z założenia, iż zmienne te są niezależne od siebie. Do określenia poziomu zależności pomiędzy zmiennymi zależnymi służy standardowa tablica wartości chi – kwadrat. Do prawidłowego odczytu wyniku z tablicy należy wyliczyć stopnie swobody: Gdzie: df – stopnie swobody, kl – liczba kolumn w tabeli, w – liczba wierszy w tabeli. Poziom istotności jest kolejnym kryterium niezbędnym do prawidłowego odczytu wyniku z tabeli statystycznej. W naukach medycznych najczęściej stosuje się wartość 0,05. Wynik testu chi – kwadrat porównuje się z wynikiem w tabeli. Organizacja badań własnych Badania przeprowadzono w okresie od września do października 2019roku. Przed przystąpieniem do badań uzyskano pisemną zgodę Dyrektora w/w Domu Opieki. Respondenci zostali poinformowani o celu badań i dobrowolnym w nich udziale. Otrzymali dodatkowe informacje dotyczące zasad wypełnienia kwestionariusza ankiety i zapewnienie o anonimowości zebranych danych. Charakterystyka badanej grupy Badania ankietowe zostały przeprowadzone wśród mieszkańców jednego z Domów Opieki Społecznej dla Psychicznie Chorych Przewlekle w Krakowie. Wybrana do badania populacja to 98 (N=98) osób, będących mieszkańcami ww. domu opieki.Badanie przeprowadzono za pomocą metody sondażu diagnostycznego, przy użyciu opracowanego kwestionariusza ankiety (ANKIETA - załącznik nr 1). Kwestionariusz ankiety składał się z krótkiego wprowadzenia określającego cel badań, zapewnienia o anonimowości badania, instrukcji wypełnienia oraz sposobu wykorzystania danych. Ankieta podzielona była na dwie części. Pierwsza część obejmowała dane respondentów i zawierała 5 pytań zamkniętych, które pozwoliły na scharakteryzowanie badanej populacji. Pozostała część ankiety dotyczyła stosowania leków przeciwbólowych i zawierała 21 pytań zamkniętych. Badanie przeprowadzono w okresie od września do października 2019 roku , w którym przekazano respondentom 98 46 kwestionariuszy ankiet. Odsetek zwrotu wypełnionych ankiet był na wysokim poziomie i wynosił 98%. Analizując I część ankiety należy zauważyć, że proporcja badanych mężczyzn i kobiet była na podobnym poziomie. . Wyniki przedstawiono poniżej na wykresach : Wykres 1: Rozkład płci respondentów [N=98] 1. Płeć N Mężczyzna Kobieta % 50 48 51% 49% 52% 51% 51% 51% 50% 50% 49% 49% 49% 48% 48% MĘŻCZYZNA KOBIETA W badaniu wzięło udział 48% kobiet oraz 50% mężczyzn . Wykres 2: Rozkład wiekowy respondentów [N=98] 2.Wiek N 26-45 46-60 Powyżej 60 % 17 37 17% 38% 44 45% 47 45% 45% 40% 38% 35% 30% 25% 17% 20% 15% 10% 5% 0% 26-45 46-60 POWYŻEJ 60 Wśród ankietowanych największą grupę (45%) stanowiły osoby w wieku powyżej 60 roku życia, kolejną grupą byli mieszkańcy w wieku 46-60 lat i stanowili( 38%) populacji, natomiast najmniejszą grupą (17%) byli respondenci w przedziale wiekowym 25-45 lat. Zestawione wyniki przedstawiono na wykresie 2. Wykres 3: Rozkład wykształcenia [N=98] 3.Wykształcenie N Podstawowe Zawodowe Średnie Licencjat Wyższe 50% % 48 30 15 0 5 49% 31% 15% 0% 5% 49% 45% 40% 35% 31% 30% 25% 20% 15% 15% 5% 10% 0% 5% 0% 48 Pod względem wykształcenia najwięcej respondentów ma wykształcenie zawodowe (49%), natomiast( 31%) badanych osób posiada wykształcenie podstawowe,( 15%) badanej populacji stanowiły osoby ze średnim wykształceniem,(5%) mieszkańców deklarowało wykształcenie wyższe. Wyniki przedstawiono na wykresie 3. Wykres 4: Rozkład długości przebywania w domu opieki [N=98] 4. Czas przebywania w Domu Opieki: N 0-2 powyżej 2 powyżej 5 powyżej 10 % 9 18 45 26 9% 18% 46% 27% 50% 46% 45% 40% 35% 30% 27% 25% 18% 20% 15% 9% 10% 5% 0% 0-2 POWYŻEJ 2 POWYŻEJ 5 POWYŻEJ 10 Pod względem czasu przebywania w domu opieki największą grupę stanowiły osoby mieszkające powyżej 5 lat (46%) , powyżej 10 lat (27%), powyżej 2 lat (18 %), natomiast( 9%) osób udzieliło odpowiedzi, że przebywa w domu opieki od 0-2 lat. Wyniki przedstawiono na wykresie 4. 49 5. Jak ocenia Pan/i swój stan zdrowia? N Bardzo dobrze Dobrze Średnio Źle Bardzo Źle % 4 29 40 23 2 4% 30% 41% 23% 2% Wykres 5: Ocena samopoczucia respondentów [N=98] 45% 41% 40% 35% 30% 30% 23% 25% 20% 15% 10% 4% 2% 5% 0% BARDZO DOBRZE DOBRZE ŚREDNIO ŹLE BARDZO ŹLE Po względem oceny własnego stanu zdrowia respondenci określają jako średni (41%), dobry (30%),zły (23%),bardzo dobry((4%),bardzo zły(2%). Nawet podopieczni, którzy czują się bardzo dobrze - czasami odczuwają dolegliwości bólowe. W myśl potocznego powiedzenia „Nie boli - nie żyjesz.” Rozkład procentowy przedstawiono na wykresie 5. Analiza wyników Celem badawczym niniejszej pracy było zażywanie środków przeciwbólowych przez mieszkańców w/w Domu Opieki w Krakowie ,ocena nawyków ,zachowań i sposobów rozpowszechniania tych leków dostępnych na receptę i bez recepty. W związku z powyższym ankietowanym zostały zadane pytania : 1.Czy odczuwa Pan/i dolegliwości bólowe ? 2.Jeżeli tak, to jak często ? 50 3.W jakich częściach ciała jest najczęściej umiejscowiony ? 4.Jakiego typu odczuwa Pan/i ból ? 5.Określ natężenie bólu według skali VAS;gdzie 0 – oznacza brak bólu, a 10 – najgorszy możliwy ból. 6.Pora występowania bólu ? 7.Czy konsultuje Pan/i dolegliwości bólowe z lekarzem ? 8.Czy stosuje się Pan/i do zaleceń lekarza ? 9.Jak postępuje Pan/i w przypadku pojawienia się bólu ? 10.W przypadku przyjmowania leku - podaj nazwę. 11.Czym popijasz zażywany lek ? 12.Czy zażywane przez Pana/ą leki przeciwbólowe działają skutecznie ? 13.Po jakim czasie po zażyciu leku przeciwbólowego odczuwa Pan/i poprawę samopoczucia? 14.Czy znasz inne sposoby radzenia sobie z bólem ? 15.Jakie działania przynoszą Panu/i ulgę w pojawiającym się bólu ? 16.Czy kiedykolwiek zauważył Pan/i u siebie skutki uboczne po zastosowaniu leku przeciwbólowego? 17.Jeśli tak ,proszę zaznaczyć co Pan/i zrobił/a w takiej sytuacji ? 18.Od kogo otrzymuje Pan/i leki przeciwbólowe ? 19.Czy zdarza się, że w celu zmniejszenia dolegliwości bólowych stosujesz substancje inne niż leki przeciwbólowe (alkohol,używki) lub celowo przyjmujesz zbyt duże dawki leków przeciwbólowych ? 20.Czy uważa Pan/i , że leki przeciwbólowe poprawiły Panu/i jakość życia ? 21.Według Pana/i czy występują objawy niepożądane zażywania leków przeciwbólowych ? Uzyskane w trakcie analizy wyniki pozwoliły poznać opinię ankietowanych na przedmiotowy temat. Analiza wyników ogółem W niniejszym rozdziale przedstawiono wyniki procentowy odpowiedzi na zawarte w ankiecie pytania. 51 badań poprzez rozkład 1. Analiza wyników Wykres 6: Ocena dolegliwości bólowych [N=98] 6. Czy odczuwa Pan/i dolegliwości bólowe? N Tak Nie % 83 15 85% 15% 90% 85% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 15% 20% 10% 0% TAK NIE Większość,(85%)badanych mieszkańców odczuwa dolegliwości bólowe. (15%) badanych osób nie zgłosiło w ogóle dolegliwości bólowych. Otrzymane wyniki przedstawiono na wykresie 6 . Wykres 7: Częstotliwość występowania dolegliwości bólowych [N=98] 7. Jeżeli tak, to jak często? N Raz w tygodniu Kilka razy w miesiącu Kilka razy w roku Rzadziej % 44 45% 24 13 17 24% 13% 17% 52 45% 45% 40% 35% 30% 24% 25% 17% 20% 13% 15% 10% 5% 0% RAZ W TYGODNIU KILKA RAZY W MIESIĄCU KILKA RAZY W ROKU RZADZIEJ Raz w tygodniu odczuwa dolegliwości bólowe (45%) badanych ,kilka razy w miesiącu (24%),kilka razy w roku (13%), rzadziej (17%). Otrzymane wyniki przedstawiono na wykresie 7. Wykres 8: Miejsce odczuwania bólu [N=98] 8. W jakich częściach ciała jest najczęściej umiejscowiony? (Jeżeli ma on miejsce) N Głowa Gardło Zęby Brzuch Kręgosłup Inne % 31 4 13 11 23 16 32% 4% 13% 11% 23% 16% 53 35% 32% 30% 23% 25% 20% 16% 13% 15% 11% 10% 4% 5% 0% GŁOWA GARDŁO ZĘBY BRZUCH KRĘGOSŁUP INNE Dolegliwości występujące w przedstawionej częstotliwości to głównie bóle głowy (32%), kręgosłupa (23%) i inne miejsca np. bóle kończyn dolnych (16%). Respondenci zgłosili również bóle zębów w( 13%) oraz brzucha (11%), sporadycznie występowały bóle gardła u (4%) badanych. Rodzaj odczuwania bólu zależy również od jego lokalizacji. Zestawienie wyników przedstawiono na wykresie 8. Wykres 9. Rodzaj odczuwanego bólu [N=98] 9.Jakie typu odczuwa Pan/i ból? N Tępy Kujący 28 10 29% 10% Pulsacyjny Rwący 18 22 18% 22% Opasający Ciągły Jednolity 6 6 8 6% 6% 8% % 54 30% 29% 25% 22% 18% 20% 15% 10% 8% 10% 6% 6% 5% 0% Respondenci najgęściej odczuwają tępy ból (29%) oraz rwący (22%) , pulsacyjny (18%) i kłujący (10%) Najrzadziej występującym rodzajem bólu był ból jednolity(8%) oraz opasający i ciągły wskazany przez (6%) badanych. Otrzymane wyniki przedstawiono na wykresie 9. Wykres 10: Ból w skali VAS deklarowany przez ankietowanych [N=98] 10. Określ natężenie bólu według skali VAS ; gdzie 0 oznacza brak bólu , a 10 – N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 % 0 0 0 0 0 26 43 29 0 0 0 0% 0% 0% 0% 0% 27% 44% 30% 0% 0% 0% 55 44% 45% 40% 35% 30% 30% 27% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0% 0% 0% 0% 0 1 2 3 4 0% 0% 8 9 0% 0% 5 6 7 10 W ankiecie zapytano respondentów o ilościowe określenie bólu w skali VAS. (27%) odczuwa ból o natężeniu VAS - 5 punktów, w granicach VAS- 6 punktów (44%) w granicach VAS -7punktów (30%) . Zestawione wyniki przedstawiono na wykresie 10. Wykres 11: Pora w jakiej występuje ból deklarowana przez ankietowanych [N=98] 11. Pora występowania bólu? N Dzień dzien i noc Noc 31 % 50 17 31 51% 17% 32% 60% 50% 51% 40% 32% 30% 17% 20% 10% 0% DZIEŃ DZIEN I NOC 56 NOC 31 U (51%) badanych bół występuje tylko w dzień , natomiast w przypadku (32%) mieszkańców pojawia się w nocy.(17%) respondentów wskazało, że ból utrzymuje się zarówno w dzień jak i w nocy. Otrzymane wyniki przedstawiono na wykresie 11. Wykres 12. Konsultowanie dolegliwości bólowych przez ankietowanych [N=98] 12. Czy konsultuje Pan/i dolegliwości bólowe z lekarzem ? N Tak Nie % 73 25 74% 26% 80% 70% 74% 60% 50% 40% 26% 30% 20% 10% 0% TAK NIE (74%) badanych w przypadku odczuwania dolegliwości bólowych zgłasza się do lekarza ,(26%) nie dostrzega takiej potrzeby.Otrzymane wyniki wykresie 12. 57 przedstawiono na Wykres 14. Sposób postępowania w przypadku występowania bólu u ankietowanych[N=98] 14. Jak postępuje Pan/i w przypadku pojawienia się bólu? n Biorę lek przeciwbólowy bez recepty Leczę się domowymi sposobami Konsultuje się z lekarzem Inne % 37 15 39 7 38% 15% 40% 7% Każdy z ankietowanych odpowiedział na pytanie „Jak postępuje w przypadku pojawienia się bólu?” . Najwięcej ankietowanych (40%) udzieliło odpowiedzi, że konsultuje się z lekarzem, (38%)badanych bierze leki przeciwbólowe bez recepty,( 15%) respondentów 58 leczy się domowymi sposobami, natomiast( 7%) stosuje inne metody leczenia. Otrzymane wyniki przedstawiono na wykresie 14. Wykres 15 . Rodzaje leków przeciwbólowych zażywanych przez ankietowanych[N=98] 15. W przypadku przyjmowania leku – podaj nazwę: N Paracetamol Pyralgin Ibuprofen Ketonal Inne……… 40% % 39 14 18 16 11 40% 14% 18% 16% 11% 40% 35% 30% 25% 18% 20% 16% 14% 15% 11% 10% 5% 0% Najczęściej stosowanym lekiem przez badanych mieszkańców domu opieki jest Paracetamol (40%), natomiast (18%) osób udzieliło odpowiedzi, że stosuje Ibuprofen, Mniejsza ilość badanych stosuje Ketanol (16%), Pyralginę (14%) oraz (11%) zażywa inne leki, np. Nimesil, Zaldiar. Otrzymane wyniki przedstawiono na wykresie 15. Wykres 16 . Rodzaj napoju jakim ankietowani popijają zażywane leki[N=98] 16. Czym popijasz zażywany N % 59 lek? Woda Kawa Herbata Inne 65 8 21 4 70% 66% 8% 21% 4% 66% 60% 50% 40% 30% 21% 20% 8% 4% 10% 0% WODA KAWA HERBATA INNE Największa ilość badanych osób popija leki wodą (66%), mniej bo (21%) popija herbatą,( 8%) kawą natomiast innych płynów używa (4%) badanych, np. sokiem pomarańczowym. Zestawienie otrzymanych wyników zaprezentowano na wykresie 16. Wykres 17 . Skuteczność zażywanych ankietowanych[N=98] 17. Czy zażywana przez Pan/i leki przeciwbólowe działają skutecznie? N Tak Nie Nie wiem % 69 7 22 70% 7% 22% 60 leków deklarowana przez 80% 70% 70% 60% 50% 40% 30% 22% 20% 7% 10% 0% TAK NIE NIE WIEM . W ankiecie respondenci określili skuteczność stosowanych środków przeciwbólowych. Badania w(70%) wskazują, że stosowane przez nich leki są skuteczne, natomiast u (7 %) nie było takiego efektu , a ( 22 %) odpowiedziało- nie wiem Otrzymane wyniki przedstawiono na wykresie 17. Wykres 18 . Czas w jakim ankietowani odczuwają ulgę po zażyciu leków[N=98] 18. Po jakim czasie po zażyciu leku przeciwbólowego odczuwa Pan/i poprawę N po 1h po kilku h nie odczuwam % 49 28 21 50% 29% 21% 61 50% 50% 45% 40% 35% 29% 30% 25% 21% 20% 15% 10% 5% 0% PO 1H PO KILKU H NIE ODCZUWAM Respondenci odpowiedzieli również na pytanie dotyczące czasu reakcji na lek i efekt poprawy samopoczucia. Połowa badanych(50%) wskazała, że po 1 godzinie odczuwa poprawę samopoczucia,( 29%) mieszkańców domu opieki osiąga taki efekt dopiero po kilku godzinach od podania leku, natomiast aż( 21%) nie odczuwa poprawy swojego stanu. Wyniki przedstawiono na wykresie 18. Wykres 19 . Znajomość innych sposobów radzenia sobie z bólem[N=98] 19. Czy znasz inne sposoby radzenia sobie z bólem? N Tak Nie % 36 62 37% 63% 62 Badanym mieszkańcom domu opieki zadano również pytanie dotyczące znajomości innych, niefarmakologicznych sposobów radzenia sobie z bólem. Większość ankietowanych ,czyli (63%) udzieliło odpowiedzi ,że nie zna innych sposobów walki z bólem,a( 37%) przyznało ,że korzysta z innych metod leczenia bólu. Wyniki przedstawiono na wykresie 19. Wykres 20. Stosowanie innych metod łagodzenia bólu deklarowana przez ankietowanych[N=98] 20. Jakie działania przynoszą Panu/i ulgę w pojawiającym się bólu , np. : N Spacer Sen Zimne okłady Szklanka kawy Ćwiczenia relaksacyjne Leki Masaż Inne % 6 9 7 5 6% 9% 7% 5% 3 62 2 4 3% 63% 2% 4% 63 70% 63% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 6% 9% 7% 5% 3% 2% 4% 0% W celu określenia sposobów radzenia sobie z bólem zadano respondentom pytanie dotyczące podejmowanych działań przynoszących ulgę w pojawiającym się bólu. Pytanie to również było pytaniem kontrolnym i miało na celu weryfikację wiarygodności udzielanych odpowiedzi na pytanie 19. Największa ilość odpowiedzi dotyczyła stosowania leków (63%) oraz sen (9%), najmniej odpowiedzi udzielono w zakresie aktywności sportowej (ćwiczenia relaksacyjne i spacer). Zestawienie otrzymanych wyników zaprezentowano na wykresie 20. Wykres 21 . Występowanie skutków ubocznych u respondentów[N=98] 21. Czy kiedykolwiek zauważył Pan/i u siebie skutki uboczne po zastosowaniu leku przeciwbólowego? N Tak Nie Nie zwróciłem uwagi Trudno powiedzieć % 10 37 10% 38% 41 42% 10 10% 64 45% 42% 40% 38% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 10% 10% 5% 0% TAK NIE NIE ZWRÓCIŁEM UWAGI TRUDNO POWIEDZIEĆ Respondenci określili również skutki uboczne jakie występują u nich po zastosowaniu leku przeciwbólowego. Najwięcej osób badanych (42%) nie zwróciło uwagi w tym zakresie, natomiast (38%) nie odczuło żadnych skutków ubocznych, wystąpiły one u jedynie( 10%) badanych,(10%)respondentów nie miało zdania. Wyniki zobrazowano na wykresie 21. Wykres 22 . Zachowanie przy zaobserwowanych skutkach ubocznych[N=98] 22. Jeśli tak , proszę zaznaczyć co Pan/i zrobił/a w takiej sytuacji? n Zaprzestałem/am stosowania leku Stosowałem/am lek nadal Zgłosiłem/am się do lekarza Nie dotyczy % 8 9 12 69 8% 9% 12% 70% 65 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 70% 12% 9% 8% Ankietowani, u których wystąpiły skutki uboczne udzielili również odpowiedzi co robili w takiej sytuacji. Największa ilość badanych zgłosiła się do lekarza (12%), natomiast pomimo wystąpienia skutków ubocznych (9%) nadal stosowało lek. Wyniki przestawnio na wykresie 22. Wykres 23 . Źródło pozyskiwania leków przeciwbólowych[N=98] 23. Od kogo otrzymuje Pan/i leki przeciwbólowe ? N Kupuję sobie sam/a Od rodziny Od pielęgniarki Inne % 20 25 60 3 20% 26% 61% 3% 66 70% 61% 60% 50% 40% 26% 30% 20% 20% 3% 10% 0% KUPUJĘ SOBIE SAM/A OD RODZINY OD PIELĘGNIARKI INNE Badani najczęściej pozyskują leki przeciwbólowe od pielęgniarki zlecone przez lekarza. (26%) pozyskuje od rodzin,(20%)podopiecznych wykupuje sobie sama .Otrzymane wyniki przedstawiono na wykresie 23. Wykres 24 . Stosowanie innych środków uśmierzających ból i zmiana dawek[N=98] 24. Czy zdarza się , że w celu zmniejszenia dolegliwości bólowych stosujesz substancje inne niż leki przeciwbólowe (Alkohol , używki) lub celowo przyjmujesz zbyt duże dawki leków przeciwbólowych ? N Tak Nie % 13 85 13% 87% 67 90% 87% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 13% 20% 10% 0% TAK NIE Na pytanie „Czy zdarza, że w celu zmniejszenia dolegliwości bólowych stosujesz substancje inne niż leki przeciwbólowe lub celowo zmieniasz dawki leków przeciwbólowych ?” (87%) badanych odpowiedziało nie (13%) odpowiedziało twierdząco. Wyniki w tym zakresie przedstawia wykres 24. Wykres 25. Poprawa jakości życia po zastosowaniu leków przeciwbólowych[N=98] 25. Czy uważa Pani/i że leki przeciwbólowe poprawiły jakość Pana/i życia? N Tak Nie % 69 29 70% 30% 68 80% 70% 70% 60% 50% 40% 30% 30% 20% 10% 0% TAK NIE Ankietowani w (70%) stwierdzili, że leki poprawiły jakość ich życia,(30%), że nie co zobrazowano na wykresie 25. Wykres 26. Świadomość ankietowanych przyjmowanie leków przeciwbólowych[N=98] 26.Wg Pana/i występują zagrożenia z powodu zażywania leków p/bólowych ? N Tak Nie Nie wiem % 21 36 41 21% 37% 42% 69 odnośnie zagrożeń jakie niesie 45% 42% 40% 37% 35% 30% 25% 21% 20% 15% 10% 5% 0% TAK NIE NIE WIEM Na podstawie otrzymanych wyników określono świadomość respondentów w kontekście występowania zagrożeń związanych ze stosowaniem leków przeciwbólowych. Spośród wszystkich badanych mieszkańców aż (42%) nie zna możliwych zagrożeń, (21%) jest ich świadoma,(37%) twierdzi,iż środki przeciwbólowe nie niosą żadnych zagrożeń. Na wykresie 26 przedstawiono otrzymane wyniki. Badania statystyczne 10. Określ natężenie bólu według skali VAS ; gdzie 0 -oznacza brak bólu , a 10 najgorszy możliwy ból. 5,00 1. Płeć Mężczyzna n % Kobieta n % Ogółem n % 6,00 17 28,0% 34,0% 12 26 25,0% 54,2% 26 43 26,5% 43,9% p 4,79 0,091 Ogółem 7,00 14 Chi-kwadrat Pearsona 19 50 38,0% 100,0% 10 48 20,8% 100,0% 29 98 29,6% 100,0% Analiza statystyczna nie wykazała istotnej zależności pomiędzy płcią ankietowanych a ich oceną natężenia bólu 20. Jakie działania przynoszą Panu/i ulgę w pojawiającym się bólu , np. : 70 Ogółe m p Spac er 1. Mężczyz N 4 Płe na % ć 8,0% Kobieta N % Ogółem 9 7 18,0 % 14,0 % 5 10,0% 4,0% 0 1 0 0 4,2% 0,0 % 0,0 % 0,0% 2,1% 5 3 6 9 7 6,1% 9,2 % 7,1 % Leki Mas aż 22 0 1 50 44,0 0,0% % 2,0 % 100,0 % 2 2 N % Sen Zimn Ćwiczeni e Szklan a okła ka relaksacy dy kawy jne 5,1% 3,1% Chikwadra t Pearso na 40 Inn e 2 3 48 83,3 4,2% % 6,3 % 100,0 % 2 4 98 63,3 2,0% % 62 4,1 % 100,0 % 30,19 0,00 01 Analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy płcią ankietowanych a tym jakie działa przynoszą im ulgę w pojawiającym się bólu. 18% mężczyzn przyznaje iż sen przynosi im ulgę. Natomiast 83% kobiet wskazuje iż ulgę w bólu przynoszą im leki 23. Od kogo otrzymuje Pan/i leki przeciwbólowe ? 1. Płeć Mężczyzna n % Kobieta n % Ogółem n % Kupuję sobie sam/a20 Od rodziny Od pielęgniarki 8 19 20 16,0% 38,0% 2 6 4,2% 12,5% 10 25 10,2% 25,5% Chi-kwadrat Pearsona p 19,99 0,0001 Inne Ogółem 3 50 40,0% 6,0% 100,0% 40 0 48 83,3% 0,0% 100,0% 60 3 98 61,2% 3,1% 100,0% Analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy płcią ankietowanych a tym od kogo otrzymują leki przeciwbólowe. 38% mężczyzn leki przeciwbólowe otrzymuje od rodziny. Natomiast ponad 83% kobiet leki przeciwbólowe otrzymuje od pielęgniarki 25. Czy uważa Pani/i że leki przeciwbólowe poprawiły jakość Pana/i życia? Tak 1. Płeć Mężczyzna n % Kobieta n % Ogółem n % Ogółem Nie 33 17 66,0% Chi-kwadrat Pearsona p 0,95 0,226 50 34,0% 100,0% 36 12 75,0% 48 25,0% 100,0% 69 29 70,4% 98 29,6% 100,0% Analiza statystyczna nie wykazała istotnej zależności pomiędzy płcią ankietowanych a ich opinią czy leki przeciwbólowe poprawiły jakość ich życia 71 14. Jak postępuje Pan/i w przypadku pojawienia się bólu? Leczę się domowy mi Konsultuj sposoba e się z mi lekarzem Biorę lek przeciwbólowy bez rec epty 1. Płe ć Mężczyz na n % Kobieta n % Ogółem n % inne Ogółe m 9 9 25 7 50 18,0% 18,0% 50,0% 14,0 % 100,0 % 28 6 14 0 48 100,0 % 58,3% 12,5% 29,2% 0,0% 37 15 39 7 98 7,1% 100,0 % 37,8% 15,3% 39,8% Chikwadrat Pearson a p 20,42 0,000 1 Analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy płcią ankietowanych a tym jak postępują w przypadku pojawienia się bólu. Ponad 58% kobiet przyznaje, iż bierze leki przeciwbólowe bez recepty. Natomiast 50% mężczyzn przyznaje iż konsultuje się z lekarzem 10. Określ natężenie bólu według skali VAS ; gdzie 0 -oznacza brak bólu , a 10 najgorszy możliwy ból. 5,00 2.Wiek 26-45 n % 46-60 35,3% 29,4% 13 14 Powyżej 60 35,1% 37,8% 7 24 15,9% 54,5% Ogółem 26 43 26,5% 43,9% n % n % p 5,92 0,205 Ogółem 7,00 5 n % 6,00 6 Chi-kwadrat Pearsona 6 17 35,3% 100,0% 10 37 27,0% 100,0% 13 44 29,5% 100,0% 29 98 29,6% 100,0% Analiza statystyczna nie wykazała istotnej zależności pomiędzy wiekiem ankietowanych a ich oceną natężenia bólu 20. Jakie działania przynoszą Panu/i ulgę w pojawiającym się bólu , np. : Zimn Ćwiczeni e Szklan a Spac okła ka relaksacyj Mas Inn er Sen dy kawy ne Leki aż e 2.Wi ek 26-45 N 2 % 11,8 % 2 1 11,8 5,9% % 3 17,6% 2 11,8% 72 6 Chikwadra t Pearso Ogółe na m 0 1 17 35,3 0,0% % 5,9 % 100,0 % 22,21 p 0,07 4 46-60 N % Powyż N ej 60 % Ogółem 1 2,7% 3 6,8% N % 6 6,1% 5 3 2 1 13,5 8,1% % 5,4% 2,7% 3 0 0 4,5 6,8% % 0,0% 0,0% 7 5 3 9,2 7,1% % 5,1% 3,1% 2 9 24 0 1 37 64,9 0,0% % 2,7 % 100,0 % 2 2 44 72,7 4,5% % 4,5 % 100,0 % 2 4 98 63,3 2,0% % 4,1 % 100,0 % 32 62 Analiza statystyczna nie wykazała istotnej zależności pomiędzy wiekiem ankietowanych a tym jakie działa przynoszą im ulgę w pojawiającym się bólu. 23. Od kogo otrzymuje Pan/i leki przeciwbólowe ? Kupuję sobie sam/a20 2.Wiek 26-45 n % 46-60 n % Powyżej 60 Ogółem n % n % Od rodziny 5 4 29,4% 23,5% 4 15 10,8% 40,5% 1 6 2,3% 13,6% 10 25 10,2% 25,5% Od pielęgniarki Chi-kwadrat Pearsona p 20,72 0,002 Inne Ogółem 7 1 17 41,2% 5,9% 100,0% 17 1 37 45,9% 2,7% 100,0% 36 1 44 81,8% 2,3% 100,0% 60 3 98 61,2% 3,1% 100,0% Analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy wiekiem ankietowanych a tym od kogo otrzymują leki przeciwbólowe. Ponad 40 badanych w wieku 46-60 lat przyznaje iż leki przeciwbólowe otrzymuje od rodziny. Natomiast ponad 81% badanych powyżej 60 roku życia leki przeciwbólowe otrzymuje od pielęgniarki . 25. Czy uważa Pani/i że leki przeciwbólowe poprawiły jakość Pana/i życia? Tak 2.Wiek 26-45 n % 46-60 n % Powyżej 60 Ogółem n % n % Ogółem Nie 14 3 82,4% Chi-kwadrat Pearsona p 3,73 0,154 17 17,6% 100,0% 22 15 59,5% 37 40,5% 100,0% 33 11 75,0% 44 25,0% 100,0% 69 29 70,4% 98 29,6% 100,0% 73 Analiza statystyczna nie wykazała istotnej zależności pomiędzy wiekiem ankietowanych a ich opinią czy leki przeciwbólowe poprawiły jakość ich życia 14. Jak postępuje Pan/i w przypadku pojawienia się bólu? Leczę się domowy Biorę lek mi Konsultuj przeciwbólowy bez rece sposoba e się z pty mi lekarzem 2.Wie 26-45 k 46-60 n % n % Powyż ej 60 Ogółem n % n % inne Ogółe m 7 2 7 1 17 41,2% 11,8% 41,2% 5,9% 100,0 % 6 5 20 6 37 16,2% 13,5% 54,1% 16,2 % 100,0 % 24 8 12 0 44 54,5% 18,2% 27,3% 0,0% 100,0 % 37 15 39 7 98 37,8% 15,3% 39,8% 7,1% 100,0 % Chikwadrat Pearson a p 19,41 0,00 4 Analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy wiekiem ankietowanych a tym jak postępują w przypadku pojawienia się bólu. Ponad 41% badanych w wieku 26-45 lat przyznaje iż bierze leki przeciwbólowe bez recepty. Natomiast 54% badanych w wieku 46-60 lat przyznaje iż konsultuje się z lekarzem 10. Określ natężenie bólu według skali VAS ; gdzie 0 -oznacza brak bólu , a 10 najgorszy możliwy ból. 5,00 8. W jakich częściach Głowa ciała jest najczęściej umiejscowiony? Gardło n % n % Zęby n % Brzuch n % Kręgosłup n % Inne n % Ogółem n % 6,00 17 19,4% 54,8% 3 0 75,0% 0,0% 3 7 23,1% 53,8% 3 1 27,3% 9,1% 7 10 30,4% 43,5% 4 8 25,0% 50,0% 26 43 26,5% 43,9% 74 p 15,3 0,121 Ogółem 7,00 6 Chikwadrat Pearsona 8 31 25,8% 100,0% 1 4 25,0% 100,0% 3 13 23,1% 100,0% 7 11 63,6% 100,0% 6 23 26,1% 100,0% 4 16 25,0% 100,0% 29 98 29,6% 100,0% Analiza statystyczna nie wykazała istotnej zależności pomiędzy miejscem umiejscowienia bólu u ankietowanych a ich oceną natężenia bólu DYSKUSJA Analiza badań wykonanych na przestrzeni ostatnich lat wykazały,iż zażywanie środków przeciwbólowych tych na receptę i tych z grupy OTC(dostępne bez recepty) w Polsce i na całym świecie jest zatrważająceStatystyki mówią same za siebie ,łykamy dwa miliardy tabletek przeciwbólowych. Badania własne przeprowadzono w grupie 98 podopiecznych w 2019 roku.49% ogółu stanowiły kobiety ,mężczyżni stanowili 50 %. Najliczniejszą grupą byli badani w wieku powyżej 60 roku życia 44%,w wieku 46-60 (37%),w wieku 26-45(17%). Trzy czwarte badanych stosowali leki przeciwbólowe , przy czym częściej stosowały je kobiety.Podobny wynik uzyskał Baraniak i wsp. gdzie częstość stosowania analgetyków wynosiła 73,7% całej badanej populacji , a kobiety częściej sięgały po leki przeciwbólowe[].W przeprowadzonym na populacji Finlandii badaniu , w którym oceniono racjonalność zażywania leków przeciwbólowych ,środki te zażywało aż 71% respondentów.Codziennie lub kilka razy w tygodniu stosowało 8,8%leków OTC,na receptę 8,7% respondentów.Ogólna częstość stosowania analgetyków wynosiła 4,6%[].Podobne wyniki uzyskał Reguła iwsp. Na podstawie ankiety na38 tysiącach chorych.Podobnie jak w/w badaniach częściej po leki sięgały kobiety (55%) 75 WNIOSKI Analiza przeprowadzonych badań pozwoliła na wyciągnięcie następujących wniosków : 1.Większość badanych ocenia stan swojego zdrowia jako średni (bez względu na płeć i wiek) . 2.Stosowanie leków przeciwbólowych na receptę i OTC jest zjawiskiem powszechnym bez względu na płeć , wiek czy wykształcenie. 3.Najczęściej używanym środkiem przeciwbólowym był paracetamol i ibuprofen. 4.Większość respondentów korzysta z konsultacji lekarza i wykupowanych na receptę analgetyków ;zdarzały się przypadki ,że mieszkańcy sami decydowali o wyborze środków przeciwbólowych i kupowali je bez recepty (OTC) lub pozyskiwali od rodziny, opiekunów prawnych lub osób postronnych. 5. Ankietowani potrafili łączyć środki przeciwbólowe z alkoholem lub innymi lekami ,np. zawierającymi kodeinę. 6.Badania wykazały brak świadomości badanych osób bez względu na płeć, wiek i wykształcenie jakie zagrożenia niosą nadużywanie leków przeciwbólowych oraz stosowanie ich z używkami ,czy też stosując tzw samoleczenie. 7. Mniejszość badanych, pomimo wystąpienia objawów ubocznych nadal stosowali analgetyk i nie zgłaszali zaistniałej sytuacji lekarzowi lub pielęgniarce. 8.Większość ankietowanych nie zna innych sposobów radzenia sobie z dolegliwościami bólowymi prócz zażywania środków przeciwbólowych. 9.Wyniki przeprowadzonych badań .pokazują,iż należy zwrócić większą uwagę na edukację podopiecznych , podnosząc poziom ich świadomości na przyjmowanych środków przeciwbólowych, działań niepożądanych, interakcji 76 temat oraz uświadomienia istniejących niefarmakologicznych sposobów radzenia sobie z bólem. STRESZCZENIE Wstęp.Stosowanie leków przeciwbólowych na receptę i tych dostępnych bez receptyOTC(over-the-counter) przez Polaków niezależnie od płci ,wieku oraz wykształcenia jest zjawiskiem dość powszechnym .Główną przyczyną tego zjawiska jest zwalczanie dolegliwości bólowych jako podstawowe wskazanie. Cel pracy. Celem pracy była ocena nawyków i zachowań związanych ze stosowaniem środków przeciwbólowych w jednym z Domów Opieki Społecznej dla Przewlekle Chorych Psychicznie w Krakowie. Materiał i metody.Badania przeprowadzono w okresie od września do października 2019 r. metodą wywiadu standaryzowanego. Narzędziem badawczym, którym posłużono się do zebrania danych, był autorski kwestionariusz. Badaniem objęto wybranych losowo 98 podopiecznych w/w domu opieki . Wiek ankietowanych zawierał się w przedziale od 25 do powyżej 60 lat.Otrzymane wyniki badań poddano analizie statystycznej .Do opracowania statystycznego wyników użyto arkusza kalkulacyjnego Exel.Wszystkie obliczenia wykonano za pomocą pakietu statystycznego SPSS Statistics 21,0.Do zbadania zależności statystycznej pomiędzy analizowanymi cechami użyto testu chi kwadrat.Wartość prawdopodobieństwa p<0,05 uznano za statystycznie istotną. Wyniki. W badanej grupie 50% stanowili mężczyżni, a 49 % kobiety.Najliczniejszą grupą byli resondenci w wieku powyżej 60 lat( 45%),osoby w przedziale 46-60 (38 %),natomiast w wieku 26-45 (17%). 49%posiada wykształcenie podstawowe , 31% zawodowe,średnie 15%, wyższe 5%. Pod względem oceny własnego stanu zdrowia 41% badanych określiło swój stan zdrowia jako średni,30% dobry 23%, zły- bardzo zły 2% z powodu zaawansowanej choroby nowotworowej. Analizie poddano nawyki i zachowania związane ze stosowaniem środków przeciwbólowych wykupowanych na receptę i tych dostępnych bez recepty.Trzy czwarte ankietowanych(85%) odpowiedziało, że odczuwa ból i z tego powodu zażywa leki przeciwbólowe . Częste użycie (raz lub kilka razy w miesiącu) leków analgetycznych deklarowano 69% ankietowanych,kilka razy w roku 13%,rzadziej 17%.Bez względu na wiek i płeć badani skarżyli się na bóle głowy 77 32%,kręgosłupa 23%,zębów 13%,brzucha 11%, bóle gardła oraz 16% inne.Dolegliwości bólowe najczęściej odczuwali w dzień 51%, w nocy 32% oraz w dzień i noc 17%.Farmaceutyki najczęściej popijano wodą 66%,herbatą 21%, kawą 8%, inne 4% np. sokiem pomarańczowym.Najczęściej stosowanym analgetykiem był paracetamol 40% ,ibuprofen 18 %,ketoprofen 16%.pyralgin 14%, inne 11%.W przypadku pojawienia się dolegliwości bólowych 40% ankietowanych skorzystało z porady lekarza.Środki przeciwbólowe w 61% otrzymywali od pielęgniarki wg zaleceń lekarza ,20% zakupiła analgetyk bez recepty oraz 26% pozyskiwała od rodzin lub opiekunów prawnych. Zdarzało się przyjmować leki przeciwbólowe razem z alkoholem lub innymi lekami zawierającymi substancje odurzające. Nie było tu istotnej różnicy biorąc pod uwagę płeć. Aż 63%podopiecznych nie zna innych metod walki z bólem, a 78% nie ma świadomości jakie zagrożenia mogą wyniknąć z samoleczenia i nieodpowiedniego stosowania środków przeciwbólowych. Wnioski.Więcej niż połowa respondentów konsultowała dolegliwości bólowe z lekarzem .Stosowali analgetyki wydawane na receptę.Leki przeciwbólowe w większości przypadków pozyskiwali od pielęgniarki.Ze względu na dużą dostępność środków OTC wykupowali je sami lub pozyskiwali od rodzin lub osób postronnych.Zdarzały się przypadki przyjmowania leku przeciwbólowego z alkoholem i innymi lekami odurzającymi.Najważniejszym powodem zażywania analgetyków było zniesienie dolegliwości bólowych bez świadomości zagrożeń jakie za sobą niosą.Stosowali je nawet w przypadku wystąpienia objawów ubocznych.Badani uważali ,iż w walce z bólem najskuteczniejszą formą jest zażywanie lekow ,inne niefarmakologiczne sposoby leczenia bólu są im raczej nieznane. Słowa Kluczowe: Środki przeciwbólowe, podopieczni analgetyki, leki OTC. Summary Piśmiennictwo ; 1.https://dziennikzachodni.pl/leki-przeciebolowe-polacy-rekordzistami78 europy/ar/9482……2020-01-29.[dostęp 2020-01-29. 2.Wordliczek J, Dobrogowski J.,Zestaw szkoleniowy dla pielęgniarek ,Warszawa 2009: s.3 3.Główczeska – Siedlecka E. ,Mądra – Gackowska K. ,Nowacka K. , Kędziora Kornatowska K.,Historia i rozwój leczenia bólu – przegląd wiedzy na temat postępowania analgetycznego od starożytności do czasów współczesnych;s.479-487. 4. Hilgier M. ,Historia i leczenie bólu przewlekłego ,Nowa Medycyna 2/2001;Czytelnia Medyczna[dostęp 2020-02-28] 5.Malinowski Z.,Molekuły które zmieniły świat -życie bez bólu, Łódż 2014 s.43-45 6.Wróbel E. ,Szymański zespołów bólu D.Charakterystyka zjawiska bólu oraz wybranych mięśniowego – mialgii .Edukacja Biologiczna i Srodowiskowa .Warszawa 2015:s.19 7.Szkutnik – Fiedler D., Sierżant M.,Madziała J. Mechanizmy powstawania bólu.Farmacja Współczesna 2013;6:1-3 8.https://www.medme.pl/artykuly/bol-rodzaje-leczenie-bolu-leki-itabletki,69544.html[dostęp2020-02-19] 9.Hilgier M. Od bólu do bólu.Niedokończona rozmowa.Warszawa:Wydawnictwo Lekarskie PZWL;2008;s.8; s. 57-68: s.149 10. .Korzeniowska K. ,Szałek E. ,Ból ,Farmacja Współczesna ,Poznań 2010;3:9-14 11.Gdy bół uniemożliwia normalne życie, Wydawnictwo JOT 2019:s.78,s.47-59 12.Kocot – Kępska M.,Szułdrzyński K. Skale oceny bólu .Medycyna Praktyczna dla lekarzy 2014:s.1-5. 13http://analgomed.pl/blog/skale-oceny-natezenia-bolu-jak-nich-korzystac-i-doczego-…….[dostep12.04.2020] 14.Białek J.fizjotechnologia.com/ciekawostki/skala-VAS-i-skala……[dostęp 2020-0518] 15.Motzing G.,Schwarz S.,Pielęgniarstwo Geriatryczne,Urban& Partner Wrocław 2012:s.506-509. 16.https://senni.pl/pl_PL/tresc/odcienie-starosci[dostep2020-04-27]. 17.Zajączkowska R.;Praktyka kliniczna-przewodnik leczenia bólu:Leczenie bólu u osób 79 w podeszłym wieku.Med.Prak.,2018:5:94-101 18.https://medycynaipasje.com.pl/a983/Leczenie-osob-w-starszym-wieku.html 19.de Walden – Gałuszko K. Psychologiczne aspekty bólu i jego leczenia.Medycyna Paliatywna w Praktyce 2007;1,2, 66-70 20.https://www.onkonet.pl/dp_bol_aspekt_psychologiczny.php[dostęp2020-04-15] 21.Kossobudzki P. Nocebo, czyli chorzy z przekonania.Przekrój [dostep 22.07.2009] 22.Kozłowska-Szczęsna T , Krawczyk B , Kuchcik M , Wpływ środowiska atmosferycznego na zdrowie i życie człowieka , PAN Instytut Geografii i zagospodarowania przestrzennego im. St Leszczyńskiego , 2004 23. https://www.doz.pl/czytelnia/a1587-Lekarstwo na niepogodę[dostep2020-04-13] 24.https://www,tygodnikprzeglad.pl/chorzy-na-pogode[dostęp2020-04-15] 25.https://www.doz.pl/czytelnia/a2769-Naturalne _metody_leczenia_bolu[dostep2020-02-02] 26.https://wyborcza.pl/1,75400,13249330,Łykamy_dwa_miliardy_tabletek_przeciw bolo…[dostęp2020-05-10] 27.Kotlińska-Lemieszek A.,Łuczak J.Analgetyki nieopioidowe i opioidowe stosowane w leczeniu bólu nowotworowego(http://www.czytelniamedyczna.pl/1302,analgetyki- nieopioidowe-i-opioidowe-stosowane-w-leczeniu-bolu-nowotworowego.html).,,Nowa Medycyna-Ból i Opieka Paliatywna: I,sierpień 2000.[dostęp2019-05-13]. 28.Prusiński A.,Miejsce nowoczesnych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) w leczeniu bólów głowy. Medycyna i życie”.5(3), 2012 29.de Walden-Gałuszko K.,Kaptacz A.:Pielęgniarstwo w Opiece Paliatywnej i Hospicyjnej,Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005:s.61-75. 30.Kostkowski W., Herman Z.S. ,Farmakologia,tom 1,Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008 s.45,s.242-245.,s.227 31.Jachowicz R. ,Farmacja Praktyczna,Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010 ,s.250 32.https://apteline.pl/artykuly/najpopularniejsze-na-polskim-rynku-leki-przeciwbólowe [dostep2020-04-26]. 33.Krajnik M.,Żylicz Z.,Polska Medycyna Medica,Warszawa 2003 80 Paliatywna, Wydawnictwo Via 34.Jankowska-Polańska B.,Uchmanowicz I.:Geriatria 2014;8:1-12 35.https://www.mp.pl/bol/wytyczne/186327,leczenie-bolu-u-osob-w-podeszlym-wieku [dostep2020-01-29] 36.Seńczuk W.,Toksykologia,Wydawnictwo Lekarskie PZWL,Warszawa 2002 37.Woroń J.,Bezpieczna Farmakologia;Wydawca CMJ.Kraków 2016;s.17. 38.Nowa Encyklopedia Powszechna PWN,t. 6Warszawa 2000,s.590 39.Vetulani J. ,Uzależnienia Lekowe:mechanizmy neurobiologiczne ipodstawy farmakoterapii.;Wydawnictwo Polskiej Akademii Medycznej ,Kraków 2007,s.8. 40.https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/uzależnienia/91662,uzależnienie - opioidowe[dostęp2020-04-26] 41.Danysz A. ,Farmakologia,PZWL,Warszawa 2000 ;s.21 42.Jarosz M.,Dzieniszewski J.,Uważaj ,co jesz gdy zażywasz leki :Wydawnictwo Lekarskie PZWL,Warszawa 2007,s.9- 11,s.133-135 43.https;//biotechnologia.pl/farmacja/mr-dr-sr-xr-sl-xl-jak-rozwiklac-skrot,15730. 44.Maszke A.W.,Metodologiczne podstawy badań empirycznych ,Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego ,Rzeszów 2004, s.44,s.53 45.Pilch T.,Bauman T.,Zasady badań pedagogicznych,strategie ilościowe i jakościowe,Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001 ,s.36,s43-44,s.71 . 46.Dutkiewicz W.,Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki,Kielce 2001,s.50 47 .Nowak S.,Metodologia badań społecznych,Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa , 2007,s.22-35,s.214. 48.Konarzewski K.,Jak uprawiać badania oświatowe:metodologia praktyczna,Warszawa,cop.2000.ISBN 83-02-07784-4 49.Łobocki M. ,Metody i techniki badań pedagogicznych,Krakow ,2000.ISBN 8388030-87-6 50.Babbie E.:Badania społeczne w praktyce .Warszawa ,2003,ISBN 83-01-14068-2 7.Kocot – Kępska,Dobrogowski J.,Neurologia,znieczulenie regionalne i terapia bólu,2011:239-253. 8.Korzeniowska K. ,Szałek E. ,Ból ,Farmacja Współczesna ,Poznań 2010;3:9-14 9.Hilgier M. Ból przewlekły -problem medyczny i społeczny.Przew Lek 2002;5:6-11 81 10.DienerHCH,Maier Ch. Leczenie bólu .Wrocław:Wydawnictwo Medyczne Urban& Partner;2003 11.Wordliczek J,Dobrogowski J.Leczenie bólu.Warszawa:Wydawnictwo Lekarskie PZWL ;2007 13.Dobrogowski J. ,Wordliczek J. Medycyna bólu .Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2005 15.Domżał TM. Ból przewlekły – problemy kliniczne i terapeutyczne .Polski Przegląd Neurologiczny 2008;4:1-8 16.Przeklasa – Muszyńska A.,Dobrogowski J., Wordliczek J. Patofizjologia bólu ostrego.Terapia 2006;11:6-10 .Rowbotham DJ. Ból przewlekły. Gdańsk :Via Medica;2003 26.Parnowski T. Farmakoterapia u osób w wieku podeszłym. W : Bilikiewicz A., Pużyński S., Robakowski J., Wiórka J. (red). Psychiatria . t 3, Urban & Partner , Wrocław 2005 27. Woroń M,. Dobrogowski J., Wordliczek J.,Kleja J. Leczenie bólu w oparciu o drabinę analgetyczną . Medycyna po dyplomie 2011;08 28.Woroń M.,Dobrogowski J,. Wordliczek J. Trudne sytuacje w leczeniu bólu : działania niepożądane , interakcje , błędy w farmakoterapii bólu , zasady kojarzenia leków przeciwbólowych . Medycyna po dyplomie 2011; 29. Dobrogowski J,. Przeklasa-Muszyńska A,. Woroń J. i wsp. Zasady kojarzenia leków w terapii bólu . Medycyna Paliatywna w praktyce 2007 ; 30. Kostowski W,. Herman Z . Nieopioidowe leki przeciwbólowe , leki stosowane w dnie oraz w leczeniu chorób reumatycznych. Kostowski W. (red) . Podstawy Farmakoterapii . PZWL 2010 31. Kostowski W., Herman Z . Opioidowe leki przeciwbólowe : Kostowski W. (red) Postawy Farmakoterapii . PZWL 2010 82 8.Korzeniowska K. ,Szałek E. ,Ból ,Farmacja Współczesna ,Poznań 2010;3:9-14 9.Hilgier M. Ból przewlekły -problem medyczny i społeczny.Przew Lek 2002;5:6-11 10.DienerHCH,Maier Ch. Leczenie bólu .Wrocław:Wydawnictwo Medyczne Urban& Partner;2003 11.Wordliczek J,Dobrogowski J.Leczenie bólu.Warszawa:Wydawnictwo Lekarskie PZWL ;2007 13.Dobrogowski J. ,Wordliczek J. Medycyna bólu .Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2005 83 15.Domżał TM. Ból przewlekły – problemy kliniczne i terapeutyczne .Polski Przegląd Neurologiczny 2008;4:1-8 16.Przeklasa – Muszyńska A.,Dobrogowski J., Wordliczek J. Patofizjologia bólu ostrego.Terapia 2006;11:6-10 .Rowbotham DJ. Ból przewlekły. Gdańsk :Via Medica;2003 26.Parnowski T. Farmakoterapia u osób w wieku podeszłym. W : Bilikiewicz A., Pużyński S., Robakowski J., Wiórka J. (red). Psychiatria . t 3, Urban & Partner , Wrocław 2005 27. Woroń M,. Dobrogowski J., Wordliczek J.,Kleja J. Leczenie bólu w oparciu o drabinę analgetyczną . Medycyna po dyplomie 2011;08 28.Woroń M.,Dobrogowski J,. Wordliczek J. Trudne sytuacje w leczeniu bólu : działania niepożądane , interakcje , błędy w farmakoterapii bólu , zasady kojarzenia leków przeciwbólowych . Medycyna po dyplomie 2011; 29. Dobrogowski J,. Przeklasa-Muszyńska A,. Woroń J. i wsp. Zasady kojarzenia leków w terapii bólu . Medycyna Paliatywna w praktyce 2007 ; 30. Kostowski W,. Herman Z . Nieopioidowe leki przeciwbólowe , leki stosowane w dnie oraz w leczeniu chorób reumatycznych. W;Kostowski W. (red) . Podstawy Farmakoterapii . PZWL 2010 31. Kostowski W,. Herman Z . Opioidowe leki przeciwbólowe . W: Kostowski W. (red) Postawy Farmakoterapii . PZWL 2010 33.Zajączkowska R. ,Przewodnik leczenia bólu.Leczenie bólu u osób w podeszłym wieku.Kraków 2018 41.Zając J.,Holistyczna Opieka Paliatywna w zaawansowanej fazie choroby 84 nowotworowej,Wydawnictwo BIBLOS,Tarnów 2003,s.88-100. 42.Woroń J. ,Bezpieczna farmakoterapia,CMJ 2016 ,s.6-21 WYKAZ RYCIN I WYKRESÓW Ryciny Ryc. 1. Akupunktura ......................................................................................................... 9 Ryc. 2. Ignipunktura oraz stawianie baniek ...................................................................... 9 Ryc. 3. ............................................................................................................................. 11 Ryc. 4. Proces nocycepcji [wg Wrodliczek J. i Dobrogowski J., 2004] ......................... 12 Ryc. 5. Skale oceny natężenia bólu. ............................................................................... 16 Ryc. 6. Skala słowna (VRS) ........................................................................................... 16 Ryc. 7. Skala Wonga – Bakera [10] ................................................................................ 17 Ryc. 8. Drabina analegtyczna WHO ............................................................................... 28 Ryc. 9. Leki przeciwbólowe ........................................................................................... 29 Wykresy Wykres 1. Rozkład płci respondentów [%] .......... Ошибка! Закладка не определена. Wykres 2. Rozkład wiekowy respondentów [%] .. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 3. Rozkład wykształcenia [%] ................. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 4. Czas przebywania w domu opieki ....... Ошибка! Закладка не определена. Wykres 5. Ocena samopoczucia respondentów [%] .................... Ошибка! Закладка не 85 определена. Wykres 6. Ocena występowania dolegliwości bólowych [%] .... Ошибка! Закладка не определена. Wykres 7 Częstotliwość występowania dolegliwości bólowych [%] ................. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 8 Miejsce odczuwania bólu [%] .............. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 9. Rodzaj odczuwanego bólu [%] ............ Ошибка! Закладка не определена. Wykres 10. Ból w skali VAS deklarowany przez ankietowanych [%] ............... Ошибка! Закладка не определена. Wykres 11. Pora w jakiej występuje ból deklarowana przez ankietowanych [%] .............................................................................. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 12. Konsultowanie leków przez ankietowanych [%] ..... Ошибка! Закладка не определена. Wykres 13. Stosowanie się respondentów do zaleceń lekarza [ %] . Ошибка! Закладка не определена. Wykres 14. Sposób postępowania w przypadku występowania bólu u ankietowanych .............................................................................. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 15. Rodzaje leków przeciwbólowych zażywanych przez ankietowanych .............................................................................. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 16. Rodzaj napoju jakim ankietowani popijają zażywane leki .............. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 17. Skuteczność zażywanych leków deklarowana przez ankietowanych .............................................................................. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 18. Czas w jakim ankietowani odczuwają ulgę po zażyciu leków ........ Ошибка! Закладка не определена. Wykres 19. Znajomość innych sposobów radzenia sobie z bólem ... Ошибка! Закладка не определена. Wykres 20. Stosowanie innych metod łagodzenia bólu deklarowana przez ankietowanych ...................................................... Ошибка! Закладка не определена. Wykres 21. Występowanie skutków ubocznych u respondentów Ошибка! Закладка не определена. Wykres 22. Zachowanie przy zaobserwowanych skutkach ubocznych ............. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 23. Źródło pozyskiwania leków przeciwbólowych ........ Ошибка! Закладка не 86 определена. Wykres 24. Stosowanie innych środków uśmierzających ból i zmiana dawek .. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 25. Poprawa jakości życia po zastosowaniu leków przeciwbólowych .. Ошибка! Закладка не определена. Wykres 26. Świadomość ankietowanych odnośnie zagrożeń jakie niesie przyjmowanie leków przeciwbólowych ....................................... Ошибка! Закладка не определена. ANEKS ANKIETA 87 Szanowni Państwo Zwracam się z uprzejmą prośbą o poświecenie kilku minut na wypełnienie poniższej ankiety. Jest ona przeprowadzona w ramach badań do pracy magisterskiej. Dotyczy stosowania leków przeciwbólowych u mieszkańców Domu Opieki Społecznej. Ankieta jest w pełni anonimowa. Pytania mają charakter jednokrotnego lub wielokrotnego wyboru. Z góry dziękuje za chęci i poświęcony czas. 1. Płeć □ Mężczyzna □ Kobieta 2. Wiek □ 26-45 □ 46-60 □ Powyżej 60 3. Wykształcenie □ Podstawowe □ Zawodowe □ Średnie □ Licencjat □ Wyższe 4. Czas przebywania w Domu Opieki: □ 0-2 □ powyżej 2 □ powyżej 5 □ powyżej 10 5. Jak ocenia Pan/i swój stan zdrowia? □ Bardzo dobrze □ Dobrze □ Średnio 88 □ Źle □ Bardzo Źle 6. Czy odczuwa Pan/i dolegliwości bólowe? □ Tak □ Nie 7. Jeżeli tak, to jak często? □ Raz w tygodniu □ Kilka razy w miesiącu □ Kilka razy w roku □ Rzadziej 8. W jakich częściach ciała jest najczęściej umiejscowiony? (Jeżeli ma on miejscu kilku częściach ciała zaznacz kilka odpowiedzi) □ Głowa □ Gardło □ Zęby □ Brzuch □ Kręgosłup □ Inne 9. Jakie typu odczuwa Pan/i ból? □ Tępy □ Kujący □ Pulsacyjny □ Rwący □ Opasający □ Ciągły □ Jednolity 10. Określ natężenie bólu według skali VAS ; gdzie 0 – oznacza brak bólu, a 10 –najgorszy możliwy ból. □ 0 □ 1 89 □ 2 □ 3 □ 4 □ 5 □ 6 □ 7 □ 8 □ 9 □ 10 11. Pora występowania bólu? □ Dzień □ Noc 12. Czy konsultuje Pan/i dolegliwości bólowe z lekarzem? □ Tak □ Nie 13. Czy stosuje się Pan/i do zaleceń lekarza? □ Tak □ Nie 14. Jak postępuje Pan/i w przypadku pojawienia się bólu? □ Biorę lek przeciwbólowy bez recepty □ Leczę się domowymi sposobami □ Konsultuje się z lekarzem □ Inne…………………………. 15. W przypadku przyjmowania leku – podaj nazwę: □ Paracetamol □ Pyralgin □ Ibuprofen 90 □ Ketonal □ Inne……………………….. 16. Czym popijasz zażywany lek? □ Woda □ Kawa □ Herbata □ Inne 17. Czy zażywana przez Pan/i leki przeciwbólowe działają skutecznie? □ Tak □ Nie □ Nie wiem 18. Po jakim czasie po zażyciu leku przeciwbólowego odczuwa Pan/i poprawę samopoczucia? □ po 1h □ po kilku h □ nie odczuwam 19. Czy znasz inne sposoby radzenia sobie z bólem? □ Tak □ Nie 20. Jakie działania przynoszą Panu/i ulgę w pojawiającym się bólu, np.: □ Spacer □ Sen □ Zimne okłady 91 □ Szklanka kawy □ Ćwiczenia relaksacyjne □ Leki □ Masaż □ Inne 21. Czy kiedykolwiek zauważył Pan/i u siebie skutki uboczne po zastosowaniu leku przeciwbólowego? □ Tak □ Nie □ Nie zwróciłem uwagi □ Trudno powiedzieć 22. Jeśli tak, proszę zaznaczyć co Pan/i zrobił/a w takiej sytuacji? □ Zaprzestałem/am stosowania leku □ Stosowałem/am lek nadal □ Zgłosiłem/am się do lekarza □ Nie dotyczy 23. Od kogo otrzymuje Pan/i leki przeciwbólowe? □ Kupuję sobie sam/a □ Od rodziny □ Od pielęgniarki □ Inne 24. Czy zdarza się, że w celu zmniejszenia dolegliwości bólowych stosujesz substancje inne niż leki przeciwbólowe (alkohol, używki) lub celowo przyjmujesz zbyt duże dawki leków przeciwbólowych? □ Tak □ Nie 25. Czy uważa Pan/i że leki przeciwbólowe poprawiły jakość Pana/i życia? □ Tak □ Nie 92 26. Według Pana/i występują zagrożenia z powodu zażywania leków p/bólowych? □ Tak □ Nie □ Nie wiem 93
