Podręcznik metodyczny Mieczysława Aldona Fenyk Tadeusz Korniak Krystyna Kuszewska Marzena Środa Magdalena Kucewicz Katarzyna Krawczyk Przemysław Kołodziej Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA! Podręcznik ,,Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych” został przygotowany i wydany w ramach projektu pt. „Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i realizowanego przez Uniwersytet WarmińskoMazurski w Olsztynie. Publikacja bezpłatna UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych Podręcznik metodyczny Mieczysława Aldona Fenyk, Tadeusz Korniak, Krystyna Kuszewska, Marzena Środa, Magdalena Kucewicz, Katarzyna Krawczyk, Przemysław Kołodziej Olsztyn 2013 Recenzent podręcznika Prof. dr hab. Maria Dynowska Redakcja dr Mieczysława A. Fenyk, prof. dr hab. Tadeusz Korniak Projekt okładki Krystyna Kuszewska Autor fotografii na okładce Krystyna Kuszewska Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie © Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013 ISBN 978-83-62860-23-4 Wydanie I Wydawca Wydawnictwo Mantis, Olsztyn Druk Zakład poligraficzny Gutgraf, Olsztyn Spis treści Wstęp …………...................................................................................................………… 7 I. Informacje pomocnicze ….........................................................................…………. 7 1. Zasady nazewnictwa naukowego gatunków roślin ……….......................……… 7 2. Źródła aktualnej wiedzy o gatunkach ….....................................................…….. 9 3. Podstawowe informacje o budowie morfologicznej roślin …............................. 10 4. Słowniczek terminów morfologicznych .........................................................… 17 5. Podstawowe informacje dotyczące zbioru roślin i sporządzania zielnika …..… 20 6. Literatura ……………….............................................................................…… 22 II. Lokalizacja stanowisk do zajęć terenowych …........................................................ 23 III. Alfabetyczna lista taksonów – Wybrane cenne rośliny, występujące w północnowschodniej Polsce ………..............................................................................…….. 24 IV. 1. Porównanie cech roślin z klasy jedno- i dwuliściennych …………....................… 37 IV. 2. Rozpoznawanie roślin na poziomie klas i rodzin – przewodnik obrazkowy …...… 40 V. Podstawowe cechy diagnostyczne charakterystyczne dla wybranych rodzin roślin jedno- i dwuliściennych …....................................................................................... 57 VI. Gatunki reprezentujące różne typy siedlisk północno-wschodniej Polski …........... 61 1. Charakterystyka głównych typów siedlisk występujących w północno-wschodniej Polsce …...............................................................................................….. 61 1.1. Zbiorowiska leśne ……......................................................................…….. 61 1.2. Zbiorowiska torfowisk …........................................................................…. 62 1.3. Zbiorowiska szuwarów i wodne ….............................................................. 62 1.4. Zbiorowiska łąk i pastwisk …...................................................................... 63 1.5. Zbiorowiska synantropijne (segetalne i ruderalne) ..................................... 63 2. Rośliny lasów liściastych (grąd, łęg, ols) ............................................................ 64 3. Rośliny borów sosnowych i mieszanych ............................................................ 69 4. Rośliny torfowisk (wysokich i przejściowych) ................................................. 72 5. Rośliny szuwarów i wybrane rośliny wodne ...................................................... 73 6. Rośliny łąk i pastwisk ......................................................................................... 75 7. Rośliny siedlisk ruderalnych i segetalnych ........................................................ 80 VII. Rozpoznawanie wybranych gatunków mszaków .................................................... 85 VIII. Rozpoznawanie wybranych gatunków paprotników ............................................... 95 IX. Rozpoznawanie drzew, krzewów i krzewinek ......................................................... 98 X. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy dwuliściennych ....................................... 119 XI. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy jednoliściennych ..................................... 187 XII. Inne rośliny jednoliścienne .................................................................................... 215 Wstęp Przewodnik do zajęć terenowych z botaniki jest adresowany do studentów biologii, ochrony środowiska i leśnictwa. Treści w nim zawarte pomogą w praktycznym przyswojeniu materiału z botaniki, a w szczególności z systematyki roślin wyższych. Przewodnik nie jest kluczem do oznaczania gatunków, stanowi tylko przegląd taksonów najpospolitszych, które poznają studenci w trakcie zajęć terenowych. Zamieszczone ilustracje i krótkie opisy najbardziej istotnych i charakterystycznych cech diagnostycznych pozwolą zapoznać się z wyglądem ponad 200 gatunków, a następnie ich rozpoznaniem w naturze. Wcześniejsze przygotowanie teoretyczne z morfologii roślin, a także rozdziały wstępne są niezbędne do dokonania właściwej identyfikacji poszczególnych gatunków. Należy jednak pamiętać, że przewodnik zawiera opisy tylko niewielkiej liczby mszaków, paprotników i roślin nasiennych, które spotykamy w naszym otoczeniu. Ich szybkie i łatwe rozpoznanie na podstawie rysunków, nie w każdym przypadku może okazać się możliwe, bądź nie w pełni wiarygodne. Bardziej szczegółowe i wiarygodne zapoznanie się ze światem roślin umożliwia oznaczanie za pomocą odpowiednich kluczy. Nazwy dla mszaków i paprotników podano według Wójcik (2007). Nomenklaturę roślin naczyniowych przyjęto za Mirkiem (2002). I. Informacje pomocnicze 1. Zasady nazewnictwa naukowego gatunków roślin Pierwsze zasady nazewnictwa botanicznego ustalił Karol Linneusz w połowie XVIII w., następnie były one modyfikowane podczas Międzynarodowych Kongresów Botanicznych. Obecnie obowiązującym zbiorem zasad nomenklaturycznych jest tzw. „Kod Wiedeński” (ang. „Vienna Code”; pełna nazwa: „International Rules of Botanical Nomenclature, Vienna Code”) z 2005 roku. W najbliższym czasie zmieni go zbiór zasad ustalony na ostatnim Kongresie Botanicznym, który odbył się w lipcu 2011 roku w Melbourne („International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants – Melbourne Code” (2012). Zasady tworzenia nazw odmian roślin uprawnych regulowane są natomiast przez „Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Roślin Uprawnych”. Głównym celem kodyfikacji nazewnictwa botanicznego jest ujednolicenie na całym świecie nazw taksonów, co pozwala uniknąć nieporozumień i pomyłek wynikających ze stosowania różnych nazw gatunków w różnych regionach świata. Dodatkowo, zbiór zasad nomenklaturycznych odnosi się do ustaleń gramatycznych i stylistycznych. Nazwy naukowe gatunków, niezależnie od ich pochodzenia, to nazwy łacińskie, a podstawą ich uznania jest ważność opublikowania w publikacji naukowej (np. dla roślin naczyniowych, torfowców, wątrobowców oraz znacznej części glonów i grzybów za prawidłowe uznaje się nazwy powstałe od 1 maja 1753 roku, tj. wraz z opublikowaniem „Species Plantarum” Karola Linneusza). Nazwy naukowe wyróżnia się kursywą. Naukowa nazwa gatunku składa się z dwóch członów, nazwy rodzajowej i nazwy gatunkowej. Nazwa rodzajowa (np. Acer) jest rzeczownikiem w pierwszym przypadku liczby pojedynczej i pisana jest zawsze dużą literą. Nazwy rodzajowe zazwyczaj pochodzą od nazw starorzymskich i starogreckich, rzadziej od nazw języków nowożytnych. W obu przypadkach stosuje się do nich zasady gramatyki łacińskiej. Drugi człon nazwy (epitet gatunkowy) ma postać przydawki rzeczownikowej lub przymiotnika i zawsze pisany jest małą literą, nawet gdy utworzony został od nazwiska. Nazwy łacińskie pisze się kursywą, pozostałe elementy nazwy (np. nazwiska autora, nazwa polska) piszemy normalną czcionką. Przy nazwie naukowej gatunków podawana jest, w wersji skróconej, informacja o jej autorze lub autorach. Takie wskazanie nazywane jest „cytowaniem”. Umożliwia to jednoznaczne określenie znaczenia danej nazwy, gdyż często zdarzało się, że te same nazwy były używane w różnych kombinacjach i różnym znaczeniu. W celu uniknięcia nieporozumień oraz ujednolicenia zapisów, jako źródło skrótów, kodeks nomenklatoryczny rekomenduje publikację pt. „Authors of plant names” (Brummitt, Powell 1992), natomiast ze źródeł elektronicznych „International Plant Names Index”. Podstawowym kryterium w uznaniu autora nazwy naukowej jest nie tylko jej pierwsze opublikowanie, ale także opisanie taksonu. Jeżeli nazwa została opublikowana jako pierwsza przez jednego autora, a opisana przez innego, to wtedy podaje się nazwisko tego drugiego lub poprzedzone jest nazwiskiem pierwszego i łacińskim przyimkiem „ex” (np. Oxytropis halleri Bunge ex W. D. J. Koch = Oxytropis halleri Bunge.). Jeżeli nazwa naukowa ma dwóch autorów, podaje się skróty obu nazwisk połączonych łacińskim spójnikiem „et” lub znakiem pisarskim & (np. Cuscuta trifolii Bab. & Gibson) . W przypadku kilku autorów, podaje się pierwszego z dopiskiem „et al.” lub „& al.”. Jeżeli gatunek, w wyniku zmiany ujęcia systematycznego, zostaje podzielony to jego część, której dotyczy dotychczasowe ujęcie nomenklaturyczne, zachowuje niezmienioną nazwę i autora, natomiast w części nowo powstałej, dla podkreślenia zmiany, po nazwisku autora nazwy taksonu dodaje się skrót „emend. (od słowa „emendavit) i nazwisko autora poprawki (np. Mentha spicata L. emend. Huds). Każdy gatunek to zbiór osobników, który zachowuje swoje cechy przy rozmnażaniu generatywnym. W obrębie każdej populacji obserwuje się większą lub mniejszą zmienność wewnątrzgatunkową cech drugorzędowych. W przypadku istotnego odstępstwa cech od wzorca typowego dla gatunku wyróżnia się niższe jednostki taksonomiczne, np. podgatunki (łac. subspecies), odmiany botaniczne (łac. varietas) czy odmiany uprawne – kultywary (łac. cultus = uprawny + varietas = odmiana). Tworzenie nazw kultywarów, jak wcześniej wspomniano, jest regulowane przepisami „Międzynarodowego Kongresu Nomenklatury Roślin Uprawnych”. Nazwy odmian uprawnych muszą pochodzić z języków nowożytnych, nie mogą być nazwą koloru czy innej rośliny. Wyjątek stanowią nazwy kultywarów, wprowadzone przed 1959 rokiem, kiedy kodeks wprowadzono. Nazwy kultywarów pisze się zwykłą czcionką, dużą literą i ujmuje w pojedynczy cudzysłów oraz umieszcza bezpośrednio po nazwie botanicznej (np. Viburnum opulus ‘Roseum’). Jeżeli nie można zaliczyć nazwy odmiany do konkretnego gatunku, albo gdy jest on mieszańcem o trudnym do ustalenia rodowodzie, nazwę kultywaru umieszcza się bezpośrednio po nazwie rodzajowej (np. Clematis ‘The President’). W nazwach mieszańców międzygatunkowych pomiędzy nazwą rodzajową i gatunkową umieszcza się znak x, np. Clematis xdurandii, powstały ze skrzyżowania Clematis integrifolia i Clematis lanuginosa. 2. Źródła aktualnej wiedzy o gatunkach Wiedza na temat gatunków roślin zasiedlających terytorium Polski była przez wieki szczątkowa. Flora naszego kraju została dokładnie poznana i opisana dopiero w XX wieku. Pierwszym opracowaniem było dzieło pod redakcją Mariana Raciborskiego „Flora polska” tom I, które było wydawane przez dziesiątki lat (1919–1980). Pierwszy klucz do oznaczania roślin pt. „Rośliny polskie” autorstwa wybitnych polskich botaników: Władysława Szafera, Stanisława Kulczyńskiego i Bogumiła Pawłowskiego pochodzi z 1924 roku. Jego drugie wydanie ukazało się w 1953 roku (Szafer, Kulczyński, Pawłowski 1953). Tylko ono obejmuje aktualne granice Polski. Opracowaniem, które dostarczyło znacznie więcej danych na temat flory naszego kraju, a zwłaszcza nazewnictwa oraz liczby gatunków rodzimych i aklimatyzowanych, była „Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski” (Mirek i in. 1995) i jej kolejne wydanie z 2002 roku pod redakcją Zbigniewa Mirka (Mirek 2002). Kluczem najszerzej ujmującym florę naszego kraju jest wydany w 1998 roku „Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej” Lucjana Rutkowskiego. Bardzo szczegółowych informacji na temat rozmieszczenia gatunków na obszarze Polski dostarcza system kartograficzny ewidencji rozmieszczenia gatunków ATPOL (ang. Atlas of Poland). Metoda ta została opracowana i udostępniona przez Instytut Botaniki im. Władysława Szafera PAN w Krakowie. Kartogram stanowi siatkę pól o wymiarach 10x10 km, które następnie są zestawione w 44 duże kwadraty o bokach 100x100 km. W sumie, w granicach Polski znajduje się 3 137 podstawowych pól kartogramu, w których zawarta jest informacja o obecności lub braku w jego granicach danego gatunku. Zwieńczeniem 28-letniej pracy polskich botaników jest opracowanie pod redakcją Adama Zająca z 2001 roku, pt. „Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce” (Zając 2001). Atlas ten oparty jest na imponującej liczbie około 4,5 mln dat florystycznych. Prezentuje on rozmieszczenie około 90% składników polskiej flory. Około 400 map taksonów trudnych i krytycznych opracowali osobno specjaliści, opierając się na rewizji materiałów zielnikowych tych taksonów. Dla około 20% gatunków przedstawiono na mapach stanowiska współczesne i historyczne. Aktualnych informacji na temat stanu zachowania i zagrożeń na jakie narażone są gatunki roślin w naszym kraju dostarcza opracowanie pt. „Polska czerwona księga roślin”. Pierwsze książkowe wydanie polskiej czerwonej księgi roślin ukazało się w 1993 roku. Zawiera opisy 206 taksonów, w tym 34 wymarłych. Drugie wydanie ukazało się w 2001 roku i objęło już 296 taksonów. Liczba ta stanowi 58% gatunków zagrożonych w naszej florze oraz 15% gatunków flory roślin naczyniowych Polski. Ochrona gatunkowa w Polsce ma długą historię, za jej początki uważa się przepisy chroniące cisa, które obowiązywały już w średniowieczu. W 1946 roku wydano pierwsze rozporządzenie o ochronie gatunkowej, którą objęto 110 gatunków roślin. Przepisy te zostały zastąpione nowym rozporządzeniem w 1957 roku. W latach późniejszych lista ta była wielokrotnie modyfikowana. Zmieniała się zarówno lista gatunków prawnie chronionych, jak i podstawy prawne ochrony gatunkowej. Najnowsze Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej roślin z dnia 5 stycznia 2012 roku opublikowane zostało 20 stycznia 2012 roku. (Dz.U. poz. 81). Rozporządzenie to na podstawie art. 48 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody określa w załącznikach gatunki chronione objęte ochroną ścisłą (całkowitą), ochroną częściową i wymagające ustalenia stref ochronnych. Rozporządzenie to zawiera także wykaz zakazów i wyjątków od nich oraz sposoby ochrony. 3. Podstawowe informacje o budowie morfologicznej roślin Korzeń – organ (zazwyczaj podziemny) pozbawiony liści i mocujący roślinę w podłożu. Odpowiada za pobieranie wody i soli mineralnych, może również pełnić funkcję organu magazynującego lub służyć do rozmnażania wegetatywnego. U dwuliściennych korzeń zarodkowy dominuje przez całe życie rośliny- wytworzony w ten sposób system korzeniowy nazywamy palowym. U jednoliściennych korzeń zarodkowy (główny) szybko zamiera a jego funkcję przejmują korzenie przybyszowe, wyrastające z nasady pędu tworząc system wiązkowy. Korzenie przybyszowe mogą wyrastać również na pędach nadziemnych, kłączach czy cebulach (Ryc. 1). a b c d Ryc. 1. Korzeń: a – system korzeniowy palowy, b – system korzeniowy wiązkowy, c, d – korzenie spichrzowe Pęd – typowy stanowi nadziemną część rośliny. Składa się z łodygi i osadzonych na niej liści. Wyróżnia się pęd główny i pędy boczne. Pędy mogą być pojedyncze lub rozgałęziać się: monopodialnie, sympodialnie, dychotomicznie lub pseudodychotomicznie (Ryc. 2). Pędy mogą być prosto wzniesione, pokładać się, płożyć, wić wokół lub czepiać podpór. Przystosowując się do różnych warunków życia ulegają wielu modyfikacjom (Ryc. 3). Liście wyrastają na łodydze w miejscach zwanych węzłami, natomiast miejsca pomiędzy nimi nazywa się międzywęźlami. Wzrost pędu głównego i jego odgałęzień przebiega w różnym tempie, w wyniku czego powstają pędy o różnej długości, te o wydłużonych odstępach między węzłami nazywamy długopędami, natomiast o krótkich międzywęźlach krótkopędami. 10 a b c d Ryc. 2. Rozgałęzienia pędu: a – monopodialne, b – sympodialne, c – dychotomiczne, d – pseudodychotomiczne c b a f e d Ryc. 3. wybrane modyfikacje pędu: a – rozłogi, b – ciernie, c – wąsy, d – bulwy, e – cebula, f – kłącze a b c d Ryc. 4. Kształt łodygi: a – spłaszczona, b – kanciasta, c – żeberkowana, d – oskrzydlona 11 a b f k c d h g l ł e m i n j o p Ryc. 5. Liść i jego modyfikacje: a, b, c – pochwy liściowe (a – traw, b – baldaszkowatych, c – gatka rdestowatych; d – liść siedzący, e – obejmujący łodygę, f - przerośnięty, g – liście zrośnięte nasadą, h – liść zbiegający po łodydze, i – liść szpilkowy, j – wąs liściowy, k – przylistki; l, ł – języczek i uszka u traw; unerwienie liści: m – widlaste (dychotomiczne), n, o – siatkowe (n – dłoniaste, o – pierzaste), p – równoległe Łodyga – zazwyczaj jest obła, często jednak przybiera różny kształt, który jest charakterystyczny dla gatunku, rodzaju lub rodziny, może być m.in.: spłaszczona, kanciasta, żeberkowana, oskrzydlona (Ryc. 4), wewnątrz pełna lub pusta, na zewnątrz naga lub owłosiona. Liść – pełni głównie funkcję asymilacyjną, może również magazynować substancje zapasowe lub ochraniać inne organy. Typowy liść zróżnicowany jest na blaszkę, ogonek i nasadę. Niekiedy ulega modyfikacjom wytwarzając pochwy, przylistki, wąsy itp. (Ryc. 5). Ważnym elementem składowym liścia jest użyłkowanie (nerwacja). Liście mogą być jednożyłkowe (skrzypy i niektóre nagozalążkowe) lub wielożyłkowe. Nerwy mogą krzyżować się i układać względem siebie w różny sposób tworząc systemy unerwienia: widlaste (paprotniki i niektóre nagozalążkowe), siatkowe – dłoniaste lub pierzaste (dwuliścienne) oraz równoległe (jednoliścienne – Ryc. 5). 12 j A B a b c a D F b b c g c b a a f e d c d e C d e d f g h i j G a k i h a b E b a c d e c d b c f g Ryc. 6. Blaszka liściowa, osadzenie liści na pędzie: A) kształt blaszki liściowej: a – igiełkowaty, b – równowąski, c – lancetowaty, d – klinowaty, e – jajowaty, f – odwrotniejajowaty, g – eliptyczny, h – sercowaty, i – strzałkowaty, j – nerkowaty, k – tarczowaty; B) szczyt blaszki liściowej: a – zaostrzony, b – zaokrąglony, c – zakończony kończykiem, d – wycięty; C) nasada blaszki liśćiowej: a – klinowata, b – zaokrąglona, c – sercowata, d – strzałkowata; D) wcięcie blaszki liściowej: a – pierzastowrębny, b – pierzastoklapowany, c – pierzastosieczny; E) osadzenie liści na pędzie: a – skrętoległe, b – naprzeciwległe, c – okółkowe; F) brzeg blszki liściowej: a – cały, b – falisty, c – piłkowany, d – podwójnie piłkowany, e – karbowany, f – podwójnie karbowany, g – ząbkowany, h – podwójnie ząbkowany, i – orzęsiony, j – kolczasty; G) typy owłosienia: a – szczecinkowate, b – wełniste, c – kutnerowate, d – kolczaste, e – gruczołkowate, f – gwiazdkowate, g – tarczowate Blaszka liściowa może przybierać różne kształty: od igiełkowatego do okrągłego. Zróżnicowany jest również kształt nasady i szczytu blaszki liściowej. Brzeg blaszki liściowej może być cały lub w różny sposób urzeźbiony, a sama blaszka mniej lub bardziej wcięta lub cała. Powierzchnia liścia może być naga lub w całości albo częściowo pokryta różnego rodzaju włoskami (Ryc. 6). Niektóre liście pozbawione są ogonka, wówczas mówi się o liściach siedzących lub zbiegających czy obejmujących łodygę (Ryc. 5). 13 Pojawiające się kolejno na roślinie liście, zwłaszcza te najwcześniejsze i najpóźniejsze (najwyżej położone), różnią się od pozostałych kształtem i wielkością, szczególnie dotyczy to liści przykwiatowych (Ryc. 7). Ryc. 7. Liście przykwiatowe Liście składające się z jednej blaszki liściowej nazywamy pojedynczymi, natomiast składające się z kilku pojedynczych listków osadzonych na wspólnej osi (osadce) złożonymi. W zależności od liczby listków w liściu oraz ich ułożenia wyróżniamy liście trójlistkowe, dłoniasto- i pierzastozłożone (Ryc. 8). a b c d e Ryc. 8. Liście złożone: a – trójlistkowy, b – dłoniastozłożony, c – parzystopierzastozłożony, d – nieparzystopierzastozłożony, e – podwójnie nieparzystopierzastozłożony Kwiat – jest organem typowym dla roślin nasiennych, powstaje z przekształconego, skróconego pędu służącego do rozmnażania generatywnego, w wyniku którego powstaje nasienie i owoc (Ryc. 9). Ryc. 9. Schemat budowy kwiatu 14 Kwiatostan – stanowi specjalny odcinek pędu (oś kwiatostanu – osadka, osadnik) z przynajmniej kilkoma kwiatami. W zależności od sposobu rozgałęziania się pędu kwiatostanowego oraz sposobu osadzenia kwiatów kwiatostany przybierają różną postać (Ryc. 10). A a b c d e f h i g j k l B a b c d Ryc. 10. Kwiatostany: A) groniaste (monopodialne): a – grono, b – baldachogrono, c – kłos prosty, d – kolba, e – kotka (bazia), f – wiecha prosta, g – baldach, h – główka, i – koszyczek, j – wiecha złożona, k – baldach złożony, l – kłos złożony; B) wierzchotkowe (sympodialne): a – wierzchotka dwuramienna, b – wierzchotka wieloramienna, c – sierpik, d – wachlarzyk 15 Owoc – jest tworem charakterystycznym dla okrytonasiennych, w jego powstawaniu bierze udział zalążnia słupka, a niekiedy i inne elementy kwiatu. Typowy owoc składa się z owocni, powstałej ze ścian zalążni oraz nasienia lub nasion. W zależności od rodzaju zalążni owoce dzielimy na suche i mięsiste. Jeżeli w powstawaniu owocu bierze udział wiele słupków jednego kwiatu powstaje owoc zbiorowy, natomiast ze zrośnięcia się ze sobą kilku kwiatów z kwiatostanu powstaje owocostan. Kiedy w budowie owocu uczestniczy dno kwiatowe, powstaje owoc szupinkowy (pozorny) – Ryc. 11. A a b c d e c d e f f g B a b g h i C a b c D a b c d Ryc. 11. Typy owoców: A) owoce suche pękające: a – mieszek, b – strąk, c – łuszczyna, d – łuszczynka, e – puszka, f, g – torebka; B) owoce suche niepękające: a, b, c, d – orzeszek, e, f – rozłupnia, g,h – niełupka, i – ziarniak; C) owoce mięsiste: a – pestkowiec, b, c – jagoda; D) owoce zbiorowe (złożone): a – wieloorzeszkowy, b – wielopestkowcowy, c – wieloorzeszkowy (szupinkowy), d – wielomieszkowy (szupinkowy) 16 4. Słowniczek terminów morfologicznych Baldach prosty – kwiatostan groniasty o skróconej osi, kwiatach wyrastających prawie z tego samego miejsca, osadzonych na szypułach podobnej długości. Baldachogrono – kwiatostan groniasty o kwiatach wyrastających w różnych miejscach osi głównej, szypułach różnej długości, dorastających do tego samego poziomu. Baldaszek – mały baldach stanowiący część baldachu złożonego. Brodawka – mała ziarenkowata wypukłość na powierzchni liścia , pędu lub korzenia. Bulwa – kuliste lub podłużne zgrubienie podziemnego pędu lub korzenia. Bulwka – łatwo odpadające, niewielkie, kuliste zgrubienie, wyrastające w pachwinie liściowej lub kwiatostanie, służące do rozmnażania wegetatywnego. Cebula – zmodyfikowany pęd podziemny o silnie skróconej łodydze i mięsistych liściach. Cierń – kłujący zmodyfikowany pęd, liść, przylistek lub kwiatostan. Długopęd – pęd rośliny drzewiastej odznaczający się szybkim wzrostem, wydłużonymi międzywęźlami, na którym występują pojedynczo liście, rzadziej kwiaty, por. z krótkopęd. Dno kwiatowe – rozszerzony szczyt szypułki kwiatowej, na której osadzone są elementy kwiatu. Endokarp – wewnętrzna warstwa owocni, często ulegająca stwardnieniu tworząc pestkę otaczającą nasienie. Gatka – błoniasta pochewka obejmująca łodygę u nasady liścia (rodzina rdestowatych – Polygonaceae). Głąbik – pozbawiona liści łodyżka wyrastająca wprost z kłącza lub szyi korzeniowej. Główka – kwiatostan groniasty o silnie skróconej osi oraz gęsto osadzonych siedzących lub krótkoszypułowych kwiatach. Grono – kwiatostan groniasty o wydłużonej, pojedynczej osi i wyrastających z niej kwiatach na szypułach. Gruczoł, gruczołek – organ wydzielniczy zazwyczaj w postaci pęcherzyka, często na szczycie włoska (włosek gruczołowaty). Hypancjum – silnie wgłębione lub o wąskiej gardzieli dno kwiatowe z ukrytymi wewnątrz zalążniami słupków. Jagoda – owoc mięsisty z ukrytymi wewnątrz licznymi nasionami, które otacza twarda łupina. Języczek – błoniasty twór występujący u traw i turzyc na pograniczu blaszki i pochwy liściowej. Karpofor – trzonek wynoszący słupek, potem owoc ponad nasadę innych części kwiatu. Kielich – zewnętrzna część kwiatu składająca się z zielonych zazwyczaj działek i różniących się od nich płatków korony, rzadziej stanowi jedyny element okwiatu. Kieliszek – dodatkowy element okwiatu umieszczony poniżej działek kielicha. Kłącze – wydłużony, zazwyczaj podziemny pęd zmodyfikowany, ze zredukowanymi łuskowatymi liśćmi Kłębik – mały, zbity kwiatostan wierzchotkowaty. Kłos – kwiatostan groniasty o siedzących kwiatach umieszczonych na wydłużonej osi. Kłosek – mały kłos, złożony z jednego, kilku lub kilkunastu kwiatów otoczonych dwoma plewami. 17 Kolanko – zgrubiały węzeł źdźbła traw. Kolba – kwiatostan groniasty o silnie zgrubiałej osi i siedzących kwiatach ustawionych na niej spiralnie, występuje np. u kukurydzy. Kolec – ostro zakończony wytwór skórki lub kory, por. z cierń. Kończyk – niewielki wyrostek na szczycie liścia lub osi liściowej liścia złożonego. Korona – wewnętrzna części okwiatu złożona z wolnych lub zrośniętych płatków. Koszyczek – kwiatostan groniasty o silnie rozszerzonym dnie (osadniku), z osadzonymi na nim, siedzącymi kwiatami, otoczonym wielolistkową okrywą. Występuje w rodzinie astrowatych (Asteraceae). Kotka (bazia) – odmiana kwiatostanu typu kłos, o wiotkiej, przewieszającej się osi. Występuje np. u wierz, topól. Krótkopęd – pęd o silnie skróconych odstępach między węzłami, por. z długopęd. Kwiat – skrócony pęd z przekształconymi liśćmi, służący do wytwarzania owoców i nasion: – dolny – ze słupkiem górnym i pozostałymi elementami kwiatu osadzonymi poniżej zalążni słupka, – górny – ze słupkiem dolnym, obrośniętym przez dno kwiatowe i pozostałymi elementami kwiatu osadzonymi powyżej zalążni słupka, – grzbiecisty – posiadający tylko 1 płaszczyznę symetrii, np. kwiat motylkowy lub wargowy, – języczkowy (-aty) – o symetrii grzbiecistej ze zrośniętą koroną w taśmowaty, pojedynczy płatek, – motylkowaty (-owy) – o symetrii grzbiecistej, płatkach korony zróżnicowanych na 1górny żagielek, 2 boczne skrzydełka i 2 dolne tworzące łódeczkę, – promienisty – posiadający przynajmniej 2 płaszczyzny symetrii, – wargowy – o symetrii grzbiecistej, o zrosłopłatkowej koronie, podzielonej głębokimi wcięcimi na dwie różne części zwane wargami, górnej powstałej ze zrośnięcia 2 płatków i dolnej zrośniętej z 3 płatków. Kwiatostan – pęd kwiatonośny przynajmniej z 2 kwiatami. Listek – część składowa liścia złożonego, osadzona na wspólnej osi liścia. Łuska – twór powstały z przekształcenia liścia, rzadziej epidermy. Łuszczyna – owoc pojedynczy, suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia 2 owocolistków, posiadający wewnątrz „fałszywą” przegrodę, powstałą w wyniku bujania owocolistków, 3–5 razy długa jak szeroka. Łuszczynka – jak łuszczyna, lecz do 3 razy tak długa jak szeroka. Mezokarp – środkowa warstwa owocni, ze względu na sposób wykształcenia wyróżnia się owoce soczyste (mezokarp gruby mięsisty, tworzony przez miękisz) lub suche (mezokarp suchy i cienki). Mieszek – owoc pojedynczy, suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia się jednego owocolistka, otwierający się wzdłuż miejsca zrośnięcia. Międzywęźle – część łodygi pomiędzy dwoma węzłami. Miodnik – organ wydzielający nektar. Nerwy (żyłki) – miejsce przebiegu wiązek naczyniowo-sitowych na powierzchni liścia. Nerwacja – sposób i układ rozmieszczenia nerwów na powierzchni liścia. 18 Niełupka – owoc suchy niepękający, jednonasienny, o skórzastej owocni, która luźno otacza nasienie. Okwiat – płonne części kwiatu składające się z wolnych lub zrośniętych płatków i kielicha. – podwójny – zróżnicowany na kielich i koronę, – pojedynczy – niezróżnicowany. Orzech – jednonasienny owoc suchy niepękający o stwardniałej owocni, podobny do niełupki, zazwyczaj od niej większy. Orzeszek – mały orzech. Osadnik kwiatostanu – rozszerzony szczyt szypuły kwiatostanu, na której osadzone są elementy kwiatostanu. Osklepki – łuskowate wyrostki zamykające wylot gardzieli korony, występuje u niektórych szorstkolistnych (Boraginaceae). Ostroga – zamknięty na końcu, walcowaty wyrostek u nasady płatka korony, działki kielicha lub listka miodnikowego. Ość – włosowaty, sztywny wyrostek na szczycie plewki lub liścia. Owoc – organ u okrytozalążkowych, powstający z zalążni słupka, zawierający wewnątrz nasiono bądź nasiona i osłaniający je. Owocnia – ściana owocu powstała ze ścian zalążni. Owocolistek (-ki) – element (-y) słupka kwiatu, który (-re) po zrośnięciu tworzą słupek. Owocostan – owoc (skupienie owoców) powstały z przekształcenia całego kwiatostanu. Paznokieć – silnie zwężona część nasadowa (dolna) płatka korony, występuje np. u niektórych goździkowatych (Caryophyllaceae). Pączek – zawiązek pędu. Pestkowiec (pestczak) – owoc pojedynczy z mięsistym mezokarpem i twardym endokarpem (pestką). Plewinka – łuska występująca u podstawy kwiatu na dnie koszyczka u astrowatych (Asteraceae). Plewki – małe listki u podstawy kwiatu traw. Plewy – małe listki u podstawy kłoska traw. Pochwa liściowa – nasadowa, często rozszerzona i obejmująca łodygę, część liścia. Podsadka – listek, z którego pachwiny wyrasta kwiatostan lub jego część. Pokrywki – przysadki (małe listki) występujące u podstawy baldaszka w kwiatostanie baldaszkowatych (Apiaceae). Pokrywy – przysadki występujące u podstawy baldachu złożonego baldaszkowatych. Przykoronek – łuski występujące na granicy, gdzie blaszka płatka korony przechodzi w paznokieć. Pełni funkcję powabni i ochrania elementy rozrodcze kwiatu. Występuje np. u goździkowatych (Caryophyllaceae). Przylistki – zazwyczaj niewielkie wyrostki u nasady ogonka liściowego. Przysadka – liść, z którego pachwiny wyrasta kwiat. Rozłogi – wydłużone i płożące się pod lub nad ziemią pędy. Rozłupki – elementy owocu typu rozłupnia, na jakie rozpada się on po dojrzeniu. Rozmnóżka – patrz bulwka. Rozeta (różyczka) liściowa – skupienie równomiernie rozmieszczonych liści odziomkowych. 19 Sierpik – jednoramienny kwiatostan wierzchotkowy, kwiaty widziane z góry układają się w jednej linii. Kwiaty kwitną od środka na zewnątrz. Bardzo podobny do niego jest skrętek, którego kwiaty widziane z góry kwiatostanu układają się zygzakowato. Skrętek – patrz sierpik. Skrzydlak – oskrzydlony orzeszek lub rozłupka, występuje np. u klonów. Strąk – owoc pojedynczy,suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia się 1 owocolistka, pękający wzdłuż szwu zrośnięcia i linii grzbietowej. Zalążek – żeński organ w którym rozwija się woreczek zalążkowy z komórką jajową, a po jej zapłodnieniu zarodek, a następnie nasiono. Zalążnia – dolna część słupka zawierająca zalążki. Zarodnia – organ rozmnażania bezpłciowego roślin zarodnikowych, w którym powstają haploidalne zarodniki. Zarodnik – jednokomórkowy twór powstający w zarodniach roślin zarodnikowych. Zawijka – skórny wyrostek spodniej strony liścia paproci, okrywający kupki zarodni (skupienie zarodni). Ziarniak – owoc pojedynczy, suchy, niepękający, którego owocnia zrasta się z pojedynczym nasieniem. Źdźbło – łodyga traw. 5. Podstawowe informacje dotyczące zbioru roślin i sporządzania zielnika Prowadząc różnorodne botaniczne, a zwłaszcza florystyczne badania terenowe, często sporządza się zielnik. Zwykle zbiera się nieznane gatunki, w celu późniejszego ich zidentyfikowania przy pomocy odpowiednich kluczy. Zielnik ma także dokumentować występowanie gatunku na danym terenie; obecnie tę rolę może spełniać dobrze wykonana fotografia. Poprawnie zebrany, oznaczony i opisany materiał roślinny włącza się do zielnika naukowego albo dydaktycznego. Każdy z nich może mieć charakter taksonomiczny lub morfologiczny, chociaż ten ostatni najczęściej ilustruje morfologię organów roślinnych oraz ich modyfikacje, bądź przedstawia charakterystyczne gatunki z wybranych rodzin lub siedlisk. Zbierając materiały do zielnika, należy uwzględniać zasady ochrony przyrody i ochrony gatunkowej roślin, pamiętać o poszanowaniu prywatnej własności terenu, a szczególnie uwzględniać właściwości uczulające wydzielin roślinnych. Do zielnika wybieramy okazy typowe dla danej populacji, w fazie generatywnej (zwłaszcza kwitnące), zdrowe, nie uszkodzone żerowaniem owadów, pomijając okazy usychające lub zwiędnięte. Rośliny zielne o mniejszych rozmiarach zbieramy i suszymy w całości. Większe można zgiąć, pociąć na części albo zebrać z nich tylko fragmenty istotne dla identyfikacji gatunku (np. liście odziomkowe + środkowa część łodygi z liściem + szczyt pędu z kwiatami/owocami). W przypadku drzew i krzewów ścinamy sekatorem boczne gałązki z liśćmi, kwiatami/owocami; pędy odroślowe często wyglądają nietypowo, dlatego je pomijamy. Jeżeli nie znamy zbieranego gatunku, warto zapisać w notatniku dodatkowe informacje przydatne przy jego oznaczaniu, np. wysokość, pokrój, sposób wzrostu (kępowy, rozłogowy) i te cechy, które po zasuszeniu są trudne lub niemożliwe do stwierdzenia, np. zapach, wydzielanie soku mlecznego czy szczegóły barwy kwiatów. Warto wykonać fotografię całej rośliny lub jej ważnych diagnostycznie organów, np. kwiatów. Wskazane jest 20 również zebranie i zasuszenie oddzielnie paru kwiatów lub owoców przeznaczonych tylko do oznaczania. Jednego dnia najlepiej zbierać niewiele roślin, ponieważ dalszy sposób postępowania z nimi jest pracochłonny. Okazy szybko więdnące powinno się od razu po zbiorze, jeszcze w terenie, starannie rozłożyć na zwykłym, dobrze chłonącym wilgoć papierze gazetowym, nadając im w miarę naturalny wygląd. Uprzednio, rośliny należy oczyścić z przyczepionych resztek podłoża, kurzu, owadów, pajęczyn, fragmentów innych roślin. Nie wolno jednak „poprawiać” wyglądu zasuszanej rośliny, np. usuwając uschnięte liście lub przekwitłe kwiaty. Do każdej rośliny trzeba dołączyć podstawowe informacje o miejscu zbioru (lokalizacja, siedlisko) i datę zbioru. W terenie dane te można zapisać pod kolejnym numerem w notatniku i potem wykorzystać do sporządzenia etykiety zielnikowej, a obok rośliny położyć jedynie karteczkę z tym numerem. Stosik roślin przełożonych gazetami ściskamy teczką lub ramką z tak przymocowanymi taśmami, aby możliwe było ich regulowane związywanie. Teczkę łatwo sporządzić ze sztywnych tekturowych okładek dużego bloku rysunkowego (format zbliżony do A3) albo odpowiednio przyciętych boków pudeł kartonowych. Jako ramki zielnikowe można wykorzystać ażurowe, metalowe półki z lodówki. Jeżeli niemożliwe jest rozłożenie roślin w terenie, najlepiej umieścić je pojedynczo w foliowych torebkach (dołączając kartkę z opisem/numerem) i rozłożyć do suszenia zaraz po powrocie. Rośliny suszy się w miejscu przewiewnym, suchym, przekładając je delikatnie do suchych gazet początkowo codziennie, potem rzadziej, aż do całkowitego wyschnięcia. Jeżeli możemy, najlepiej od razu po zbiorze oznaczyć nieznane rośliny, m.in. wykorzystując zebrane dodatkowo części generatywne. Jeżeli oznaczamy rośliny zasuszone, ich drobne, delikatne, kruszące się części, zwłaszcza kwiaty, trzeba uprzednio na kilka minut zanurzyć w gorącej wodzie, a po wyjęciu i ostygnięciu oglądać na szalce z wodą, delikatnie manewrując igłą preparacyjną lub pęsetą. Wysuszone i zidentyfikowane rośliny można przymocować paskami papieru do sztywnego papierowego arkusza formatu A3. Do każdego arkusza dołączamy etykietę zielnikową, zawierającą w nagłówku nazwę zielnika, a następnie (w zielniku naukowym): – nazwę łacińską gatunku, zgodną z obowiązującą nomenklaturą i nazwisko autora, który opisał dany gatunek; zalecana aktualna Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski, – pełną datę zbioru, w tym rok – zapisany koniecznie czterema cyframi, – miejsce zbioru, zwane stanowiskiem; minimum miejscowość albo najbliższa miejscowość (z podaniem kierunku geograficznego i odległości), albo utrwalona nazwa topograficzna – zawsze z podaniem przynależności administracyjnej (przynajmniej nazwy gminy); zalecane jest też podanie współrzędnych geograficznych, odczytanych z map topograficznych albo dzięki GPS, – dokładny opis miejsca zbioru i siedliska (np.: ok. 20 m na E od ujścia odpływu przy brzegu N śródleśnego jeziorka, szuwar trzcinowy, na głęb. 0,5 m i dnie zamulonym), – pełne imię i nazwisko (nie inicjały!) osoby, która gatunek zebrała, – pełne imię i nazwisko osoby, która gatunek oznaczyła. Dokładnie zasady sporządzania zielnika opisuje Drobnik (2007). 21 6. Literatura Czarnocki J. 1950. Klucz do oznaczania traw. PWRiL, Warszawa. Drobnik J. 2007. Zielnik i zielnikoznawstwo. PWN, Warszawa. Falkowski M. (red.) 1982. Trawy polskie. PWRiL, Warszawa. Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych., 1919–1980. t. I–XIV. PAU – PWN, Warszawa – Kraków. Flora Polski. Rośliny naczyniowe., t. IV 1985, t.V 1987. PWN, Warszawa – Kraków. t III 1992. Inst. Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków. Hamilton A. C., Hamilton P. 2006. Plant conservation: an ecosystem approach. Earthscan. Klama H. 2006. Czerwona lista wątrobowców i glewików w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Kościelny S. 1954. Klucz do oznaczania pospolitych traw. PWRiL, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Vascular plants of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W: Z. Mirek (red.). Różnorodność biologiczna Polski. 1: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Mowszowicz J. 1977. Pospolite rośliny naczyniowe Polski. wyd. 3. PWN. Warszawa. Mowszowicz J. 1979. Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych. WSiP, Warszawa. Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalouge of Polish mosses. W: Mirek Z. W. Szafer Institute of Botany, Polisch Academy of Science, Kraków. Rostafiński J., Seidl O. 1979. Przewodnik do oznaczania roślin. wyd. 21. PWRiL. Rothmaler W., Schubert R., Vent W. 1988. Exkursionsflora die Gebiete der DDR und der BRD. Gefaβpflanzen. 14 Aufl. Volk u. Wissen Volkseigner, Berlin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z dnia 20 stycznia 2012 r. poz. 81). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000. (Dz.U. z dnia 20 stycznia 2012, poz. 1041). Rutkowski L. 2011. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa. Szweykowska A., Szweykowski J. 2002. Botanika, t. II. Systematyka. PWN. Warszawa. Szweykowski J. 2006. An Annotated checklist of polish liverworts and hornworts. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland 4. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Seneta W. 1987. Drzewa i krzewy iglaste. t. I i II wyd. 2. PWN, Warszawa. Seneta W., Dolatowski J. 2007. Dendrologia. wyd. 3. PWN, Warszawa. Simpson M.G. 2010. Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London, Elsevier, s. 200–203. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1969. Rośliny polskie. wyd. 3. PWN, Warszawa. Tutin T. G., Burges N. A., Chater A. O., Edmondson J. R., Heywood V. H., Moore D. M., Valentine D. H, Walters S. M., Webb D. A. 1993. Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge University Press. Wójcik H. 2007. Porosty, mszaki, paprotniki. Flora Polski. Multico Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. 22 II. Lokalizacja stanowisk do zajęć terenowych Poniższy szkic (Ryc. 12) przedstawia obszar, na którym prowadzone będą zajęcia terenowe z rozpoznawania roślin. – lasy i zarośla – zbiorowiska łąkowe, ruderalne i ziołorośla – tereny zabudowane – ścieżki – linia kolejowa – drogi 1, 2 – torfowiska przejściowe Ryc. 12. Szkic sytuacyjny do zajęć terenowych 23 24 Nazwa polska Rzęsiak pospolity Wgłębka wodna Rzęsienica kutnerowata Ptilidium ciliare Riccia fluitans Trichocolea tomentella Próchniczek błotny Bezlist okrywowy Mokradłoszka zaostrzona Drabik drzewkowaty Widłoząb szczecinkowaty Widłoząb miotłowy Widłoząb zielony Sierpowiec błyszczący Aulacomnium palustre Buxbaumia viridis Calliergonella cuspidata Climacium dendroides Dicranum polysetum Dicranum scoparium Dicranum viride Drepanocladus vernicosus Klasa: Mchy Bryopsida Biczyca trójwrębna Bazzania trilobata Gromada: Mszaki Bryophyta Klasa: Wątrobowce Marchantiopsida Nazwa łacińska – – – – 1381 1393 1386 – – – – – cz. cz. cz. cz. ś. ś. ś. cz. cz. – cz. cz. Natura Ochrona 2000 a gat. b – – – – – – – – – – – – – – – – – – V – – – – – Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c – – – – – + + – – + – – Gat. rzadkie regionalnie d torfowiska wysokie i przejściowe, bory bagienne, podmokłe łąki, olsy epiksyl – lasy bukowe, dąbrowy i bory mieszane torfowiska, olsy podmokłe łąki, zarośla łozowe, olsy bory sosnowe bory iglaste i mieszane epifit/epiksyl – lasy liściaste torfowiska niskie i przejściowe olsy, bory bagienne sosnowe i świerkowe, brzegi torfowisk i jezior wilgotne bory, torfowiska, brzegi zarastających jezior wody stojące, lekko kwaśne, stawy, starorzecza źródliska i wysięki wody, olsy, zabagnione lasy świerkowe i mieszane, podmokłe doliny Preferowane środowisko III. Alfabetyczna lista taksonów – Wybrane cenne rośliny, występujące w północno-wschodniej Polsce 25 Dzióbkowiec Zetterstedta Dzióbkowiec bruzdowany Zdrojek potokowy Gajnik lśniący Bielistka sina Płaszczeniec marszczony Rokietnik pospolity Płonnik pospolity Płonnik właściwy Brodawkowiec czysty Piórosz pierzasty Fałdownik nastroszony Fałdownik trzyrzędowy Torfowiec spiczastolistny Torfowiec kończysty Torfowiec postrzępiony Torfowiec brunatny Torfowiec Girgensona Torfowiec magellański Torfowiec błotny Torfowiec czerwonawy Torfowiec nastroszony Torfowiec obły Polytrichum commune Polyrtichum strictum Pseudoscleropodium purum Ptilium crista-castrensis Rhytidiadelphus squarrosus Rhytidiadelphus triquetrus Sphagnum cuspidatum Sphagnum fallax Sphagnum fimbriatum Sphagnum fuscum Sphagnum girgensohnii Sphagnum magellanicum Sphagnum palustre Sphagnum rubellum Sphagnum squarrosum Sphagnum teres Nazwa polska Eurhynchium angustirete Eurhynchium striatum Fontinalis antipyretica Hylocomium splendens Leucobryum glaucum Plagiothecium undulatum Pleurozium schreberi Nazwa łacińska 1409 1409 1409 1409 1409 1409 1409 1409 – 1409 1409 – – – – – – – – – 1400 – – ś. cz. ś. ś. ś. ś. ś. ś. cz. ś. cz. cz. cz. cz. cz. cz. cz. cz. – cz. cz. – cz. Natura Ochrona 2000 a gat. b – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – V – – – – – – – – – – – – – – – – – – Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c + – – + – – – – – – – – – – – – – + – – + – Gat. rzadkie regionalnie d lasy liściaste (grądy, łęgi) lasy liściaste (grądy, łęgi) czyste wody płynące, rzadziej stojące bory iglaste i mieszane, wrzosowiska wilgotne lasy iglaste i łąki bory bory i wrzosowiska wilgotne bory, łąki , torfowiska niskie i przejściowe torfowiska wysokie i przejściowe, bory bagienne lasy szpilkowe, rzadziej lasy liściaste bory brzegi lasów, dróg, trawiaste, wilgotne stoki, śródleśne łąki lasy liściaste, mieszane, bory torfowiska wysokie i przejściowe torfowiska przejściowe i wysokie torfowiska przejściowe, podmokłe lasy torfowiska wysokie bory świerkowe, torfowiska torfowiska wysokie torfowiska przejściowe i wysokie, olsy, bory bagienne torfowiska wysokie torfowiska, bory bagienne i olsy torfowiska wysokie i przejściowe Preferowane środowisko 26 Widłaczek torfowy Lycopodiella inundata – Skrzyp zimowy Skrzyp olbrzymi Skrzyp pstry Podejźrzon księżycowy Podejźrzon marunowy Podejźrzon pojedynczy Nerecznica grzebieniasta Pióropusznik strusi Nasięźrzał pospolity Długosz królewski Paprotka zwyczajna Equisetum hyemale Equisetum telmateia Equisetum variegatum Klasa: Paprocie Filicopsida Botrychium lunaria Botrychium matricariifolium Botrychium simplex Dryopteris cristata Matteucia struthiopteris Ophioglossum vulgatum Osmunda regalis Polypodium vulgare – – 1419 – – – – – – – 1413 1413 Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum Widłak goździsty Lycopodium clavatum Klasa: Skrzypy Sphenopsida 1413 – Poryblin jeziorny Isoëtes lacustris ś.2 ś.2 ś.1, 2 – ś. ś.2 ś. ś. ś. ś. – ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Natura Ochrona 2000 a gat. b – – – Nazwa polska Gromada: Paprotniki Pteridiophyta Klasa: Widłaki Lycopsida Diphasiastrum complanatum Widłak spłaszczony Widlicz cyprysowy Diphasiastrum tristachyum Widłak wroniec Huperzia selago Nazwa łacińska – CR CR – – – – – – – – – – VU VU – EN – V E E V – V V – – – – – – V V – V [V] Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c + + + – + + + – + + + – – + + + + + Gat. rzadkie regionalnie d nasłonecznione zbocza i łąki łąki i widne lasy murawy bliźniczkowe, wrzosowiska olszyny, łozowiska, torfowiska łęgi, brzegi strumieni, żyzne grądy wilgotne łąki, zarośla, skraje torfowisk wilgotne lasy, olsy, łęgi, brzegi rzek skarpy, strome zbocza, wykroty drzew wysięki na zboczach, obniżenia terenu, lasy i leśne łąki źródliska, łęgi, wilgotne lasy wilgotne piaski, torfowiska - podłoże alkaliczne bory sosnowo-świerkowe wrzosowiska, bory sosnowe wilgotne, cieniste lasy zbiorniki oligotroficzne - piaszczyste lub żwirowe dno na mokrym piasku - torfowiska, brzegi zbiorników wodnych bory i lasy mieszane, brzegi torfowisk bory, wrzosowiska, torfowiska Preferowane środowisko 27 Rzepik szczeciniasty Dąbrówka piramidalna Aldrowanda pęcherzykowata 1516 Zawilec wielkokwiatowy Orlik pospolity Mącznica lekarska Arnika górska Parzydło leśne Kopytnik pospolity Traganek duński Włosienicznik wodny Włosienicznik krążkolistny Włosienicznik skąpopręcikowy Bukwica zwyczajna Agrimonia pilosa Ajuga pyramidalis Aldrovanda vesiculosa Anemone sylvestris Aquilegia vulgaris Arctostaphylos uva-ursi Arnica montana Aruncus sylvestris Asarum europaeum Astragalus danicus Batrachium aquatile Batrachium circinatum Betonica officinalis Batrachium trichophyllum 4068 Dzwonecznik wonny Adenophora lilifolia – – – – – – – – – – – 1393 – ś. – – ś. ś. ś. ś.2 ś. cz – ś. – ś.2 ś.1 . ś.1, 2 +stref. ś.1, 2 ś. Natura Ochrona 2000 a gat. b – Nazwa polska Gromada: Nasienne Spermatophyta Podgromada: Nagonasienne Gymnospermae Klasa: Szpilkowe Pinopsida Cis pospolity Taxus baccata Podgromada: Okrytonasienne Angiospermae Klasa: Dwuliścienne Magnoliopsida Tojad dzióbaty Aconitum variegatum Nazwa łacińska – – – – – – – – – – – CR – – – – VU – – – – V – – – – – – E – – E – – Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c + + – + + + + + + + + + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie d widne grądy, dąbrowy wody stojące i wolno płynące skraje lasów, zarośla nad rzekami świetliste dąbrowy, lasy, brzegi lasów– do odnalezienia w lasach grądowych, świetlistych dąbrowach i w sosnowodębowych borach mieszanych– brzegi dróg, w grądach widne lasy, murawy ciepłe zatoki eutroficznych i mezotroficznych jezior ciepłolubne grądy, murawy na glebach alkalicznych, pastwiska świetliste lasy, polany wrzosowiska, brzegi borów bory, suche murawy lasy, zarośla lasy liściaste i zarośla suche murawy, zbocza, skraje lasów wody stojące i wolno płynące wody stojące i wolno płynące grądy Preferowane środowisko 28 Brzoza niska Brzoza karłowata Dzwonek boloński Dzwonek szerokolistny Dziewięćsił bezłodygowy Chamedafne północna Pomocnik baldaszkowaty Pluskwica europejska Kokorycz pusta Kokorycz drobna Kokorycz pełna Wawrzynek wilczełyko Goździk piaskowy Goździk kartuzek Goździk kropkowany Goździk pyszny Naparstnica zwyczajna Rosiczka długolistna Rosiczka pośrednia Rosiczka okrągłolistna Bażyna czarna Wiązówka bulwkowa Kruszyna pospolita Dianthus carthusianorum Dianthus deltoides Dianthus superbus Digitalis grandiflora Drosera anglica Drosera intermedia Drosera rotundifolia Empetrum nigrum Filipendulina vulgaris Frangula alnus Nazwa polska Betula humilis Betula nana Campanula bononiensis Campanula latifolia Carlina acaulis Chamaedaphne calyculata Chimaphila umbellata Cimicifuga europaea Corydalis cava Corydalis pumila Corydalis solida Daphne mezereum Dianthus arenarius Nazwa łacińska – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – cz. – ś. ś. ś. – ś. ś.2 – – ś. ś. ś.2 ś. ś. ś. ś. – – ś. – ś. ś. 2 Natura Ochrona 2000 a gat. b – – – – – – – – – – EN EN – – – EN – – – VU – – – – – E E V [V] – V – – V V – V – V – – – V – – – Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c – + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie d torfowiska niskie, mokradła torfowiska wysokie murawy ciepłolubne, brzegi grądów żyzne grądy, buczyny suche murawy, widne bory torfowiska bory lasy liściaste żyzne grądy i buczyny buczyny, żyzne grądy żyzne grądy i buczyny lasy liściaste i zarośla murawy napiaskowe prześwietlone bory, suche polany śródleśne murawy napiaskowe, prześwietlone bory, suche polany śródleśne łąki trzęślicowe, łąki podmokłe, turzycowiska ciepłolubne zarośla, zręby, bory mieszane torfowiska wysokie i przejściowe torfowiska wysokie i przejściowe torfowiska wysokie i przejściowe bory, wrzosowiska, torfowiska murawy ciepłolubne, alkaliczne łąki, polany śródleśne lasy, zarośla, brzegi wód Preferowane środowisko 29 Przytulia wonna Goryczka krzyżowa Goryczka wąskolistna Goryczuszka gorzkawa Goryczuszka błotna Kuklik sztywny Bluszcz pospolity Kocanki piaskowe Przylaszczka pospolita Turówka leśna Turówka wonna Okrężnica bagienna Wąkrota zwyczajna Rojownik pospolity Okrzyn szerokolistny Łuskiewnik różowy Groszek skrzydlasty Groszek czerniejący Groszek błotny Groszek wielkoprzylistkowy Bagno zwyczajne Zimoziół północny Miesiącznica trwała Miodownik melisowaty Hydrocotyle vulgaris Jovibarba sobolifera Laserpitium latifolium Lathraea squamaria Lathyrus montanus Lathyrus niger Lathyrus palustris Lathyrus pisiformis Ledum palustre Linnaea borealis Lunaria rediviva Melittis melissophyllum Nazwa polska Galium odoratum Gentiana cruciata Gentiana pneumonanthe Gentianella amarella Gentianella uliginosa Geum aleppicum Hedera helix Helichrysum arenarium Hepatica nobilis Hierochloë australis Hierochloë odorata Hottonia palustris Nazwa łacińska – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – ś. ś. – ś. ś. – – – – ś. – – 2 cz. ś.2 ś.2 ś. ś.2 – Cz. cz. ś. cz. cz. – Natura Ochrona 2000 a gat. b – – – – R VU – – – – V – – – – – – – – V E E – – – – V V – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c – + + + + + + + + + + + – + + + + + – – – + + + Gat. rzadkie regionalnie d lasy liściaste -najczęściej bukowe brzegi lasów, murawy podmokłe łąki, łąki trzęślicowe łąki i murawy młaki, mokradła, alkaliczne torfowiska lasy liściaste, zarośla lasy liściaste suche murawy, wydmy lasy liściaste, zarośla bór mieszany łąki, zarośla, słoneczne zbocza olsy, wody stojące i wolno płynące torfowiska, olszyny, mokre łąki, brzegi wód piaski łąki, zarośla, skraje lasów pasożyt leszczyny, olszy, grabu – u podnóża zboczy, w grądach widne lasy i zarośla widne lasy liściaste, zarośla i ich skraje mokre łąki i zarośla ciepłolubne grądy, dąbrowy, ciepłolubne zarośla torfowiska wysokie, bory bagienne bory sosnowe wilgotne lasy liściaste ciepłolubne grądy, lasy mieszane Preferowane środowisko 30 Bobrek trójlistkowy Gruszycznik jednokwiatowy Korzeniówka pospolita Grążel żółty Grążel drobny Grzybienie białe Grzybienie północne Grzybieńczyk wodny Gruszkówka jednostronna Starodub łąkowy Żurawina drobnolistna Ostrołódka kosmata Gnidosz błotny Gnidosz królewski Tłustosz pospolity Wielosił błękitny Pięciornik biały Pierwiosnka lekarska Nuphar lutea Nuphar pumila Nymphaea alba Nymphaea candida Nymphoides peltata Orthilia secunda Ostericum palustre Oxycoccus microcarpus Oxytropis pilosa Pedicularis palustris Pedicularis sceptrumcarolinum Pinguicula vulgaris Polemonium coeruleum Potentilla alba Primula veris Nazwa polska Menyanthes trifoliata Moneses uniflora Monotropa hypopitys Nazwa łacińska – – – – – – – 1617 – – – – – – – – – – 2 cz. ś. – ś. ś. ś. – ś.1, 2 – ś.2 ś. ś. cz. ś. cz. cz. – ­ Natura Ochrona 2000 a gat. b – – – VU – – V E V – V V – [V] – – V – – – – CR – – – EN – – VU VU – VU – – – – Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c – + + + + + + + + + + + – + – – + + Gat. rzadkie regionalnie d torfowiska niskie, młaki, rowy bory bory sosnowe wody stojące o bardzo zróżnicowanej żyzności wody stojące o bardzo zróżnicowanej żyzności wody stojące lub wolno płynące, oligo- do słabo eutroficznych wody stojące lub wolno płynące, oligo- do słabo eutroficznych eutroficzne wody stojące lub wolno płynące, o mulistym dnie bory, bory mieszane podmokłe łąki, w dolinach rzek torfowiska wysokie suche wzgórza, murawy, piaski, żwiry mokradła, torfowiska niskie, źródliska, podmokłe łąki mokradła, torfowiska niskie, źródliska, podmokłe łąki torfowiska niskie, wilgotne łąki, źródliska zarośla, brzegi potoków, mokre łąki widne lasy liściaste (dąbrowy) widne lasy i zarośla ich skraje, murawy Preferowane środowisko 31 Sasanka otwarta Sasanka łąkowa Sasanka wiosenna Gruszyczka zielonawa Gruszyczka mniejsza Gruszyczka okrągłolistna Jaskier kaszubski Jaskier wielki Porzeczka czarna Malina moroszka Wierzba lapońska Wierzba borówkolistna Szałwia łąkowa Krwiściąg mniejszy Krwiściąg lekarski Skalnica torfowiskowa Czarcikęsik kluka Niebielistka trwała Pulsatilla pratensis Pulsatilla vernalis Pyrola chlorantha Pyrola minor Pyrola rotundifolia Ranunculus cassubicus Ranunculus lingua Ribes nigrum Rubus chamaemorus Salix lapponum Salix myrtilloides Salvia pratensis Sanguisorba minor Sanguisorba officinalis Saxifraga hirculus Succisella inflexa Swertia perennis Nazwa polska Pulsatilla patens Nazwa łacińska – – 1528 – – – – – – – – – – – – – – 1477 ś.2 – V V VU ś. E EN – – – E V V – – – – V – V V E 2 – – – EN EN EN – – – – – – VU – LR Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c ś.1 – – – ś.2 ś.1, 2 ś. – – – – – cz. ś.2 ś.2 ś.1, 2 Natura Ochrona 2000 a gat. b + + + + + + + + + + + + + + – + + + Gat. rzadkie regionalnie d brzegi, skarpy, linie leśnego podziału powierzchniowego w borach, murawy napiaskowe murawy, suche pastwiska, brzegi borów brzegi lasów, skarpy, w borach, murawy napiaskowe bory bory bory, bory mieszane lasy liściaste, zarośla szuwary, brzegi wód, torfowiska niskie olsy i wilgotne zarośla torfowiska wysokie i przejściowe, bór bagienny torfowiska przejściowe i niskie, mokradła torfowiska przejściowe i niskie, mokradła alkaliczne łąki, polany śródleśne, skarpy suche zbocza, murawy, żwirowiska wilgotne łąki i zarośla alkaliczne mokradła, torfowiska niskie i źródliskowe wilgotne łąki torfowiska niskie, źródliska, podmokłe łąki Preferowane środowisko 32 Wełnianeczka darniowa Turzyca ciborowata Turzyca Buxbauma Turzyca strunowa Turzyca dwupienna Turzyca kulista Turzyca torfowa Turzyca bagienna Turzyca życicowa Baeothryon caespitosum Carex bohemica Carex buxbaumii Carex chordorrhiza Carex dioica Carex globularis Carex heleonastes Carex limosa Carex loliacea – – – – – – – – – – Wełnianeczka alpejska Baeothryon alpinum ś. ś. ś. – – ś. – – – ś. cz. – ś.1, 2 ś.2 ś. ś. ś. ś. cz. Cz. ś. ś.2 1437 – – – – – – – – – – – – Leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum – – – Natura Ochrona 2000 a gat. b Pełnik europejski Trollius europaeus Pływacz zachodni Utricularia australis Pływacz średni Utricularia intermedia Pływacz drobny Utricularia minor Pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris Kalina koralowa Viburnum opulus Barwinek pospolity Vinca minor Fiołek torfowy Viola epipsila Fiołek mokradłowy Viola stagnina Klasa: Jednoliścienne Liliopsida Czosnek niedźwiedzi Allium ursinum Rutewka orlikolistna Rutewka wąskolistna Rutewka pojedyncza Nazwa polska Thalictrum aquilegifolium Thalictrum lucidum Thalictrum simplex Nazwa łacińska VU LR EN – – VU – EN – EN – – – – – – – – CR – – – – – V V V V E V V [E] V V [V] – V V V – – – E V V – – – Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c + + + + + + + + + + + + + + + + – – + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie d łęgi, strumienie, żyzne grądy torfowiska niskie, przejściowe, źródliska torfowiska namuliska tereny podmokłe torfowiska przejściowe i wysokie torfowiska wysokie wilgotne lasy sosnowe torfowiska wysokie torfowiska przejściowe, brzegi dystroficznych jezior torfowiska wilgotne zarośla, łęgi, łąki śródleśne wilgotne łąki i zarośla wilgotne lasy liściaste, torfiaste łąki murawy ciepłolubne, alkaliczne polany wilgotne i mokre łąki mezotroficzne wody stojące wody, torfowiska niskie młaki, torfowiska wody stojące wilgotne lasy i zarośla, okrajki lasy, zarośla torfowiska, mszary mokre łąki i zarośla Preferowane środowisko 33 Turzyca skąpokwiatowa Turzyca wczesna Turzyca luźnokępkowa Buławnik czerwony Kłoć wiechowata Ozorka zielona Konwalia majowa Żłobik koralowy Cibora żółta Obuwik pospolity Kukułka bałtycka Kukułka Fuchsa Kukułka krwista Kukułka plamista Kukułka szerokolistna Kruszczyk rdzawoczerwony Kruszczyk szerokolistny Kruszczyk błotny Kruszczyk siny Storzan bezlistny Wełnianka wąskolistna Wełnianka szerokolistna Wełnianka pochwowata Złoć mała Złoć łąkowa Cypripedium calceolus Dactylorhiza baltica Dactylorhiza fuchsii Dactylorhiza incarnata Dactylorhiza maculata Dactylorhiza majalis Epipactis atrorubens Epipactis helleborine Epipactis palustris Epipactis purpurata Epipogium aphyllum Eriophorum angustifolium Eriophorum latifolium Eriophorum vaginatum Gagea minima Gagea pratensis Nazwa polska Carex pauciflora Carex praecox Carex vaginata Cephalanthera rubra Cladium mariscus Coeloglossum viride Convallaria majalis Corallorhiza trifida Cyperus flavescens Nazwa łacińska – – – – – – – – – – – – – – – 1902 – – – – – – – – – ś. ś.2 ś.2 ś. ś. ś. ś. ś. – – – – – 2 ś.2 ś.2 ś.1, 2 – – – ś. ś. ś.2 cz. ś. – Natura Ochrona 2000 a gat. b V – V – – – V R E – – – V V – EN – – – – – CR – – – – – V V V V V E – V – V V – – VU – – VU EN – – – – VU Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c – + + + – – + + + + + + + + + + + + + + + + – + + Gat. rzadkie regionalnie d torfowiska wysokie suche murawy, przydroża, widne bory lasy, łąki lasy liściaste i zarośla brzegi wód, torfowiska węglanowe łąki i turzycowiska lasy i ich skraje, poręby bory i cieniste lasy namuliska, brzegi wód prześwietlone grądy, dąbrowy, brzegi zarośli torfiaste łąki i zarośla wilgotne łąki śródleśne, lasy liściaste , torfowiska łąki, torfowiska niskie mokre łąki torfiaste łąki i zarośla zbocza, zarośla, widne bory; lasy, zarośla i ich skraje torfowiska niskie, mokre łąki torfowiska niskie, mokre łąki lasy iglaste, grądy, kwaśne buczyny torfowiska niskie i przejściowe torfowiska niskie, źródliska torfowiska wysokie lasy liściaste, zarośla pola, przydroża, zarośla Preferowane środowisko 34 Złoć pochwolistna Mieczyk dachówkowaty Tajęża jednostronna Gółka długoostrogowa Wątlik błotny Miodokwiat krzyżowy Przesiąkra okółkowa Kosaciec syberyjski Sit czarny Rzęsa garbata Lilia złotogłów Lipiennik Loesela Listera sercowata Listera jajowata Wyblin jednolistny Gnieźnik leśny Kukuczka kapturkowata Storczyk samiczy Storczyk blady Storczyk błotny Storczyk purpurowy Podkolan biały Podkolan zielonawy Kokorycz okółkowa Rdestnica ostrolistna Orchis morio Orchis pallens Orchis palustris Orchis purpurea Platanthera bifolia Platanthera chlorantha Polygonatum verticillatum Potamogeton acutifolium Nazwa polska Gagea spathacea Gladiolus imbricatus Goodyera repens Gymnadenia conopsea Hammarbya paludosa Herminium monorchis Hydrilla verticillata Iris sibirica Juncus atratus Lemna gibba Lilium martagon Liparis loeselii Listera cordata Listera ovata Malaxis monophyllos Neottia nidus-avis Neottianthe cucullata Nazwa łacińska – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 1903 – – – – – V – – – – VU – – – – ś. ś. ś. – – E CR V V R – [E] – E E V V V – – E [V] – V – E 2 VU EN – – – – EN CR EN – – – – VU – – LR – EN Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c ś.2 ś.2 ś.2 – ś.2 ś. ś.2 ś. ś.1 +stref. cz. ś.2 – ­– ś. ś.1, 2 ś. ś. ś. ś. ś.+stref. Natura Ochrona 2000 a gat. b + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie d lasy i łąki śródleśne łąki, wilgotne pola, zarośla bory sosnowe grądy, dąbrowy, ciepłolubne zarośla torfowiska torfowiska wody podmokłe łąki, brzegi zarośli torfowiska, wilgotne łąki wody grądy, buczyny alkaliczne mokradła, młaki bory sosnowe torfowiska lasy gradowe, bory, łąki alkaliczne torfowiska, mokradła lasy liściaste bory sosnowe suche zarośla, naturalne łąki, świetliste lasy zbiorowiska leśne i zaroślowe, murawy kserotermiczne szuwar wielkoturzycowy, łąki trzęślicowe na obrzeżach świetlistych lasów widne lasy, polany śródleśne, łąki lasy liściaste, rzadko wilgotne łąki grądy i lasy liściaste wody Preferowane środowisko 35 Rdestnica alpejska Rdestnica nitkowata Rdestnica błyszcząca Przygiełka biała Bagnica torfowa Jeżogłówka pojedyncza Jeżogłówka najmniejsza Osoka aloesowata Kosatka kielichowata Nazwa polska – – – – – – – – – – – – – ś. – – – ś.2 Natura Ochrona 2000 a gat. b – CR CR – – – – – – V V – – E – – – [V] Cz. K. Cz. L. Kategorie zagrożenia c + + + + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie d wody wody wody torfowiska, mokre wrzosowiska torfowiska wody i ich brzegi torfowiska, brzegi wód wody wilgotne łąki i torfowiska niskie Preferowane środowisko Źródła kwalifikacji gatunków: a Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000. (Dz. U. z dnia 20 stycznia 2012, poz. 1041). b Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z dnia 20 stycznia 2012 r. poz. 81). Rutkowski L. 2011. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa. Tutin T. G., Burges N. A., Chater A. O., Edmondson J. R., Heywood V. H., Moore D. M., Valentine D. H, Walters S. M., Webb D. A. 1993. Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge University Press. Układ systematyczny wg: Nomenklatura wg: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Vascular plants of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W: Z. Mirek (red.), Różnorodność biologiczna Polski. 1: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalouge of Polish mosses. In: Mirek Z. W. Szafer Institute of Botany, Polisch Academy of Science, Kraków. Szweykowski J. 2006. An Annotated checklist of polish liverworts and hornworts. In: Mirek Z. (ed.), Biodiversity of Poland 4. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Potamogeton alpinus Potamogeton filiformis Potamogeton rutilus Rhynchospora alba Scheuchzeria palustris Sparganium emersum Sparganium minimum Stratiotes aloides Tofieldia calyculata Nazwa łacińska 36 Klama H. 2006. Czerwona lista wątrobowców i glewików w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.), Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. im. W. Szafera PAN, Kraków. Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. d Rutkowski L. 2011. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa. Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Czerwona Lista (Ochyra 1992; Klama 2006; Zarzycki, Szeląg 2006): E – Wymierające – krytycznie zagrożone. Gatunki mocno zagrożone wymarciem, których przeżycie jest mało prawdopodobne, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia. Należą tu gatunki określane jako CR – krytycznie zagrożone. |E| – Wymierające – krytycznie zagrożone. Gatunki silnie zagrożone wymarciem na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania. V – Narażone. Gatunki zagrożone, które w najbliższej przyszłości zostaną przesunięte do kategorii wymierających – krytycznie zagrożonych, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia. |V| – Narażone – Gatunki zagrożone na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania. R – Rzadkie – potencjalnie zagrożone. Gatunki o ograniczonych zasięgach Czerwona Księga: (Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001) CR – gatunek krytycznie zagrożony EN – gatunek zagrożony VU – gatunek narażony LR – gatunki niższego ryzyka Ochrona gatunkowa: ś. – ochrona ścisła cz. –. ochrona częściowa ś. + stref. – ochrona ścisła strefowa 1 Gatunek, dla którego nie stosuje się odstępstw od zakazów, określonych w § 7 Rozp. Min. Środ. z dnia 5 stycznia 2012 r. 2 Gatunek wymagający ochrony czynnej c IV. 1. Porównanie cech roślin z klasy jedno- i dwuliściennych Poniższa tabela ma za zadanie ułatwić czytelnikowi oznaczającemu roślinę przyporządkowanie jej do klasy jedno- albo dwuliściennych. W tabeli wymieniono najważniejsze cechy morfologii oraz anatomii korzenia, pędu, liścia, kwiatu, nasienia i zarodka, które mogą być użyteczne podczas ustalania przynależności rośliny do jednej z klas. Podano także dominujące formy życiowe oraz liczbę gatunków roślin tworzących obie klasy. Tabela została zawężona do grupy roślin rodzimych, dlatego warto zaznaczyć, iż pewne cechy podane jako niewystępujące w danej klasie, mogą pojawiać się u roślin rosnących poza granicami Polski. Tabela 2. Porównanie cech roślin z klasy jednoliściennych – Liliopsida oraz dwuliściennych – Magnoliopsida, ze szczególnym uwzględnieniem cech anatomicznych i morfologicznych. Przedstawione w tabeli cechy odnoszą się wyłącznie do roślin rodzimych CECHA JEDNOLIŚCIENNE DWULIŚCIENNE KORZEŃ System korzeniowy Rozwój systemu korzeniowego Przyrost na grubość Modyfikacje korzeni Wiązkowy Palowy lub wiązkowy Korzeń zarodkowy wcześnie obumiera, wzrost rozpoczynają korzenie przybyszowe Brak, sporadycznie nietypowy Korzeń zarodkowy kontynuuje wzrost przez całe życie. Korzenie przybyszowe fakultatywne często Jako efekt działania kambium oraz fellogenu Haustoria, pneumatofory, korzenie spichrzowe, bulwy korzeniowe, korzenie kurczliwe, korzenie podporowe, korzenie szkarpowe Bulwy i bulwki korzeniowe ŁODYGA Rozgałęzianie się łodygi Przekrój poprzeczny łodygi Wnętrze łodygi Sok mleczny Drewnienie łodygi Korkowacenie łodygi Przyrost na długość Wtórny przyrost na grubość Ułożenie tkanek w łodydze Typ wiązek przewodzących Słabo rozgałęziona Silnie lub słabo rozgałęziona Trójkątna lub obła Obła lub wielokątna Najczęściej puste Pełne lub puste Brak Obecny lub brak Najczęściej niezdrewniała Niezdrewniała lub zdrewniała Brak Obecne lub brak Merystemy interkalarne i wierzchołMerystemy wierzchołkowe kowe Często jako efekt działania kambium Brak u gatunków rodzimych i fellogenu Brak wyraźnej granicy pomiędzy korą Wyraźna granica pomiędzy korą pierpierwotną a walcem osiowym wotną a walcem osiowym Najczęściej kolateralne otwarte (obecKolateralne zamknięte (brak kambium ne kambium wiązkowe), czasem biwiązkowego) kolateralne 37 Ułożenie wiązek przewodzących Kambium i fellogen Tkanki wzmacniające Endoderma Plastydy w rurkach sitowych Modyfikacje pędu Nieregularne, rozproszone w całej łodydze. Sporadycznie wiązki w ukła- Najczęściej zgrupowane w pierścień dzie pierścieniowym Obecne (kambium – budowa pierwotSporadycznie (niekiedy obecne śladona i wtórna, fellogen – budowa wtórwe ilości kambium śródwiązkowego) na) Sklerenchyma Sklerenchyma i kolenchyma Najczęściej brak Obecna, jednowarstwowa Typu S (z ziarnami skrobi) oraz typu Typu P (z kryształkami białka) P Krótko i długopędy, kłącza, rozłogi, Kłącza, rozłogi, pędy kseromorficzne, pędy wijące i czepne, wąsy, pędy mabulwy pędowe, cebule gazynujące, ciernie, pędy kseromorficzne, bulwy, bulwki LIŚĆ Rodzaj liści Pojedyncze Ulistnienie Skrętoległe Umocowanie liścia Nerwacja liścia Nerw główny Kształt blaszki liściowej Brzeg blaszki liściowej Owłosienie brzegu blaszki liściowej Przylistki Języczek u nasady blaszki Tutka (gatka) Sok mleczny Miękisz Aparaty szparkowe Modyfikacje liści Pojedyncze, złożone Okółkowe, skrętoległe lub naprzeciwległe Liście siedzące, rzadko ogonek liściowy Najczęściej równoległa, łukowata, rzadko pierzasta Niewyraźny Ogonek liściowy lub liście siedzące Pierzasta, dłoniasta, rzadziej równoległa Wyraźny lub niewyraźny Najczęściej równowąska, lancetowata Różny Całobrzega Całobrzega lub powcinana Brak Owłosiony, orzęsiony lub brak Brak Obecne lub brak Brak lub obecny Brak Brak Brak Obecna lub brak Obecny lub brak Zróżnicowany (palisadowy, gąbczasty) Niezróżnicowany Mniej liczne niż u dwuliściennych, Liczne, mniejsze, typu Amaryllis typu Gramineae lub Amaryllis Ciernie, wąsy, liście pułapki roślin owadożernych, liście spichrzowe, Sporadycznie okrywowe, przykwiatowe i przykwiatostanowe KWIAT Krotność okwiatu Najczęściej 3-krotny Płeć kwiatów Obupłciowe, rozdzielnopłciowe 38 4 lub 5-krotne, sporadycznie 2 i 3-krotne Obupłciowe, rozdzielnopłciowe Położenie słupka Budowa okwiatu Ułożenie elementów okwiatu Dolny, na wpół dolny, górny, zamknięty w hypancjum Zróżnicowany na kielich i koronę, Niezróżnicowany na kielich i koronę, niezróżnicowany, zredukowany lub zredukowany lub brak brak Dolny, górny Spiralne lub okółkowe Okółkowe, rzadko spiralne Symetria kwiatu Promienista, asymetryczna Rozgałęzienie kwiatostanu Promienista, dwuboczna i grzbiecista, asymetryczna Nierozgałęzione i rozgałęzione Nierozgałęzione i rozgałęzione NASIENIE I ZARODEK Typy nasion (pod względem posiadanej tkanki spichrzowej) Najczęściej bielmowe Liścienie Jeden liścień, drugi zredukowany Bielmo Najczęściej jądrowe i helobialne Bezbielmowe, obielmowe, rzadziej bielmowe Dwa liścienie, sporadycznie jeden liścień Jądrowe, helobialne lub komórkowe FORMY ŻYCIOWE Pod względem trwałości pędów Zielne (jednoroczne, wieloletnie) Pod względem położenia pąków zimujących Zielne (jednoroczne, dwuletnie, wieloletnie). Drzewiaste (krzewinki, półkrzewy, krzewy, pnącza, drzewa) Najczęściej hemikryptofity i geofity Fanerofity, chamefity, hemikryptofity, kryptofity, geofity, terofity 39 IV. 2. Rozpoznawanie roślin na poziomie rodzin – przewodnik obrazkowy Zadaniem tabeli 3 jest ułatwienie osobie oznaczającej roślinę przyporządkowanie jej do jednej z klas (jednoliścienne, dwuliścienne) oraz do wybranej i omówionej w podręczniku rodziny – Apiaceae, Asteraceae (wraz z podrodzinami Asteroideae i Cichorioideae), Boraginaceae, Brassicaceae, Caryophyllaceae Chenopodiaceae, Cyperaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Liliaceae (sensu lato), Poaceae, Polygonaceae, Ranunculaceae, Rosaceae, Scrophulariaceae oraz Solanaceae. Szybkie określenie przynależności do danej grupy taksonomicznej znacznie ułatwia pracę, w wyniku zawężenia liczby potencjalnych gatunków. W tabeli zamieszczono tylko wybrane, wyróżniające cechy morfologiczne, które jesteśmy w stanie zaobserwować gołym okiem. Aby z dużym prawdopodobieństwem określić, do jakiej klasy i rodziny należy badana roślina, koniecznym jest posłużenie się co najmniej kilkoma wyróżniającymi cechami z poniższej tabeli (im więcej cech użyjemy do oznaczania, tym większe prawdopodobieństwo, że zrobimy to w sposób prawidłowy). Tabela 3. Wybrane cechy diagnostyczne przydatne w określaniu przynależności okazu rośliny do rodziny lub klasy. W nawiasie podano te rodzaje i gatunki, które w rodzinie wyróżniają się daną cechę (reszta przedstawicieli rodziny tej cechy nie posiada). II – dwuliścienne, I – jednoliścienne Lp. Cecha wyróżniająca Takson Organy podziemne 1. kłącze z komorami powietrznymi II – sporadycznie Apiaceae (Cicuta virosa) 2. bulwy korzeniowe II – niektóre: Ranunculaceae, Rosaceae, Fabaceae, Asteraceae, I – niektóre Liliaceae s.l. 40 Lp. Cecha wyróżniająca Takson 3. korzenie spichrzowe 4. korzenie z brodawkami 5. cebule II – niektóre: Apiaceae, Brassicaceae, Chenopodiaceae II – Fabaceae I – Liliaceae s.l. Pędy 6. bulwy pędowe II – Ranunculaceae, Solanaceae 41 Lp. Cecha wyróżniająca Takson I – Liliaceae s.l. 7. cebulki w kwiatostanie 8. wąsy czepne 9. ciernie II – niektóre: Rosaceae, Fabaceae 10. kolce II – niektóre Rosaceae 11. łodyga trójkątna 42 II – Fabaceae I – Cyperaceae (rodzaj Carex) Lp. Cecha wyróżniająca Takson 12. łodyga czworokątna, żeberkowana II – Lamiaceae, niektóre Scrophulariaceae 13. łodyga pusta w środku (dęta) 14. wyraźne węzły na łodydze / kolanka 15. pędy bezzieleniowe II – niektóre Scrophulariaceae 16. sok mleczny w łodygach II – Asteraceae – (podrodzina Cichorioideae) II – Polygonaceae, Apiaceae, Lamiaceae, Asteraceae, I – Poaceae (z wyjątkiem Zea mays) II – Caryophyllaceae, Apiaceae, I – Poaceae 43 Lp. Cecha wyróżniająca Takson Liście 17. ulistnienie okółkowe 18. liście złożone 19. liście rurkowate 20. przylistki 44 II – niektóre: Ranunculaceae, Caryophyllaceae i Brassicaceae, I – Liliaceae s.l. II – Rosaceae, Fabaceae, Solanaceae, Scrophulariaceae I – Liliaceae s.l (rodzaj Allium) II – Rosaceae, Fabaceae Lp. 21. Cecha wyróżniająca gatka (tutka) Takson II – Polygonaceae, niektóre Apiaceae 22. nerwacja równoległa II – niektóre Caryophyllaceae (Saponaria officinalis), I – Poaceae, Liliaceae s.l., Cyperaceae 23. pokrywy, pokrywki II – większość Apiaceae 24. uszka, języczek I – Poaceae 45 Lp. 25. Cecha wyróżniająca liście i łodygi z krzemionką w epidermie Takson I – Poaceae, Cyperaceae Kwiatostany 26. 27. kłos / kłos złożony Baldach prosty / baldach złożony II – niektóre Lamiaceae, Polygonaceae – sierpiki zebrane w kłos złożony, I – Poaceae, Cyperaceae Baldach prosty: II – niektóre Fabaceae (rodzaj Lotus), I – Liliaceae s.l. Baldach złożony: II – Apiaceae 28. 46 baldachogrono II – niektóre Rosaceae Lp. Cecha wyróżniająca Takson Wiecha prosta, wiecha złożona II – niektóre Polygonaceae, Brassicaceae, Rosaceae (rodzaje: Filipendula, Aruncus), Caryophyllaceae (rodzaje: Gypsophila, Silene) Scrophulariaceae (rodzaj Scrophularia), I – Poaceae 30. główka II – Fabaceae, Lamiaceae (rodzaj Prunella), Rosaceae (rodzaj Sanguisorba), I – Liliaceae s.l. (rodzaj Sparganium) 31. koszyczek 32. sierpik / skrętek 33. wierzchotka dwuramienna 29. II – Asteraceae II – Boraginaceae, Solanaceae, Polygonaceae II – Caryophyllaceae, zredukowana wierzchotka u Lamiaceae 47 Lp. Cecha wyróżniająca Takson Kwiaty 34. kwiaty rozdzielnopłciowe 35. okwiat niepozorny / zredukowany 36. Płatki korony zrośnięte ze sobą 37. kieliszek 48 II – Asteraceae (Antennaria dioica, rodzaj Xanthium), Chenopodiaceae (rodzaj Atriplex), Polygonaceae (Rumex acetosa, R. acetosella, R. thyrsiflorus), I – Cyperaceae (rodzaj Carex) II – Chenopodiaceae (rodzaje: Chenopodium, Atriplex), I – Poaceae, Cyperaceae II – Solanaceae, Asteraceae, Fabaceae, Lamiaceae, Boraginaceae, niektóre Scrophulariaceae II – Rosaceae (rodzaje: Geum, Potentilla, Fragaria, Alchemilla, Aphanes) Lp. 38. Cecha wyróżniająca okwiat 3-krotny (lub wielokrotność 3) 39. kwiat 4-krotny 40. Kwiat 5-krotny 41. Kwiaty wielopłatkowe (więcej niż 6 płatków korony) Takson II – Chenopodiaceae (rodzaj Atriplex), I – Liliaceae s.l. II – Brassicaceae, Ranunculaceae (rodzaj Delphinium, Actaea spicata, Cimicifuga europaea), Scrophulariaceae (rodzaj Veronica) II – Rosaceae, Ranunculaceae, Caryophyllaceae, Apiaceae, Solanaceae, Boraginaceae II – Ranunculaceae (rodzaje: Ficaria, Trollius, Adonis), Rosaceae (rodzaj Filipendula) 49 Lp. 42. Cecha wyróżniająca Takson pręciki zrośnięte ze sobą główkami lub nitkami 43. pręciki 2 lub 3 44. pręciki 4 45. słupkowie apokarpiczne / słupki liczne 50 II – Fabaceae, Asteraceae, niektóre Solanaceae II – Scrophulariaceae (rodzaj Veronica), Lamiaceae (rodzaje: Salvia, Lycopus), I – Poaceae, Cyperaceae II – Lamiaceae, niektóre Scrophulariaceae II – Ranunculaceae, niektóre Rosaceae, I – Liliaceae s.l. Lp. Cecha wyróżniająca Takson 46. znamiona słupka pierzaste 47. kwiat motylkowaty 48. kłębiki 49. paznokieć I – Cyperaceae, Poaceae II – Fabaceae II – Chenopodiaceae II – niektóre Caryophyllaceae, Rosaceae, Fabaceae 51 Lp. Cecha wyróżniająca Takson 50. ostroga II – Ranunculaceae (rodzaje: Consolida, Aquilegia, Delphinium) i Scrophulariaceae (rodzaj Linaria) 51. osklepki II – Boraginaceae 52. plewy i plewki 53. kwiaty wiatropylne 52 I – Poaceae I – Poaceae, Cyperaceae Lp. Cecha wyróżniająca Takson Owoce i nasiona 54. owoc złożony II – niektóre Rosaceae 55. owoc szupinkowy II – niektóre Rosaceae 56. mieszek 57. strąk II – niektóre Ranunculaceae i Rosaceae II – Fabaceae 53 Lp. Cecha wyróżniająca Takson II – Caryophyllaceae, Scrophulariaceae, niektóre Solanaceae, niektóre Ranunculaceae, I – Liliaceae s.l. 58. torebka 59. łuszczyna / łuszczynka II – Brassicaceae 60. orzeszek trójgraniasty II – Polygonaceae, I – niektóre Cyperaceae 61. orzeszek otoczony pęcherzykiem I – Cyperaceae (rodzaj Carex) 62. Owoc zbiorowy wieloorzeszkowy II – niektóre Rosaceae 54 Lp. Cecha wyróżniająca Takson 63. niełupka II – Asteraceae 64. rozłupnia z karpoforem 65. ziarniak I – Poaceae 66. jagoda II – Solanaceae, niektóre Ranunculaceae (Actaea spicata), I – Liliaceae s.l. 67. pestkowiec II – Apiaceae II – niektóre Rosaceae 55 Lp. Cecha wyróżniająca 68. wielopestkowiec 69. fałszywa przegroda w łuszczynie lub łuszczynce 70. puch jako aparat lotny 71. elementy czepne owocu (przystosowanie do epizoochorii) 72. 56 nasiona z elajosomem Takson II – Niektóre Rosaceae II – Brassicaceae II – Asteraceae II – niektóre: Rosaceae, Apiaceae, Asteraceae II – Ranunculaceae, Lamiaceae (rodzaj Lamium), Boraginaceae (rodzaj Pulmonaria), I – Poaceae (rodzaj Melica), Liliaceae s.l. V. Podstawowe cechy diagnostyczne charakterystyczne dla wybranych rodzin roślin jedno- i dwuliściennych W rozdziale tym zamieszczono informacje ułatwiające określenie przynależności danej rośliny do odpowiedniej rodziny. Zawiera on wybrane cechy morfologiczne roślin, łatwe do obserwacji w terenie. Informacje w tabelach zostały zawężone do rodzin omawianych w podręczniku (Ranunculaceae, Caryophyllaceae, Polygonaceae, Chenopodiaceae, Brassicaceae, Rosaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Apiaceae, Asteraceae, Cichoriaceae, Boraginaceae, Scrophulariaceae, Solanaceae, Poaceae, Cyperaceae, Liliaceae (sensu lato)). Niekiedy uzupełniono je o charakterystyki gatunków innych rodzin. 57 58 *K5C5A5G(2) Apiaceae (selerowate) ↓K0-n[C(5)A(5)]G(2) K(5)[C(5)A5]G(2) *K2+2C4A2+4!G(2) Cichorioideae (języczkokwiatowe)* Boraginaceae (szorstkolistne) Brassicaceae (kapustowate) *K5C5A3-10G(3-5) *K5C5A5+5G(5) Alsinoideae (mokrzycowe)* Paronychioideae (paznokciowe)* Caryophyllaceae (goździkowate) *↓K0-n[C(5)A(5)]G(2) Asteroideae (rurkokwiatowe)* Asteraceae (astrowate) Wzór kwiatowy Nazwa rodziny wierzchotka wierzchotka grono bez szczytowego kwiatu dwurzędka koszyczek koszyczek baldach złożony lub baldach prosty Typ kwiatostanu torebka torebka łuszczyna; łuszczynka czterodzielna rozłupnia niełupka naprzeciwległe naprzeciwległe skrętoległe skrętoległe skrętoległe skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe skrętoległe dwudzielna rozłupnia z karpoforem niełupka Ulistnienie Typ owocu Tabela 4. Podstawowe cechy diagnostyczne wybranych rodzin roślin jedno- i dwuliściennych Inne cechy diagnostyczne - pojedyncze, zwykle szorstko owłosione niepodzielone, z przylistkami niepodzielone, bez przylistków kolankowata łodyga, kielich wolnodziałkowy, płatki korony wyciągnięte w krótki paznokieć lub bez kolankowata łodyga, kielich wolnodziałkowy, korona słabo rozwinięta - obecność soku mlecznego, kwiaty języczkowe pojedyncze lub złożone; skrętoległe; bez przylistków bez przylistków kwiaty w koszyczku rurkowe i czasem nibyjęzyczkowe bez przylistków silnie podzielone; łodyga dęta, żeberkowaz wyraźną na; korzeń spichrzowy pochwą liściową Morfologia liścia 59 ↓K(5)C1+2+(2)A(9)+1G1 ↓K(5)C1+2+(2)A(10)G1 ↓K(5)[C(5)A2+2!]G(2) *P3-6A3+3G(2-3) *PnAnGn *K5C5AnGn Fabaceae (bobowate) Lamiaceae (jasnotowate) Polygonaceae (rdestowate) Ranunculaceae (jaskrowate) *K5C5AnGn *K5C5AnG1 *K5C5A10-nG2-5 Rosoideae (różowe)* Prunoideae (śliwowe)* Pomoideae (jabłkowe) * Rosaceae (różowate) *P5A5G(2-5) *K5C5A3-10G(5) Silenoideae (lepnicowe)* Chenopodiaceae (komosowate) Wzór kwiatowy Nazwa rodziny skrętoległe (wyjątkowo naprzeciwległe) skrętoległe (wyj. w okółkach lub naprzeciwległe) dwuboczny lub trójgraniasty orzeszek mieszek, orzeszek, torebka, jagoda baldach prosty, baldachogrono grono, baldachogrono owoc rzekomy -wielomieszek pestkowiec skrętoległe skrętoległe skrętoległe naprzeciwległe, parami nakrzyżległe skrętoległe skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe naprzeciwległe Ulistnienie czterodzielna rozłupnia strąk orzeszek; rzadziej torebka torebka Typ owocu wierzchotka, grono, orzeszek, baldach prosty, wieloorzeszek, baldachogrono wielopestkowiec kwiaty pojedyncze lub grona brak, kwiaty w kątach liści, często tworzą nibyokółki skrętki zebrane w kwiatostan kłosokształtny grono, główka kłoso- lub wierzchotkokształtne wierzchotka Typ kwiatostanu Inne cechy diagnostyczne kolankowata łodyga, kielich wolnodziałkowy, płatki korony wyciągnięte w długi paznokieć kwiaty i owoce mogą zrastać się w tzw. kłębki - - przylistki wcześnie opadające pojedyncze lub złożone - powszechnie występują miodniki pojedyncze lub złożone; często z przylistkami blaszka z reguły podzielona; bez przylistków pierzasto-, dłoniastozłożone często występują wąsy lub trójlistkowe; czepne lub ciernie często z przylistkami łodyga 4-kanciasta, pupojedyncze sta w środku; obecność olejków eterycznych przylistki łodyga dęta, kolankozrośnięte w gatkę wata (tutkę) bez przylistków niepodzielone, bez przylistków Morfologia liścia 60 torebka, jagoda kłos prosty grono, baldach prosty, wiecha, główka lub kwiaty pojedyncze *K(5)[C(5)A5]G(2) ♀P0A0G(2-3) ♂P0A3G0 lub *P0-nA3G(2-3) *P3+3A3+3G(3) *P0A3G(2) Solanaceae (psiankowate) Cyperaceae (ciborowate) Liliaceae (liliowate) Poaceae (wiechlinowate) * podrodzina orzeszek wierzchotkowate (głównie sierpik) K5[C(5)A5]G(2) K4[C(4)A2]G(2) wiecha złożona lub kłos złożony grono ziarniak jagoda, torebka torebka mieszek Scrophulariaceae (trędownikowate) wierzchotka *K5C5AnG2-5 Typ owocu Spireoideae (tawułowe) * Typ kwiatostanu Wzór kwiatowy Nazwa rodziny obecny języczek i ostrogi; w dwóch prostnicach pochwa liściowa najczęściej otwarta skrętoległe, rzadziej okółkowe w trzech prostnicach pochwa liściowa zamknięta; liście o szorstkich blaszkach, nasycone krzemionką całobrzegie, siedzące; unerwienie równoległe lub łukowate proste lub złożone; bez przylistków łodyga w postaci obłego źdźbła, zróżnicowanego na puste międzywęźla i pełne węzły rośliny cebulowe lub kłączowe łodyga pełna, trójgraniasta lub obła; okwiatu brak lub zredukowany do szczecinek lub włosków - pojedyncze, ogonkowe; blaszki niepodzielone, ząbkowane skrętoległe, czasem naprzeciwległe, rzadko okółkowe skrętoległe - Inne cechy diagnostyczne bez przylistków Morfologia liścia skrętoległe Ulistnienie VI. Gatunki reprezentujące różne typy siedlisk północno-wschodniej Polski 1. Charakterystyka głównych typów siedlisk występujących w północno-wschodniej Polsce 1.1. Zbiorowiska leśne Grądy – wielogatunkowe i wielowarstwowe lasy liściaste z dominacją grabu pospolitego i dębu szypułkowego. W fitosocjologii lasy grądowe zaliczane są do związku Carpinion betuli. Wykształcają się na glebach mineralnych świeżych, żyznych i średnio żyznych, zazwyczaj brunatnych. Siedliska grądowe należą w kraju do najczęstszych, zajmują około 42% powierzchni. Z uwagi na dużą przydatność rolniczą w dużej większości zostały zniszczone i przekształcone w grunty orne. W sieci Natura 2000 grądy stanowią chronione siedlisko przyrodnicze. Łęgi – bogate florystycznie lasy liściaste, wykształcające się zazwyczaj w dolinach cieków, w zasięgu wód zalewowych lub spływów powierzchniowych. Wykształcają się na żyznych i mokrych glebach (stale lub okresowo z wysokim poziomem wód gruntowych) organiczno-mineralnych lub mineralnych w typie mady, czarnych ziem lub bagnogleju. Zbiorowiska łęgowe mają zazwyczaj charakter lasów olszowych, jesionowo-olszowych i wiązowo-jesionowych z bujnym, wielogatunkowym runem. W nomenklaturze fitosocjologicznej lasy łęgowe zaliczane są do związku Alno-Ulmion. Siedliska łęgowe są często odlesiane i przekształcane w wysoko produktywne użytki zielone. Lasy łęgowe stanowią chronione siedliska przyrodnicze w ramach sieci Natura 2000. Olsy (olesy) – lasy bagienne z panującą olszą czarną. Cechą wyróżniającą olsy jest kępkowa struktura runa, z gatunkami borowymi na kępkach wokół szyj korzeniowych olszy oraz gatunkami bagiennymi występującymi w dolinkach, które przynajmniej okresowo wypełnione są wodą. Są to najczęściej wody stojące, rzadziej bardzo wolno płynące. Olsy wykształcają się zazwyczaj na torfach niskich lub murszowo-mineralnych, murszowych, mułowo-murszowych czy torfowo-murszowych. Bory – acydofilne, oligo- i mezotroficzne lasy z dominacją drzew iglastych, krzewinek i mszaków. W fitosocjologii zaliczane są do klasy Vaccinio-Piceetea. Wykształcają się głównie na ubogich, piaszczystych glebach bielicowych. Gatunkami dominującymi w drzewostanie są głównie sosna, świerk oraz brzoza, jarząb i osika. W runie licznie występują krzewinki, jak: wrzosy i borówki. W północno-wschodniej części Polski dominują bory z przewagą sosny zwyczajnej. Z uwagi na uwilgotnienie podłoża wyróżniamy: bór suchy, który wykształca się na najsuchszych piaskach. Charakteryzuje się słabo rozwiniętą warstwą zielną runa, natomiast zwartą przyziemną, budowaną głównie przez porosty (głównie 61 chrobotki). W północno-wschodniej Polsce występuje głównie jako antropogeniczna faza degeneracji boru świeżego lub mieszanego. Do najczęściej spotykanych w regionie lasów borowych należy bór sosnowy świeży. Charakteryzuje się występowaniem gatunków acydofilnych, takich jak: borówka czarna (Vaccinium myrtillus), wrzos pospolity (Calluna vulgaris), siódmaczek leśny (Trientalis europaea) czy rokietnik pospolity (Pleurozium schreberi) oraz w odmianie subborealnej stałym udziałem świerka (Picea abies) w niższych warstwach drzewostanu. W obniżeniach terenu, na glebach torfowych i murszowych (wysokich) wykształca się bór bagienny z borówką bagienną (Vaccinium uliginosum) i bagnem zwyczajnym (Ledum palustre). Drzewostan lasów bagiennych zdominowany jest głównie przez sosnę zwyczajną (Pinus sylvestris) z domieszką brzozy omszonej (Betula pubescens) lub świerka oraz kruszyny pospolitej (Frangula alnus) w podszycie. 1.2. Zbiorowiska torfowisk Torfowiska niskie – wykształcają się w zagłębieniach terenu, szczególnie w dolinach rzecznych. Zasilane są przez wody powierzchniowe i gruntowe bogate w substancje biogenne. Porastają je głównie zarośla wierzbowe z domieszką brzozy, lasy olszowe oraz szuwary z udziałem trzciny pospolitej (Phragmites australis) i kępowych turzyc, np. błotnej, sztywnej, zaostrzonej i tunikowej (Carex acutiformis, C. elata, C. gracilis, C. appropinquata). Torfowiska wysokie (mszary, rojsty) – powstają w procesie narastania złoża torfowego, w miejscach o utrudnionym odpływie, budowanego głównie przez torfowce (np. Sphagnum magellanicum, S. rubellum, S. cuspidatum). Są to siedliska oligotroficzne, zasilane głównie przez wody opadowe. Torfowiska wysokie charakteryzuje w terenie wyniesiony ponad otoczenie pokład torfu w części środkowej i podtopiony i żyźniejszy okrajek. Ze względu na uzależnienie od wód opadowych są to zbiorowiska szczególnie wrażliwe na warunki klimatyczne i spływy powierzchniowe bogate w biogeny. Występują tu głównie gatunki o małych wymaganiach siedliskowych, odporne na duże zakwaszenie i brak substancji biogennych. Powierzchnię torfowiska wysokiego porastają obok torfowców, m.in. owadożerne rosiczki (Drosera rotundifolia, D. anglica), żurawina błotna (Oxycoccus palustris) i bagno zwyczajne (Ledum palustre). Torfowiska przejściowe – porastają głównie śródleśne jeziora dystroficzne zwane sucharami. W składzie gatunkowym występują zarówno gatunki charakterystyczne dla torfowisk niskich i wysokich. Główną rolę budulcową odgrywają torfowce oraz rosiczki, żurawina i turzyca bagienna, które tworzą na wodzie swoisty kożuch zwany płem. 1.3. Zbiorowiska szuwarów i wodne Wykształcają się w strefach przybrzeżnych i wodach cieków oraz zbiorników wodnych. Szuwary obejmują strefę roślin przybrzeżnych (makrofitów). Wyróżnia się szuwar niski (porasta płytsze strefy zbiorników wodnych i rzek), budowany głównie przez turzyce, oraz szuwar wysoki (gatunki tu rosnące tolerują większą głębokość wody) z trzciną, pałką, oczeretem, itp. Zbiorowiska szuwarów zgrupowane zostały w klasie Phragmitetea, Zespoły roślinne wyróżnia się głównie na podstawie dominacji gatunków dla nich charakterystycznych. Do najczęściej spotykanych w regionie szuwarów wysokich zaliczyć należy m.in. szuwar 62 trzcinowy (Phragmitetum communis), szerokopałkowy (Typhetum latifoliae), tatarakowy (Acoretum calami), oczeretowy (Scirpetum lacustris), natomiast z szuwarów niskich: szuwar kosaćcowy (Iridetum pseudacori), mozgowy (Phalaridetum arundinaceae), turzycy zaostrzonej (Caricetum gracilis) oraz turzycy błotnej (Caricetum acutiformis). Zbiorowiska wodne skupiają głównie rośliny pleustonowe (pływające na powierzchni wody). Zbiorowiska te łatwo ulegają zaburzeniom i przekształceniom. Bardzo często tworzą kompleksy zbiorowisk z roślinnością nadwodną. Pospolicie występują w wodach stojących i wolno płynących, wśród szuwarów nad brzegami jezior, rzek i w stawach. Do najczęściej spotykanych należą zbiorowiska z udziałem rzęsy drobnej (Lemna minor), spirodeli wielokorzeniowej (Spirodela polyrhiza) i wolfii bezkorzeniowej (Wolffia arrhiza). 1.4. Zbiorowiska łąk i pastwisk To półnaturalne i antropogeniczne asocjacje darniowe wykształcające się na glebach mineralnych, organiczno-mineralnych, a niekiedy na organicznych i murszowych. Powstały na miejscach zajmowanych pierwotnie przez ekosystemy leśne. Ich istnienie jest ściśle powiązane i uzależnione od prowadzonej w ich obrębie gospodarki rolnej. Większość zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych zalicza się do klasy Molinio-Arrhenatheretea. Dzieli się ona na dwa rzędy. Pierwszy rząd Molinietalia skupia zbiorowiska łąk zmiennowilgotnych, odznaczających się wysokim poziomem wód gruntowych wiosną i znacznym ich obniżeniem w okresie lata i jesieni. Siedliska jakie zajmują wywodzą się z ekosystemów borowych i uboższych grądów i łęgów. Zaliczane tu zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe charakteryzuje niska wartość gospodarcza, są to najczęściej łąki jednokośne, dające słabej jakości siano. Odznaczają się natomiast wysokimi walorami przyrodniczymi, szczególnie z uwagi na duże bogactwo florystyczne, w tym gatunków rzadkich i ginących. W składzie gatunkowym przeważają, barwnie kwitnące gatunki dwuliścienne. Trawy, jako gorzej znoszące zmienny poziom wód gruntowych, występują mniej licznie. Drugi rząd Molinietalia skupia natomiast zbiorowiska łąk i pastwisk wysokowydajnych. Występują na żyznych i optymalnie uwilgotnionych siedliskach grądowych i suchszych łęgach. W składzie gatunkowym przeważają trawy nad roślinami dwuliściennymi. Częstym składnikiem są tu również rośliny motylkowe. 1.5. Zbiorowiska synantropijne (segetalne i ruderalne) Związane są z działalnością człowieka. Asocjacje synantropijne utrzymują się wyłącznie dzięki stałej ingerencji człowieka i są siedliskami sztucznymi. Zaliczamy tu zbiorowiska segetalne – chwastów, które występują na polach uprawnych oraz zbiorowiska ruderalne, związane z bytowaniem człowieka. Roślinność synantropijna zgrupowana została w kilku klasach: Chenopodietea obejmuje m.in. zbiorowiska chwastów upraw okopowych i ogrodowych, a także zbiorowiska chwastów ruderalnych, nasypów kolejowych i gruzowisk; Secalietea głównie zbiorowiska chwastów upraw zbożowych oraz Artemisietea zbiorowiska chwastów podwórek, przydroży, śmietników i okrajków leśnych. 63 2. Rośliny lasów liściastych (grąd, łęg, ols) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 64 Bez czarny Biedrzeniec mniejszy Bluszcz pospolity Bluszczyk kurdybanek Bniec czerwony Bodziszek cuchnący Brzoza brodawkowata Brzoza niska Brzoza omszona Buk pospolity Chmiel zwyczajny Cienistka trójkątna Cis pospolity Czartawa drobna Czartawa pospolita Czeremcha zwyczajna Czerniec gronkowy Czosnaczek pospolity Czosnek niedźwiedzi Czworolist pospolity Czyściec błotny Czyściec leśny Dąb bezszypułkowy Dąb szypułkowy Dąbrówka rozłogowa Dereń świdwa Długosz królewski Drabik drzewkowaty Dzięgiel leśny Dzióbkowiec bruzdowany Dziurawiec zwyczajny Dzwonek brzoskwiniolistny Dzwonek jednostronny Dzwonek pokrzywolistny Fałdownik szeleszczący Fiołek błotny Fiołek leśny Fiołek przedziwny Fiołek wonny Firletka poszarpana Gajowiec żółty Glistnik jaskółcze ziele Sambucus nigra Pimpinella saxifraga Hedera helix Glechoma hederacea Melandrium rubrum Garenium robertianum Betula pendula Betula humilis Betula pubescens Fagus sylvatica Humulus lupulus Gymnocarpium dryopteris Taxus baccata Circaea alpina Circaea lutetiana Prunus padus Actaea spicata Alliaria petiolata Allium ursinum Paris quadrifolia Stachys palustris Stachys sylvatica Quercus petraea Quercus robur Ajuga reptans Cornus sanguinea Osmunda regalis Climacium dendroides Angelica sylvestris Eurhynchium striatum Hypericum perforatum Campanula persicifolia Campanula rapunculoides Campanula trachelium Rhytidiadelphus triquetrus Viola palustris Viola reichenbachiana Viola mirabilis Viola odorata Lychnis flos-cuculi Galeobdolon luteum Chelidonium majus Cz Ś, KEN, LV Ś, KVU Cz Ś, LV Cz Cz Cz 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. Głowienka pospolita Głóg jednoszyjkowy Gnieźnik leśny Gorysz błotny Grab pospolity Groszek leśny Groszek wiosenny Gwiadnica długolistna Gwiazdnica gajowa Gwiazdnica pospolita Gwiazdnica wielkokwiatowa Jabłoń domowa Jarząb pospolity Jaskier kaszubski Jaskier kosmaty Jaskier rozłogowy Jaskier różnolistny Jaskier wielki Jasnota plamista Jesion wyniosły Jeżyna popielica Kalina koralowa Karbieniec pospolity Klon jawor Klon polny Klon zwyczajny Kłosownica leśna Knieć błotna Kokorycz pełna Kokorycz pusta Kokoryczka wielokwiatowa Kokoryczka wonna Konwalijka dwulistna Kopytnik pospolity Kosaciec żółty Kostrzewa olbrzymia Kościenica wodna Kozłek dwupienny Kruszczyk szerokolistny Kruszyna pospolita Krwawnica pospolita Kuklik pospolity Kuklik zwisły Prunella vulgaris Crataegus monogyna Neottia nidus-avis Peucedanum palustre Carpinus betulus Lathyrus sylvestris Lathyrus vernus Stellaria longifolia Stellaria nemorum Stellaria media Stellaria holostea Malus domestica Sorbus aucuparia Ranunculus cassubicus Ranunculus lanuginosus Ranunculus repens Ranunculus auricomus Ranunculus lingua Lamium maculatum Fraxinus excelsior Rubus caesius Viburnum opulus Lycopus europaeus Acer pseudoplatanus Acer campestre Acer platanoides Brachypodium sylvaticum Caltha palustris Corydalis solida Corydalis cava Polygonatum multiflorum Polygonatum odoratum Maianthemum bifolium Asarum europaeum Iris pseudacorus Festuca gigantea Myosoton aquaticum Valeriana dioica Epipactis helleborine Frangula alnus Lythrum salicaria Geum urbanum Geum rivale Ś Cz Cz Ś 65 86. Kukułka plamista 87. Kupkówka aschersona 88. Lepnica zwisła 89. Leszczyna pospolita 90. Lilia złotogłów 91. Lipa drobnolistna 92. Lipa szerokolistyna 93. Łoczyga pospolita 94. Łuskiewnik różowy 95. Malina właściwa 96. Manna jadalna 97. Manna mielec 98. Marek szerokolistny 99. Mięta nadwodna 100. Miodunka ćma 101. Miodunka plamista 102. Mokradłoszka zaostrzona 103. Mozga trzcinowata 104. Możylinek trójnerwowy 105. Mydlnica lekarska 106. Nerecznica grzebieniasta 107. Nerecznica krótkoostna 108. Nerecznica samcza 109. Nerecznica szerokolistna 110. Niecierpek pospolity 111. Niezapominajka błotna 112. Okrężnica bagienna 113. Olsza czarna 114. Olsza szara 115. Orlik pospolity 116. Ostrożeń warzywny 117. Perłówka zwisła 118. Perz psi 119. Pępawa błotna 120. Pierwiosnek wyniosły 121. Pięciornik biały 122. Pióropusznik strusi 123. Piżmaczek wiosenny 124. Płożymerzyk falisty 125. Podagrycznik pospolity 126. Podkolan zielonawy 127. Pokrzywa zwyczajna 128. Porzeczka alpejska 66 Dactylorhiza maculata Dactylis aschersoniana Silene nutans Corylus avellana Lilium martagon Tilia cordata Tilia platyphyllos Lapsana communis Lathraea squamaria Rubus idaeus Glyceria fluitans Glyceria maxima Sium latifolium Mentha aquatica Pulmonaria obscura Pulmonaria officinalis Caliergonella cuspidata Phalaris arundinacea Moehringia trinervia Saponaria officinalis Dryopteris cristata Dryopteris carthusiana Dryopteris filix-mas Dryopteris dilatata Impatiens noli-tangere Myosoton palustris Hottonia palustris Alnus glutinosa Alnus incana Aquilegia vulgaris Cirsium oleraceum Melica nutans Elymus caninus Crepis paludosa Primula elatior Potentilla alba Matteuccia struthiopteris Adoxa moschatellina Plagiomnium undulatum Aegopodium podagraria Platanthera chlorantha Urtica dioica Ribes alpinum Ś, LV Ś Cz Ś Cz Ś Ś 129. Porzeczka czarna 130. Porzeczka czerwona 131. Prosownica rozpierzchła 132. Przetacznik bobowniczek 133. Przetacznik górski 134. Przetacznik leśny 135. Przylaszczka pospolita 136. Przytulia bagienna 137. Przytulia błotna 138. Przytulia czepna 139. Przytulia północna 140. Przytulia wonna 141. Psianka słodkogórz 142. Pszeniec gajowy 143. Rdestówka zaroślowa 144. Róża dzika 145. Rutewka orlikolistna 146. Rzepicha ziemnowodna 147. Rzepik szczeciniasty 148. Rzęsa drobna 149. Sadziec konopiasty 150. Sałatnica leśna 151. Sałatnik leśny 152. Siedmiopalecznik błotny 153. Sit rozpierzchły 154. Sitowie leśne 155. Skrzyp bagienny 156. Skrzyp błotny 157. Skrzyp leśny 158. Skrzyp łąkowy 159. Skrzyp olbrzymi 160. Skrzyp zimowy 161. Starzec bagienny 162. Szalej jadowity 163. Szczaw lancetowaty 164. Szczaw tępolistny 165. Szczawik zajęczy 166. Szczyr trwały 167. Śledziennica skrętolistna 168. Śmiałek darniowy 169. Świerząbek korzenny 170. Tarczyca pospolita 171. Tojad dzióbaty Ribes nigrum Ribes spicatum Milium effusum Veronica beccabunga Veronica montana Veronica officinalis Hepatica nobilis Galium uliginosum Galium palustre Galium aparine Galium boreale Galium odoratum Solanum dulcamara Melampyrum nemorosum Fallopia dumetorum Rosa canina Thalictrum aquilegiifolium Rorippa amphibia Agrimonia pilosa Lemna minor Eupatorium cannabinum Aposeris foetida Mycelis muralis Comarum palustre Juncus effusus Scirpus sylvaticus Equisetum fluviatile Equisetum palustre Equisetum sylvaticum Equisetum pratense Equisetum telmateia Equisetum hyemale Senecio paludosus Cicuta virosa Rumex hydrolapathum Rumex obtusifolius Oxalis acetosella Mercurialis perennis Chrysosplenium alternifolium Deschampsia caespitosa Chaerophyllum aromaticum Scutellaria galericulata Aconitum variegatum Ś Cz Ś, N Ś Ś 67 172. Tojeść bukietowa 173. Tojeść gajowa 174. Tojeść pospolita 175. Tojeść rozesłana 176. Topola biała 177. Topola osika 178. Torfowiec błotny 179. Torfowiec nastroszony 180. Trędownik bulwiasty 181. Trybula leśna 182. Trzcina pospolita 183. Trzcinnik lancetowaty 184. Trzmielina brodawkowata 185. Trzmielina pospolita 186. Turzyca błotna 187. Turzyca brzegowa 188. Turzyca długokłosa 189. Turzyca dzióbkowata 190. Turzyca leśna 191. Turzyca nibyciborowata 192. Turzyca palczasta 193. Turzyca pęcherzykowata 194. Turzyca rzadkokłosa 195. Turzyca sztywna 196. Turzyca zgrzebłowata 197. Turzyca zwisła 198. Tuzyca sztywna 199. Wawrzynek wilczełyko 200. Wiąz górski 201. Wiąz pospolity 202. Wiąz szypułkowy 203. Wiązówka błotna 204. Wiciokrzew pospolity 205. Wiechlina błotna 206. Wiechlina gajowa 207. Wierzba biała 208. Wierzba iwa 209. Wierzba krucha 210. Wierzba pięciopręcikowa 211. Wierzba purpurowa 212. Wierzba rokita 213. Wierzba szara 214. Wierzba trójpręcikowa 68 Lysimachia tyrsiflora Lysimachia nemorum Lysimachia vulgaris Lysimachia nummularia Populus alba Populus tremula Sphagnum palustre Sphagnum squarrosum Scrophularia nodosa Anthriscus sylvestris Phragmites communis Calamagrostis canescens Euonymus verrucosa Euonymus europaea Carex acutiformis Carex riparia Carex elongata Carex rostrata Carex sylvatica Carex pseudocyperus Carex digitata Carex vesicaria Carex remota Carex elata Carex strigosa Carex pendula Carex elata Daphne mezereum Ulmus glabra Ulmus minor Ulmus laevis Filipendula ulmaria Lonicera xylosteum Poa palustris Poa nemoralis Salix alba Salix caprea Salix fragilis Salix pentandra Salix purpurea Salix repens ssp. rosmarinifolia Salix cinerea Salix triandra Ś Cz Ś 215. Wierzba uszata 216. Wierzbownica błotna 217. Wierzbownica górska 218. Wietlica samicza 219. Wiśnia ptasia 220. Wyka leśna 221. Zachylnik błotny 222. Zawilec gajowy 223. Zawilec żółty 224. Zdrojówka rutewkowata 225. Zerwa kłosowa 226. Ziarnopłon wiosenny 227. Złoć mała 228. Złoć żółta 229. Żankiel zwyczajny 230. Żurawiec falisty 231. Żywiec cebulkowy 232. Żywokost lekarski Salix aurita Epilobium palustre Epilobium montanum Athyrium filix-femina Prunus avium Vicia sylvatica Thelypteris palustris Anemone nemorosa Anemone ranunculoides Isopyrum thalictroides Phyteuma spicatum Ficaria verna Gagea minima Gagea lutea Sanicula europaea Atrichum undulatum Dentaria bulbifera Symphytum officinale 3. Rośliny borów sosnowych i mieszanych 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. Bagno zwyczajne Berberys zwyczajny Biedrzeniec mniejszy Bielistka siwa Borówka bagienna Borówka brusznica Borówka czarna Brzoza brodawkowata Brzoza omszona Bukwica zwyczajna Chamedafne północna Cis pospolity Dąb szypułkowy Dąbrówka rozłogowa Dzwonek brzoskwiniolistny Dzwonek okrągłolistny Fałdownik szeleszczący Fiołek leśny Fiołek rivina Gajnik lśniący Gajowiec zółty Ledum palustre Berberis vulgaris Pimpinella saxifraga Leucobryum glaucum Vaccinium uliginosum Vaccinium vitis-idaea Vaccinium myrtillus Betula pendula Betula pubescens Betonica officinalis Chamaedaphne calyculata Taxus baccata Quercus robur Ajuga reptans Campanula persicifolia Campanula rotundifolia Rhytidiadelphus triquetrus Viola reichenbachiana Viola riviniana Hylocomium splendens Galeobdolon luteum Ś Cz Ś Cz Cz 69 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 70 Głóg jednoszyjkowy Gorysz pagórkowy Groszek czerniejący Groszek wiosenny Grusza pospolita Gruszyczka mniejsza Gruszyczka okrągłolistna Gruszyczka zielonawa Gruszycznik jednokwiatowy Gruszynka jednostronna Jałowiec pospolity Janowiec barwierski Jarząb pospolity Jaskier wielokwiatowy Jastrzębiec baldaszkowaty Jastrzębiec kosmaczek Jastrzębiec lachenala Jastrzębiec leśny Jeżyna fałdowana Knotnik zwisły Kocanki piaskowe Kokoryczka wonna Koniczyna dwukłosowa Koniczyna pogięta Konwalia majowa Konwalijka dwulistna Korzeniówka pospolita Kosmatka owłosiona Kruszyna pospolita Leszczyna pospolita Lipa drobnolistna Macierzanka piaskowa Malina kamionka Malina właściwa Mącznica lekarska Miodownik melisowaty Modrzew europejski Modrzewnica zwyczajna Nawłoć pospolita Nerecznica krótkoostna Orlica pospolita Orlik pospolity Paprotka zwyczajna Crataegus monogyna Peucedanum oreoselinum Lathyrus niger Lathyrus vernus Pyrus pyraster Pyrola minor Pyrola rotundifolia Pyrola chlorantha Moneses uniflora Orthilia secunda Juniperus communis Genista tinctoria Sorbus aucuparia Ranunculus polyanthemos Hieracium umbellatum Hieracium pilosella Hieracium Lachenali Hieracium murorum Rubus plicatus Pohlia nutans Helichrysum arenarium Polygonatum odoratum Trifolium alpestre Trifolium medium Convallaria majalis Maianthemum bifolium Monotropa hypopitys Lusula pilosa Frangula alnus Corylis avellana Tilia cordata Thymus serpyllum Rubus saxatilis Rubus idaeus Arctostaphylos uva-ursi Melittis melissophyllum Larix decidua Andromeda polifolia Solidago virgaurea Dryopteris carthusiana Pteridium aquilinum Aquilegia vulgaris Polypodium vulgare Cz Ś Ś Ś Ś 65. Perłówka zwisła 66. Pierwiosnek lekarski 67. Pięciornik biały 68. Pięciornik kurze ziele 69. Piórosz pierzasty 70. Płonnik cienki 71. Płonnik jałowcowaty 72. Płonnik pospolity 73. Płonnik włosisty 74. Pomocnik baldaszkowy 75. Poziomka pospolita 76. Prosownica rozpierzchła 77. Przetacznik leśny 78. Przetacznik ożankowy 79. Przylaszczka pospolita 80. Pszeniec gajowy 81. Pszeniec zwyczajny 82. Rokiet cyprysowy 83. Rokietnik pospolity 84. Rosiczka okrągłolistna 85. Rozchodnik ostry 86. Rzęsiak pospolity 87. Sałatnik leśny 88. Sasanka otwarta 89. Sierpik barwierski 90. Siódmaczek leśny 91. Skrzyp leśny 92. Sosna zwyczajna 93. Szczaw polny 94. Szczawik zajęczy 95. Szczotlicha siwa 96. Śmiałek pogięty 97. Świerk pospolity 98. Tajęża jednostronna 99. Tojeść pospolita 100. Topola osika 101. Torfowiec błotny 102. Torfowiec magellański 103. Torfowiec ostrolistny 104. Traganek piaskowy 105. Trzcinnik leśny 106. Trzcinnik piaskowy 107. Trzęślica modra Melica nutans Primula veris Potentilla alba Potentilla erecta Ptilium crista-castrensis Polytrichum strictum Polytrichum juniperinum Polytrichum commune Polytrichum piliferum Chimaphila umbellata Fragaria vesca Milium effusum Veronica officinalis Veronica chamaedrys Hepatica nobilis Melampyrum nemorosum Melampyrum pratense Hypnum cupressiforme Pleurozium schreberi Drosera rotundifolia Sedum acre Ptilidium ciliare Mycelis muralis Pulsatilla patens Serratula tinctoria Trientalis europaea Equisetum sylvaticum Pinus sylvestris Rumex acetosella Oxalis acetosella Corynephorus canescens Deschampsia flexuosa Picea abies Goodyera repens Lysimachia vulgaris Populus tremula Sphagnum palustre Sphagnum magellanicum Sphagnum capillifolium Astragalus areniarius Calamagrostis arundinacea Calamagrostis epigejos Molinia caerulea Cz Cz Cz Cz Ś Ś Cz Ś, LV Cz Ś, KLR, LE, N Ś, LE Ś Ś Ś 71 108. Trzmielina brodawkowata 109. Turzyca pagórkowa 110. Turzyca palczasta 111. Turzyca pospolita 112. Ukwap dwupienny 113. Wełnianka pochwowata 114. Wężymord niski 115. Widlicz spłaszczony 116. Widłak goździsty 117. Widłak jałowcowaty 118. Widłak spłaszczony 119. Widłoząb kędzierzawy 120. Widłoząb miotłowy 121. Wiechlina gajowa 122. Wierzba uszata 123. Wierzbówka kiprzyca 124. Wroniec widlasty 125. Wrzos zwyczajny 126. Wyka kaszubska 127. Wyka płotowa 128. Zawilec gajowy 129. Zawilec wielkokwiatowy 130. Złotowłos strojny 131. Żarnowiec miotlasty 132. Żurawina błotna Euonymus verrucosa Carex montana Carex digitata Carex nigra Antennaria dioica Eriophorum vaginatum Scorzonera humilis Diphasiastrum complanatum Lycopodium clavatum Lycopodium annotinum Diphasiastrum complanatum Dicranum polysetum Dicranum scoparium Poa nemoralis Salix aurita Chamaenerion angustifolium Huperzia selago Calluna vulgaris Vicia cassubica Vicia sepium Anemone nemorosa Anemone sylvestris Polytrichastrum formosum Sarothamnus scoparius Oxycoccus palustris Cz Cz Ś 4. Rośliny torfowisk (wysokich i przejściowych) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 72 Bagnica torfowa Bagno zwyczajne Bobrek trójlistkowy Borówka bagienna Chamedafne północna Czermień błotna Dziewięciornik błotny Fiołek błotny Gnidosz błotny Gnidosz królewski Gwiazdnica błotna Jaskier płomiennik Kruszczyk błotny Lipiennik loesela Scheuchzeria palustris Ledum palustre Menyanthes trifoliata Vaccinium uliginosum Chamaedaphne calyculata Calla palustris Parnassia palustris Viola palustris Pedicularis palustris Pedicularis sceptrum-carolinum Stellaria palustris Ranunculus flammula Epipactis palustris Liparis loeselii Ś, LE Ś Cz Ś, KEN, LV Ś, LV Ś, LE Ś, LV Ś, KVU, LE, N 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. Modrzewnica zwyczajna Płonnik cienki Pływacz drobny Ponikło skąpokwiatowe Przetacznik błotny Przygiełka biała Rosiczka długolistna Rosiczka okrągłolistna Siedmiopalecznik błotny Sit cienki Sit członowaty Świbka błotna Torfowiec brunatny Torfowiec czerwony Torfowiec magellański Torfowiec obły Torfowiec odgięty Torfowiec spiczastolistny Trzcinnik prosty Turzyca bagienna Turzyca gwiazdkowata Turzyca nitkowata Turzyca pospolita Turzyca siwa Turzyca strunowa Turzyca żółta Wąkrota zwyczajna Wełnianka pochwowata Wełnianka szerokolistna Wełnianka wąskolistna Wierzba borówkolistna Żurawina błotna Andromeda polifolia Polytrichum strictum Utricularia minor Eleocharis quinqueflora Veronica scutellata Rhynchospora alba Drosera anglica Drosera rotundifolia Comarum palustre Juncus filiformis Juncus articulatus Triglochin palustre Sphagnum fuscum Sphagnum rubellum Sphagnum magellanicum Sphagnum teres Sphagnum fallax Sphagnum cuspidatum Calamagrostis stricta Carex limosa Carex echinata Carex lasiocarpa Carex nigra Carex canescens Carex chordorrhiza Carex flava Hydrocotyle vulgaris Eriophorum vaginatum Eriophorum latifolium Eriophorum angustifolium Salix myrtillloides Oxycoccus palustris Cz Ś, LV Ś, LE Ś, LV Ś Ś Ś Ś Cz Ś Ś, KLR, LV Ś, KVU, LV Ś, KEN, LE 5. Rośliny szuwarów i wybrane rośliny wodne 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Gorysz błotny Grążel żółty Grzybienie białe Grzybienie północne Jaskier wielki Jeżogłówka gałęzista Jeżogłówka najmniejsza Peucedanum palustre Nuphar lutea Nymphaea alba Nymphaea candida Ranunculus lingua Sparganium erectum Sparganium minimum Cz Cz Ś, KVU 73 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 74 Jeżogłówka pojedyncza Kłoć wiechowata Kosaciec żółty Kropidło wodne Łączeń baldaszkowy Manna jadalna Manna mielec Marek szerokolistny Mięta nadwodna Moczarka kanadyjska Mozga trzcinowata Oczeret jeziorny Okrężnica bagienna Osoka aloesowata Pałka szerokolistna Pałka wąskolistna Pływacz drobny Pływacz średni Pływacz zwyczajny Ponikło błotne Potocznik wąskolistny Przetacznik bobowniczek Przetacznik bobownik Przytulia błotna Rdest ziemnowodny Rdestnica drobna Rdestnica grzebieniasta Rdestnica kędzierzawa Rdestnica pływająca Rdestnica połyskująca Rdestnica przeszyta Rdestnica ściśniona Rdestnica włosowata Rogatek krótkoszyjkowy Rogatek sztywny Rzepicha ziemnowodna Rzesa garbata Rzęsa drobna Rzęsa trójrowkowa Rzęśl długoszyjkowa Rzęśl wiosenna Skrzyp bagienny Spirodela wielokorzeniowa Sparganium emersum Cladium mariscus Iris pseudacorus Oenanthe aquatica Butomus umbellatus Glyceria fluitans Glyceria maxima Sium latifolium Mentha aquatica Elodea canadensis Phalaris arundinacea Schoenoplectus lacustris Hottonia palustris Stratiotes aloides Typha latifolia Typha angustifolia Utricularia minor Utricularia intermedia Utricularia vulgaris Eleocharis palustris Berula erecta Veronica beccabunga Veronica anagallis-aquatica Galium palustre Polygonum amphibium Potamogeton pusillus Potamogeton pectinatus Potamogeton crispus Potamogeton natans Potamogeton lucens Potamogeton perfoliatus Potamogeton compressus Potamogeton trichoides Ceratophyllum submersum Ceratophyllum demersum Rorippa amphibia Lemna gibba Lemna minor Lemna trisulca Callitriche cophocarpa Callitriche verna Equisetum fluviatile Spirodela polyrrhiza Ś, LV Ś, LV Ś 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. Strzałka wodna Szalej jadowity Szczaw lancetowaty Tarczyca pospolita Tatarak zwyczajny Tojeść bukietowa Trędownik skrzydlaty Trzcina pospolita Turzyca błotna Turzyca brzegowa Turzyca buxbauma Turzyca dwustronna Turzyca dzióbkowata Turzyca lisia Turzyca nibyciborowata Turzyca pęcherzykowata Turzyca prosowa Turzyca sztywna Turzyca tunikowa Turzyca zaostrzona Wiechlina błotna Włosienicznik krążkolistny Włosienicznik wodny Wywłócznik kłosowy Wywłócznik okółkowy Żabieniec babka wodna Żabiściek pływający Sagittaria sagittifolia Cicuta virosa Rumex hydrolapathum Scutellaria galericulata Acorus calamus Lysimachia thyrsiflora Scrophularia umbrosa Phragmites australis Carex acutiformis Carex riparia Carex buxbaumii Carex disticha Carex rostrata Carex vulpina Carex pseudocyperus Carex vesicaria Carex paniculata Carex elata Carex appropinquata Carex gracilis Poa palustris Batrachium circinatum Batrachium aquatile Myriophyllum spicatum Myriophyllum verticillatum Alisma plantago-aquatica Hydrocharis morsus-ranae Ś 6. Rośliny łąk i pastwisk 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Babka lancetowata Babka średnia Babka zwyczajna Barszcz syberyjski Barszcz zwyczajny typowy Biedrzeniec mniejszy Biedrzeniec wielki Bliźniczka psia trawka Bluszczyk kurdybanek Bniec czerwony Bodziszek błotny Bodziszek leśny Plantago lanceolata Plantago media Plantago major Heracleum sphondylium ssp. sibiricum Heracleum sphondylium ssp. sphondylium Pimpinella saxifraga Pimpinella major Nardus stricta Glechoma hederacea Melandrium rubrum Geranium palustre Geranium sylvaticum 75 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 76 Bodziszek łąkowy Brodawnik jesienny Brodawnik zwyczajny Bukwica zwyczajna Centuria pospolita Chaber driakiewnik Chaber łąkowy Cieciorka pstra Cykoria podróżnik Czarcikęs łąkowy Czosnek kątowaty Czyściec błotny Dąbrówka rozłogowa Drabik drzewkowaty Drżączka średnia Dzięgiel leśny Dziurawiec czteroboczny Dziurawiec skrzydełkowaty Dziurawiec zwyczajny Dzwonek okrągłolostny Dzwonek rozpierzchły Dzwonek skupiony Fiołek drobny Fiołek psi Fiołek trójbarwny Fiołek wyniosły Firletka poszarpana Głowienka pospolita Goryczka wąskolistna Goździk pyszny Groszek błotny Groszek łąkowy Grzebienica pospolita Gwiazdnica bagienna Gwiazdnica błotna Gwiazdnica trawiasta Janowiec barwierski Jaskier bulwkowy Jaskier ostry Jaskier płomiennik Jaskier rozłogowy Jaskier różnolistny Jaskier wielokwiatowy Geranium pratense Leontodon autumnalis Leontodon hispidus Betonica officinalis Centaurium erythraea Centaurea scabiosa Centaurea jacea Coronilla varia Cichorium intybus Succisa pratensis Allium angulosum Stachys palustris Ajuga reptans Climacium dendroides Briza media Angelica sylvestris Hypericum maculatum Hypericum tetrapterum Hypericum perforatum Campanula rotundifolia Campanula patula Campanula glomerata Viola pumila Viola canina Viola tricolor Viola elatior Lychnis flos-cuculi Prunella vulgaris Gentiana pneumonanthe Dianthus superbus Lathyrus palustris Lathyrus pratensis Cynosurus cristatus Stellaria uliginosa Stellaria palustris Stellaria graminea Genista tinctoria Ranunculus bulbosus Ranunculus acris Ranunculus flammula Ranunculus repens Ranunculus auricomus Ranunculus polyanthemos Ś Cz Ś Ś 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. Jastrun właściwy Jastrzębiec kosmaczek Kłosówka wełnista Kminek zwyczajny Knieć błotna Komonica błotna Komonica zwyczajna Koniczyna biała Koniczyna białoróżowa Koniczyna drobnogłówkowa Koniczyna łąkowa Koniczyna pagórkowa Koniczyna pogięta Koniczyna rozdęta Koniczyna złocistożółta Konietlica łąkowa Kosaciec syberyjski Kosmatka licznokwiatowa Kosmatka polna Kostrzewa czerwona Kostrzewa łąkowa Kozibród łąkowy Kozłek dwupienny Kozłek lekarski Kruszczyk błotny Krwawnica pospolita Krwawnik kichawiec Krwawnik pospolity Krwiściąg lekarski Krzyżownica zwyczajna Kuklik zwisły Kukułka krwista Kukułka plamista Kukułka szerokolistna Kupkówka pospolita Listera jajowata Lnica pospolita Lucerna nerkowata Lucerna sierpowata Łubin trwały Macierzanka zwyczajna Marchew zwyczajna Mieczyk dachówkowaty Leucanthemum vulgare Hieracium pilosella Holcus lanatus Carum carvi Caltha palustris Lotus uliginosus Lotus corniculatus Trifolium repens Trifolium hybridum Trifolium dubium Trifolium pratense Trifolium montanum Trifolium medium Trifolium fragiferum Trifolium aureum Trisetum flavescens Iris sibirica Luzula multiflora Luzula campestris Festuca rubra Festuca pratensis Tragopogon pratensis Valeriana dioica Valeriana officinalis Epipactis palustris Lythrum salicaria Achillea ptarmica Achillea millefolium Sanguisorba officinalis Polygala vulgaris Geum rivale Dactylorhiza incarnata Dactylorhiza maculata Dactylorhiza majalis Dactylis glomerata Listera ovata Linaria vulgaris Medicago lupulina Medicago falcata Lupinus polyphyllus Thymus pulegioides Daucus carota Gladiolus imbricatus Ś, LV Ś, LV Ś Ś, LV Ś Ś 77 99. Mietlica olbrzymia 100. Mietlica pospolita 101. Mietlica psia 102. Mietlica rozłogowa 103. Mięta długolistna 104. Mięta polna 105. Mniszek pospolity 106. Mozga trzcinowata 107. Nasięźrzał pospolity 108. Niezapominajka błotna 109. Okrzyn łąkowy 110. Olszewnik kminkolistny 111. Oman łąkowy 112. Ostrożeń błotny 113. Ostrożeń lancetowaty 114. Ostrożeń łąkowy 115. Ostrożeń polny 116. Ostrożeń warzywny 117. Owsica omszona 118. Pasternak zwyczajny 119. Pełnik europejski 120. Perz właściwy 121. Pępawa błotna 122. Pierwiosnek lekarski 123. Pięciornik gęsi 124. Pięciornik kurze ziele 125. Pięciornik rozłogowy 126. Podejźrzon księżycowy 127. Podkolan biały 128. Prosienicznik szorstki 129. Przelot pospolity 130. Przetacznik długolistny 131. Przetacznik macierzankowy 132. Przetacznik nitkowaty 133. Przetacznik ożankowy 134. Przytulia bagienna 135. Przytulia błotna 136. Przytulia pospolita 137. Przytulia północna 138. Przytulia właściwa 139. Przywrotnik pasterski 140. Rajgras wyniosły 141. Rdest wężownik 78 Agrostis gigantea Agrostis capillaris Agrostis canina Agrostis stolonifera Mentha longiflia Mentha arvensis Taraxacum officinale Phalaris arundinacea Ophioglossum vulgatum Myosotis palustris Laserpitium prutenicum Selinum carvifolia Inula britannica Cirsium palustre Cirsium vulgare Cirsium rivulare Cirsium arvense Cirsium oleraceum Avenula pubescens Pastinaca sativa Trollius europaeus Elymus repens Crepis paludosa Primula veris Potentilla anserina Potentilla erecta Potentilla reptans Botrychium lunaria Platanthera bifolia Hypochoeris radicata Anthylis vulneraria Veronica longifolia Veronica serpyllifolia Veronica filiformis Veronica chamaedrys Galium uliginosum Galium palustre Galium mollugo Galium boreale Galium verum Alchemilla monticola Arrhenatherum elatius Polygonum bistorta Ś, LV Ś Cz Ś, LV Ś 142. Rogownica polna 143. Rogownica pospolita 144. Rumianek bezpromieniowy 145. Rutewka wąskolistna 146. Rutewka żółta 147. Rzepik pospolity 148. Rzeżucha łąkowa 149. Selernica żyłkowana 150. Sierpik barwierski 151. Sit chudy 152. Sit czarny 153. Sit członowaty 154. Sit ostrokwiatowy 155. Sit rozpierzchły 156. Sit siny 157. Sit skupiony 158. Sit tępokwiatowy 159. Sitowie leśne 160. Skrzyp błotny 161. Skrzyp polny 162. Smółka pospolita 163. Sparceta siewna 164. Starodub łąkowy 165. Starzec jakubek 166. Stokłosa bezostna 167. Stokłosa groniasta 168. Stokłosa miękka 169. Stokrotka pospolita 170. Szczaw kędzierzawy 171. Szczaw rozpierzchły 172. Szczaw zwyczajny 173. Szelężnik mniejszy 174. Szelężnik większy 175. Śmiałek darniowy 176. Świbka błotna 177. Świerzbnica polna 178. Świetlik łąkowy 179. Tarczyca oszczepowata 180. Tojeść pospolita 181. Tojeść rozesłana 182. Tomka wonna 183. Trybula leśna 184. Trzcinnik piaskowy Cerastium arvense Cerastium holosteoides Chamomilla suaveolens Thalictrum lucidum Thalictrum flavum Agrimonia eupatoria Cardamine pratensis Cnidium dubium Serratula tinctoria Juncus tenuis Juncus atratus Juncus articulatus Juncus acutiflorus Juncus effusus Juncus inflexus Juncus conglomeratus Juncus subnodulosus Scirpus sylvaticus Equisetum palustre Equisetum arvense Viscaria vulgaris Onobrychis viciifolia Ostericum palustre Senecio jacobaea Bromus inermis Bromus racemosus Bromus hordeaceus Bellis perennis Rumex crisspus Rumex thyrsiflorus Rumex acetosa Rhinanthus minor Rhinanthus angustifolius Deschampsia caespitosa Triglochin palustre Knautia arvensis Euphrasia rostkoviana Scutellaria hastifolia Lysimachia vulgaris Lysimachia nummularia Anthoxanthum odoratum Athriscus sylvestris Calamagrostis epigejos 79 185. Trzęślica modra 186. Turzyca blada 187. Turzyca filcowata 188. Turzyca lisia 189. Turzyca owłosiona 190. Turzyca pospolita 191. Turzyca żółta 192. Tymotka łąkowa 193. Ukwap dwupienny 194. Wiązówka błotna 195. Wiązówka bulwkowata 196. Wiechlina błotna 197. Wiechlina łąkowa 198. Wiechlina roczna 199. Wiechlina zwyczajna 200. Wielosił błękitny 201. Wierzbownica błotna 202. Wilczomlecz błotny 203. Wilczomlecz błyszczacy 204. Wilczomlecz sosnka 205. Wszewłoga górska 206. Wyczyniec kolankowy 207. Wyczyniec łąkowy 208. Wyka drobnokwiatowa 209. Wyka płotowa 210. Wyka ptasia 211. Wyka wąskolistna 212. Zerwa kłosowa 213. Złoć łąkowa 214. Życica trwała 215. Życica wielokwiatowa 216. Żywokost lekarski Molinia caerulea Carex palescens Carex tomentosa Carex vulpina Carex hirta Carex nigra Carex flava Phleum pratense Antennaria dioica Filipendula ulmaria Filipendula vulgaris Poa palustris Poa pratensis Poa annua Poa trivialis Polemonium caeruleum Epilobium palustre Euphorbia palustris Euphorbia lucida Euphorbia cyparissas Meum athamanticum Alopecurus geniculatus Alopecurus pratensis Vicia hirsuta Vicia sepium Vicia cracca Vicia angustifolia Phyteuma spicatum Gagea pratensis Lolium perenne Lolium multiflorum Symphytum officinale Ś, KVU 7. Rośliny siedlisk ruderalnych i segetalnych 1. Babka zwyczajna 2. Barwinek pospolity 3. Bez czarny 4. Bieluń dziędzierzawa 5. Blekot pospolity 6. Bniec biały 7. Bodziszek cuchnący 80 Plantago najor Vinca minor Sambucus nigra Datura stramonium Aethusa cynapium Melandrium album Geranium robertianum Cz 8. Bodziszek drobny 9. Bylica piołun 10. Bylica pospolita 11. Chaber bławatek 12. Chłodek drobny 13. Chwastnica jednostronna 14. Cykoria podróżnik 15. Czyściec roczny 16. Dymnica pospolita 17. Dziewanna kutnerowata 18. Dziewanna pospolita 19. Dziewanna wielkokwiatowa 20. Dziurawiec zwyczajny 21. Farbownik polny 22. Fiołek polny 23. Glistnik jaskółcze ziele 24. Gorczyca polna 25. Groszek bulwiasty 26. Gwiazdnica pospolita 27. Iglica pospolita 28. Jaskier polny 29. Jasnota biała 30. Jasnota purpurowa 31. Jasnota różowa 32. Jęczmień płonny 33. Kąkol polny 34. Kolczurka klapowana 35. Komosa biała 36. Komosa czerwonawa 37. Komosa kalinolistna 38. Komosa mierzliwa 39. Komosa murowa 40. Komosa sina 41. Komosa wielonasienna 42. Komosa wzniesiona 43. Koniczyna biała 44. Konyza kanadyjska 45. Kostrzewa łąkowa 46. Kozibród wielki 47. Krzywoszyj polny 48. Kurzyślad polny 49. Lebiodka pospolita 50. Lepnica rozdęta Geranium pusillum Arthemisia absinthium Arthemisia vulgaris Centaurea cyanus Arnoseris minima Echinochloa crus-galli Cichorium intybus Stachys annua Fumaria officinalis Verbascum phlomoides Verbascum nigrum Verbascum densiflorum Hypericum perforatum Anchusa arvensis Viola arvensis Chelidonium majus Sinapis arvensis Lathyrus tuberosus Stellaria media Erodium cicutarium Ranunculus arvensis Lamium album Lamium purpureum Lamium amplexicaule Hordeum murinum Agrostemma githago Echinocystis lobata Chenopodium album Chenopodium rubrum Chenopodium opulifolium Chenopodium vulvaria Chenopodium murale Chenopodium glaucum Chenopodium polyspermum Chenopodium strictum Trifolium repens Conyza canadensis Festuca pratensis Tragopogon pratensis Anchusa arvensis Anagallis arvensis Origanum vulgare Silene vulgaris 81 51. Lilak pospolity 52. Lnica pospolita 53. Lniczka mała 54. Lucerna nerkowata 55. Lucerna pośrednia 56. Lulek czarny 57. Łoboda błyszcząca 58. Łoboda długolistna 59. Łoboda oszczepowata 60. Łoboda rozłożysta 61. Łoboda szara 62. Łoczyga pospolita 63. Łopian mniejszy 64. Łopian pajęczynowaty 65. Łopian większy 66. Łubin trwały 67. Łubin żółty 68. Mak piaskowy 69. Mak polny 70. Mak wątpliwy 71. Maruna bezwonna 72. Mietlica pospolita 73. Miotła zbożowa 74. Mlecz kolczasty 75. Mlecz zwyczajny 76. Mniszek lekarski 77. Nawłoć kanadyjska 78. Nawłoć późna 79. Nawrot polny 80. Niezapominajka polna 81. Nostrzyk biały 82. Nostrzyk żółty 83. Ostrożeń lancetowaty 84. Ostrożeń polny 85. Ostróżeczka polna 86. Owies głuchy 87. Palusznik nitkowaty 88. Perz właściwy 89. Pępawa dachowa 90. Pieprzyca gruzowa 91. Podbiał pospolity 92. Pokrzywa zwyczajna 93. Pokrzywa żegawka 82 Syringa vulgaris Linaria vulgaris Chaenorhinum minus Medicago lupulina Medicago x varia Hyoscyamus niger Atriplex nitens Atriplex oblongifolia Atriplex prostrata Atriplex patula Atriplex tatarica Lapsana communis Arctium minus Arctium tomentosum Arctium lappa Lupinus polyphyllus Lupinus luteus Papaver argemone Papaver rhoeas Papaver dubium Matricaria perforata Agrostis capillaris Apera spica-venti Sonchus asper Sonchus oleraceus Taraxacum officinale Solidago canadensis Solidago gigantea Lithospermum arvense Myosotis arvensis Melilotus alba Melilotus officinalis Cirsium vulgare Cirsium arvense Consolida regalis Avena fatua Digitaria ischaemum Elymus repens Crepis tectorum Lepidium ruderale Tussilago farfara Urtica dioica Urtica urens 94. Powój polny 95. Poziewnik pstry 96. Poziewnik szorstki 97. Przetacznik bluszczykowy 98. Przetacznik ćmy 99. Przetacznik lśniący 100. Przetacznik perski 101. Przetacznik rolny 102. Psianka czarna 103. Rdest plamisty 104. Rdest ptasi 105. Rdest szczawiolistny 106. Rdestówka powojowata 107. Rogownica pięciopręcikowa 108. Rogownica polna 109. Róża pomarszczona 110. Rumian polny 111. Rumianek bezpromieniowy 112. Rumianek pospolity 113. Rzepień pospolity 114. Rzeżusznik piaskowy 115. Rzodkiew świrzepa 116. Rzodkiewnik pospolity 117. Sałata kompasowa 118. Skrytek polny 119. Skrzyp polny 120. Sporek polny 121. Sporek wiosenny 122. Starzec lepki 123. Starzec wiosenny 124. Starzec zwyczajny 125. Stokłosa dachowa 126. Stokłosa miękka 127. Stokłosa płonna 128. Stokłosa polna 129. Stokłosa żytnia 130. Stulicha psia 131. Stulisz lekarski 132. Szczaw kędzierzawy 133. Szczaw polny 134. Szczawik rożkowaty 135. Szczawik żółty 136. Szelężnik większy Convolvulus arvensis Galeopsis speciosa Galeopsis tetrahit Veronica hederifolia Veronica opaca Veronica polita Veronica persica Veronica agrestis Solanum nigrum Polygonum persicaria Polygonum aviculare Polygonum lapathifolium Fallopia convolvulus Cerastium semidecandrum Cerastium arvense Rosa rugosa Anthemis arvensis Chamomilla suaveolens Chamomilla recutita Xanthium strumarium Cardaminopsis arenisa Raphanus raphanistrum Arabidopsis thaliana Lactuca serriola Aphanes arvensis Equisetum arvense Spergula arvensis Spergula morisonii Senecio viscosus Senecio vernalis Senecio vulgaris Bromus tectorum Bromus hordeaceus Bromus sterilis Bromus arvensis Bromus secalinus Descurainia sophia Sisymbrium officinale Rumex crispus Rumex acetosella Oxalis corniculata Oxalis europaea Rhinanthus angustifolius 83 137. Ślaz drobnokwiatowy 138. Ślaz zaniedbany 139. Tasznik pospolity 140. Tobołki polne 141. Trybula leśna 142. Wiechlina łąkowa 143. Wiechlina roczna 144. Wierzbówka kiprzyca 145. Wiesiołek czerwonołodygowy 146. Wilczomlecz drobny 147. Wilczomlecz obrotny 148. Włośnica sina 149. Włośnica zielona 150. Wyczyniec polny 151. Wyka czteronasienna 152. Wyka drobnokwiatowa 153. Wyka kosmata 154. Wyka siewna 155. Wyżlin polny 156. Zagorzałek wiosenny 157. Złocień polny 158. Złoć łąkowa 159. Żmijowiec zwyczajny 160. Żółtlica drobnokwiatowa 161. Żółtlica owłosiona 162. Życica trwała Malva pusilla Malva neglecta Capsella bursa-pastoris Thlaspi arvense Anthriscus sylvestris Poa pratensis Poa annua Chamaenerion angustifolium Oenothera rubricaulis Euphorbia exigua Euphorbia helioscopia Setaria pumila Setaria viridis Alopecurus myosuroides Vicia tetrasperma Vicia hirsuta Vicia villosa Vicia sativa Misopates orontium Odontites verna Chrysanthemum segetum Gagea pratensis Echium vulgare Galinsoga parviflora Galinsoga ciliata Lolium perenne Objaśnienia skrótów: Ś – ochrona ścisła Cz – ochrona częściowa LE – Czerwona Lista, gatunek wymierający LV – Czerwona Lista, gatunek narażony KEN – Czerwona Księga, gatunek zagrożony KLR – Czerwona Księga, gatunek niskiego ryzyka KVU – Czerwona Księga, gatunek narażony N – gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymaga wyznaczenia obszaru Natura 2000 84 VII. Rozpoznawanie wybranych gatunków mszaków Torfowiec – Sphagnum Liczne gatunki pokrojowo do siebie podobne, w miejscach wilgotnych ubogich w wapń, tworzą torfowiska. Gęsto ulistniona, rozgałęziona łodyżka (a) tworzy na szczycie gęste skupienie najmłodszych gałązek (b), zwane główką (c), dolna część głównej łodyżki stopniowo obumiera. Liście na łodyżce (la) i na gałązkach (lb) często różnią się kształtem i mogą być cechą diagnostyczną przy określaniu gatunku. Liście nie mają żeberka, zbudowane są z dwóch rodzajów komórek; wodonośnych (d) i asymilacyjnych (e). Wielkości, kształty i usytuowanie komórek asymilacyjnych i komórek wodonośnych są również cechami diagnostycznymi. Niewielkie sporofity nie mają sety, kuliste zarodnie (f) osadzone stopą na zielonej nibynóżce (pseudopodium – g) gametofitu, otwierają się wieczkiem. Torfowiska, brzegi zbiorników wodnych, zabagnione tereny. f e g c d b 1b 1a 1b d e 1a a 85 Torfowiec błotny – Sphagnum palustre L. Zielononiebieskawe rośliny do 20 cm dł., duże główki do 2 cm średnicy. Języczkowate licie łodygowe do 2 mm dł., na gałązkach bardziej okrągłe, wklęsłe – brzegi na szczycie lekko zawinięte. Trójkątne na przekroju poprzecznym komórki asymilacyjne zwrócone podstawą do strony brzusznej liścia. Kulista zarodnia brunatna. Gatunek pospolity. Olsy, torfowiska wysokie i przejściowe. Objęty ochroną. Torfowiec nastroszony – Sphagnum squarrosum Crome. Duży, do 20 cm dł., zielony. Liście łodygowe szerokie – do 1,5 mm, języczkowate, do 2 mm dł., postrzępione na szczycie. Liście gałązkowe nastroszone – z szerokojajowatej nasady zwężają się w odgięty kończyk. Komórki asymilacyjne na przekroju poprzecznym w centrum, wolne od góry i dołu. Zarodnie brunatne, kuliste. Gatunek pospolity, olsy, leśne torfowiska, pod ochroną częściową. Torfowiec Girgensohna – Sphagnum girgensohnii Russ. Zielony, czasami żółtawy, ale nigdy czerwonawy, średniej wielkości, gałązki zebrane w główkę w kształcie gwiazdy. Liście łodygowe prostokątno-języczkowo-łopatkowate, 1–1,3 mm dł., 0,5–0,75 mm szer., czasami zwężone w 1/3 od podstawy, wystrzępione (rozdarte na szczycie). Liście gałązkowe owalno-lancetowate, mniejsze, z zawiniętym szczytem. Komórki asymilacyjne trapezoidalne na przekroju poprzecznym, często wolne z góry i z dołu, szersze 86 od strony brzusznej. Brunatne, kuliste zarodnie – rzadko. Leśne torfowiska, leśne tereny podmokłe Torfowiec magellański – Sphagnum magellanicum Brid.. Rośliny do 20 cm dł., o dużych główkach (1–1,5 cm średnicy), czerwone lub czerwonawe. Okrągławe liście gałązkowe do 2 mm dł., wklęsłe i zawinięte na szczycie kapturkowato, liście łodygowe łopatkowate. Owalne komórki asymilacyjne na przekroju poprzecznym umieszczone centralnie i obustronnie zamknięte komórkami wodonośnymi. Gatunek pospolity, torfowiska wysokie, pod ochroną. Torfowiec czerwonawy – Sphagnum rubellum Wils. Rośliny delikatne, ok. 15 cm dł., w gęstych kępkach, czerwone lub czerwonawe. Główki spłaszczone. Wąskie (0,5 mm szer.) liście gałązkowe języczkowate, do 1,2 mm długości. Liście łodygowe lancetowate, stępione na szczycie. Komórki asymilacyjne na przekroju poprzecznym trójkątne, szersze od strony brzusznej. Zarodnie występują rzadko. Gatunek pospolity na torfowiskach wysokich, pod ochroną. Torfowiec kończysty (odgięty) – Sphagnum fallax Klinggr. (=Sphagnum recurvum) Zielone rośliny do 20 cm dł.. zmienny gatunek z wieloma podgatunkami. Liście łodygowe trójkątne do 1 mm dł., zwężone i zaostrzone na szczycie. Liście gałązkowe długie do 2 mm i wąskie. Gałązki po 5 w pęczku, zwykle 2–3 sterczące i 2–3 zwisające, zgięte. Gatunek pospolity, na torfowiskach przejściowych, na mokradłach. Objęty ochroną częściową. 87 Wątrobowce Biczyca trójwrębna – Bazzania trilobata (L.) S. F. Gray. Ciemnozielone darnie, do 20 cm wysokie w mokrych siedliskach, w suchszych – do 2 cm wysokie. Gałązki 5–20 cm dł., do 6 mm szerokości, z brzusznej strony gałązek wyrastają biczowate gałązki, liczne chwytniki. Liście gęsto, dachówkowato ułożone (do 3 mm dł.), okrągławe, z trzema ząbkami na szczycie. Gatunek pospolity, objęty ochroną częściową. Porostnica wielokształtna – Marchantia polymorpha (L.) Steph. Rośliny plechowate o widlastych rozgałęzieniach. Górna powierzchnia plechy skórzasta, ciemnozielona, z ciemniejszym żebrem. Plechy długie 4 –6 cm, szerokości do 2 cm. Widoczne podłużne pola z aparatem szparkowym w centrum. Charakterystyczne koliste zbiorniczki z rozmnóżkami. Na brzusznej stronie plechy gęste chwytniki i trzy rzędy brzusznych łusek. Dwupienne. Plemniostany tarczowate, płaskie, wcinane, wyniesione na trzoneczkach, plemnie zagłębione w grzbietowej tkance. Rodniostany wyniesione na trzoneczkach z 8–9 ramionami, rodnie umieszczone od brzusznej strony. Występuje pospolicie na wilgotnych łąkach, torfowiskach, pogorzeliskach, wilgotnych siedliskach lasów liściastych, przy potokach, w szklarniach. 88 Mchy Widłoząb – Dicranum Duże mchy naziemne unikające wapiennego podłoża, tworzą darnie. Wydłużone liście (szydlaste), ok. 10 mm długości, 2 mm szerokości, sierpowato zgięte. W puszce wykształcona columella, ozębnia pojedyncza, przeważnie z 16 dwuramiennych zębów (podzielone do połowy na dwa ramiona), zęby perystomu podłużnie żeberkowane. Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium (L.) Hedw. Gatunek mchu występującego na glebach kwaśnych i silnie kwaśnych; zwłaszcza w borach iglastych i mieszanych, na wrzosowiskach, w suchych murawach. Luźne darnie, łodyżki do 8 cm z chwytnikami (białawymi do brązowych). Liście przeważnie sierpowato zgięte, lancetowate u nasady, zwężają się stopniowo w długi kończyk, ostro piłkowany. Żebro liścia piłkowane, na stronie grzbietowej z 4 lamellami. Brunatna puszka zakrzywiona, gładka, wieczko z długim dzióbkiem. Gatunek podlegający częściowej ochronie gatunkowej. Widłoząb kędzierzawy (falisty, wieloszczecinkowy) – Dicranum polysetum Sw. (= Dicranum undulatum Ehrh.) Darnie luźne, żółtozielone, nieco błyszczące. Łodyżki długości 6–12 cm, pokryte chwytnikami (od brązowych do białawych na szczycie). Lancetowate liście odstają od łodyżki, wyraźnie poprzecznie faliste, kończyk ostro piłkowany. Cienkie, gładkie żebro z lamellami nie dochodzi do końca liścia. Puszka z bruzdami, zgięta, wieczko z długim dzióbkiem, na jednej łodyżce kilka sporogonów – lecz występują rzadko. Gatunek chroniony częściowo. 89 Płonnik – Polytrichum Łodygi pojedyncze, sztywne, wzniesione, z podziemnymi rozłogami, często z pilśnią chwytników w dole. Na łodygach pochwiasto-lancetowate liście, często grubo ząbkowane. Część pochwiasta liścia (a) bez chlorofilu. Blaszka liścia od strony brzusznej z lamellami (b). Żebro (c) dochodzi do szczytu lub wychodzi w postaci ząbkowanego kończyka. Skupienie gametangiów dwupienne. Skupienia plemni otoczone większymi liśćmi perychecjalnymi (d). Seta (e) z krążkowatą szyją (f), często odgraniczoną od puszki zarodniowej (g). Odpadające wieczko z dzióbkiem (h), charakterystyczny czepek z włosków (i) okrywa puszkę w czasie dojrzewania zarodników. Perystom pojedynczy, zęby (k) perystomu zgięte, połączone epifragmą (l). i e h g f l k b d c Płonnik pospolity – Polytrichum commune Hedw. Duży, ciemnozielony, proste łodyżki do 40 cm wys., bez pilśni chwytników. Lancetowate liście z odlegle piłkowanym brzegiem do 2 cm dł. i 1 mm szer., żebro wystaje ząbkowanym kolcem, pochewkowate w dolnej części. Komórki szczytowe lamelli z półksiężycowatą bruzdą. Prosta, czterokanciasta puszka z krążkowatą szyją, wieczko z długim dzióbkiem, perystom pojedynczy, zęby połączone epifragmą, seta czerwona do 12 cm, czepek złocistożółty. Liście perychecjalne zielone. Gatunek pospolity. Torfowiska niskie, przejściowe, lasy, łąki, wilgotne, kwaśne podłoże. Pod częściową ochroną. a 90 Płonnik właściwy (cienki) – Polytrichum strictum Menzies ex Brid. Dość duży, zielononiebieskawy, proste łodyżki ( 5–30 cm) z pilśnią chwytników na dole, tworzy gęste darnie. Sztywne liście, do 6 mm dł., odstające ukośnie gdy są wilgotne (suche przylegają), z pochwiastą nasadą, zwężające się lancetowato do ostrego brunatnego kończyka na końcu żebra, całobrzegie. Szczytowe komórki lamelli butelkowate (gruszkowate). Puszka czterokanciasta 3–4 mm dł., wieczko płaskie z krótkim dzióbkiem, szyja krążkowana, brązowa seta do 8 cm dł., perystom pojedynczy, zagięte ząbki połączone epifragmą. Czepek z żółtobrązowymi włoskami. Liście perychecjalne żółtopomarańczowe. Torfowiska wysokie i przejściowe. Gatunek pospolity, objęty ochroną częściową. Płonnik włosisty – Polytrichum piliferum Hedw. Średniej wielkości, 3–5 cm, luźne murawy, szarozielony (srebrzystoszare włoski hyalinowe), bez pilśni chwytników. Liście całobrzegie 4–6 mm dł., szeroka pochwiasta nasada, wydłużone lancetowato, odstające, żebro wydłuża się w długi, szklisty kończyk. Szczytowe komórki lamelli gruszkowate. Charakterystyczne czerwone do brunatnych liście perychecjalne (otaczające plemniostany). Czworokątna puszka (3 mm dł.) z przewężoną szyją, wieczko płaskie z krótkim dzióbkiem, seta 3 cm dł., 64 zgięte zęby perystomu połączone epifragmą, między zębami wieniec szczelinowych otworków. Jasnobrązowy czepek sięga poniżej puszki. Gatunek pospolity. Kwaśne podłoże, suche, piaszczyste, nasłonecznione. Płonnik jałowcowaty – Polytrichum juniperinum Hedw. Niebieskozielone darnie, łodyżki do 10 cm z chwytnikami u podstawy. Liście całobrzegie 1 cm dł., odstające, z kończykiem i pochwiastą nasadą. Żebro wystające kończykiem, ząbkowane na grzbiecie. Szczytowe komórki lamelli większe, gruszkowate, zgrubiałe przy szczycie. Liście perychecjalne szerokie, białawe, żółte do pomarańczowych. Puszka czworokątna do 5 mm dł., wieczko płaskie z dzióbkiem, krążkowata szyja. Seta brązowa do 6 cm dł., biało-brązowy, pilśniowaty czepek. Perystom pojedynczy, ząbki połączone epifragmą. Włoski czepka białawe. Gatunek pospolity. Suche słoneczne miejsca, piaszczyste, kwaśne podłoże. 91 Złotowłos (płonnik) strojny – Polytrichastrum formosum (Hedw.) G. L. Sm. (=Polytrichum formosum) Duży mech, łodyżki do 15 cm dł. w dolnej części z chwytnikami, proste. Liście lancetowate, piłkowane, ostro zakończone, wilgotne odstające ku tyłowi, żebro wystające. Szczytowe komórki lamelli takie same jak pozostałe. Zarodnia czterokanciasta okryta rdzawo brązowym czepkiem z delikatnych rdzawo brązowych włosków. Ozębnia z 64 zaokrąglonych w ‘U’ ząbków, po odpadnięciu stożkowato zaostrzonego wieczka puszkę zamyka epifragma. Liście perychecjalne żółtokremowe. Gatunek pospolity, na kwaśnym podłożu. Żurawiec falisty – Atrichum undulatum (Hedw.) P. Beauv. (=Catharinea undulata) Ciemnozielone darnie, łodyżki do 8 cm dł. Wydłużone listki do 1 cm dł., zaostrzone na szczycie, brzegiem piłkowane, wyraźnie poprzecznie pofałdowane, z żebrem do szczytu. Na brzusznej stronie 4–8 lamelli. Wydłużona, cylindryczna puszka do 4 mm dł., pochylona, perystom pojedynczy z 32 zębów, gładki czepek. Gatunek pospolity, liściaste lasy, wilgotne łąki. Gajnik lśniący – Hylocomium splendens (Hedw.) Schimp. Lśniące darnie z wyraźną warstwową budową – łodygi (10–15 cm długości) podwójnie lub potrójnie pierzasto rozgałęzione, bez chwytników, pokryte rozgałęzionymi parafiliami (drobnymi, nitkowatymi nibylistkami). Liście łodygowe podłużnie jajowate, wklęsłe, 1–3 mm długości, do 1,5 mm szerokości, zwężone w ząbkowany, rynienkowaty i pogięty kończyk. Żebro liścia podwójne, często ząbkowane, dochodzi do 1/4 długości liścia. Sporogony rzadko – seta 3 cm dł., puszka 3 mm dł., zgięta, stożkowate wieczko z grubym dzióbkiem, podwójny perystom. Gatunek naziemny, pospolity w lasach szpilkowych i na wrzosowiskach. Gatunek chroniony częściowo. 92 Piórosz pierzasty (grzebieniasty) – Ptilium crista-castrensis (Hedw.) De Not. Luźne, żółtawozielone piórkowate darnie, łodyżki 10 cm dł., pierzasto rozgałęzione, bez chwytników. Gałązki ok. 2 cm dł. ułożone w jednej płaszczyźnie, sierpowato zagięte. Szeroko jajowate u nasady, sierpowato zgięte liście łodygowe do 2,5 mm dł., zwężają się w zgięty kończyk, do połowy piłkowane, podłużnie fałdowane. Podwójne, krótkie żebro. Rzadko tworzą się zgięte, czerwone puszki 3,5 mm dł., na secie do 4 cm dł., ze stożkowatym wieczkiem z tępym dzióbkiem. Gat. pospolity, w lasach szpilkowych, objęty ochroną częściową. Drabik drzewkowaty – Climacium dendroides (Hedw.) Web. & Mohr. Rośnie w luźnych skupieniach. Główne łodygi plagiotropowe, z chwytnikami, płożą się pod ziemią. Wtórne łodyżki do 10 cm dł., rosną pionowo, rozgałęziają się drzewkowato u góry, nierozgałęzione na dole. Języczkowate liście do 3 mm dł., gruboząbkowane, szczyt tępy lub zaokrąglony, pofałdowane podłużnie, widlaste żebro o nierównych ramionach nie dochodzi do końca. Prosta, jajowata puszka na czerwonej secie (do 4,5 cm dł.), stożkowate, czerwone wieczko. Podwójny perystom. Występuje na obszarach podmokłych łąk oraz torfowiskach niskich, w szczególności w lasach olsowych. Gatunek objęty jest w Polsce częściową ochroną Mochwian (próchniczek) błotny – Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwaegr. Żółtozielone poduszkowate darnie, łodyżki do 15 cm dł., z brązowymi chwytnikami. Lancetowate liście do 4 mm dł. i 1 mm szerokości, górne zaostrzone i ząbkowane, dolne zaokrąglone, wilgotne odstają, suche – stulone. Żebro zanika przed szczytem liścia. Zarodnie występują rzadko. Puszka do 3 mm dł., zwiesza się, seta – 2,5 cm dł., perystom podwójny. Rozmnaża się przez rozmnóżki tworzące się na szczytach nieulistnionych łodyżek. Gatunek pospolity. Torfowiska przejściowe, podmokłe lasy i łąki. Objęty ochroną częściową. 93 Płaskomerzyk kędzierzawy (fałdowany) – Plagiomnium undulatum (Hedw.) T. Kop. (=Mnium undulatum Hedw.) Łodyżki do 10 cm z języczkowatymi liśćmi tworzą zielone, luźne darnie, u dołu z rdzawymi chwytnikami. Liście języczkowate do 1 cm dł., i do 2 mm szer., zaokrąglone, z kończykiem na szczycie, piłkowane, wyraźnie poprzecznie fałdowane, zbiegające. Szerokie u nasady żebro zwęża się dochodząc do szczytu liścia. Puszka zarodni zielona, wydłużona, zwisająca na 3 cm czerwonawej secie. Perystom podwójny, stożkowate wieczko z długim dzióbkiem. Wilgotne lasy. Gatunek pospolity. Krótkosz wyblakły – Brachythecium albicans (Hedw.) Schimp. Bladozielona sucha, lśniąca darń, łodyżki do 8 mm dł., płożące, rozgałęzione pierzasto, gałązki gęsto ulistnione. Zakończone kończykiem liście łodygowe do 3 mm dł., przylegające, szerokie u nasady. Liście gałązkowe mniejsze. Pojedyncze żebro kończy się powyżej połowy liścia. Puszka zgięta ok. 2 mm dł., seta 2 cm dł, wieczko stożkowate, podwójny perystom. Gatunek pospolity, miejsca suche. Szroniak (skalniczek) siwy – Niphotrichum canescens (Hedw.) Bednarek-Ochyra & Ochyra (=Racomitrium canescens) Szarozielone darnie (żółtozielone w stanie wilgotnym) z prostymi łodygami do 6 cm dł. wąsko lancetowate liście z szerszą nasadą przylegające (odgięte w stanie wilgotnym). Żebro kończy się przed szczytem, który zwęża się w skąpo ząbkowany, brodawkowaty włos. Prosta, eliptyczna, brązowa puszka (2 mm dł.) podłużnie prążkowana, seta zielonożółta (kilka cm dł.), czerwone, stożkowate wieczko z czerwonym, prostym dzióbkiem, perystom pojedynczy, purpurowe zęby rozdzielone do nasady. Gatunek pospolity. Suche piaski skały ubogie w wapń, kwaśne. 94 VIII. Rozpoznawanie wybranych gatunków paprotników Widłaki Rodzina widłakowate – Lycopodiaceae Widłak jałowcowaty – Lycopodium annotinum L. Trwała wieloletnia roślina, o długich, ciemnozielonych płożących pędach nadziemnych, przytwierdzonych do podłoża korzeniami przybyszowymi, z prosto wzniesionymi widlastymi gałązkami, do 20 cm dł. Łodygi pokryte są skrętolegle, gęsto ustawionymi i odstającymi, równowąskolancetowatymi, drobno piłkowanymi liśćmi, zaa kończonymi ostrym szczytem (a). Część wzniesionych gałązek kończy się jednym bezszypułkowym, siedzącym kłosem zarodnionośnym. Kłos zarodnionośny zbudowany jest z żółtawych, jajowatych, nierówno ząbkowanych, o zaostrzonym wierzchołku liści zarodniowych (b). Na górnej stronie liści zarodniowych umieszczone są nerkowatego kształtu zarodnie. Podobnie jak u innych widłakowatych cała roślina jest sporofitem, a bulwkowaty gametofit rozwinie się z zarodników wytworzonych w zarodniach. Roślina podlega całkowitej ochronie gatunkowej. Występuje w cienistych lasach (często bagiennych). b b Widłak goździsty – Lycopodium clavatum L. Sporofit tego widłaka jest trwałą wieloletnią rośliną. Jasnozielone pędy nadziemne są długie, płożące się i dichotomicznie rozgałęzione, przyrastają do podłoża korzeniami przybyszowymi. Na łodydze umieszczone są gęsto a i skrętolegle, równowąskolancetowate, całobrzegie, do 1 mm szerokie liście, 3–5 mm dł., zakończone białym włosem (a). Z płożącego pędu wyrastają do góry pędy zarodnionośne, 5–18 cm dł., rozwidlające się na dwa lub więcej szypułek zakończonych kłosami zarodnionośnymi. Kłos zarodnionośny utworzony jest z jajowatych, łuskowatych liści zarodniowych (sporofili) wydłużonych w biały włos (b). Na liściach zarodniowych, po ich górnej stronie umieszczone są nerkowatego kształtu zarodnie. Wytworzone w zarodni zarodniki w swym rozwoju (po upływie 6–7 lat) utworzą bulwkowaty gametofit widłaka. Widłak goździsty, podobnie jak inne gatunki widłakowatych podlega ochronie gatunkowej roślin. Występuje w borach sosnowych. 95 Skrzypy Rodzina skrzypowate – Equisetaceae Skrzyp polny – Equisetum arvense L. Sporofit skrzypu jest wieloletnią rośliną zarodnikową z podziemnymi kłączami. Pędy nadziemne są dwupostaciowe. Wczesną wiosną pojawiają się pędy zarodniowe, a nieco później pędy płonne. Pęd zarodnionośny jest bezzieleniowy, nierozgałęziony, żółtawy, o wysokości 15–20 cm. W węzłach łodygi wyrastają łuskowate, pochwiaste liście, zrośnięte nasadmi, a u góry lejkowato rozszerzone, z 6–12 ząbkami zrośniętymi po 2–3 w tępe łatki. Pęd zarodnionośny zakończony jest kłosem z zarodniami, umieszczonymi na dolnej stronie tarczowatych liści. Z wytworzonych w zarodniach zarodników rozwijają się gametofity w postaci blaszkowatych przedrośli. Po wysypaniu zarodników pędy te zasychają. Pędy płonne są zielone, do 40 cm wysokie, gęsto okółkowo rozgałęzione. Łodygi główne z 6–19 wypukłymi żeberkami i rozdętymi w górze pochwami liściowymi, o 6– 18 czarniawych ząbkach, z wąskim, białawym obrzeżeniem (a). Łodygi bocznych odgałęzień, różnej długości, z 4–6 żeberkami i pochwami z trójkątnymi, zaostrzonymi ząbkami. Pospolite rośliny, rosnące na polach uprawnych, ugorach i łąkach, rzadziej w lasach. Skrzyp leśny – Equisetum sylvaticum L. Podobnie jak u skrzypu polnego, występują dwua postaciowe pędy nadziemne: zarodniowe i płonne. Pęd zarodniowy najpierw jest bezzieleniowy, bladobrązowy, nierozgałęziony, 15–30 cm dł., z dużymi dzwonkowatymi pochwami liściowymi, których ząbki zrastają się w 3–6 łat (a). Pęd zakończony jest kłosem zarodniowym. Po dojb rzeniu zarodników pędy zielenieją i rozgałęziają się (nie zasychają). Pędy płonne są jasnozielone, 30–60 cm wysokości, z 10–18 żeberkami i pochwami z ząbkami zrośniętymi w 2–4 szerokie łaty (b). Z węzłów wyrastają liczne boczne gałązki, do 15 cm dł., łukowato zwisające i ponownie okółowo rozgałęzione na pędy III i IV rzędu. Pochwy odgałęzień bocznych są lancetowate i ostre. Występuje pospolicie w cienistych lasach i zaroślach. 96 Paprocie Rodzina wietlicowate – Woodsiaceae (Athyriaceae) Wietlica samicza – Athyrium filix-femina (L.) Roth Okazała paproć z podziemnymi kłączami, o wysokości 0,4–1 m. Liście jasnozielone, delikatne, o ogonku krótszym od blaszki, w dole okrytym wąskolancetowatymi łuskami. Blaszki liściowe podwójnie pierzaste. Odcinki pierwszego rzędu równowąskolancetowate, odcinki drugiego rzędu wąskopodługowate, zębate albo pierzastowrębne. Na spodniej stronie liści obecne zarodnie skupione w kupki i przykryte zawijką. Zawijki wydłużone, a w dolnej części listków hakowato wygięte. Brzeg zawijki wyraźnie orzęsiony. Cała roślina należy do pokolenia bezpłciowego, tj. sporofitu. Dopiero z zarodników wytworzonych w zarodniach rozwiną się w sprzyjających warunkach niewielkie blaszkowate przedrośla, z narządami rozmnażania płciowego, będące gametofitami. Rośnie pospolicie, w wilgotnych lasach i zaroślach. Rodzina orlicowate – Hypolepidaceae Orlica pospolita – Pteridium aquilinum (L.) Kuhn Paproć o długim, czołgającym się, podziemnym kłączu, zakończonym jednym liściem, bardzo dużych rozmiarów, 0,5–2 m dł., na długim grubym ogonku. Na poprzecznym przekroju ogonka widoczna postać orła, stąd nazwa orlica. Blaszka liściowa skórzasta, w zarysie trójkątna, lub jajowatotrójkątna, 3-krotnie pierzasta. Dolne odcinki blaszki, pierwszego rzędu, prawie naprzeciwległe. Odcinki ostatniego rzędu równowąskolancetowate, tępe, całobrzegie o zawiniętym brzegu. Zawinięty brzeg pokrywa równowąskie kupki zarodni, okryte delikatną, szczątkową zawijką. Cała roślina jest sporofitem. Zarodniki wytworzone w zarodniach, kiełkują w plechowate przedrośla będące gametofitem. Sporofit rozmnaża się też przez kłącza. Orlicę uważa się za roślinę trującą (również dla bydła i koni).Pospolita paproć w suchych średnio wilgotnych lasach, a zwłaszcza w borach sosnowych. 97 IX. Rozpoznawanie drzew, krzewów i krzewinek Rodzina sosnowate – Pinaceae Jodła pospolita (jodła biała) – Abies alba Mill. (A. pectinata (Lam.) DC.) Zimozielone, wysokie drzewo osiągające do 50(60) m wys.; starsze z charakterystycznym wierzchołkiem (bocianim gniazdem, które powstaje w wyniku zahamowania wzrostu). Kora na pniu długo gładka, popielatoszara, z kropelkami żywicy. Pędy za młodu krótko owłosione, szare lub jasnobrązowe. Pączki na szczycie zaokrąglone, brązowe. Igły spłaszczone, do 3 cm dł., błyszczące, ciemnozielone, od spodu z dwoma, białymi pasmami nalotu woskowego, na szczycie zaokrąglone lub lekko wcięte, układają się na płasko w jednej płaszczyźnie; blizny liściowe w zarysie owalne. Szyszki duże do 17 cm dł., stojące pionowo na pędzie, wyrastają z boku pędów, łuski wspierające nieco dłuższe od nasiennych, wywinięte; po dojrzeniu szyszki rozpadają się, na drzewie pozostaje jedynie trzpień. Naturalne stanowiska jodły pospolitej występują jedynie na południu Polski. Preferuje gleby głębokie, żyzne i świeże, tworząc czyste drzewostany (jedliny) lub wspólnie z dębem, świerkiem lub bukiem. Świerk pospolity – Picea abies (L.) H. Karst. (P. excelsa Link) Zimozielone, wysokie drzewo do 50 m wys. o łuskowatej korze. Pędy brązowe rzadziej czerwonawe, nagie lub słabo owłosione. Pączki łuskowate, brązowe. Igły ostro zakończone, kwadratowe lub rombowate na przekroju, do 2,5 cm dł., ciemnozielone, błyszczące na całej powierzchni, na starszych pędach nastroszone i łukowato wygięte; blizny liściowe prostokątne, odstające. Szyszki duże do 15–20 cm dł., wyrastają na końcach pędów, młode sterczące, potem w dół zwisające, na szczycie lekko zaostrzone, brązowe, po dojrzeniu opadają na ziemię. W Polsce naturalnie występuje na południu i w północno-wschodniej części (niżowe i górskie bory świerkowe), na glebach świeżych gliniasto-piaszczystych. Preferuje stanowiska chłodne. 98 Modrzew europejski (pospolity) – Larix decidua Mill. (L. europaea DC.) Drzewo do 40 m wys., o stożkowatej, dość wąskiej, niekiedy powyginanej koronie i łukowato wygiętym odziomku. Kora głęboko spękana, dość gruba. Pędy zróżnicowane na długo- i krótkopędy, roczne długopędy żółtobrązowe. Igły opadające na zimę, jasnozielone, miękkie, delikatne, na długopędach osadzone skrętolegle, na krótkopędach po kilkadziesiąt, ściśle osadzone wokół pączka, jesienią przebarwiają się na żółto, do 3 cm dł. Szyszki zmienne, zazwyczaj podłużniejajowate, do 6 cm dł., pozostają na drzewie przez wiele lat; łuski na szczycie zaokrąglone lub lekko wykrojone, proste lub lekko odgięte, łuski wspierające zazwyczaj lekko wystające. W Polsce naturalnie występuje tylko w Tatrach, na pozostałym obszarze sadzony. Gatunek wybitnie światłolubny. Sosna zwyczajna – Pinus sylvestris L. Zimozielone drzewo do 30(40) m wys. Kora na młodych pniach i gałęziach cienka, łuszcząca się, żółtobrązowa do ceglastobrązowej, z czasem od dołu ciemnieje i robi się głębiej spękana. Igły osadzone po 2 na krótkopędach, szarozielone, z woskowym nalotem, 3–8 cm dł., podłużnie skręcone. Szyszki małe do 7 cm dł., zmienne, często asymetryczne, jajowate w zarysie, łuski sztywne, wąskie, tarczki szare, matowe z prostym lub haczykowato wygiętym szczytem. Najpospolitszy gatunek iglasty w kraju. Tworzy zbiorowiska borów sosnowych na różnych glebach, od bardzo ubogich i suchych piasków do gleb torfowych (bory suche, świeże, wilgotne i bagienne). 99 Rodzina cyprysowate – Cupressaceae Jałowiec pospolity – Juniperus communis L. Zimozielony, dwupienny krzew lub niskie drzewo (do 14 m wys.) o bardzo zmiennym pokroju. Igły po 3 w okółku, sztywne, ostro zakończone, do 1,5 cm dł., z wyraźnymi paskami nalotu woskowego na górnej stronie, wklęsłe, od spodu z wyraźnym kilem. Owoce – małe, kuliste szyszkojagody (do 9 mm śr.), za młodu zielone, w 2–3 roku zmieniają barwę na granatową. Gatunek pospolity na suchych i jałowych glebach, preferuje miejsca nasłonecznione. Częsty składnik w widnych borach sosnowych, jak również na piaszczystych i słonecznych nieużytkach. Rodzina brzozowate – Betulaceae Rodzaj brzoza – Betula Kwiaty zebrane w kotkowate kwiatostany; męskie po 2–3, zawiązują się na szczytach lub bokach pędów jesienią poprzedniego roku, żeńskie rozwijają się wraz z liśćmi wiosną na krótkopędach. Brzoza brodawkowata – Betula pendula Roth (B. verrucosa Ehrh.) Drzewo do 30 m wysokości o parasolowatym pokroju, dzięki zwisającym długim gałązkom. Kora na młodszych pędach cienka, brązowa, naga i szorstka oraz pokryta charakterystycznymi brodawkami, z czasem biała, łuszcząca się okrężnie, od podstawy starych pni gruba, spękana i czerniejąca. Liście 3–7 cm dł., w zarysie trójkątne lub rombowe z klinowatą nasadą i brzegu podwójnie piłkowanym, nagie, niekiedy lekko szorstkie; odroślowe u nasady sercowate i omszone; młode liście nieco lepkie. Gatunek pionierski o małych wymaganiach siedliskowych – gleby suche i piaszczyste, często spotykana w borach sosnowych, mieszanych, dąbrowach acydofilnych oraz na nieużytkach wraz z osiką i sosną pospolitą. 100 Brzoza omszona – Betula pubescens Ehrh. Drzewo o podobnym pokroju do b. brodawkowatej, jedynie z gęstszą koroną i mniej zwisłymi gałęziami. Kora w odróżnieniu do poprzedniego gatunku szarawobiała, nieczerniejąca w dole pnia. Młode pędy miękko owłosione, bez brodawek. Liście zazwyczaj jajowate (niekiedy rombowate) z sercowatą lub zaokrągloną nasadą i zaostrzonym szczycie, oraz brzegu piłkowanym, do 8 cm dł., wraz z ogonkami za młodu lekko owłosione, z czasem łysiejące. Po spodniej stronie blaszki liściowej, w kątach nerwów widoczne kępki włosków. Gatunek rzadszy od poprzedniego, preferuje gleby zasobne w próchnicę, głównie bagna i torfowiska (brzezina bagienna Betuletum pubescentis). Rodzaj olsza – Alnus Pączki na trzoneczkach, męskie kotkowate do kilku cm długie, żeńskie szyszeczkowate do kilku mm dł., zawiązują się latem w roku poprzednim; wegetatywne okryte 2–3 łuskami. Owoce – drobne orzeszki zebrane w zdrewniałe szyszeczkowate owocostany, które pozostają na drzewie do wiosny roku następnego. Olsza (olcha) czarna – Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Drzewo do 30 m wys., o luźnej i wydłużonej koronie. Kora pnia spękana, czarna. Młode liście i pędy lepkie. Liście szeroko, odwrotnie jajowate z charakterystycznie wciętym lub zaokrąglonym szczytem i szeroko klinowatą nasadą, brzegiem podwójnie piłkowane, obustronnie zielone, od spodu z kępkami włosków w kątach nerwów. Gatunek pospolity na niżu. Preferuje gleby o dużej wilgotności, typowy dla olszyn, łęgów i olsów. Nie znosi długotrwałego zalania szyi korzeniowej. Drewno po ścięciu zmienia kolor na pomarańczowy lub czerwony, w wyniku utleniania zawartych w nim związków żelaza. Olsza (olcha) szara – Alnus incana (L.) Moench Drzewo lub wielopniowy krzew do 20 m wys., o gładkiej i popielatoszarej korze. Pędy i pączki szaro omszone. Pączki i szyszki na bardzo krótkich trzoneczkach (prawie siedzące). Liście w zarysie jajowate o zaostrzonym szczycie i wcinanopiłkowanym brzegu oraz spodzie szarym i lekko omszone (za młodu całe liście są owłosione). Gatunek częsty w górach, na niżu naturalnie głównie wzdłuż rzek, gdzie woda zanosi nasiona. Daje mieszańce z olszą czarną (A. xpubescens). 101 Rodzina leszczynowate – Corylaceae Leszczyna pospolita – Corylus avellana L. Wielopniowy krzew do 5(7) m wys. Młode pędy i ogonki liściowe gruczołowato owłosione. Liście duże, do 13 cm dł., odwrotnie jajowate, o sercowatej nasadzie i zaostrzonym szczycie, brzegiem lekko wrębnie piłkowane, obustronnie miękko owłosione. Kwiaty męskie zebrane w kotkowate kwiatostany zawiązują się latem w roku poprzednim, żeńskie rozwijają się z pąków mieszanych; podczas kwitnienia na zewnątrz wystają z nich jedynie znamiona słupków. Okres kwitnienia znacznie wyprzedza rozwój liści – w korzystnych warunkach pogodowych rozpoczyna się już w lutym. Owoce typu orzech ukryte w listkowatych okrywach, osadzone po 1–3 do 5. Gatunek pospolity, typowy składnik podszytu lasów grądowych, występuje również w borach mieszanych i zaroślach kserotermicznych. Grab pospolity – Carpinus betulus L. Drzewo do 20–30 m wys. o krótkim i pofalowanym na przekroju pniu. Kora gładka, popielatoszara z jaśniejszymi smugami. Pędy nagie rozgałęziające się w jednej płaszczyźnie. Pączki przylegające do gałązek, zaostrzone, długie, okryte wieloma, dachówkowato zachodzącymi na siebie łuskami. Liście z błoniastymi, szybko odpadającymi przylistkami, nagie za wyjątkiem kątów nerwów i nerwów po spodniej stronie, w zarysie eliptyczne do wąskojajowatych, długości do 10 cm, o zaokrąglonej lub lekko sercowatej nasadzie i zaostrzonym szczycie oraz brzegu podwójnie piłkowanym. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w kotkowate kłosy, męskie rozwijają się z pączków bocznych (wyraźnie większych), żeńskie z pączków szczytowych. Kwitnienie wraz z rozwojem liści, IV–V. Owocem jest mały żebrowany orzech otoczony trójklapową, liściastą okrywą. Gatunek pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich. Typowy składnik drzewostanów lasów grądowych. 102 Rodzina bukowate – Fagaceae Buk pospolity – Fagus sylvatica L. Masywne drzewo osiągające wys. 30–50 m o gładkiej, popielatoszarej korze. Pędy nagie rozgałęziające się w jednej płaszczyźnie, roczne wyraźnie zygzakowate. Pąki długie, wrzecionowate, ostro zakończone, wielołuskowe, odstające od pędów. Liście z szybko odpadającymi, błoniastymi przylistkami, 5–10 cm długie, w zarysie eliptyczne, rzadziej jajowate, o brzegu falistym, za młodu wraz z ogonkiem jedwabisto owłosione i orzęsione, u starszych orzęsienie pozostaje jedynie na brzegu blaszki i w kątach nerwów. Siewka buka posiada charakterystyczne, duże, nerkowate liścienie oraz pierwszą parę liści ustawioną naprzeciwlegle (przy pozostałych ustawionych skrętolegle). Owocem są trójgraniaste orzeszki ukryte w pękajacej po dojrzeniu zdrewniałej okrywie Rodzaj dąb – Quercus Pączki skupione po kilka na szczycie pędów, okryte wieloma dachówkowato zachodzącymi na siebie łuskami. Kwiaty męskie zebrane w luźne, kłosokształtne kwiatostany, żeńskie jedno- lub kilkukwiatowe, wyrastają w kątach liści na rozwijających się gałązkach. Owoce typu orzech (żołądź), osadzone w pokrytych wieloma łuskami miseczkach, dojrzewają od IX do X. Dąb szypułkowy – Quercus robur L. (Q. pedunculata Ehrh.) Masywne drzewo o szerokiej, luźnej koronie z grubymi konarami, dorastające do 20–30(50) m. Pień gruby (do 3 m średnicy), krótki o głęboko spękanej, szarej korze. Pędy roczne szare do szarobrązowych, nagie, kanciaste. Pączki o łuskach brązowych z czarnym obrzeżeniem, lekko, czterokanciaste, zaokrąglone na szczycie. Liście pierzastoklapowane, skórzaste, zazwyczaj obustronnie nagie (niekiedy od spodu lekko owłosione), dł. 5–10(15) cm, o zaokrąglonych brzegach; nasada blaszki uszkowata lub sercowata; ogonki krótkie do 1 cm. dł. owoce osadzone pojedynczo lub po kilka na długiej szypule (5–12 cm), podłużne do 3,5 cm dł., młode z wyraźnymi, podłużnymi prążkami. Gatunek pospolity na niżu, o dużych wymaganiach glebowych – gleby żyzne i świeże, dobrze znosi okresowe zalanie. Występuje w domieszce w lasach łęgowych i grądowych, wraz z dębem bezszypułkowym Q. petraea tworzy dąbrowy. Gatunek bardzo podobny do Q. petraea, który posiada liście na długich (do 2,5 cm dł.) ogonkach, o klinowatej nasadzie, oraz siedzące żołędzie pozbawione prążków. 103 Dąb czerwony – Quercus rubra L. (Q. borealis F.Michx.) Drzewo do 25 m wys. o szerokiej koronie. Kora pędów gładka, popielata. Pączki zazwyczaj ostro zakończone. Liście duże, do 25 cm dł., pierzastoklapowane, o brzegu ościstoząbkowanym, obustronnie nagie z wyjątkiem kątów nerwów po spodniej stronie. Żołędzie owalne ze spłaszczoną podstawą, osadzone w płytkiej miseczce. Gatunek o mniejszych wymaganiach glebowych i szybciej rosnący w stosunku do poprzedniego. Jedno z częstszych drzew obcego pochodzenia, często sadzone w lasach, ze względu na szybki wzrost i małe wymagania siedliskowe. Uznany w Polsce za gatunek inwazyjny – jego duże i skórzaste liście uniemożliwiają rozwój gatunkom runa. Rodzina wierzbowate – Salicaceae Rodzaj topola – Populus Drzewa dwupienne, wiatropylne; liście pojedyncze; kwiatostany kotkowate, zwykle pojawiają się przed liśćmi; kwiaty z przysadką; owoc – torebka otwierająca się dwiema klapami; nasiona z licznymi włoskami Topola biała (białodrzew) – Populus alba L. Drzewo wysokości do 40 m o zaokrąglonej koronie i z licznymi odrostami korzeniowymi. Za młodu pędy, pączki i liście pokryte białym kutnerem. Liście różne: długopędowe i odroślowe duże, 3–5 klapowe, od spodu pokryte trwale kutnerem, z wierzchu z czasem „łysiejące”, ciemnozielone i błyszczące; krótkopędowe mniejsze, eliptycznojajowate o brzegu falistoząbkowanym, szybko „łysiejące”. Kwiaty rozwijają się przed liśćmi (koniec III do połowy IV). Siedlisko: tereny nadrzeczne, lasy łęgowe, łęgi topolowo-wierzbowe Salici-Populetum. Gatunek tolerancyjny w stosunku do siedliska, gleby od wilgotnych i kwaśnych po suche. Tworzy mieszańce z Populus tremula – Populus xanescens (Aiton) Sm. – topola szara o cechach pośrednich. 104 Topola osika (osina, trzepocina) – Populus tremula L. Gatunek zazwyczaj niższy od topoli białej, maksymalnie do 35 m wys., z głębokim systemem korzeniowym dającym liczne odrosty. Kora za młodu gładka oliwkowozielona, z czasem szara, dość płytko, podłużnie spękana. Gałązki z licznymi krótkopędami, nagie, błyszczące, brunatne. Pączki stożkowate, ostro zakończone, lśniące, ciemnobrunatne, lepkie (zwłaszcza wisoną). Liście szybko „łysiejące”, różne: na krótkopędach w zarysie okrągławe, brzegiem karbowanopiłkowane, z długimi, silnie bocznie spłaszczonymi i wiotkimi ogonkami (dzięki temu na wietrze liście silnie trzepocą – stąd nazwa gatunku); długopędowe i odroślowe w zarysie jajowate z sercowatą nasadą i zaostrzonym wierzchołkiem oraz gęstopiłkowanym brzegiem, niekiedy słabo owłosione, z krótszym ogonkiem; młode liście czerwonawo zabarwione; jesienią przybierają barwę od żółtej do czerwonej i fioletowej. Kwiaty rozwijają się przed liśćmi już w marcu – najwcześniej ze wszystkich topól. Podobnie jak topola biała jest gatunkiem bardzo tolerancyjnym w stosunku do siedliska, wybitnie światłolubny: gatunek pionierski szybko zasiedlający odsłonięte tereny (skraje lasów, polany, odłogi, często wraz z brzozą brodawkowatą). Rodzaj wierzba – Salix Rośliny dwupienne, owadopylne; liście pojedyncze, często z przylistkami; kwiatostany kotkowate, zwykle pojawiają się przed liśćmi; owoc – torebka otwierająca się dwoma klapami; nasiona z licznymi włoskami; pączki okryte jedną łuską. Wierzba biała – Salix alba L. Drzewo do 30 m wys., o zaokrąglonej, szerokiej koronie. Młode pędy jedwabisto, miękko owłosione z czasem łysiejące, barwy żółtawej do oliwkowo brązowej, niekiedy pomarańczowe lub czerwone, cienkie i wiotkie. Pączki małe, jajowate, jednostronnie płaskie, ściśle przylegające do pędu, owłosione za młodu. Liście początkowo obustronnie silnie jedwabiście owłosione (białe), z czasem górna strona blaszki łysiejąca, w zarysie lancetowate, do 10(12) cm dł., obustronnie ostro zakończone, brzegiem drobno piłkowane z gruczołkami. Kwiaty rozwijają się wraz z liśćmi od IV do V. Gatunek pospolity w całej Polsce, głównie na glebach wilgotnych, wzdłuż cieków i zbiorników wodnych (m.in. łęgi topolowo-wierzbowe). Daje mieszańce z S. fragilis = S. xrubens Schrank. 105 Wierzba krucha – Salix fragilis L. Drzewo zbliżone wyglądem do S. alba. Pędy nagie, błyszczące, barwy oliwkowej, łatwo odłamujące się w rozgałęzieniach (kruche – stąd nazwa gatunku). Liście nagie, błyszczące, ciemnozielone z góry, spodem sinawe, lancetowate, brzegiem piłkowane, dłuższe niż u gat. poprzedniego (do 15 cm) i o wyciągniętym szczycie. Gatunek częsty w łęgach nadrzecznych i wzdłuż mniejszych cieków. Do niedawna, wraz z S. alba, sadzona wzdłuż dróg i zagród (jako kołki ogrodzeniowe). Ogławiane z licznych konarów odroślowych przybierały charakterystyczny kulisty pokrój, stąd nazwa wierzba głowiasta. Wierzba iwa – Salix caprea L. Wysoki krzew lub małe drzewo do 10(12) m wys. Pędy za młodu krótko, gęsto owłosione, z czasem łysiejące, oliwkowozielone, niekiedy czerwonawe, grube z odstającymi w bok bliznami liściowymi. Liście o bardzo zmiennym kształcie i wielkości, do 10(12) cm dł., w zarysie szerokoeliptyczne lub eliptyczne, o karbowanopiłkowanym (rzadko całym) brzegu, młode jednolicie owłosione, starsze jedynie od spodu pokryte gęstym kutnerem, lekko pomarszczone i z wypukłymi od spodu nerwami, niekiedy z przylistkami. Najwcześniej kwitnący (III–IV – przed rozwojem liści) i najczęściej spotykany, rodzimy gatunek wierzby. Rośnie pojedynczo w zbiorowiskach różnego typu (zręby, zarośla, podszycia lasów), zazwyczaj na glebach żyznych i wilgotnych. 106 Wierzba szara (łoza) – Salix cinerea L. Gęsty, półkolisty krzew do 2(3) m wys., rozrastający się na boki poprzez ścielące i ukorzeniające się gałęzie. Pędy z podłużnymi, wąskimi listewkami (widoczne dopiero po zdarciu kory). Roczne pędy krótko owłosione, potem łysiejące. Liście w zarysie eliptyczne, najszersze na szczycie do 9 cm dł., młode na całej powierzchni, starsze jedynie od spodu biało- lub szaro-, filcowato owłosione, z wierzchu pomarszczone, niekiedy z przylistkami. Okres kwitnienia od końca III do początku V. Wierzba szara wraz z podobną do niej wierzbą uszatą Salix aurita, o liściach: nieco mniejszych do 5–6 cm dł., na szczycie z charakterystycznie odgiętym końcem, niepomarszczonych i z uszkowatymi przylistkami, na terenach podmokłych i bagnistych tworzy zwarte zarośla łozowe. Rodzina wiązowate – Ulmaceae Wiąz górski (w. szorstki, brzost) – Ulmus glabra Huds. (U. montana With., U. scabra Mill.) Drzewo do 40 m wys., niedające odrostów korzeniowych. Pędy rozgałęziające się w jednej płaszczyźnie, owłosione, dość grube i sztywne, Pączki wegetatywne lekko zaostrzone, ciemne – prawie czarne, kwiatowe zaokrąglone i spłaszczone. Liście duże do 16 cm dł., grube, matowe, z góry szorstko, a z dołu miękko owłob sione; blaszka w zarysie odwrotniejajowata, o słabo asymetrycznej nasadzie i zaostrzonym szczycie, brzegiem podwójnie piłkowana, często na szczycie trójklapowa. Kwiaty zebrane w pęczki, czerwono orzęsione, rozwijają się przed liśćmi. Owoce – małe orzeszki położone a centralnie w otaczającym go zielonym skrzydełku, osadzone na b. krótkich szypułkach – prawie siedzące (a), opadają po kilku tygodniach od kwitnienia (V). Gatunek pospolity na niżu i w górach, występuje w żyznych lasach liściastych – łęgi, grądy, buczyny. Gatunek tworzy mieszańce z podobnym do niego wiązem szypułkowym Ulmus laevis, który posiada liście o wyraźnie asymetrycznej nasadzie, bez klap bocznych na szczycie i z połyskiem na górnej stronie blaszki, oraz kwiaty o białych znamionach i owoce małe do 1,5 cm, na długich i cienkich szypułkach, orzęsione i owłosione (b). 107 Rodzina różowate – Rosaceae Głóg jednoszyjkowy – Crataegus monogyna Jacq. Krzew lub małe drzewo do 12 m wys. Pędy z cierniami, zróżnicowane na długo- i krótkopędy, za młodu szorstko owłosione, starsze nagie, barwy czerwonobrązowej. Pączki małe kuliste. Liście z całobrzegimi przylistkami, pierzasto dzielne lub sieczne, o klinowatej nasadzie, całobrzegie lub tylko na szczycie skąpo piłkowane, jaśniejsze od spodu – często sinawe. Kwiaty białe z jedną, rzadziej dwiema szyjkami słupka. Owoce czerwone, kuliste z jednym, rzadziej dwoma orzeszkami. Pospolity na niżu i pogórzu; mało wymagający, występuje na terenach otwartych, w zaroślach oraz świetlistych lasach liściastych i mieszanych. Czeremcha pospolita – Prunus padus L. (Padus avium Mill.) Wysoki krzew lub drzewo do 15 m wys., często z odrostami korzeniowymi, o wąskiej i gęstej koronie z przewieszającymi się gałązkami. Kora na pniu długo gładka, ciemna – prawie czarna. Pędy o specyficznym ostrym zapachu (szczególnie po przecięciu lub roztarciu), czerwonobrązowe z jasnymi i dużymi przetchlinkami. Pączki dość duże, ciemnobrunatne, jajowate, ostro zakończone, początkowo owłosione, potem łysiejące. Liście jajowato eliptyczne do 15 cm dł.; nagie, jedynie od spodu, wzdłuż nerwu głównego z kępkami włosków, brzeg blaszki ostro piłkowany, końce nerwów nie dochodzą do brzegu blaszki; ogonek często z 1–3 gruczołkami. Kwiaty białe, o nieprzyjemnej ostrej woni, zebrane w długie, groniaste kwiatostany, początkowo sterczące do góry, z czasem w dół opadające; kwitnienie niedługo po rozwoju liści (V). Owoce – małe, czarne pestkowce, cierpkie w smaku; pestka o rzeźbionej powierzchni. Gatunek pospolity na niżu, nad zbiornikami wodnymi, w wilgotnych lasach (grądy, łęgi, olsy) oraz w mokrych miejscach. 108 Czeremcha późna (cz. amerykańska) – Prunus serotina Ehrh. (Padus serotina (Ehrh.) Borkh.) Drzewo do 40 m wys. w ojczyźnie (Am. Płn.), w Polsce do 30 m lub krzew o luźnej koronie. Kora początkowo gładka, na starszych pniach tarczkowato spękana. Pędy nagie, ciemnobordowe, cienkie, zwisające, o ostrej korzennej woni po roztarciu. Pączki małe, bordowe, niekiedy dwukolorowe, spłaszczone. Liście do 15 cm dł., skórzaste, błyszczące, o jaśniejszym spodzie, często z owłosieniem wzdłuż nerwu głównego, w zarysie eliptyczne, z zaostrzonym szczytem i brzegiem karbowano-piłkowanym; ogonek z gruczołkami. Kwiaty drobne zebrane zazwyczaj w wyprostowanych gronach. Owoce – czarne pestkowce o słodkim miąższu i gładkiej pestce. Gatunek o małych wymaganiach siedliskowych, dawniej sadzony w lasach, zdziczały i ekspansywny – gatunek inwazyjny. Malina właściwa – Rubus idaeus L. Niewielki krzew do 2 m wys. Pędy owłosione, w górze często z woskowym nalotem, w dole z licznymi delikatnymi kolcami. Liście nieparzystopierzastozłożone z 3–5 listków; boczne listki prawie siedzące, szczytowy ogonkowy, o bardzo zmiennym kształcie – szczytowy często trójklapowy, dolne niekiedy podzielone, od spodu blaszka biało- lub szarobiało filcowato owłosiona; od spodu nerwy oraz spodnia strona ogonków liściowych pokryte haczykowato zagiętymi kolcami. Kwiaty białe, drobne, zwisające na długich szypułkach, działki kielicha dłuższe od korony. Owoc złożony wielopestkowcowy, barwy czerwonej, rzadziej żółtawej. Gatunek pospolity w Polsce, zazwyczaj tworzy zwarte zarośla w lasach liściastych i mieszanych; preferuje gleby świeże, żyzne i próchniczne. Owocowanie odbywa się na pędach w drugim roku wegetacji, po wydaniu owoców pędy te zamierają. 109 Rodzina agrestowate – Grossulariaceae Porzeczka czarna – Ribes nigrum L. Krzew do 2 m wys. o silnym zapachu liści i drewna. Pędy nagie o szarym lub brązowym zabarwieniu. Pączki jajowate lub owalne, czerwono nabiegłe, boczne odstające, łuski na brzegu orzęsione. Liście trzy do pięcioklapowe, brzegiem karbowanopiłkowane, górna strona blaszki naga, dolna pokryta żółtymi gruczołkami. Kwiaty małe, zebrane w groniaste kwiatostany, płatki korony mniejsze od działek kielicha. Owoc typu jagoda, czarnej barwy, z zachowanymi działkami kielicha. Gatunek występuje w Polsce na całym niżu; preferuje gleby wilgotne, żyzne i kwaśne, gatunek typowy dla olsów Ribeso nigri-Alnetum. Posiada wiele odmian uprawnych. Gatunek pod częściową ochroną. Rodzina bobowate (motylkowate) – Fabaceae (Papilionaceae) Robinia biała (r. akacjowa) – Robinia pseudoacacia L. Drzewo do 25 m wys. z licznymi odrostami korzeniowymi. Kora początkowo na pędach gładka i brązowa, na pniach ciemna i głęboko spękana. Pędy kanciaste, młode niekiedy owłosione, starsze nagie, z cierniami typu przylistkowego. Pączki ukryte w bliznach liściowych. Liście nieparzysto-pierzastozłożone z 7 do 21 listków; listki dł. od 3 do 6 cm, w zarysie eliptyczne do jajowatych, całobrzegie, na szczycie lekko wycięte, z kończykiem. Kwiaty barwy białej, z żółtą plamką na żagielku, o silnym przyjemnym zapachu, zebrane w długie (do 20 cm), groniaste kwiatostany; okres kwitnienia zaraz po rozwoju liści V–VI (niekiedy powtarza kwitnienie). Owoce – ciemne (zimą czarne), gładkie strąki, do 10 cm dł. Gatunek tolerancyjny w stosunku do siedliska, nie lubi jedynie gleb mokrych i zwięzłych. Pochodzi z Ameryki Płn., w Polsce sadzona w alejach, jako gatunek glebochronny, miododajny i do rekultywacji hałd kopalnianych. Gatunek wykazuje znaczną inwazyjność, z uwagi na liczne odrosty korzeniowe trudny do wytępienia – w Polsce uznany za gatunek inwazyjny. 110 Rodzina lipowate – Tiliaceae Rodzaj lipa –Tilia Wysokie i długowieczne drzewa, dające często liczne odrosty przy szyi korzeniowej, o liściach zazwyczaj asymetrycznych. Pączki okryte 3 łuskami, smaczne ( kleiste). Kwiaty obupłciowe, 5-krotne, miododajne, aromatyczne, barwy żółtawej. Owoce typu orzeszek, zebrane po kilka, ze skrzydełkiem (podsadką) u nasady. Lipa szerokolistna – Tilia platyphyllos Scop. Drzewo do 40 m wys. o zaokrąglonej, niekiedy szerokiej koronie. Pędy zielone lub czerwono nabiegłe, za młodu zwykle owłosione. Pączki jajowate, lekko asymetryczne, z dolną łuską zazwyczaj sięgającą do połowy wysokości pączka. Liście duże do 15 cm dł., w zarysie okrągłe, z nasadą asymetrycznie sercowatą i zaostrzonym szczytem, brzegiem ościsto piłkowane, w różnym stopniu, obustronnie owłosione (a). Kwiaty po 1–6 w kwiatostanach, wcześnie zakwitające (VI). Owoce kuliste, do 8–10 mm śr. z 5 podłużnymi żebrami, gęsto, kutnerowato owłosione (b). Naturalnie występuje jedynie na południu kraju i w górach do 900 m n.p.m., zazwyczaj w grądach zboczowych. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu lipy szerokolistnej. a Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill. Drzewo do 30(35) m wys. Pędy zazwyczaj nagie, oliwkowobrązowe, błyszczące. Pączki podobnej barwy jak pędy, z dolną łuską sięgającą powyżej połowy pączka. Liście mniejsze do 9 cm dł., sercowate, z zaostrzonym szczytem i piłkowanym brzegiem oraz kępkami rudych włosków jedynie w kątach nerwów po spodniej stronie liści (c). Kwiaty drobniejsze niżu u lipy szerokolistnej i aromatyczniejsze. Owoce małe do 8 mm śr., bez żeberek (d). Gatunek częsty na niżu w lasach grądowych, o mniejszych wymaganiach siedliskowych. d b c 111 Rodzina klonowate – Aceraceae Rodzaj klon – Acer Pączki naprzeciwległe, okryte wieloma łuskami, zazwyczaj osadzone po 3 na szczycie pędów (jeden większy i 2 mniejsze). Owoce typu rozłupnia, rozpadające się po dojrzeniu na dwie oskrzydlone niełupki (skrzydlaki – potocznie zwane „noskami’). Klon pospolity – Acer platanoides L. Drzewo do 30 m wys. o kulistej koronie, zazwyczaj krótkim i niekiedy skręconym spiralnie pniu. Kora płytko spękana, ciemnoszara, często z zielonym nalotem glonów. Pędy oliwkowozielone lub brunatnoczerwone, nagie, z nielicznymi przetchlinkami. Pączki dwukolorowe – brunatnoczerwone na górze, w dole (niekiedy całe) oliwkowe, szczytowe większe i wielołuskowe, boczne mniejsze, spłaszczone i przylegające do pędów, okryte 2–3 łuskami. Liście do 20 cm średnicy, pięcioklapowe, o zaostrzonych końcach, łukowatych wcięciach oraz brzegu odlegle ząbkowanym; po spodniej stronie blaszki kępki włosków w kątach nerwów; ogonki liściowe z sokiem mlecznym. Kwiaty zebrane w szczytowych podbaldachach, rozdzielnopłciowe, jednopienne (żeńskie i męskie na jednym kwiatostanie), żółtozielone, miododajne, rozwijają się tuż przed rozwojem liści (IV–V). Owoce – skrzydlaki dojrzewające w IX–X. Gatunek pospolity w Polsce (najpospolitszy ze wszystkich gat. drzewiastych), preferuje gleby świeże i żyzne, choć może rosnąć i na słabszych, nie znosi jedynie gleb podmokłych. Klon jawor (jawor) – Acer pseudoplatanus L. Drzewo wys. do 35 m. Kora długo gładka (do 30–40 roku życia), z zielonym nalotem, na starszych pniach łuszczy się płatami. Pędy masywne, żółtawe do szarozielonych, z licznymi przetchlinkami, lekko połyskujące. Pączki oliwkowozielone z ciemnymi brzegami łusek, boczne odstające od pędu, wielołuskowe. Liście zbliżone wielkością do A. platanoides, o wcięciach zatok ostrych, brzegu karbowanopiłkowanym i owłosionych nerwach na spodzie blaszki; czasami od spodu sinawe lub czerwonawe. Kwiaty zebrane w długie, zwisające, wiechy rozdzielnopłciowe, jednopienne, barwy zielonkawożółtej, rozwijają się po rozwoju liści na końcach tegorocznych przyrostów. Owoce – ustawione pod ostrym kątem. Gatunek pospolity w górach (szczególnie w reglu dolnym) i na południu niżu. W Polsce przebiega płn.-wsch. granica zasięgu jawora. W północno-wschodniej części kraju brak jego stanowisk naturalnych. 112 Klon jesionolistny – Acer negundo L. Niskie drzewo o szerokiej koronie, do 10–15 m (niekiedy 20 m) wys., często kilkupniowe, pnie zazwyczaj krzywe z naroślami. Pędy zazwyczaj nagie, młode z woskowym nalotem, zielone lub fioletowo nabiegłe. Pączki liściowe ukryte w rozszerzonych nasadach liści, kwiatowe okrągłe, wyraźnie widoczne. Liście nieparzystopierzastozłożone z 3–9 listków; listki w zarysie jajowate lub jajowatolancetowate, zaostrzone na szczycie i odlegle piłkowane brzegiem, pierwsza para listków i listek szczytowy często klapowane Kwiaty dwupienne; żeńskie zebrane w długie kwiatostany groniaste, męskie zwisają na długich szypułkach zebrane po kilka; kwitnienie przed rozwojem liści (III–IV). Owoce o skrzydełkach zachodzących na siebie. Gatunek sprowadzony z Ameryki Płn. W Polsce zdziczały tworzy często gęste zarośla na różnych siedliskach – gatunek inwazyjny, szczególnie groźny w łęgach nadrzecznych. Rodzina dławiszowate –Celastraceae Trzmielina pospolita – Euonymus europaeus L. Krzew, rzadziej niskie drzewo do 12 m wys. z nadziemnymi, zakorzeniającymi się rozłogami. Pędy zielone lub brunatno zielone, na długopędach często z 4 podłużnymi listwami korkowymi. Pączki małe, zielone lub brunatne, naprzeciwległe, okryte wieloma czarnoobrzeżonymi łuskami. Liście w zarysie eliptyczne, zaostrzone, o brzegu karbowano piłkowanym, do 8–10 cm dł. Kwiaty małe do 1 cm śr., żółtawozielone, czterokrotne, zebrane po kilka na szypułach w kątach liści. Owoce – czterokomorowe, różowe torebki z pomarańczowymi nasionami wewnątrz. Gatunek pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich, charakterystyczny dla wilgotnych i żyznych lasów liściastych (grądy, łęgi). 113 Trzmielina brodawkowata – Euonymus verrucosa Scop. Niewielki krzew, do 2 m wys. Pędy cienkie, zielone lub zielonobiałe, pokryte ciemnymi odstającymi brodawkami (w miejscach dobrze nasłonecznionych pędy grubsze i bardzo gęsto pokryte brodawkami). Pączki nieco mniejsze niż u E. europaeus. Liście eliptyczne lub jajowate, mniejsze niż u gat. poprzedniego (do 6 cm dł.), całobrzegie lub bardzo drobno piłkowane. Kwiaty i owoce delikatniejsze w stosunku do E. europaeus. Gatunek częsty jedynie na wschód od Wisły (przez Polskę przebiega zachodnia granica zasięgu). Preferuje gleby wapienne i stanowiska słoneczne, występuje w zaroślach kserotermicznych, na terenach otwartych, ale również często w zbiorowiskach leśnych (gat. cienioznośny) Rodzina szakłakowate – Rhamnaceae Kruszyna pospolita – Frangula alnus Mill. (Rhamnus frangula L.) Niski krzew do 7 m wys. z odrostami korzeniowymi. Pędy po roztarciu pachnące zgnilizną, młode kutnerowato owłosione. Pączki małe, bez łusek, otulone kutnerowato owłosionymi listkami, szczytowy większy od bocznych. Liście do 12 cm dł., w zarysie od eliptycznych do jajowatolancetowatych, tępo zakończone i o całym brzegu blaszki, z 7–9 parami zagłębionych nerwów bocznych. Kwiaty małe, niepozorne o działkach dłuższych od płatków, wyrastają po kilka w kątach liści; długi okres kwitnienia (V–IX). Owoce – małe pestkowce, po dojrzeniu barwy fioletowej, długo utrzymujące się na pędach. W Polsce gatunek pospolity szczególnie w lasach łęgowych, olszynach, na torfowiskach, niekiedy również na glebach suchszych. Gatunek podlega częściowej ochronie. 114 Rodzina wrzosowate – Ericaceae Bagno pospolite – Ledum palustre L. Niewielki krzew, do 1 m wys., o aromatycznych i pokładających się, łukowatych gałązkach. Pędy wełnisto, krótko owłosione. Liście zimozielone, wąskolancetowate, do 5 cm dł., z podwiniętymi do spodu brzegami, od góry ciemnozielone i błyszczące, za młodu całe, starsze jedynie od spodu rudo-, filcowato owłosione. Kwiaty o silnym duszącym zapach, białe, drobne, zebrane w szczytowe baldachogrona. Owoc – torebka, pękająca 5 klapami. Bagno występuje na glebach bagiennych: na torfowiskach, w borach bagiennych. Gatunek znajduje się pod ochroną częściową. Borówka czarna (czarna jagoda, czernica) – Vaccinium myrtillus L. Krzewinka, rzadziej niski krzew (15–60 cm wys.), z podziemnymi rozłogami. Pędy długo zielone, nagie i kanciaste, z zamierającymi szczytami. Liście cienkie, małe do 3 cm, w zarysie jajowate do eliptycznych, nagie, o brzegu drobno piłkowanym. Kwiaty o beczułkowatej koronie, zielonkawe, wyrastają pojedynczo w kątach liści tegorocznych pędów. Owoce – kuliste jagody o granatowoczarnym miąższu, pokryte szarym woskowym nalotem. W Polsce gatunek pospolity na niżu i w górach, w borach i lasach mieszanych, często występuje łanowo tworząc rozległe jagodziska. Borówka bagienna (pijanica, łochynia) – Vaccinium uliginosum L. Krzew do około 1 m wys., z podziemnymi rozłogami. Pędy za młodu lekko owłosione potem łysiejące, obłe, zamierające na szczycie. Liście w zarysie jajowate do okrągłych, do 3 cm dł., o całym brzegu, po spodniej stronie sinonabiegłe. Kwiaty wyrastają pojedynczo lub zebrane w skąpokwiatowe grona na końcach zeszłorocznych pędów; korona beczułkowata, barwy białej lub jasnoróżowej. Owoce – niebieskawoczarne jagody z woskowym nalotem o białawym miąższu. Gatunek związany głównie z borami bagiennymi, torfowiskami niskimi i przejściowymi, często razem z Ledum palustre. 115 Borówka czerwona (brusznica) – Vaccinium vitis-idaea L. Zimozielona krzewinka do 20–30 cm wys., z podziemnymi rozłogami. Pędy za młodu delikatnie owłosione, obłe, zakończone pączkiem. Liście skórzaste, o brzegu podwiniętym, odwrotniejajowate, do 2 cm dł., z góry ciemnozielone i błyszczące, od spodu sinawe z brązowymi gruczołkami. Kwiaty zebrane w gęste grona na szczytach gałązek; korona biała lub różowa, szerokodzwonkowata, z długimi, odwiniętymi łatkami. Owoce – kuliste jagody, dojrzałe czerwono zabarwione. Występuje na glebach ubogich i kwaśnych w borach bagiennych i suchych (zajmuje stanowiska bardziej suche niż V. myrtillus). Żurawina błotna – Oxycoccus quadripetalus Schinz et Thell. (Vaccinium oxycoccus L.) Zimozielona krzewinka o cienkich, wiotkich i pełzających pędach, dł. do 1 m. Liście małe do 15 mm dł., w zarysie jajowate lub jajowatoeliptyczne, tępo zakończone, o podwiniętych brzegach, od góry ciemno zielone, spodem niebieskawozielone, z gruczołkmi. Kwiaty zebrane w skąpe grona na końcach pędów, na wyprostowanych, owłosionych i dł. do 3,5 cm szypułkach; korona czteropłatkowa (płatki odgięte), różowa, głęboko rozcięta. Owoc – kulista jagoda, początkowo biała, w miarę dojrzewania czerwieniejąca, szklista, pozostają na roślinie do wiosny następnego roku. Gatunek zasiedlający głównie północną część kraju, związany z torfowiskami wysokimi. Modrzewnica pospolita (modrzewnica północna) – Andromeda polifolia L. Zimozielona krzewinka lub niski krzew do 0,5 m wys., z rozłogami. Pędy wiotkie, cienkie. Liście podługowate lub lancetowate, do 3,5 cm dł., ostro zakończone, o podwiniętych brzegach, z góry ciemnozielone, spodem z niebieskawozielonym nalotem. Kwiaty beczułkowate, pięciokrotne, różowe, zebrane na szczytach pędów w baldachogrona. Owoc typu torebka, pękająca od szczytu. Występuje w całej Polsce na torfowiskach wysokich i przejściowych oraz w borach bagiennych (częstsza na Pojezierzu Pomorskim). 116 Wrzos pospolity – Calluna vulgaris (L.) Hull. Zimozielony krzew lub krzewinka o pokładających i zakorzeniających się pędach, do 40 (80) cm wys. Liście naprzeciwległe, gęsto ułożone na pędzie w czterech rzędach, zachodzące na siebie dachówkowato, z dwoma szydlastymi wyrostkami u nasady, brzegiem orzęsione, małe. Kwiaty zebrane w szczytowe, jednostronne grona, koloru lilaróż, czterokrotne, z dłuższymi działkami kielicha od korony i z dodatkowym kieliszkiem; VIII– IX. Owoc – otoczona zeschniętym okwiatem torebka. Gatunek pospolity w kraju na glebach kwaśnych i suchych, w świetlistych borach sosnowych, na torfowiskach wysokich; zazwyczaj występuje łanowo. Rodzina oliwkowate – Oleaceae Jesion wyniosły – Fraxinus excelsior L. Wysokie drzewo do 30–40(50) m wys., zazwyczaj o wysoko osadzonej, luźnej koronie oraz grubym i prostym pniu. Pędy oliwkowoszare, nagie, spłaszczone w międzywęźlach. Pączki czarne, szczytowe piramidalne, czterołuskowe, boczne mniejsze, okrągłe, dwułuskowe. Liście nieparzystopierzastozłożone z 7–11(15) siedzących listków, wąskojajowatych w zarysie, do 10 cm dł., o brzegu karbowanopiłkowanym, spodem zwykle owłosione wzdłuż nerwu głównego. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w gęstych wiechach rozwijają się przed rozwojem liści (IV–V). Owoce – spłaszczone, oskrzydlone orzeszki, niekiedy pozostają na drzewie do wiosny. Gatunek pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich, na glebach żyznych, wilgotnych i zasobnych w wapń, częsty w lasach łęgowych, jak również w grądach i buczynach. 117 Lilak pospolity (bez) – Syringa vulgaris L. Krzew lub małe drzewo, do 7 m wys., z licznymi odrostami korzeniowymi. Pędy nagie, zakończone zazwyczaj 2, rzadziej 1 pączkiem. Pączki wielołuskowe, kanciaste, duże i grube, jajowate, o zaostrzonym szczycie, oliwkowozielone lub czerwononabiegłe, łuski brunatno obwiedzione. Liście jajowate lub szerokojajowate, do 12 cm dł., nagie, całobrzegie. Kwiaty rurkowate, o silnym zapachu, zebrane w wiechy do 20 cm dł., barwy lila lub białej. Gatunek obcy, sadzony, ozdobny. Rodzina przewiertniowate – Caprifoliaceae Bez czarny (dziki bez czarny) – Sambucus nigra L. Duży krzew lub małe drzewo, do 10 m wys., o charakterystycznym, niemiłym zapachu. Pędy barwy szarej z wyraźnie widocznymi przetchlinkami, z dużym, białym i gąbczastym rdzeniem. Liście duże (do 30 cm dł.), nieparzystopierzastozłożone z 3 do 7 listków, w zarysie jajowatoeliptycznych, o piłkowanym brzegu i zaostrzonym szczycie, od spodu owłosionych na nerwach, u nasady liścia i listków z nektarnikami. Kwiaty małe, białe lub kremowe, o „duszącym” zapachu, zebrane w szczytowe podbaldachy (od V do VII). Owoce małe (do 8 mm śr.), kuliste pestkowce, po dojrzeniu czarne i błyszczące. W Polsce gatunek pospolity na całym terenie w lasach, zaroślach i terenach ruderalnych. Gatunek wybitnie azotolubny. 118 X. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy dwuliściennych Rodzina selerowate (baldaszkowate) – Apiaceae (Umbelliferae) Podagrycznik pospolity – Aegopodium podagraria L. Bylina, wys. 60–90 cm, o silnych, rozgałęzionych kłączach. Łodyga sztywno, przylegająco owłosiona (ale wrażenie nagiej). Liście dolne podwójnie 3-listkowe, liście górne pojedynczo 3-dzielne, nagie lub z rzadka owłosione. Baldach o 12–30 szypułach, pokryw brak, pokrywek brak. Kwiaty białe lub różowawe, płatki o koniuszkach ostrych, zagiętych do środka. Pospolity; wilgotne lasy liściaste, lasy mieszane, zarośla, niekiedy roślina ruderalna. a Trybula leśna – Anthriscus sylvestris L. (Hoffm.) Bylina, wys. 50–120 cm. Łodyga kanciastobruzdowana, dołem owłosiona. Liście połyskujące, 2–3-krotnie, trójdzielnie pierzaste, o łatkach zaostrzonych, od dolnej strony i wzdłuż nerwów krótko owłosione. Kwiaty białe, zebrane w baldachy złożone, 8–15 nagich szypuł, pokryw brak (lub 1–2), pokrywek 5–8 (lancetowate, orzęsione, odgięte (a). Płatki bardzo płytko sercowato wycięte, z małym koniuszkiem, zagiętym do środka. Pospolita; brzegi lasów, lasy mieszane, zarośla, ogrody, przydroża, średnio wilgotne i wilgotne łąki, miejsca ruderalne Uwaga: Gatunek b. podobny do Chaerophyllum temulentum (świerząbek gajowy) – łodyga brunatnoczerwono cętkowana. 119 Dzięgiel leśny – Angelica sylvestris L. Bylina, wys. 50–150 cm. Roślina aromatyczna. Łodyga gruba, sztywna, w górze owłosiona, z białawym nalotem, czasem czerwonawo nabiegła. Liście podwójnie lub potrójnie pierzaste, nagie, pochwy liściowe bardzo duże, rozdęte, u nasady włochate, najwyższe liście zredukowane, o b. dużych pochwach. Baldachy duże (15–30 szypuł), szypuły mączysto owłosione, baldaszki prawie kuliste. Pokryw brak lub szczątkowe (1–3 drobne szczecinki), pokrywki liczne, odgięte, równowąskie (a). Kwiaty białe, często różowe, płatki eliptyczne lub lancetowate, ostre. Korzeń ma charakterystyczny smak i zapach, na wiosnę zawiera dużo żółtego soku. Bardzo częsty; lasy, wilgotne zarośla, brzegi wód, wilgotne, mokre łąki, brzegi wód, torfowiska niskie. a a 120 Świerząbek korzenny – Chaerophyllum aromaticum L. Bylina, z kłączem podziemnym. Wys. 40–100 cm. Pod węzłami zgrubiała, szczecinkowato owłosiona, sinozielona. Liście w zarysie trójkątne, podwójnie, potrójnie 3-sieczne, Baldachy 15–20 szypułowe. Pokryw brak, Pokrywki jajowato lancetowate, brzegiem delikatnie orzęsione (a). Płatki białe, gładkie, nie orzęsione, głęboko sercowato wycięte, z wyraźnym koniuszkiem zagiętym do środka. Częsty; zarośla, gaje, ogrody. a Barszcz syberyjski (łąkowy) – Heracleum sibiricum L Roślina dwuletnia lub bylina, wys. 50– 120 cm. Łodyga z rzadka szorstko owłosiona. Liście spodem szorstko owłosione, 3-dzielne lub pierzastodzielne, o listku szczytowym trójklapowym, pochwy liściowe silnie rozdęte, duże, pokryw brak, pokrywki równowąskie (a), łatwo odpadają, czasem brak. Kwiaty żółtawozielone, płatki jednakowe (także u kwiatów na obwodzie baldachu), koniuszki zaostrzone. Zalążnia i owoce nagie. Częsty; łąki, pola, brzegi lasów, widne zarośla. Uwaga: Gat. podobny do barszczu zwyczajnego (H. sphondylium) – kwiaty śnieżnobiałe lub różowawe, zalążnia owłosiona, owocki młode owłosione (później nagie). Rodzina astrowate (złożone) – Asteraceae (Compositae) b a Krwawnik pospolity – Achillea millefolium L. Bylina, z podziemnymi rozłogami. Tworzy rozetki pędów płonych. Pędy kwiatowe wys. 10–80 cm. Roślina o charakterystycznym balsamicznym zapachu. Łodyga wzniesiona, pojedyncza, gęsto ulistniona, bruzdowana, słabo ulistniona, owłosiona. Liście 2–3-krotnie pierzastosieczne, lancetowate. Koszyczki liczne, śr. 4–6 mm, zebrane w gęste, rozpostarte baldachogrono. Listki okrywy koszyczka jajowate, żółtozielone, z brunatną obwódką. Kwiaty brzeżne nibyjęzyczkowate, najczęściej w liczbie 5, słupkowe, białe, rzadziej różowe, 3-ząbkowe (a), wewnętrzne rurkowate, 5-ząbkowe, obupłciowe, żółtobiałe (b). Owocem niełupka. Pospolity; łąki, pola, pastwiska, zarośla, skraje lasów, przydroża. 121 Łopian większy – Arctium lappa L. Koszyczki ustawione w podbaldach, koszyczki prawie kuliste, szer. 3–4 cm, ± nagie, człony okrywy koszyczka zielone, wąskie, zakończone haczykiem. Okrywa dłuższa od kwiatów. Dolne liście sercowate, jednakowej długości i szerokości, dł. do 50 cm, ogonki liściowe pełne. Pospolity; widne lasy i zarośla, na skrajach dróg, przychacia. Łopian pajęczynowaty – Arctium tomentosum Mill. Koszyczki ustawione w podbaldach, koszyczki mniejsze niż A. lappa – 2–3 cm szer., gęsto białawo pajęczynowato osnute, najbardziej wewnętrzne łuski okrywy koszyczka podługowate, w górnej części ząbkowane, zaokrąglone lub wycięte, z prostą purpurową szczecinką na szczycie, Okrywa krótsza od kwiatów. Liście duże, sercowato okrągławe lub jajowate, spodem gęsto cieniutko kutnerowate. Ogonki liściowe pełne. Bardzo częsty; zarośla, nieużytki, brzegi lasów, skraje dróg, przychacia, b. podobny do A. lappa. Łopian mniejszy – Arctium minus Bernh. Koszyczki ustawione w wydłużone grono, koszyczki szer. 1,5–2,5 cm, początkowo pajęczynowato owłosione, później nagie. Okrywa krótsza od kwiatów. Dolne liście szeroko jajowate, dłuższe niż szersze, u nasady sercowate, ogonki liściowe w środku puste. Częsty; widne lasy, brzegi rzek, nieużytki, skraje dróg. 122 a a Bylica polna – Artemisia campestris L. Półkrzew, wys. do 100 cm. Pędy nagie lub górą owłosione, różnie zabarwione, ciemnopurpurowe, żółtawe lub zielonawe. Oprócz podnoszących się pędów kwiatonośnych liczne pędy płone. Liście dolne ogonkowe, 2–3krotnie pierzastosieczne, środkowe i górne siedzące, pojedynczo pierzastosieczne lub równowąskie. Kwiatostan – jednostronne grono. Koszyczki jajowate (2–2,5 mm dł.) zwisające (a). Liście okrywy zielone, jajowate, nagie. Na nagim dnie koszyczka kwiaty brzeżne żeńskie rurkowate, środkowe obupłciowe. Częsta na podłożu piaszczystym lub kamienistym; nieużytki, przydroża, miedze, zręby, zarośla. Bylica pospolita – Artemisia vulgaris L. Bylina wys. 0,5–1,5 m. Łodyga bruzdowana, czerwono nabiegła, góra wełnisto owłosiona. Liście pierzastosieczne, dolne ogonkowe, górne siedzące, ciemnozielone. Górą nagie, dołem pokryte białawym kutnerem. Liście u nasady (przynajmniej łodygowe dolne) opatrzone uszkami. Na brzegu pod spód podwinięte. Kwiatostan – kłosokształtna wiecha. Koszyczki podłużne (3–5 mm dł.) listki okrywy koszyczka pokryte licznymi włoskami, z zieloną smugą na grzbiecie (a). Dno koszyczka nagie. Kwiaty w koszyczku żółte lub czerwonawe. Brzeżne słupkowe o silnie zredukowanej koronie, środkowe obupłciowe, typowo rurkowe. Pospolita; nieużytki, wysypiska, tereny kolejowe, pobocza dróg, rowy, nad rzekami, uprawy, miedze. 123 a Chaber driakiewnik – Centaurea scabiosa L. Roślina wieloletnia. Łodyga słabo rozgałęziona lub nierozgałęziona, sztywna, kanciasta, zwykle z 3–5 (czasem więcej) koszyczkami. Liście ± delikatne, pajęczynowato omszone, pojedynczo lub podwójnie pierzastosieczne. Koszyczki duże, 1–2,5 cm szerokie, osadzone pojedynczo na zakończeniach rozgałęzień. Okrywa koszyczka kulistawo jajowata. Listki okrywy zielone, na szczycie i z boków przyczepka brunatnoczarna frędzlowana lub ząbkowana (a). Kwiaty w koszyczku fioletowopurpurowe. Brzeżne lejkowate, bezpłciowe, wewnętrzne rurkowate, obupłciowe. Częsty; suche i mokre łąki, zarośla, przydroża, miedze, odłogi. Chaber bławatek – Centaurea cyanus L. Roślina roczna lub dwuletnia, wys. do 80 cm. Roślina nieco pajęczynowato owłosiona. Liście łodygowe równowąskie lub równowąskolancetowate, dolne czasem podzielone. Na końcach rozgałęzień pojedyncze koszyczki. Kwiaty w koszyczkach niebieskie – niebieskofioletowe. Okrywa koszyczka pajęczynowato osnuta, do 16 mm dł., o dachówkowato ułożonych listkach. Środkowe listki okrywy na szczycie z błoniastymi, ząbkowanymi przyczepkami, z żółtobrunatnym lub czarniawym brzegiem, zbiegającym wzdłuż członów okrywy. Kwiaty zewnętrznego okółka okazałe, płonne, o koronie asymetrycznej, lejkowatej, 5-łatkowej, pozostałe kwiaty rurkowate, obupłciowe. Pospolity chwast upraw zbożowych (zwłaszcza ozimych), rzadziej w okopowych i motylkowych; okolice magazynów zbożowych, na przydrożach, wzdłuż szlaków kolejowych. 124 Ostrożeń polny – Cirsium arvense (L.) Scop. Bylina, roślina dwupienna. Wys. 0,5–1,5 m. Liście różnego pokroju, podłużnie lancetowate, zazwyczaj wydłużone, mogą być falisto wcinane i sieczne, słabo lub silnie kolczaste, ostre lub tępe, całobrzegie, nagie lub spodem nieco pajęa b czynowate, niezbiegające lub nieco zbiegające wzdłuż łodygi. Z wierzchu nie kolczasto owłosione. Dolne krótkoogonkowe, górne siedzące. Liczne koszyczki tworzą nieregularną wiechę. Koszyczki dwupienne. Koszyczki wraz z kw. 15–20 mm (owocujące do 35 mm) – u osobników męskich koszyczki nieco mniejsze, jajowate, na pajęczynowato owłosionych szypułkach, zebrane po 2–3. Zewnętrzne liście okrywy dość szerokie, z odgiętym kłującym kolcem, wewnętrzne lancetowate, fioletowe (a). Korona rozcięta prawie do nasady na pięć łatek. Kw. jasnofioletowe lub różowoliliowe, wszystkie rurkowate. W kwiatach żeńskich – dolna zalążnia, długa szyjka, dwudzielne znamię, w kwiatach męskich – 5 pręcików, zalążnia niedokształcona, szyjki i znamienia brak. Owoc: niełupka 3–4 mm długa, puch kielichowy 20–30 mm, pierzasty (b) (co odróżnia ostrożenie od rodzaju oset Carduus). Włoski puchu przy przekwitaniu dłuższe od korony. Pospolity; pola, pastwiska, przydroża, nieużytki, miejsca ruderalne, zarośla, skraje lasów. Ostrożeń warzywny – Cirsium oleraceum (L.) Scop. Bylina, wys. 0,4–1,2 m, żółtozielona. Łodyga naga, aż po kwiatostan równomiernie ulistniona. Liście nagie, miękkie, liście dolne duże, podługowato-jajowate, pierzasto- lub lirowato pierzastodzielne, liście górne całkowite, ostro ząbkowane. Koszyczki wyprostowane, zebrane po kilka, otoczone zielonożółtymi ząbkowanymi liśćmi (a), wraz z kwiatami 20–35 mm. Kwiaty jasnożółte, wszystkie rurkowate. Owoc: niełupka 4–4,5 mm dł, puch kielichowy 12–17 mm. Bardzo częsty; wilgotne łąki i zarośla, brzegi rzek, torfowiska wysokie. a 125 Ostrożeń błotny – Cirsium palustre (L.) Scop. Roślina dwuletnia. W pierwszym roku wytwarza zieloną rozetę liści, w drugim – wysoki (do 2 m), w górze rozgałęziony pęd kwiatowy. Łodyga po sam kwiatostan ulistniona i oskrzydlona kolczasto, pajęczynowato osnuta, kutnerowata. Liście z wierzchu prawie nagie, spodem kutnerowate. Liście dolne wydłużone pierzastodzielne, łodygowe mniejsze, wrębne, na brzegach ostro kolczasto szczeciniaste. Wszystkie zbiegające. Koszyczki siedzące, z kw. 15–20 mm długie, po kilka na szczycie łodygi. Kwiaty wszystkie rurkowate, purpurowe. Korona rozcięta do połowy na pięć łatek. Owoc: niełupka 3 mm dł., puch kielichowy 10–12 mm. Częsty; wilgotne łąki i zarośla, torfowiska niskie; wskaźnik gleb zasobnych w próchnicę. a 126 Ostrożeń lancetowaty – Cirsium vulgare (Savi) Ten. (=C. lanceolatum (L.) Scop.) Roślina dwuletnia. Wys. 60–120 cm. Łodyga nieco owłosiona, kolczasto oskrzydlona (zbiegające liście). Liście pierzastodzielne, na szczycie bardzo silnie kolczaste, spodem ciemnoszaro owłosione, z wierzchu obficie, kolczasto owłosione. Koszyczki jajowate, nieco pajęczynowato osnute, wraz z kwiatami 3–5 cm. Łuski okrywy na szczycie z długim kolcem, odstające (a). Kwiaty purpurowe, wszystkie rurkowate, o miodowym zapachu. Owoc: niełupka 3,5–4,5 mm, puch kielichowy 2–3 cm dł. Częsty; pastwiska, miejsca ruderalne, przydroża, zarośla, skraje lasów, siedliska średnio wilgotne lub suche. Rodzaj jastrzębiec – Hieracium Łodyga ulistniona, przynajmniej 1–2 liście lub z drobniutkimi łuskowatymi liśćmi. Okrywa koszyczka w kilku szeregach, dachówkowato pokrywających się. Włoski puchu kielichowego nie pierzaste, pojedyncze, brudnobiałe. a a Jastrzębiec kosmaczek – Hieracium pilosella L. Bylina, wys. 5–30 cm. Liczne nadziemne ulistnione rozłogi, pokryte gęsto włoskami. Liście zebrane w różyczkę, z wierzchu zielone, prawie nagie, spodem z gęstym białawym kutnerem. Łodyga bezlistna lub z drobniutkimi łuskowatymi listkami, naga, dołem biało owłosiona, nie rozgałęziona, pojedyncza, zakończona 1 koszyczkiem. Człony okrywy koszyczka równowąskie, ostre, z białym obrzeżeniem (a). Kwiaty języczkowe, cytrynowożółte, brzeżne często z czerwonawą smugą od zewnątrz. Pospolity; suche łąki, pastwiska, suche zbocza, piaski, skały, żwiry. Jastrzębiec murowy (= leśny) – Hieracium murorum L. Em Huds. (=H. sylvaticum (L.) Grufb.) Bylina, łodyga 20–80 cm wys. Liście eliptyczne lub jajowate, miękkie, wierzchem szarozielone, niekiedy plamiste, spodem jasnozielone. Liście odziomkowe u nasady często nieco sercowate lub zaokrąglone, rzadko zwężone. Liście łodygowe (1 lub ł. bezlistna) poniżej połowy pędu. Kwiatostanów 4–15. Szypułki i koszyczki gęsto ogruczolone. Liście okrywy koszyczka dachówkowato pokrywające się, ostre, zewnętrzne ciemnozielone, wewnętrzne bledsze, błoniasto obrzeżone (a). Kwiaty języczkowate złocistożółte. Częsty; lasy, zarośla, zręby, skały. 127 a Jastrzębiec gładki – Hieracium laevigatum Willd. Bylina, łod. 30–100 cm wys. Liście jajowato lancetowate, o nasadzie klinowatej, zielone. Liście okrywy szare lub czarniawe, owłosione z prostymi, gruczołowymi gwiazdkowatymi włoskami (a). Koszyczki kwiatowe owłosione, z gruczołami i włoskami prostymi. Szyp. gęsto gwiazdkowato owłosione, z gruczołowymi i prostymi włoskami. Dość częsty; zarośla, brzegi lasów. Rodzaj prosienicznik Hypochoeris i brodawnik Leontodon Włoski puchu kielichowego rozwinięte, pierzaste, z włoskami 2-rzędowymi, łodyga bezlistna lub z łuskowatymi liśćmi. Prosienicznik szorstki – Hypochoeris radicata L. Bylina, wys. 50–60 cm. Łodyga słabo gałęzista, z 1–3 koszyczkami, niebieskawa, naga lub nieliczne włoski, z poj. łuskowatymi listkami (a). Liście zebrane w przyziemną rozetę, zatokowo pierzasto wcinane lub ząbkowane, z nielicznymi szorstkimi włoskami. Koszyczki o śr. 2–4 cm. Dno koszyczka bez plewinek. Listki okrywy koszyczka lancetowate, przylegające, ciemnozielone, wzdłuż środkowego nerwu szorstko owłosione. Wszystkie a kwiaty języczkowate, żółte, brzeżne dłuższe od okrywy, spodem zielonkawoszare. Owoc – niełupka o długim cienkim dzióbku, włoski puchu kielichowego w dwóch rzędach, zewnętrzne krótsze niepierzaste, wewnętrzne dłuższe, pierzaste. Częsty; murawy napiaskowe, średnio wilgotne i suche łąki, pastwiska, przydroża, zarośla. Uwaga: gatunek b. podobny do Leontodon autumnalis L. (brodawnik jesienny) – różni się od niego dużymi koszyczkami, kolorem kwiatów brzeżnych i pędami kwiatonośnymi, które w górze są prawie nie zgrubiałe. 128 Brodawnik jesienny – Leontodon autumnalis L. Bylina, wys. 15–45 cm. Liście różyczkowe nagie, pierzastodzielne lub pierzastowrębne, nagle zwężają się w ogonek. Pęd kwiatonośny na szczycie zwykle widlasto rozgałęziony, podnoszący się łukowato, z licznymi drobnymi, szczytowymi łuskami podkwiatostanowymi. Koszyczki (kilka) złożone z języczkowatych, złocistożółtych kwiatów, rozwijają się na szczytach łodyg nieco zgrubiałych pod koszyczkiem. Okrywa dachówkowata. Człony okrywy koszyczka lancetowate, krótko omszone lub odstająco owłosione, szarozielone lub czarniawe. Kwiaty brzeżne spodem z brudnopurpurową smugą. Słupki o szyjkach brudno zielonawych. Włoski puchu kielichowego jednakowe, pierzaste, w jednym szeregu, żółtawoszare, z czerwonawym odcieniem (11–20 mm). Częsty; wzgórza, zarośla, przydroża, wilgotne łąki, lasy, czasem na odłogach, gleby obfitujące w azot, piaszczysto-gliniaste. Sałatnik leśny – Mycelis muralis (L.) Dum. Bylina, wys. 0,5–1 m., wytwarzająca biały sok mleczny, roślina trująca. Łodyga miękka, sinozielona, naga. Liście delikatne, żółtozielone, często czerwonawo nabiegłe, spodem sine, z górnym większym odcinkiem i kilkoma mniejszymi po bokach, zwężonymi w oskrzydlony ogonek liściowy strzałkowatą nasadą obejmujący łodygę. Liście na brzegu nie kolczasto ząbkowane. Kwiatostan – duża rozpierzchła wiecha z drobnych koszyczków. Pospolity; cieniste lasy, zarośla i zręby. 129 Łoczyga pospolita – Lapsana communis L. Roślina roczna, wys. 0,3–1 m, w górze b. rozgałęziona. Łodygi ciemnozielone, w środku puste, powyginane, sztywne i elastyczne. Liście dolne lirowato pierzastodzielne, górne – stopniowo zmniejszające się, pojedyncze, ząbkowane, najwyższe – lancetowate. Młodsze osobniki zawierają w łodygach i liściach sok mleczny. Koszyczki liczne, drobne. Listki okrywy w dwu rzędach: zewnętrzne (±5) bardzo małe, wewnętrzne (8–10), kilkakrotnie dłuższe. Kwiaty jasnożółte, języczkowe (8–15) kilkakrotnie dłuższe, jasnożółte, znamiona słupka ciemne. Niełupki żółte, gładkie, wrzecionowate, lekko łukowato zgięte, na wierzchołku wąski wałeczek, bez aparatu lotnego. Częsta; ogrody, zarośla, zacienione przydroża. Nawłoć pospolita – Solidago virga-aurea L. Bylina, wys. 10–100 cm. Roślina z rzadka owłosiona lub naga. Liście rozetkowe eliptyczne lub jajowate. Liście środkowe ogonkowe, górne siedzące, lancetowate, ostre. Listki okrywy niejednakowe, szeroko obrzeżone. Brzeżne kwiaty nibyjęzyczkowe znacznie dłuższe od okrywy koszyczka. Kwiaty środkowe rurkowe. Koszyczki średnio duże (0,6–1,2 cm wys.), zebrane w prosto wzniesione wiechokształtne grona. Bardzo częsta; suche widne lasy, zarośla, zbocza, przydroża, miejsca suche trawiaste. 130 Nawłoć olbrzymia (=późna) – Solidago giganthea Aiton (=S. serotina Aiton ) Bylina, wys. 0,6–2 m, łodyga obła, często czerwonawo nabiegła, poza obrębem kwiatostanu naga. Liście lancetowate, brzegiem odlegle ostro piłkowane, brzeg orzęsiony. Górna pow. liścia naga, część nerwu na dolnej pow. owłosiona. Wyraźnie zaznaczony nerw środkowy i 2 asymetryczne nerwy boczne. Kwiatostan – piramidalna wiecha. Gałązki wiechy i szypuły koszyczków owłosione. Koszyczki b. drobne. Okrywa koszyczka do 4 mm wys., listki okrywy podługowato lancetowate, obłonione. Kwiaty brzeżne języczkowate, żeńskie, płodne, środkowe o koronie rurkowato lejkowatej. Języczki kwiatów brzeżnych nieco dłuższe niż kwiaty wewnętrzne. Częsta; przydroża, okolice ogrodów i ogródków działkowych, wysypiska śmieci, trwałe nieużytki, siedliska aluwialne, łąki, lasy łęgowe. Nawłoć kanadyjska – Solidago canadensis L. Bylina, wys. 0,6–2 m. Łodyga owłosiona, przynajmniej w górnej połowie. Liście lancetowate, na górnej powierzchni szorstkie, dołem owłosione na całej pow. lub tylko na nerwach. Kwiatostan – b. rozpierzchła wiecha, o dłuższych wygiętych dolnych gałązkach (niż u S. giganthea). Koszyczki i kwiaty nieco mniejsze niż u S. g. Listki okrywy bardzo nierówne, lancetowate, stępione, do 3 mm wys. Języczki kwiatów brzeżnych ± tak długie, jak kwiaty wewnętrznych. Pospolita; miejsca ruderalne – nieużytki, przydroża, tereny kolejowe, przychacia, wysypiska, siedliska nadrzeczne. 131 Starzec zwyczajny – Senecio vulgaris L. Roślina roczna, rzadziej dwuletnia. Łodyga wys. 7–30 cm, rozgałęziona u nasady i drobno prążkowana, naga lub pajęczynowato owłosiona, żeberkowana, często czerwonawo nabiegła. Liście pierzastodzielne, z odcinkami malejącymi ku nasadzie, nierówno ząbkowane, wyższe uszkowato obejmujące nasadę. Koszyczki (śr. do 4 mm) zebrane w rozgałęziony podbaldach (baldachokształtna wiecha), koszyczki mają walcowatą okrywę z 20–21 listków, listki zewnętrzne (8–10) ok. 4 razy krótsze od nagich wewnętrznych, do połowy czarne. Wszystkie kwiaty rurkowate, jasnożółte, kwiatów języczkowych brak. Niełupka przylegająco czerwonobrunatno owłosiona, biały jedwabisty puch, trzykrotnie dłuższy od niełupki, odpada. Częsty; nieużytki, wysypiska, pola, ogrody, pobocza dróg, przychacia, komposty; gleby żyzne i wilgotne. Starzec wiosenny – Senecio vernalis Waldst. & Kit. Roślina roczna, łodyga pajęczynowato wełnista, żeberkowana, z wiekiem naga, wys. 10–50(80) cm. Liście kędzierzawe, pomarszczone. Liście odziomkowe w rozecie, blaszki zatokowo pierzastodzielne, na długich ogonkach, w porze kwitnienia zamierają, liście łodygowe zatokowo i głęboko pierzastodzielne. Kwiatostan – podbaldach. Koszyczki średnicy 2–2,5 cm. Członów okrywy koszyczka 21, zewnętrzne – do połowy czarne, przylegające (6–12), ok. 4 razy krótsze od wewnętrznych, wewnętrzne – nagie, zielone, brzegiem obłonione, ciemno zakończone. W koszyczku kwiaty brzeżne języczkowate, środkowe obupłciowe. Częsty; tereny kolejowe, pobocza dróg, brzegi lasów, pola, nieużytki, zręby leśne. 132 Mlecz polny – Sonchus arvensis L. Bylina, wys. do 1,5 m. Roślina z sokiem mlecznym. Łodyga sztywna, dęta, dołem naga, wraz z liśćmi sinawozielona, w dolnej części zwykle nie rozgałęziona. Liście mogą tworzyć rozetę lub rozmieszczone są równomiernie na łodydze, zatokowo wrębne lub pierzastodzielne, z odcinkami odległymi trójkątnie lancetowatymi, nierówno kolczasto ząbkowane, niekiedy prawie całobrzegie, wpół obejmujące łodygę sercowatą, uszkowatą nasadą. Koszyczki zebrane w luźną baldachokształtną wiechę. Koszyczki duże, do 2,5 cm śr., zwykle żółtawo ogruczolone. Okrywa w czasie owocowania dzbankowato rozszerzona. Kwiaty jasnożółte, wszystkie języczkowate. Częsty; nieużytki, wysypiska, pobocza dróg i ulic, pod murami, skraje pól, wilgotne łąki, pola (wszystkie typy upraw), ogrody. Podbiał pospolity – Tussilago farfara L. Bylina. Pędy kwiatostanowe zakończone 1 koszyczkiem, który rozwija się wczesną wiosną przed pojawieniem się liści, całe pędy pokryte łuskami, pajęczynowato-kutnerowato owłosione. Wys. 10 cm, podczas dojrzewania nawet do 20 cm. Pęd kwiatonośny gęsto okryte łuskami. Liście rozwijają się po przekwitnieniu, długoogonkowe, kolistawo sercowate, nierówno i tępo ząbkowane, o zatoce u nasadzie szeroko otwartej. Koszyczek przed i po przekwitnieniu zwisły, w trakcie kwitnienia i owocowania – wyprostowany. Okrywa koszyczka walcowata, zwykle w dwóch szeregach, człony zewnętrznej okrywy drobniejsze. Kwiaty żółte, brzeżne wąskie, nibyjęzyczkowate, wąskie, w kilku szeregach, słupkowe i płodne; kwiaty środkowe rurkowate, obupłciowe, bezpłodne- niedorozwinięte słupki. Niełupka jasnożółta, włoski puchu kielichowego jedwabiste, rozgałęziają się poziomo. Pospolity; zbocza, usypiska, pola, przydroża, zwykle na glebach gliniastych lub wapiennych. 133 Rodzina kapustowate (krzyżowe) – Brassicaceae (Cruciferae) Bardzo charakterystyczne zwłaszcza: działki i płatki ułożone na krzyż (a), stąd dawna nazwa rodziny krzyżowe Cruciferae; 4-silne pręcikowie (b). b a Czosnaczek pospolity – Alliaria petiolata (M. Bieb.) Cavara & Grande Roślina 2-letnia, rzadko roczna albo bylina, do 1 (1,2) m wys., świeża po roztarciu pachnie czosnkiem. Łodyga żeberkowana, w dole z +/- odstającymi pojedynczymi włoskami. Wszystkie liście na ogonkach, owłosionych podobnie jak łodyga. Blaszki liści niepodzielone, niemal nagie, dolne okrągławosercowate lub nerkowate, brzegiem regularnie karbowane lub ząbkowane, wyższe trójkątniesercowate, brzegiem nierówno ząbkowane (wyjątkowo lekko wrębne). Płatki białe, do 2 razy dłuższe od działek. Łuszczyny na krótkich, szerokich, odstających szypułkach (c), 4-kanciaste; klapy z wyraźnym nerwem głównym i 2 niewyraźnymi bocznymi. Nasiona 1-rzędowe. Bardzo częsty; gł. cieniste lasy i zarośla, też przydroża, nasypy kolejowe, miejsca ruderalne. c Tobołki polne – Thlaspi arvense L. Roślina roczna, rzadko 2-letnia, do 50(60) cm d wys., naga, po roztarciu pachnie czosnkiem. Łodyga kanciasta (a), zwykle w górze rozgałęziona. Liście niepodzielone, całobrzegie lub ząbkowane; odziomkowe ogonkowe, szybko usychają; łodygowe siedzące, podługowate, obejmują łodygę strzałkowatą nasadą z zaostrzonymi uszkami. Płatki białe, dłuższe od działek, 3–4 mm dł., na szczycie nie wycięte (b). Szypułki odstające, b c długości dojrzałych łuszczynek. Łuszczynki (c) spłaszczone prostopadle do przegrody, niemal koliste, 10–18 mm dł., od nasady szeroko oskrzydlone, na szczycie głęboko i wąsko wycięte, z b. krótką szyjką. Nasiona (d) czarnobrązowe, chropowate od łukowato ułożonych brodawek. Pospolity; przydroża, pola, śmietniska. a 134 Tasznik pospolity – Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. Roślina roczna lub 2-letnia, do 50(60) cm d wys., zwykle rozgałęziona, naga albo zmiennie owłosiona (włoski pojedyncze a i gwiazdkowate). Liście rozetkowe ukośnie wzniesione lub rozpostarte płasko przy ziemi; ich blaszki podługowate, od całobrzegich przez ząbkowane (a) do pierzastowcinanych (b), zwężone w ogonek. Liście łodygowe siedzące, lancetowate, całobrzegie lub ząbkowane, strzałkowatą nasadą obejmują łodygę. Szypułki do 2 cm b dł., odstające. Płatki białe, rzadko różowe, c na szczycie nie wycięte, 2–3 mm dł., dłuższe od działek (c), czasem przekształcone w prątniczki. Łuszczynki (d) silnie spłaszczone prostopadle do przegrody, sercowatotrójkątne, na szczycie szeroko, płytko wycięte, z krótką szyjką. Nasiona jasnobrązowe, prawie gładkie. Pospolity; przydroża, pola, pastwiska, trawniki, śmietniska. Ze zbiorowego gatunku Cardamine pratensis s.l., w Polsce stwierdzono występowanie 3 gatunków. Poniżej opisano 2 najczęściej spotykane. Mają one następujące wspólne cechy: brak rozłogów; łodygi dęte (a); liście nieparzyściepierzastozłożone, odziomkowe w rozetce; skąpe, przylegające owłosienie; szypułki kwiatowe 8–15 mm dł.; płatki szerokoodwrotniejajowate; pylniki żółte; łuszczyny spłaszczone, nagle zwężone w dzióbek (resztkę szyjki) 1–2 mm dł., a ich beznerwowe klapy zwijają się spiralnie od nasady owocu; nasiona 1-rzędowe. c b a Rzeżucha łąkowa – Cardamine pratensis L. s.str. (Cardamine pratensis L. subsp. pratensis) Bylina do 30(60) cm wys. Łodyga zwykle pojedyncza. Liście odziomkowe z 1–7 parami listków, te zaś jajowate, okrągławe lub nerkowate, siedzące lub krótkogonkowe; liście łodygowe 2–3 (4), a ich listki boczne liczne i wąskie, na liściach środkowych i górnych siedzące, równowąskie lub wąskolancetowate, zwykle całobrzegie, z nasadami nieco zbiegającymi wzdłuż osadki (b). Działki (c) 3– 4 mm dł. Płatki (c) różowoliliowe, rzadko białe, zwykle 8–13 mm dł. Łuszczyny do 40 mm dł. i 2,5 mm szer. Pospolity; wilgotne łąki, ziołorośla, źródliska, olsy, zręby leśne, zarośla. 135 Uwaga: Podobną rz. bagienną – C. denata Schult. (=C. pratensis subsp. dentata (Schult.) Čelak. =C. pratensis subsp. palustris (Wimm. & Grab.) Janch.) głównie odróżnia: osadzenie wszystkich listków na ogonkach; liści łodygowych 5–7, ich listki brzegiem ząbkowane, u niższych jajowate, u wyższych szerokolancetowate (d); działki 4–6 mm dł.; płatki przeważnie białe, rzadko liliowe, zwykle 12–19 mm dł.; łuszczyny do 55 mm dł. Rzadsza od poprzedniej, na siedliskach podobnych jak rz. łąkowa, ale bardziej wilgotnych, jak: olsy, szuwary, bagna, moczary, b. mokre łąki i pastwiska. d c b a 136 Rzeżucha gorzka – Cardamine amara L. Bylina z krótkim kłączem, tworzącym pełzające, słabo ulistnione rozłogi. Łodyga (a) smukła, kanciasta, do 40(60) cm wys., najczęściej naga, pełna, w górze rozgałęziona, bez rozetki liściowej. Liście nieparzyściepierzastozłożone (b). Listki zwykle w 2–4 parach, siedzące lub na krótkich ogonkach. Blaszki szerokie, u liści dolnych okrągławojajowate, u wyższych mocniej wydłużone, ostro zatokowo ząbkowane lub całobrzegie; największe u listków szczytowych. Płatki zwykle białe, rzadko jasnofioletowe lub różowe, do 9,5 mm dł., odwrotnie jajowate, dłuższe od działek (c). Pylniki fioletowe. Łuszczyny do 40 mm dł. i 2 mm szer., spłaszczone, z krótkim dzióbkiem (resztką szyjki); beznerwowe klapy zwijają się spiralnie od nasady. Nasiona 1-rzędowe. Pospolita; brzegi różnego typu akwenów i źródeł, młaki, bagna, mokre i wilgotne łąki, olszyny. a b Rzepicha ziemnowodna – Rorippa amphibia (L.) Besser Bylina kłączowa do 1(1,5) cm wys. Pędy gładkie. Łodyga dęta, w nasadzie płoży się, zakorzenia i tworzy rozłogi. Liście (z ogonkiem) 3,5–8 razy tak długie jak szerokie; najwyższe +/- siedzące, zwykle niepodzielone i w nasadzie z małymi uszkami, brzegiem karbowanopiłkowane; pozostałe na oskrzydlonych, dość długich ogonkach, bez uszek w nasadzie, przynajmniej niższe głęboko wcinane pierzasto na liczne wąskie, ostre łatki. Kwiaty (a) na dość długich, cienkich szypułkach, prostopadle odstających, potem w dół odgiętych. Płatki dłuższe od działek, do 5 (7) mm dł., na szczycie nie wycięte, żywożółte. Łuszczynki (b) (2) 3–4 razy krótsze od szypułek, do 7 mm dł. i 3 mm grube, niespłaszczone, krótkoeliptyczne, z cienkim dzióbkiem (resztką szyjki) 2–3 razy krótszym od owocu; klapy bez wybitnego nerwu. Nasiona ustawione 2-rzędowo albo nieregularnie. Bardzo częsty; płytkie wody i ich brzegi, podmokłe zarośla, olsy. Gorczyca polna (ognicha) – Sinapis arvensis L. c Jednoroczna, do 60(80) cm wys., pokryta włoskami pojedynczymi, czasem purpurowo nabiegła. Łodyga pojedyncza lub rozgałęziona. d Liście do 20 cm dł. i 6 cm szerokie, bez uszek w nasadzie, nie obejmują łodygi; g blaszki brzegiem niereguf e larnie ząbkowane, przynaja mniej spodem i na nerwach +/- owłosione. Liście dolne długoogonkowe, ich blaszki b +/- lirowate, zwykle pierzastodzielne, z b. dużą łatką szczytową (a), rzadko niepodzielone; wyższe siedzące lub krótkoogonkowe, podługowate, wcinane pierzasto (b), najwyższe niepodzielone. Działki podczas 137 kwitnienia szeroko poziomo rozpostarte (c). Płatki 2 razy dłuższe od działek, intensywnie żółte, bez ciemnych żyłek, na szczycie koliste, w nasadzie ściągnięte w wąski, długi paznokieć (d). Łuszczyny do 5 cm dł., równowąskie; dzióbek (resztka szyjki) 2–3 razy krótszy od wyraźnie 3-nerwowych klap, prosty, podłużniestożkowaty, od wystających nerwów podłużnie żeberkowany, w nasadzie z nasieniem. Owoce u S. alba var. arvensis – nagie, grubościenne, prawie obłe, na szypułkach grubych i skąpo owłosionych, słabo odstają od osi kwiatostanu (e). Owoce u S. alba var. orientalis (L.) Koch et Ziz – owłosione, cienkościenne, jakby przewęziste, na szypułkach cienkich i niemal nagich, dość silnie odstają od osi kwiatostanu (f). Nasiona 1-rzędowe, czarno- lub czerwonobrązowe. Pospolity; pola, ugory, przydroża, miejsca ruderalne. UWAGA: Podobną g. jasną (g. białą) – S. alba L. głównie odróżniają: wszystkie liście na ogonkach, pierzastowcinane; łuszczyny zawsze sztywno owłosione, z szablasto zakrzywionym, płaskim dzióbkiem, przynajmniej tak długim jak klapy owocu (g); nasiona jasne, białawe lub żółtawe. Uprawiana, przejściowo dziczeje na przydrożach, przychaciach, śmietniskach, rumowiskach, polach, nieużytkach, świeżo założonych trawnikach. Rzodkiew świrzepa – Raphanus raphanistrum L. c Jednoroczna, do 60(100) cm wys., rozgałęziona, dołem pokryta szorstkimi pojedynczymi włoskami, w górze naga. Korzeń a cienki. Liście bez uszek w nasadzie, nie obejmują łodygi; niższe głęboko pierzasto wcinane, najwyższe lancetowate, niepodzielone, brzegiem ząbkowane. Działki wąskie, do 1 cm dł., w porze kwitnienia stulone (a). Płatki ok. 2 razy dłuższe od działek, na ogół z ciemnymi żyłkami, zwykle jasnożółte, rzadko białe lub liliowe, odwrotniejajowate, na szczycie nie wycięte, w nasadzie zwężone w b. długi b paznokieć. Łuszczyna przewęzista (b) na cienkiej szypułce, do 10 cm dł. i ok. 5 mm szer., z dzióbkiem (resztką szyjki) do 3 cm dł., równowąska, niemal obła. Owocnia b. twarda, podłużnie prążkowana, pęka w miejscach przewężeń na jednonasienne segmenty. Pospolity; pola, ugory, przydroża, miejsca ruderalne. UWAGA: Podobną dziczejącą z upraw rz. zwyczajną – R. sativus L. głównie odróżniają: łuszczyna (c) rozdęta, bez poprzecznych przewężeń, o gąbczastej, miękkiej owocni, która nie pęka klapami ani nie rozpada się na 1-nasienne segmenty; kwiaty białe lub liliowe; hypokotyl lub korzeń pogrubiały. 138 Rodzina goździkowate – Caryophyllaceae a b c Rogownica polna – Cerastium arvense L. Bylina wys. 10–30 cm, tworząca luźne darnie. W kątach liści na pędach kwiatonośnych liczne krótkie pędy płonne. Łodyga górą gruczołowato owłosiona. Liście lancetowate, siedzące, zrośnięte nasadami, krótko owłosione, dł. 25–30 mm (a). Wszystkie podsadki wybitnie obłonione (b). Kwiatostanem jest kilku- lub kilkunastokwiatowa, luźna wierzchotka. Kwiaty białe, duże, o płatkach wciętych najwyżej do połowy (c), nawet 3-krotnie dłuższych od działek kielicha (d). Szyjek słupka 5. Owocem jest torebka pękająca 10 krótkimi ząbkami. Pospolita; łąki, trawniki. d a b Rogownica pospolita – Cerastium holosteoides Fr. em. Hyl. Roślina roczna lub dwuletnia, wys. 10– 45 cm, krótko owłosiona. U nasady łodygi zawsze obecne pędy płonne. Liście eliptyczne, ostre, krótko owłosione, siedzące (a) lub krótkoogonkowe (b). Dolne podsadki zielone, górne brzegiem obłonione. Kwiaty białe, drobne, o płatkach najwyżej nieco dłuższych od działek kielicha. Szypułki po dojrzeniu owocu 2–3(4)-krotnie dłuższe od kielicha. Pospolita; łąki, przydroża, polany. 139 Rogownica pięciopręcikowa – Cerastium semidecandrum L. Roślina roczna lub dwuletnia, owłosiona i ogruczolona, do 15 cm wys. Bez pędów płonnych u nasady łodygi kwiatonośnej (a). Liście siedzące, jajowate (b) lub jajowatolancetowate (c), dł. 5–12 mm. Kwiatostan typu wierzchotki. Płatki nie dłuższe od działek (d). Działki nagie, błoniaste, niekiedy brzegiem porozrywane. Wszystkie podsadki błoniaste przynajmniej do 1/4 dł. (e). Torebka wygięta na szczycie. Wymienione gatunki z rodzaju Cerastium najłatwiej odróżnić jest od siebie uwzględniając obecność pędów płonnych, obłonienie podsadek oraz stosunek długości płatków względem działek kielicha. Częsta; piaszczyste wzgórza, lasy, pola, rowy. d b c e a d b a f e c 140 Firletka poszarpana – Lychnis flos-cuculi L. Bylina wys. 30–80 cm. Łodyga wzniesiona, w górze rozgałęziona (a), nielepka, nieco szorstka, z rzadka owłosiona, podłużnie bruzdkowana (b). Liście ogonkowe lub siedzące, zaostrzone, dolne łopatkowe, górne wąskolancetowate (c). Kwiatostanem jest luźna wierzchotka. Kwiaty różowe, lub wyjątkowo białe, duże (d), o płatkach głęboko rozciętych na 4 wąskie łatki (e). Kielich zrosłodziałkowy o czerwonobrunatnych nerwach (f). Owocem jest jednokomorowa torebka. Pospolita; podmokłe łąki, zarośla. c a d Smółka pospolita – Lychnis viscaria L. Łodyga wzniesiona (a), naga, pod węzłami silnie lepka. Liście nagie lub orzęsione u nasady, górne równowąskie (b), zrośnięte nasadami, dolne łopatkowate. Płatki purpuroworóżowe, całobrzegie lub na szczycie płytko wcięte (c). Kielich zrosłodziałkowy, na nerwach krótko i słabo owłosiony (d). Owocem jest torebka, dołem podzielona na komory. Częsta; wilgotne łąki, zarośla. b c a d Bniec biały – Melandrium album (Mill.) Garcke Roślina dwupienna, roczna lub dwuletnia, wys. 30–100 cm. Łodyga wyprostowana (a), krótko, miękko, gruczołowato owłosiona. Liście naprzeciwległe, jajowatolancetowate, całobrzegie, obustronnie owłosione (b). Kwiatostanem jest luźna wierzchotka. Kwiaty duże, o śr. do 3 cm, o białej koronie i głęboko wciętych płatkach. Kwiaty żeńskie (c) większe od męskich (d). Słupek z 5 znamionami. Kielich beczułkowaty, o czerwono nabiegłych nerwach. Pospolity; pola, zarośla, miejsca ruderalne. b 141 b a b a 142 Lepnica zwisła – Silene nutans L. Roślina jednopienna, owłosiona i ogruczolona. Liście lancetowate lub łopatkowate, zaostrzone, przynajmniej na brzegach orzęsione. Kwiatostanem jest jednostronnie zwisła, luźna, wielokwiatowa wiecha. Kwiaty obupłciowe, zwisłe, z przykoronkiem w postaci lancetowatych języczków (a). Płatki białe, zrośnięte ze sobą u nasady, przeważnie wyraźnie rozcięte (b). Słupek z 3 szyjkami. Kielich zielony, gruczołowato owłosiony, beczułkowaty, o wydatnych, niekiedy czerwonych nerwach połączonych ze sobą siatką anastomoz. Owocem jest torebka otwierająca się 6 ząbkami. Pospolita; słoneczne zbocza, polany. Mydlnica lekarska – Saponaria officinalis L. Bylina kłączowa, do 80 cm wys. Łodyga gruba, wzniesiona, nieco owłosiona. Liście o długości 5–6 cm eliptyczne lub podługowate, zaostrzone, nagie lub nieco owłosione, z szorstkimi brzegami, trójnerwowe (a). Dolne krótkoogonkowe, górne siedzące i nieco zrośnięte nasadami. Kwiaty różowe lub białe, zebrane w krótkie grono. Płatki wycięte na szczycie, z przykoronkiem w kształcie 2 języczków (b). Kielich cylindryczny, nieco oskrzydlony, ok. 2 cm dł. Roślina trująca i lecznicza. Pospolita; zarośla, brzegi rzek, rowy. Gwiazdnica trawiasta – Stellaria graminea L. Bylina długości 10–90 cm. Łodyga czworokątna, wiotka, pokładająca się lub wspinająca, gładka (a). Liście siedzące, lancetowate, u nasady orzęsione, cienkie, jednonerwowe, ostre (b). Kwiatostan 10–60 kwiatowy typu dwuramiennej wierzchotki. Kwiaty białe. Płatki rozcięte prawie do nasady, co najmniej tak długie jak działki kielicha (c). Słupek 3-szyjkowy. Działki kielicha lancetowate, ostre, wyraźnie 3-nerwowe. Podsadki błoniaste. Owocem jest torebka otwierająca się ząbkami sięgającymi połowy jej długości. Pospolita; łąki, obrzeża zarośli. c b a c a Gwiazdnica wielkokwiatowa – Stellaria holostea L. Bylina osiągająca wys. 15–30 cm. Łodyga prosto wzniesiona (a), czworokątna, nieco szorstka. Liście siedzące, lancetowate, długo zaostrzone, sztywne (b). Kwiaty zebrane w dwuramienną wierzchotkę. Płatki białe, rozcięte do połowy, 2-krotnie dłuższe od działek kielicha (c). Słupek 3-szyjkowy. Podsadki zielone. Owocem jest wielonasienna torebka. Pospolita; lasy liściaste, zarośla. b 143 Kościenica wodna – Myosoton aquaticum (L.) Moench d Roślina wieloletnia, rozesłana lub wspierająca się na roślinach sąsiednich. Łodyga czworokątna, u góry gruczołowato owłosiona (a), u dołu naga (b), a nawet do 120 cm dł. Liście jajowate lub jajowatolancetowate, górne siedzące, sercowate u nasady (c), dolne ogonkowe. Podsadki zielone lub nieco obłoe b nione. Kwiatostanem jest wierzchotka dwuramienna. Płatki białe, rozcięte prawie do nasady, nieco dłuższe od kielicha (d). Szyjek słupka 5 (e). Torebka jajowata, pękająca 5 dwuząbkowymi klapami. Podobna do gwiazdnicy gajowej, od której najłatwiej ją odróżnić po c czterokątnej łodydze. Liczba znamion słupka pozwala odróżnić ten gatunek od możylinka trójnerwowego oraz omawianych gatunków gwiazdnicy. Bardzo częsta; wilgotne zarośla, lasy, rowy. e d c a b 144 Możylinek trójnerwowy – Moëhringia trinervia (L.) Clairv. Roślina rozesłana lub podnosząca się (a), wys. do 30 cm. Łodyga krótko owłosiona (b). Liście ostre, jajowate, ogonkowe, 2-krotnie dłuższe niż szersze, spodem wyraźnie 3-nerwowe (c). Płatki jajowate, nieco krótsze od kielicha, całobrzegie lub nieznacznie wycięte (d). Słupek z 3 znamionami (e). Podobny do gwiazdnicy pospolitej, od której odróżnia go nerwacja liści i owłosienie łodygi. Częsty; cieniste zarośla. Rodzina bobowate (motylkowate) – Fabaceae (Papilionaceae) Koniczyna biała (k. rozesłana) – Trifolium repens L. Bylina o rozesłanych, przeważnie nagich łodygach (a), dł. 10–40 cm. Liście 3-listkowe, ogonkowe, dł. do 20 cm, z białawymi zrośniętymi przylistkami. Listki odwrotnie jajowate, ząbkowane, często z białą plamą (b). Kwiatostan główkowaty na wydłużonej, wewn. pełnej osadce. Tworzy go 30–85 białych lub lekko zaróżowionych, wonnych kwiatów. Kielich nagi (c), 5-łatkowy. Skrzydełka i łódeczka krótsze od żagielka. Owocem jest 1–6 nasienny strąk przewężający się między żółtawobrunatnymi nasionami. Kwitnienie V–IX. Pospolita; pastwiska, trawniki, łąki, polany, ścieżki, przydroża, itp. f c b e d a Koniczyna białoróżowa – Trifolium hybridum L. Roślina kępiasta. Łodygi wzniesione (d), sztywne, dł. 30–60(90) cm. Przylistki zielone, w małej części zrośnięte (e). Korona (f) białoróżowa. Osadka kwiatostanu główkowata, wewnątrz pełna. Nasiona zółtawobrunatne. Częsta; łąki, pastwiska, przydroża, miejsca ruderalne. c b g f a e d Koniczyna łąkowa – Trifolium pratense L. Bylina albo roślina 2–3 letnia, o grubym, rozgałęzionym korzeniu. Łodyga dł. 20–50(100) cm, wzniesiona (a), czerwonawa. Liście trójlistkowe, zielone często z białą plamą. Większe niż u T. repens. Dolne na długich ogonkach, górne krótkoogonkowe. Przylistki jajowate, orzęsione, ściągnięte w szydlasty koniec (b). Kwiatostan kulisty, jajowaty, maksymalnie do 140 kwiatów otulonych wspierającymi liśćmi. Kielich orzęsiony (c), 5-łatkowy. Kwiaty czerwone. Strąk 1-nasienny. Nasiona żółte lub brunatne. Kwitnienie V–IX. Bardzo pospolita; łąki, miedze, przydroża, skraje lasów. 145 Koniczyna polna – Trifolium arvense L. 1–2 letnia roślina wys. 5–40(70) cm. Łodyga mocno rozgałęziona, czerwonawa, gęsto kosmato owłosiona (d). Liście krótkoogonkowe, listki drobne, wydłużone, owłosione (e). Kwiatostany wydłużone, liczne, kotkowate (f). Korona (g) biała, czerwieniejąca. Strąk 1-nasienny. Pospolita na glebach piaszczystych; suche wzgórza, pola, nieużytki. a b c e d Koniczyna różnoogonkowa – Trifolium campestre Schreb. Gat. 1–2 letni, 10–40(70) cm wys. Łodyga czerwono nabiegła, delikatnie owłosiona, rozesłana lub wzniesiona. Liście 3-listkowe, odwrotnie jajowate, listek szczytowy na ogonku dłuższym niż boczne. W górnej części ząbkowane, zielone. Przylistki krótsze od ogonków liściowych, jajowate. Kwiatostany małe, 8–13 mm szer., główkowate, 25– 65 kwiatowe (a). Kielich 5-krotny. Korona żółta, później brunatna. Żagielek podłużnie marszczony (b). Owocem jest 1-nasienny strąk o krótkiej szyjce. Nasiona jajowate. Kwitnie V–IX. Pospolita; łąki, przydroża, pola, ugory, murawy. f Koniczyna złocistożółta – Trifolium aureum Pollich Roślina 1–2 letnia o gałęzistej, rozesłanej lub wzniesionej łodydze. Podobna do T. campestre. Liście szarozielone, spodem sine. Listki boczne i szczytowy siedzące, w górnej części ząbkowane (c). Przylistki lancetowate, tak długie jak ogonek liściowy. Główki z żółtymi, brunatniejącymi kwiatami, do 2 cm długie, 45–70 kwiatowe. Kielich 5-krotny. Żagielek podłużnie marszczony (d). Strąk 1-nasienny, o szyjce dł. owocu. Nasiona kuliste. Kwitnie VI–VIII. Pospolita; suche łąki, pola, przydroża, polany śródleśne. Koniczyna drobnogłówkowa – Trifolium dubium Sibth. 1–2 letnia roślina posiadająca rozesłane lub wzniesione, czerwono nabiegłe łodygi. Liście opatrzone krótkim ogonkiem. Listki sinawozielone, w górnej części ząbkowane. Boczne siedzące, środkowy na dłuższym ogonku (e). Przylistki jajowate, krótsze lub równe od ogonków liściowych. Kwiatostany główkowate, do 10 mm dł., 2–18 kwiatowe. Kielich 5działkowy. Korona żółta, brunatniejąca. Żagielek gładki, w górnej części drobno ząbkowany, złożony wzdłuż (f). Strąk 1-nasienny o b. krótkiej szyjce. Nasiona jajowate. Kwitnie V–IX. Pospolita; wilgotne łąki, pastwiska, pola, ugory, przydroża. 146 a b c d Lucerna siewna – Medicago sativa L. Bylina o wzniesionych łodygach z żeberkami, dł. 30–130 cm. Podługowate listki na krótkich ogonkach. Boczne listki siedzące, szczytowy na ogonku. Górna połowa blaszki liściowej ząbkowana, szczyt ostry, niekiedy z kończykiem. Przylistki lancetowate, ząbkowane. Kwiatostany wydłużone, jajowate, dł. 3–4 cm. Przysadki tak długie jak szypułki kwiatowe. Kwiaty do 10 mm dł., koloru niebieskofioletowego (a). Żagielek z ciemnymi żyłkami. Kielich 5-działkowy o ząbkach szydlastych. Owoce spiralnie skręcone, o 1,5–3 luźnych skrętach (b). Zawierają 10–14 jajowatych, żółtawych nasion. Kwitnie V–X. Częsta; pola, przydroża, nasypy, ugory. Często uprawiana, dziczejąca. Tworzy mieszańce z M. falcata. Lucerna pośrednia (L. piaskowa) – Medicago x varia Martyn. Budowa jak wyżej, pośrednia między M. falcata i M. sativa. Zmienna barwa kwiatów (c): niebieskożółta, brązowożółtozielona, brunatnofioletowa, brunatnoczerwona lub czarnofioletowa. Strąki o 1/4–2 skrętach (d). Lucerna sierpowata – Medicago falcata L. Bylina o łodygach rozesłanych lub wzniesionych, dł. 20–100 cm. Gałęziste, mocne łodygi opatrzone 4 żeberkami, często czerwono nabiegłe. Liście na krótkich ogonkach. Listki w dolnej części rośliny odwrotnie jajowate, w górnej lancetowate. Środkowy listek na dłuższym ogonku niż sąsiednie. Listki w górnej części ząbkowane, spodem owłosione. Szczyt listka opatrzony kończykiem. Przylistki jajowatolancetowate, ząbkowane. Kwiatostan główkowaty lub nieznacznie wydłużony, luźny, 5–25 kwiatowy. Kwiaty żółte (rzadko białawe), dł. do 10 mm. Kielich 5-działkowy, ząbki szydlaste. Żagielek silnie wygięty do tyłu, dłuższy od skrzydełek. Strąki dł. 0,5–2 cm, z siateczką nerwów, owłosione i łukowato zagięte (do maks. 1 skrętu). zawierają 2–9 żółtych lub brązowych nasion. Kwitnie VI–IX. Pospolita, w pn.-wsch. Polsce rzadsza, nasłonecznione wzgórza, przydroża, zarośla, zbocza, skałki, miejsca ruderalne. Bywa podsiewana. 147 Lucerna nerkowata – Medicago lupulina L. 1–2 letnia roślina o silnie rozgałęzionej, kanciastej łodydze, dł. 10–80 cm. Pędy delikatnie owłosione. Dolne liście długoogonkowe, górne z krótkimi ogonkami. 3 odwrotnie jajowate listki, z wyciętym szczytem oraz delikatnym ząbkowaniem górnej części. Spodem owłosione. Boczne krótkoogonkowe, środkowy na dłuższym ogonku. Przylistki jajowate, zaostrzone, w różnym stopniu ząbkowane. Kwiaty zgrupowane po 15–40 w główkowate kwiatostany, na cienkich, długich osadkach. Kwiaty 2–3(4,5) mm dł., wyrastają na owłosionych szypułkach. Kielich owłosiony. Korona żółta, nie brunatnieje. Żagielek na szczycie wycięty, kolisty. Owoce 1-nasienne typu strąka, dł. 2,5mm. Lekko owłosione lub nagie, nerkowato zagięte, z bardzo wyraźnym siatkowaniem. Koloru brunatnoczarnego. Nasiona jajowate, spłaszczone. Kwitnie V–IX. Dość częsta; suche pola, łąki, zbocza, zarośla, przydroża. Łubin trwały – Lupinus polyhyllus Lindl. Bylina o grubym korzeniu i żeberkowanej łodydze, osiągająca wys. do 1,5 m. Palczastozłożone liście wyrastają na bardzo długich ogonkach. Składają się z 13–15 lancetowatych, całobrzegich, owłosionych od spodu listków. Przylistki zaostrzone, zrośnięte z ogonkiem liściowym. Kwiatostan groniasty, dł. do 50 cm. Podkwiatki szybko odpadają. Kwiaty duże, koloru niebieskiego, rzadko białe (u form ogrodowych może być innego koloru). Kielich dwuwargowy, mocno rozchylony, owłosiony. Korona 3 razy dłuższa od kielicha. Żagielek szeroki, białawy w środku, krótszy od skrzydełek, które stulone razem imitują łódeczkę. Łódeczka z ciemnofioletowym dzióbkiem. Owocem są wydłużone, czarne strąki. Zawierają 5–9(12) nasion i są silnie owłosione. Nasiona koloru brązowego lub czarnego. Kwitnie VI–IX. Pospolity; uprawiany w ogrodach, wysiewany w lasach jako pasza dla zwierząt, dziczeje i przenika na łąki i pastwiska. 148 Groszek łąkowy (g. żółty) – Lathyrus pratensis L. Bylina o pnącej, rozgałęzionej łodydze, wys. 30–120 cm, nagiej (rzadziej owłosionej), 4kanciastej, nieoskrzydlonej. Liście zakończone 1 parą listków i wąsem. Liście lancetowate, całobrzegie o nerwacji równoległej. Duże przylistki lancetowate, strzałkowate. Kwiatostan typu grono, jednostronny, 5–13 kwiatowy. Osadzony na długiej osadce. Kwiaty dł. 10–17 mm, wyrastają na owłosionych szypułkach. Kielich dzwonkowaty, krótszy od korony, częściowo owłosiony. Korona żółta, żagielek odwrotnie jajowaty. Skrzydełka mocno wygięte. Czarny, nagi strąk dł. 3–4 cm, zawiera do 12 nasion. Nasiona jajowate, brunatne, z jasnym znaczkiem. Kwitnie VI–VIII. Pospolity; łąki, zarośla, przydroża, rowy przydrożne. Groszek wiosenny – Lathyrus vernus (L.) Bernh. Bylina o nagiej łodydze, 20–40(60) cm wys., nieoskrzydlonej, czterokanciastej, słabo rozgałęziającej się. Liście pierzastozłożone o 2– 4 parach jajowatych i całobrzegich listków. Osadka liściowa wychodzi poza ostatnią parę listków tworząc kończyk. Przylistki dł. do 2 cm, jajowatolancetowate, z ostrą łatką przy nasadzie. Kwiatostan groniasty, jednostronny, 2–9 kwiatowy, na długiej szypule. Kwiaty fioletowopurpurowe, dł. do 2 cm. Kielich dzwonkowaty, przebarwiający się na fioletowo. Korona po zaschnięciu granatowa. Żagielek o kolistym brzegu, wyciętym na środku. Strąki z 9–14 nasionami odgięte do góry, dł. do 6 cm koloru czerwonobrązowego. Nasiona brązowożółte, okrągłe, z jasnym znaczkiem. Kwitnie IV–V. Pospolity; cieniste lasy liściaste, skraje, zarośla. 149 Rodzaj wyka – Vicia sp. Byliny lub rośliny jednoroczne o wydłużonych, najczęściej rozesłanych lub pnących się łodygach. Liście parzyście pierzastozłożone, zakończone kończykiem lub wąsem. Opatrzone ząbkowanymi, strzałkowatymi przylistkami. Blaszka liściowa całobrzega, niekiedy ząbkowana na szczycie. Kwiaty zebrane na osadkach tworzą groniasty lub kłosokształtny kwiatostan. Kwiaty o symetrii grzbiecistej, na krótkich szypułkach. Kielich zbudowany z 5 zrośniętych działek (ząbków). Korona typowa dla roślin motylkowych, koloru niebieskiego, czerwonego lub białego, rzadziej innego. Pręcików 10, zrośniętych ze sobą. Słupek 1. Owocem jest (1)2-wielonasienny strąk, czasem z gąbczastymi przegrodami. Nasiona kuliste lub jajowate opatrzone znaczkiem. Wyka płotowa – Vicia sepium L. Bylina. Pędy 20–75(100) cm dł., pnące się lub wzniesione. Łodyga kanciasta, skąpo krótko owłosiona. Liście zakończone rozgałęziającym się wąsem. Utworzone z 3–9 par całobrzegich, jajowatych listków, do 40 mm dł., zakończonych ostrym koniuszkiem. Szczytowe listki w liściu krótsze od dolnych. Przylistki małe, półoszczepowate, ząbkowane z brunatnym miodnikiem. Kwiatostany 2–5(6) kwiatowe, na wyraźnych, krótkich szypułach. Kwiaty 12–16 mm dł. Kielich fioletowo nabiegły, krótko owłosiony, o trójkątnych ząbkach (górne ząbki krótsze). Rurka kielicha skośnie ucięta. Korona fioletowoniebieska lub biaława. Żagielek na szczycie wycięty z fioletowymi żyłkami. Skrzydełka krótsze od łódeczki. Szyjka słupka silnie owłosiona. Strąk spłaszczony, czarny, nieowłosiony, dł. 22–32 mm, z 2–4(5) nasionami. Nasiona kuliste, pstre (wielokolorowe). Znaczek równy co najmniej 3/4 obwodu nasienia. Kwitnie V–VIII. Częsta; lasy liściaste i mieszane, zarośla, przydroża, miedze, łąki. Wyka ptasia – Vicia cracca L. Bylina. Pędy pnące, zielone lub szare, do 120 cm dł. Łodyga cienka, żeberkowana, krótko owłosiona. Liście 6–12 listkowe z rozgałęzionym wąsem. Listki jajowatolancetowate lub lancetowate, całobrzegie, do 20 mm dł., niekiedy z kończykiem. Przylistki cienkie, równowąskie, z łatką dolną 1–3 ząbkową. Kwiatostany gęste, na długich szypułach utworzone z 15–20 kwiatów. Kwiaty zwisające, dł. 9–12 mm. Kielich o rurce skośnie uciętej, słabo owłosiony, fioletowo nabiegły o lancetowatych ząbkach (dolny najdłuższy). Korona niebieskofioletowa, czasem białoniebieska, bez wyraźnego żyłkowania. Żagielek wycięty na szczycie. Skrzydełka 150 dłuższe od łódeczki. Szyjka słupka owłosiona. Strąk brunatny, nieowłosiony, 19–23 mm dł., z 1–3(5) nasionami. Nasiona kuliste, brązowoszare, plamiste. Znaczek równy 1/3 obwodu nasienia. Kwitnie VI–VIII. Kwiaty i owoce obecne w tym samym czasie. Pospolita; pola, łąki, miedze, tereny ruderalne, zarośla i widne lasy. Wyka wąskolistna – Vicia angustifolia L. Jednoroczna roślina o pędach dł. 15–50(80) cm. Łodyga cienka, kanciasta, słabo przylegająco owłosiona (czasem naga). Liście o 3–6 parach listków, zakończone rozgałęzionym wąsem. Dolne liście posiadają 1–3 pary listków. Listki dł. 15–35 mm, lancetowate lub równowąskie, całobrzegie i zakończone kończykiem. Przylistki półstrzałkowate, z dolną łatką opatrzoną kilkoma ząbkami. Często nie posiadają miodników. Kwiaty dł. 12–18 mm, zebrane po 1–2 na bardzo krótkiej szypule (prawie siedzące). Kielich koloru zielonego, o uciętej skośnie rurce. Działki kielicha lancetowate, o równej dł. Korona najczęściej fioletowopurpurowa. Żagielek na szczycie wycięty, dłuższy od skrzydełek. Szyjka słupka brodata. Czarne, spłaszczone, nagie owoce odstają skośnie w górę, nasion (7)8–12 o dł. 30–55 mm. Nasiona okrągłe, zielonoszare lub czarne z plamami. Znaczek na 1/4 obwodu nasienia. Kwitnie V–VI oraz po raz drugi na jesieni. Pospolita; pola, suche lasy, miejsca piaszczyste, trawiaste tereny otwarte, miejsca ruderalne. Wyka czteronasienna – Vicia tetrasperma (L.) Schreb. b Jednoroczna roślina o nagich pędach dł. 15–60 cm. Pnące się łodygi, są cienkie i delikatnie żeberkowane. Liście zakończone nierozgałęzionym wąa sem (rzadziej rozgałęzionym). Listki równowąskie, całobrzegie, z koniuszkiem na szczycie, dł. 7–26 mm. Przylistki półoszczepowate lub lancetowate (a). Kwiatostany na długich i cienkich szypud łach, złożone z 1–2(4) kwiatów o dł. 5–7 mm każdy. Kwiaty osadzone na szypułkach dł. do 3 mm. e f Działki kielicha zielone, dolna działka najdłuższa (b). Rurka kielicha skośnie ucięta. Korona białag wa lub białoliliowa. Żagielek z ciemnymi żyłkami. Łódeczka z fioletowymi plamkami. Słupek ze śladowym owłosieniem. Owoce brązowe, nagie, spłaszczone, dł. 9–15 mm (c). Najczęściej 4 (rzadziej 1–6) kuliste, brązowoszare nasiona. Znaczek równy 1/4 obwodu nasienia. Kwitnie VI–VIII. Częsta; pola, brzegi lasów, zarośla, przydroża. c 151 Wyka drobnokwiatowa – Vicia hirsuta (L.) Gray. Roślina jednoroczna, 20–60(100) cm wysoka. Łodygi 4-kanciaste, owłosione. Liście posiadają 5–8 par listków do 20 mm dł., uciętych na szczycie, opatrzonych koniuszkiem. Przylistki lancetowate, półoszczepowate, łatka boczna pojedyncza lub 2–3 dzielna (d). Kwiatostany najczęściej 3–5(8) kwiatowe (e). Kielich krótko owłosiony, prawie tak długi jak korona, o szydlastych zielonych działkach (f). Korona biała lub białoniebieska. Łódeczka na szczycie niebieskofioletowa. Słupek o prawie nagiej szyjce. Owoce czarnobrązowe, owłosione, wybrzuszone przy nasionach, dł. 8–11 mm (g). Nasiona 1–2, okrągłe, zielonożółte lub brązowe. Kwitnie VI–VIII. Porasta pola, miedze, tereny ruderalne, łąki, zarośla. Częsta; pola, nieużytki. Komonica zwyczajna – Lotus corniculatus L. Kępowa bylina o wrzecionowatym korzeniu oraz silnie rozgałęzionych pędach (a) dł. 10– 40(60) cm. Gatunek nie wytwarza rozłogów. Łodygi prawie nagie lub rzadko owłosione. W środku pełne (b) (lub z bardzo cienkim kanałem powietrznym), fioletowo lub brunatno nabiegłe. Liście 5-listkowe (górne 3 listki skupione na szczycie liścia, a 2 dolne imitują przylistki). Listki całobrzegie, jajowate, zaostrzone, nerwy boczne słabo widoczne. Kwiatostan typu baldach, bez podkwiatków, (1)2–5(6) kwiatowy. Kwiaty osadzone na długich szypułach. W nasadzie kwiatów rozwija się 1–3 listkowy liść. Kwiaty żółte, czasem czerwonawożółte, dł. 9–14 mm. Kielich lejkowaty, ząbki równe, o trójkątnej nasadzie i szydlastym końcu (c). Przed kwitnieniem kwiatu szydlaste końce działek kielicha stulone (d). Korona po zasuszeniu zielenieje. Żagielek jajowaty, zaokrąglony. Skrzydełka wypukłe, dłuższe od łódeczki. Strąki proste, obłe (e), brązowe, 15–40 mm dł., wewnątrz z przegrodami, po otwarciu zwijają się spiralnie, z 5–30 brązowymi, kulistymi nasionami. Kwitnie V–IX. Bardzo częsta; łąki, miedze, wzgórza, pastwiska, widne zarośla i brzegi lasów, przydroża. c a d b e i h g j 152 f Komonica błotna – Lotus uliginosus Schkuhr. Bardzo podobna do L. corniculatus. Bylina wytwarzająca rozłogi, naga (f). Łodyga pusta w środku (g), wiotka, 30–60(90) cm dł. Liście jak u L. corniculatus, od spodu z szaroniebieskim odcieniem, niekiedy orzęsione na brzegu, z wyraźną siatką nerwów bocznych. Kwiatostany (4)8–14 kwiatowe (h). Kwiaty dł. 12–14 mm odstają promieniście. Kielich rurkowaty o ząbkach trójkątnych, łagodnie zwężających się, orzęsionych na brzegach (i). Działki kielicha przed rozkwitnięciem odgięte (j). Korona ciemnożółta. Strąki proste, obłe, dł. 15–37 mm, brązowe, z przegrodami, wielonasienne. Nasiona lekko spłaszczone, szarozielone. Kwitnienie VI–VII. Częsty; bagniste obniżenia terenu, rowy, mokre łąki i lasy, brzegi wód. Rodzina jasnotowate (wargowe) – Lamiaceae (Labiatae) c a b Jasnota biała – Lamium album L. Bylina kłączowa, o wzniesionej lub podnoszącej się łodydze, wyraźnie czterokanciastej, z rzadka owłosionej lub nagiej. Liście parami nakrzyżległe (a), owłosione, długoogonkowe, jajowate, u nasady sercowate lub ścięte, grubo piłkowane (b). Kwiatostan kłosokształtny złożony z kilku nibyokółków. Kielich 5-ząbkowy. Korona biała, duża, do 25 mm dł., grzbiecista, o wygiętej rurce. Górna warga korony długo i gęsto owłosiona (c). Dolna warga 3-łatkowa. Łatka środkowa okrągłonerkowata, głęboko wycięta. Pręciki 4, dwusilne, o czarnych owłosionych pylnikach. Owocem rozłupnia, rozpadająca się na 4 rozłupki. Pospolita; przychacia, przydroża, zarośla. 153 c a b Jasnota purpurowa – Lamium purpureum L. Jednoroczna lub 2-letnia roślina o niezbyt przyjemnym zapachu, górą często fioletowo nabiegła. Łodyga wzniesiona lub rozesłana, 4-kanciasta, naga lub owłosiona na krawędziach (a). Liście ogonkowe, karbowane, o podstawie sercowatej, dolne zaokrąglone, górne trójkątne (b). Kwiaty zebrane w nibyokółki skupione na szczycie łodygi. Kielich 5-ząbkowy. Korona różowopurpurowa, dł. 8–18 mm, z ciemniej plamistą wargą dolną i krótko owłosioną wargą górną (c). Rurka korony prosta wewnątrz z pierścieniem włosków. Pylniki owłosione, fioletowe. Pręciki 4, dwusilne, o owłosionych, fioletowych pylnikach. Owocem rozłupnia, rozpadająca się na 4 rozłupki. Pospolita; pola, ogrody. Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum H. Roślina naga lub krótko owłosiona, z płożącymi się nadziemnymi rozłogami i wyrastającymi z nich wzniesionymi pędami kwiatonośnymi. Liście ogonkowe, sercowatojajowate, grubo nierówno piłkowane, ciemnozielone, często z białawymi plamami. Nibyokółki 5–10-kwiatowe. Kielich 5-ząbkowy. Korona żółta z brązowymi plamami na wardze dolnej. Wszystkie 3 klapy wargi dolnej dobrze rozwinięte, na szczycie zaostrzone. Warga górna długo owłosiona. Pręciki dwusilne, o nagich pylnikach. Owocem rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki. Pospolity; cieniste lasy i zarośla. 154 Głowienka pospolita – Prunella vulgaris L. Roślina kłączowa, wys. do 70 cm. Łodyga naga lub słabo owłosiona. W kątach liści obecne ukorzeniające się rozłogi. Liście długoogonkowe, cienkie, podługowato-jajowate, całobrzegie lub karbowane. Najwyższa para liści zwykle tuż pod główkowatym kwiatostanem. Korona niebieskofioletowa, rzadziej różowa lub biała, nawet 2krotnie dłuższa od kielicha. Kielich z góry spłaszczony, 2-wargowy, po przekwitnieniu zamknięty. Pręciki dolne dłuższe od górnych, z szydlastymi wyrostkami pod pylnikami. Owocem rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki. Bardzo częsta; łąki, zarośla, przydroża. Bluszczyk kurdybanek – Glechoma hederacea L. Roślina słabo owłosiona lub prawie naga. Łodyga rozgałęziona, pełzająca lub wspinająca się, z długimi, ulistnionymi rozłogami. Liście ogonkowe, grubo karbowane, nerkowate lub sercowato okrągłe. Kwiaty po 1–3 w kątach liści. Korona niebieskofioletowa, co najmniej 3-krotnie dłuższa od kielicha, wewnątrz purpurowo nakrapiana. Klapa wargi dolnej większa od bocznych, okrągława. Pylniki w czasie przekwitania rozchylone pod kątem prostym. Pospolity; przydroża, łąki, zarośla 155 Rodzina: jaskrowate – Ranunculaceae Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna Huds. Geofit wczesnowiosenny, do 20(30) cm wys. Część korzeni tworzy podziemne, wrzecionowate bulwki. W kątach liści zwykle rozmnóżki wegetatywne w postaci drobnych, białych bulwek (na rysunku – czarne). Blaszki liści niepodzielone, okrągławosercowate, brzegiem gładkie, karbowane lub ząbkowane. Okwiat złożony, wolny. Działki przeważnie 3, żółtawe, wcześnie odpadające. Płatków zwykle 8–12, żółtych, wąskojajowatych. Słupki liczne. Owoce – orzeszki. Bardzo częsty; wilgotne lasy liściaste, zarośla, murawy. Knieć błotna – Caltha palustris L. Bylina do 60 cm wys. Łodyga naga, dęta, leżąca, łukowato wznosząca się do wzniesionej, górą rozgałęziona. Blaszki liści niepoa dzielone, do 10 cm dł. i 15 cm szer., nagie, w zarysie trójkątne, szerokosercowate lub nerkowate, brzegiem karbowane, ząbkowane lub piłkowane. Okwiat pojedynczy, wolb ny. Działek 5, ciemnożółtych, do 2,5 cm dł., c jajowatych lub okrągławych. Słupków 5–15. Owoce – mieszki (a). Pospolity; brzegi akwenów, torfowiska niskie, mokre łąki, podmokłe miejsca w lasach i zaroślach. UWAGA: Gatunek bardzo zmienny; na niżu kraju gł.: knieć błotna typowa – blaszki liści (b) trójkątnienerkowate, ich klapy nasadowe tępokanciaste; dojrzałe mieszki (jeszcze nie otwarte) +/- rozchylone, na szczycie nagle ściągnięte w krótki dzióbek, linia grzbietowa mieszka nieco wklęsła; knieć błotna rożkowata – blaszki liści jak u poprzedniego podgatunku, zwykle szersze niż dłuższe; dojrzałe mieszki (c) silnie poziomo rozchylone, stopniowo zwężone w dzióbek, linia grzbietowa mieszka silnie wklęsła. 156 a b Czerniec gronkowy – Actaea spicata L. Bylina kłączowa o nieprzyjemnym zapachu, do 70 cm wys. Blaszki liści duże, 3–5pierzastosieczne, o odcinkach 1–2-krotnie pierzastopodzielonych, nierówno wcinanych, brzegiem piłkowanych. Kwiaty (a) drobne, zwykle tylko w 2 krótkich gronach (szczytowym i wyrastającym z kąta najwyższego liścia). Okwiat złożony, wolny, szybko opada. Działek 4–5, żółtobiałych, owalnych. Płatków 4–6, białych, łopatkowatych (a), płasko rozpostartych. Pręciki dłuższe od okwiatu. Słupek 1. Owoc – jagoda (b), czarna, lśniąca, kulistojajowata. Pospolity; cieniste lasy liściaste i zarośla. Rodzaj zawilec – Anemone Opisane poniżej 2 gatunki są bylinami kłączowymi do 30 cm wys. Cechują je: liście na pędach generatywnych po 3 w okółku podkwiatowym, wyraźnie odsuniętym od kwiatów; blaszki liści dłoniasto 3–5-dzielne, ich segmenty wrębne, o brzegu ząbkowanym lub gładkim; kwiaty o średnicy 1,5–4 cm, okwiat pojedynczy, wolny, słupki liczne; owoce – orzeszki. a Zawilec żółty – Anemone ranunculoides L. Liście okółka podkwiatowego na b. krótkich ogonkach, niemal siedzące. Kwiaty pojedynczo lub po 2. Działek 5–8, żółtych, z zewnątrz owłosionych (a). Orzeszki przylegająco owłosione. Bardzo częsty; cieniste i wilgotne lasy liściaste, zarośla, rzadko łąki. 157 Zawilec gajowy – Anemone nemorosa L. Liście okółka podkwiatowego na wyraźnych ogonkach, o połowę krótszych od blaszki. Kwiaty pojedynczo. Działek 6–12, białych lub purpurowo nabiegłych, z zewnątrz nagich. Orzeszki słabo owłosione. Pospolity; cieniste lasy liściaste i mieszane, rzadko zarośla i łąki. a 158 Przylaszczka pospolita – Hepatica nobilis Schreb. Bylina do 15(25) cm wys. Kłącze krótkie, na szczycie z łuskowatymi liśćmi. Liście odziomkowe zebrane w rozetkę, liczne, zimozielone, długoogonkowe; młode blaszki gęsto białawo owłosione, potem łysiejące, skórzaste, spodem purpurowe, w zarysie trójkątne, w nasadzie sercowate, podzielone do połowy zwykle na 3 tępe, szerokie, całobrzegie klapy. Liście okółka podkwiatowego 3, siedzące, jajowate, do 1 cm dł., całobrzegie, tworzą pozorny kielich i pozostają poniżej dojrzewających owoców (a). Kwiaty o średnicy 1,5–3 cm, pojedynczo. Okwiat pojedynczy, wolny. Działek 5–15, zwykle niebieskoliliowych, rzadko czerwonawych albo białych. Słupki liczne. Owoce – orzeszki – owłosione, z elajosomem u nasady. Bardzo częsta; cieniste lasy liściaste i mieszane, zarośla. Podlega ścisłej ochronie. Rodzaj jaskier – Ranunculus Opisane poniżej 4 gatunki z rodzaju jaskier Ranunculus są bylinami. Cechują je: liście odziomkowe długoogonkowe, z blaszkami dłoniastopodzielonymi, o klapach wcinanych, brzegiem ząkowanych lub piłkowanych; okwiat złożony, 5-krotny, wolny, płatki żółte, z miodnikiem; słupki liczne; owoce – orzeszki – nagie, płaskie, wyraźnie obrzeżone, z dzióbkiem (resztką szyjki) na szczycie. a a Jaskier rozłogowy – Ranunculus repens L. Do 60 cm wys. Tworzy długie rozłogi nadziemne, ulistnione i zakorzeniające się w węzłach. Pędy owłosione albo nagie. Blaszki liści odziomkowych zwykle 3-dzielne, o środkowym odcinku na długim ogonku. Szypułki bruzdowane, +/- przylegająco owłosione. Kwiaty o średnicy 2–3 cm. Dno kwiatowe owłosione. Działki owłosione, przylegają do płatków (a). Pospolity; brzegi akwenów, wilgotne łąki, pastwiska, pola, ugory, lasy, zarośla, miejsca ruderalne. Jaskier bulwkowy – Ranunculus bulbosus L. Do 35(50) cm wys. Łodyga zwykle słabo rozgałęziona, w nasadzie (pod ziemią!) bulwkowato zgrubiała. Pędy silniej lub słabiej, w dole odstająco, wyżej przylegająco owłosione. Blaszki liści odziomkowych zwykle 3dzielne, o środkowym, większym odcinku zbiegającym klinowato po wyraźnym ogonku. Szypułki bruzdowane, słabo przylegająco owłosione. Kwiaty o średnicy do 2,5 cm. Dno kwiatowe owłosione. Działki długo owłosione, w dół odgięte (a). Bardzo częsty; suche murawy, pola, miedze. 159 a Jaskier ostry – Ranunculus acris L. s.str. Do 1(1,2) m wys. Roślina kłączowa. Łodyga zwykle rozgałęziona, wraz z liśćmi przeważnie skąpo, +/-przylegająco owłosiona. Blaszki liści odziomkowych przeważnie 5–7-dzielne lub sieczne, o środkowym odcinku siedzącym, łatki liści na ogół równowąskolancetowate. Szypułki obłe. Kwiaty o średnicy 1,5–2,5 cm. Dno kwiatowe nagie. Działki jajowate, przylegająco owłosione, zwykle przylegają do płatków (a). Dzióbek prosty albo lekko łukowaty, wielokrotnie krótszy od orzeszka (b). Pospolity; podmokłe łąki, pastwiska, zarośla, skraje lasów. b a 160 Jaskier kosmaty – Ranunculus lanuginosus L. Do 70(100) cm wys. Kłącze krótkie, o włóknistych korzeniach. Łodyga często obficie rozgałęziona, wraz z liśćmi gęsto, odstająco owłosiona. Blaszki liści odziomkowych zwykle 3–5-klapowe (-dzielne), o środkowym odcinku siedzącym; łatki liści szerokojajowate. Szypułki obłe, przylegająco owłosione. Kwiaty przeważnie o średnicy 2–3 cm. Dno kwiatowe nagie. Działki jajowate, odstająco owłosione, odstają od płatków. Dzióbek ślimakowato zwinięty na końcu, ok. 2-krotnie krótszy od orzeszka (a). Bardzo częsty; cieniste, wilgotne lasy, zwłaszcza liściaste, zarośla i ziołorośla. Rodzina rdestowate – Polygonaceae Rdest ptasi – Polygonum aviculare L. Roślina roczna lub dwuletnia. Łodygi do 1 m dł., płożące. Liście naprzemianległe, prawie siedzące, 0,5–3 cm dł., lancetowate, nagie, zaostrzone lub tępe. U nasady krótkich ogonków liściowych znajduje się charakterystyczna pochwa, zwana gatką. Jest ona krótsza od międzywęźla, górą błoniasta, szara lub srebrzysta, poszarpana na nieregularne frędzle. Drobne kwiaty, po 1–5, ustawione są w pachwinach normalnych liści. Okwiat pojedynczy składa się przeważnie z 5 różowych listków, 1,5–3 mm dł., zrośniętych nasadmi. Pręcików 5–8, słupek z 3 znamionami. Owoc gładki, trójkanciasty orzeszek. Bardzo zmienny gatunek, często w jego obrębie wyróżnia się szereg drobnych taksonów. Bardzo pospolity; siedliska ruderalne, głównie w miejscach wydeptanych i jako chwast w uprawach. Rdest wężownik – Polygonum bistorta L. Bylina, 30–100 cm wys. Z grubym, brunatnym powyginanym kłączem. Z kłącza wyrasta kilka liści odziomkowych. Liście odziomkowe duże, 5–15 cm dł., jajowate lub jajowatolancetowate, ich ogonki górą szeroko oskrzydlone i do 2 razy dłuższe od blaszki. Blaszki liściowe po górnej stronie zielone, a po dolnej szarawe i pokryte gęstymi włoskami. Bezpośrednio z kłącza wyrasta też nierozgałęziony pęd kwiatowy. Na łodydze tego pędu osadzonych jest skrętolegle kilka mniejszych niż odziomkowe liści, które są lancetowate, siedzące i obejmują nieco łodygę. Ich gatka jest błoniasta, wydłużona, całobrzega, a na szczycie wyciągnięta w szerokolancetowaty ząbek. Łodyga zakończona dużym, walcowatym, szczytowym kłosem, 2,5–7 cm dł. Kwiaty umieszczone w kątach błoniastych przysadek. Okwiat pojedynczy, utworzony z 5 różowych listków, zrośniętych w nasadzie, 4,5 mm dł. Pręcików 8 z fioletowymi pylnikami. Słupek o 3 niezrośniętych szyjkach. Owoc trójgraniasty, z wklęsłymi bokami, błyszczący orzeszek, 3–4 mm dł. Pospolity; wilgotne łąki i torfowiska. 161 a b Rdestówka (rdest) powojowata – Fallopia convolvulus (L.) Á. Lőve (=Polygonum convolvulus L.) Roślina jednoroczna, o wijącej się najczęściej łodydze, 20–100 cm dł., kanciastej, zwykle szorstkiej. Liście 2–6 cm dł., jajowatotrójkątne, zaostrzone na szczycie, a w nasadzie sercowatostrzałkowate. Wyraźne ogonki, krótsze od blaszek, u ich nasady znajduje się błoniasta gatka, całobrzega i ściśle przylegająca do łodygi. Kwiaty w pozornych gronach wyrastają z kątów liści. Okwiat pojedynczy, 5-krotny, rozcięty prawie do samego końca, szarozielony i gęsto pokryty gruczołkami. W czasie owocowania silnie powiększony, 3–4 mm dł., a jego trzy zewnętrzne działki z wyraźnym kanciastym grzbietem (ale nie oskrzydlone) (a). Pręcików 8, o silnie rozszerzonych u dołu nitkach. Słupek z 3 znamionami. Owocem trójgraniasty, matowy, czarny orzeszek, 3,5–4 mm dł. (b). Bardzo pospolity; pola uprawne i ugory, rzadziej siedliska ruderalne. Szczaw zwyczajny – Rumex acetosa L. Dwupienna bylina o krótkich podziemnych kłączach, z licznymi korzeniami. Łodyga 0,3–0,7(1) m wys., niezbyt rozgałęziona. Liście odziomkowe na długich ogonkach, blaszka jajowata, o strzałkowatej lub lekko oszczepowatej budowie, do 2 razy dłuższa niż szeroka (a). Liście łodygowe poniżej kwiatostanu, a b w liczbie 4–7, o coraz krótszych ogonkach (najwyższe prawie siedzące), o uszkowatej lub strzałkowatej podstawie. Nasada liści w postaci błoniastej gatki (b). Kwiatostan luźny, rozgałęziony, o gałązkach kwiatostanowych I rzędu nierozgałęzionych powtórnie. Kwiaty rozdzielnopłciowe, małe, niepozorne. Okwiat pojedynczy utworzony z 6 różowych listków umieszczonych w dwóch okółkach. Trzy wewnętrzne listki (3,5–4,5 mm dł.) błoniaste, wyraźnie dłuższe od zewnętrznych, w czasie owocowania czerwieniejące, okrywają orzeszek, a w ich nasadzie widoczny jest drobny płaski guz. W kwiatach okazów męskich 6 pręcików z długimi nitkami. Kwiaty żeńskie mają jeden słupek z 3 znamionami. Bardzo pospolity; łąki i zarośla. Uwaga: Równie pospolity i podobny do opisywanego gatunku szczaw rozpierzchły – R. thyrsiflorus Fing. posiada bardziej gęsty kwiatostan, a gałązki I rzędu (przynajmniej środkowe) rozgałęziają się powtórnie. 162 Szczaw polny – Rumex acetosella L. Dwupienna bylina o niezbyt grubym korzeniu palowym. Jedna lub kilka łodyg, dość cienkich, dołem czerwononabiegłych, osiąga 10–50 cm wys. Liście odziomkowe i najniższe łodygowe są długoogonkowe, o blaszkach lancetowatych lub jajowatolancetowatych, a w podstawie z poziomo odstającymi, wąskimi, oszczepowatymi odcinkami. Liście łodygowe wyżej leżące, stopniowo malejące i bez klap bocznych. Nasada liści w postaci dużej, błoniastej, srebrzystobiałej gatki. Kwiatostanem jest umiarkowanie rozgałęziona wiecha. Kwiaty drobne, niepozorne, rozdzielnopłciowe, po kilka w pęczkach. Pojedynczy okwiat tworzy 6 listków okwiatu. Wewnętrzne 3 listki okwiatu, około 1,5 mm dł., w czasie owocowania przylegają do orzeszka, są całobrzegie, mocno unerwione, bez guza. Zewnętrzne listki okwiatu są krótsze i węższe od wewnętrznych. Kwiaty osobników męskich mają 6 pręcików z żółtymi pylnikami, a kwiaty okazów żeńskich jeden słupek z 3 czerwonymi znamionami. Pospolity; pola, suche łąki, miejsca piaszczyste. Szczaw lancetowaty – Rumex hydrolapathum Huds. Bylina z silnie zgrubiałym kłączem podziemnym. Łodyga wysoka, 1–2,5 m, prosta w górze rozgałęziona, kanciasta i bruzdowana, wewnątrz pusta. Liście skórzaste, dolne do 1 m dł., o długim ogonku i lancetowatej blaszce, zwężonej u podstawy. Nerwy boczne wychodzą od głównego pod kątem prostym. Wyższe liście są mniejsze i o coraz krótszych ogonkach. Kwiatostan duży, groniasty, gałęzisty, o łukowato wzniesionych gałązkach. Kwiaty obupłciowe, z pojedynczym 6-listkowym okwiatem, w dwóch okółkach, po 3 elementy. Zewnętrzne listki łódeczkowate, 2–3 mm dł., przylegające do krawędzi listków wewnętrznych. Częsty; rowy, brzegi rzek. 163 Rodzina różowate – Rosaceae Poziomka pospolita – Fragaria vesca L. Bylina, wys. 5–20(30) cm, wytwarzająca długie, cienkie, sympodialne rozłogi. Liście w różyczce, 3-listkowe, ząbkowane, z przylistkami, osadzone na długich owłosionych ogonkach. Szczytowy ząbek w listku równy pozostałym. Łodygi kwiatowe wzniesione, odstająco owłosione. Kwiaty białe, pięciokrotne, przeważnie obupłciowe, w liczbie 2– 12, wyrastają na przylegająco owłosionych a szypułkach. Kieliszek obecny. Pręcików ~20, słupki liczne. Dno kwiatowe u nasady otoczone pierścieniem gęstych włosków. Owoc mięsisty, czerwony, złożony, wieloorzeszkowy. Kielich odgięty od owocu (a). Poziomki są częściowo dwupienne, kwitną b V–VII. Pospolita; widne lasy i ich skraje, zręby, zarośla, czasem w uprawie. UWAGA: Poziomka twardawa – Fragaria viridis Duch. podobna do F. vesca. Kielich przylegający do owocu (b). Listki jedwabisto owłosione. Szczytowy ząbek w listku krótszy od pozostałych. Rozłogi krótkie, monopodialne. Wiązówka błotna – Filipendula ulmaria L. Bylina o grubym zdrewniałym kłączu. Łodyga kanciasta, wzniesiona, 0,5–2 m wys. Liście ogonkowe, nieparzysto pierzaste, o 2–5 parach niepodzielonych, jajowatych listków bocznych. Brzeg blaszki liściowej podwójnie piłkowany. Między listkami drobne listeczki, siedzące na osadce liścia. Listek szczytowy głęboko 3–5 klapowy. Przylistki szerokie, półsercowate. Kwiaty bladokremowe, białe, drobne, zebrane w wiechokształtne baldachogrono. Kwiaty wonne, obupłciowe, 5–6 krotne, o średnicy 5–9 mm. Pręcików 20–40, 2 razy dłuższych od płatków korony. Słupki w liczbie 5–10, skręcone spiralnie. Owoc jednonasienny, spiralnie skręcony, dł. 2 mm., przypomina torebkę. Kwitnienie VI–VIII. Pospolita; wilgotne łąki, brzegi wód, olszyny, zarośla, ziołorośla. 164 Kuklik pospolity – Geum urbanum L. Bylina wytwarzająca kłącza podziemne. Łodyga 20–70(100) cm wys., delikatnie owłosiona. Liście nieparzystopierzaste, z przylistkami. Liście odziomkowe lirowato pierzaste podzielone na 2–4 listki boczne oraz większy listek szczytowy (3–5 wrębny lub klapowy, grubo piłkowano-karbowany). Liście łodygowe podobne do odziomkowych, o mniejszej liczbie odcinków, górne liście łodygowe 3-listkowe. Przylistki duże. Kwiaty 5-krotne, w wierzchotkowatych kwiatostanach na wyprostowanej szypule, płasko otwarte. Działki kielicha zielone, trójkątne. Płatki korony jasnożółte, 3–6 mm dł., odwrotnie jajowate. Kieliszek obecny. Owocostan kulisty, zielonawy. Owocki owłosione z długimi szyjkami. Górny człon szyjki tylko w dole pokryty krótkimi szczecinkami. Kwitnie V–IX. Pospolity; lasy liściaste, zręby, zarośla, miejsca ruderalne. Kuklik zwisły – Geum rivale L. Bylina o grubym kłączu podziemnym. Łodyga wys. 15–70 cm, czerwono-brunatno nabiegła, owłosiona. Liście nieparzysto pierzaste, z przylistkami. Liście odziomkowe lirowatopierzaste podzielone na 2–4 listki boczne oraz większy listek szczytowy (3 klapowy lub kilkuwrębny, grubo piłkowany, karbowany). Ogonek listkowy szorstko owłosiony. Liście łodygowe podobne do odziomkowych, lecz mniej podzielone. Górne listki łodygowe 3-listkowe. Przylistki obecne. Kwiaty 5-krotne przewieszające się w dół na szypułach kwiatowych, dzwonkowate. Kielich i korona wzniesione, obejmujące dzwonkowato pręciki i słupki. Płatki korony na zewnątrz czerwono podbarwione, wewnątrz żółte. Kielich delikatnie owłosiony, czerwonobrunatny, przylegający do płatków korony, dłuższy od działek kieliszka. Szyjka słupka purpurowa. Owocostan złożony z wzniesionych ku górze owocków posiadających długie, owłosione szyjki. Górny człon szyjki do 3/4 pokryty krótkimi szczecinkami. Kwitnienie V–VI. Pospolity; wilgotne lasy i zarośla, olszyny, mokre łąki, brzegi rowów i potoków. 165 Pięciornik gęsi – Potentilla anserina L. Bylina wytwarzająca silne, rozrastające się kłącze, zakończone różyczką liści. Pędy kwiatonośne cienkie, owłosione, do 1 m dł., przyjmują formę zakorzeniających się rozłogów. Liście odziomkowe liczne, długoogonkowe, nieparzystopierzaste. Listki siedzące, naprzeciw i naprzemianległe 1–3 cm dł. Brzeg blaszki gęsto ząbkowany lub piłkowany. Liście łodygowe podobne, najwyższe mocno zredukowane. Blaszka liściowa gęsto owłosiona, górą zielona, spodem jedwabista i srebrzyście połyskująca. Przylistki duże, błoniaste, Brązowe, silnie powycinane. Żółte, o śr. 15–25 mm, pięciokrotne kwiaty wyrastają pojedynczo na długich szypułach. Działki kielicha krótsze od płatków korony. Pręciki w liczbie 15–30, słupki liczne. Szyjka słupka boczna. Kieliszek 3-łatkowy. Owoc typu orzeszek. Kwitnienie V–VIII. Pospolity; pastwiska, łąki, przydroża, rowy, żwirowiska, nad rzekami i zbiornikami wodnymi. Pięciornik srebrny – Potentilla argentea L. Bylina o rozgałęzionym kłączu. Pęd kwiatonośny do 40 cm dł. Jest ulistniony i pokryty kutnerem (tak jak liście, ogonki liściowe i szypuły kwiatowe). Na szczycie tworzy się rozpierzchły kwiatostan. Liście odziomkowe 5-listkowe, długoogonkowe. Listki odwrotnie jajowate, na szczycie wcinane, na brzegach podwinięte. Liście górne krótkoogonkowe lub siedzące, śródkwiab tostanowe – 3-listkowe lub pojedyncze. Przylistki wydłużone. Kwiaty o średnicy 8–15 mm. Kielich biały, kutnerowaty. Kieliszek obecny. Płatki korony zaokrąglone, żółte, dłuższe od działek kielicha. Pręcików 20. Owoce małe delikatnie pomarszczone. a Kwitnie VI–VIII. Pospolity; miejsca kamieniste i skaliste, przydroża, żwirowiska, zręby, widne zarośla, suche murawy, wrzosowiska. Pięciornik kurze ziele – Potentilla erecta (L.) Rausch. Roślina o liściach 3-listkowych, siedzących lub krótkoogonkowych (a). Łodygi płożące się, delikatnie owłosione. Kwiaty 4-krotne (b). Płatki korony równe kielichowi. Kwitnie V–IX. Pospolity; pastwiska, torfowiska, łąki, zarośla, gleby wilgotne, ubogie. 166 Rodzina trędownikowate – Scrophulariaceae Rodzaj przetacznik – Veronica Opisane niżej 3 gatunki są bylinami. Cechują je: łodygi obłe; liście pojedyncze o ogonkach wielokrotnie krótszych od blaszek, naprzeciwległe; pędy szczytowe ulistnione, niekwitnące; grona wielokwiatowe, wyrastające bocznie z kątów niższych liści; przysadki znacznie mniejsze od liści właściwych; symetria kwiatu grzbiecista; okwiat 4-krotny, kielich wolnodziałkowy, korona zrosłopłatkowa, prawie kółkowa; pręciki 2 (a); 2-komorowa torebka na szczycie często wycięta i tu z zachowaną szyjką i znamieniem. Zdaniem części systematyków, rodzaj przetacznik Veronica należy do rodziny babkowatych (Plantaginaceae). Przetacznik bobowniczek – Veronica beccabunga L. Roślina kłączowa. Łodyga naga, płożąca, w węzłach zakorzeniająca się, w górze podnosząca, miękka, z pełnym rdzeniem, do 60 cm dł. Wszystkie liście na krótkich a ogonkach. Blaszki liści zwykle eliptyczne albo jajowate, +/- w połowie lub wyżej najszersze, tępe, brzegiem nieregularnie karbowanopiłkowane, nieco mięsiste, lśniące. Szypułki zwykle dłuższe od przysadek, zab wsze – od działek i owocu; szeroko odstają podczas owocowania. Działki lancetowate, +/- długości torebki, przy owocu zwykle odstają (b). Korona jasno- lub ciemnobłękitna, w środku niekiedy z odcieniem fioletowym, c ciemniej żyłkowana. Torebka (c) okrągława, słabo spłaszczona, płytko wycięta, pęka wzdłuż przegrody. Pospolity; brzegi akwenów, zwłaszcza cieków, źródliska. UWAGA: Tworzy formy siedliskowe: typową – tylko nasada łodygi zanurzona w wodzie; podwodną – płonna, o mniejszych liściach, silnie zwężonych w nasadzie; lądową – niewysoka, z łodygą wzniesioną, o liściach i kwiatostanach mniejszych niż u formy typowej. 167 b a c b a 168 Przetacznik leśny – Veronica officinalis L. Pędy szarozielone, +/- odstająco, gęsto owłosione, zwykle zimozielone, do 60 cm dł., ubiegłoroczne leżące i zakorzenione, tegoroczne podnoszące się. Liście krótkoogonkowe; blaszki (a) często eliptyczne, w nasadzie klinowato zwężone, wyżej brzegiem karbowane, nieco sztywne, lśniące. Grona wyrastają pojedynczo zwykle z kąta jednego z pary naprzeciwległych liści i przewyższają płonny szczyt łodygi. Przysadki dłuższe od szypułek, te 1–2 (3) mm dł., krótsze od kielicha i owocu. Kielich do 3 mm dł. Korona do 8 mm średnicy, zwykle bladofioletowa. Torebka (b) dłuższa od działek, w zarysie niemal trójkątna, ze zgiętą szyjką w płytkim wycięciu, krótko ogruczolonymi (lupa!) bokami i orzęsioną krawędzią; pęka szparą wzdłuż szczytu krawędzi. Bardzo częsty; suche lasy (gł. mieszane), zarośla, zręby, wrzosowiska, jałowe łąki, pastwiska, pola, przydroża. Przetacznik ożankowy – Veronica chamaedrys L. s.str. Pędy generatywne pojedynczo lub w luźnych kępkach, podnoszą się do wys. 40 cm; rozłogi zakorzeniają się. Łodygi z 2 pasmami długich włosków (a), poza tym pędy skąpo owłosione. Liście dolne krótkoogonkowe, wyższe siedzące; blaszki (b) zwykle jajowate, brzegiem z 5–8 ząbkami, w nasadzie nagle zwężone. Grona na ogół naprzeciwległe, przewyższają płonny szczyt łodygi. Przysadki zwykle krótsze od szypułek, te zaś do 1,5 raza dłuższe od kielicha. Działki do 6 mm dł. Korona o średnicy do 15(18) mm, na ogół intensywnie niebieska, z białym „oczkiem”. Torebka znacznie krótsza od działek (c), odwrotniesercowata, z długą szyjką i klinowatą nasadą, spłaszczona, orzęsiona na krawędzi, na bokach skąpo owłosiona (m.in. gruczołowato – lupa!), pęka szparą wzdłuż szczytu krawędzi. Pospolity; polany, zarośla, widne lasy i ich skraje, łąki, murawy, przydroża, miedze, trawniki, miejsca ruderalne. a Łuskiewnik różowy – Lathraea squamaria L. Bylina; pasożyt korzeniowy krzewów i drzew. Grube kłącze okryte łuskowatymi, mięsistymi, białawymi, odstającymi liśćmi. Łodyga nadziemna mięsista, do 30 cm wys., różowa (rzadko biała), naga lub luźno owłosiona. Liście blade, łuskowate, skrętoległe. Jednostronne grono gęste, początkowo nieco zwisłe. Przysadki łuskowate. Kwiaty (a) 4-krotne. Kielich trwały, różowy, do 14 mm dł., rozcięty na 4 ząbki, gruczołowato owłosiony. Korona różowobiała, do 17 mm dł., w dole rurkowata, powyżej połowy długości 2-wargowa, naga. Pręciki 4, 2-silne, z lekko owłosionymi pylnikami, przyrośnięte do korony i wystające z niej. Słupek górny, 1-komorowy. Torebka eliptyczna, +/- długości kielicha. Lokalnie częsty; lasy liściaste (pasożyt np. grabu, buka, olszy, leszczyny). W Tatrach w lasach regla górnego pasożyt świerków. Dziewanna pospolita – Verbascum nigrum L. Roślina 2-letnia lub bylina. Pędy do 1(1,2) m wys., pokryte drzewkowato lub gwiazdkowato rozgad łęzionymi włoskami, w kwiatostanie – także gruczołowatymi. Łodyga dołem prawie obła, wyżej c kanciasta, często czarnoczerwono nabiegła. Liście skrętoległe (odziomkowe w rozetce), pojedyncze, niezbiegające po łodydze, dolne (a) i środkowe (b) na wyraźnych ogonkach. Blaszki jajowate do podłużnych, niepodzielone, ich nasady sercowate, u liści wyższych, prawie siedzących – także ucięte lub zaokrąglone, brzegi karbowane lub karbowaa noząbkowane, a wierzch słabiej owłosiony. Nibykłos, z pęczków kwiatów wyrastających z kątów podsadek (c), zwykle pojedynczy, rzadko z kilkob ma gałązkami w dole kwiatostanu, w dole luźny. Kwiaty (d) 5-krotne, o symetrii niemal promienistej. Kielich trwały, głęboko rozcięty na +/-równowąskie działki. Korona zrosłopłatkowa, prawie kółkowa, o średnicy 1,5–2,5 cm, zwykle żółta (wyjątkowo biała), od zewnątrz dość gęsto gwiazdkowato omszona. Pręcików 5, przyrośniętych do korony nitkami (te fioletowo, rzadko biało owłosione); wszystkie pylniki nerkowate, środkiem osadzone na nitce (e). Dojrzała 2-komorowa torebka jajowata, 4–5 mm dł., gęsto gwiazdkowato owłosiona, bez dzióbka (resztki szyjki). Pospolity; zręby, zarośla, murawy, przydroża, brzegi rzek i strumieni, tereny kolejowe i inne miejsca +/- suche i kamieniste. UWAGA: Często tworzy mieszańce z innymi rosnącymi w pobliżu gatunkami z tego rodzaju; mieszańce są zwykle sterylne. e 169 Rodzina szorstkolistne (ogórecznikowate) – Boraginaceae Gatunki z przedstawionych w przewodniku 5 rodzajów z tej rodziny cechują: pędy owłosione, często szczeciniasto; liście zwykle całobrzegie, niższe ogonkowe (często odziomkowe zebrane w rozetkę), wyższe siedzące; kwiatostanem jest tzw. dwurzędka = skrętek – poszczególne kwiaty wyrastają na przemian z lewej i prawej strony osi głównej, która skręca się spiralnie w płaszczyźnie innej niż położenie szypułek kwiatów (a – u niezapominajki, b – schemat); kwiaty zwykle o symetrii promienistej (wyjątek – żmijowiec), z koroną rurkowatą, w gardzieli na ogół z osklepkami, tj. wygiętymi sfałdowaniami korony (c) – brak osklepek u gatunków z rodzajów miodunka i żmijowiec; pręciki najczęściej krótkie, ukryte w rurce korony (c); zalążnia już w trakcie kwitnienia podzielona na 4 części, a między nimi osadzona szyjka słupka (c). a b Żywokost lekarski – Symphytum officinale L. Bylina do 1(1,2) m wys. Korzeń główny +/- piof nowy, gruby, rozgałęziony, bez bulwiastych zgrubień (d). Łodyga gruba, rozgałęziona, szorstko owłosiona. Liście miękko owłosione; odziomkowe c wraz z ogonkiem do 60 cm dł., łodygowe mniejsze, przynajmniej górne siedzące, obejmują łodygę i szeroko zbiegają wzdłuż całego międzywęźla, stąd łodyga silnie oskrzydlona (e); blaszki jajowate lub lancetowate. Kielich głęboko rozcięty na 5 ząbków (f). Korona (c, f) purpurowofioletowa, rzadko biała lub brudnoróżowa, 10–20 mm dł., zwisająca, rurkowatodzwonkowata, z krótkim 5-ząbkowym, odgiętym na zewnątrz rąbkiem i długą rurką zamkniętą u wylotu 5 lancetowatymi i stożkowato stulonymi osklepkami, nieco dłuższymi od pręcie ków (c). Nitki pręcików +/- szerokości pylników, d szczyt łącznika wystaje ponad pylnik. Rozłupki czarne, 5–6 mm dł., gładkie i lśniące. Pospolity; brzegi wód, wilgotne łąki, zarośla, skraje lasów. 170 Miodunka ćma – Pulmonaria obscura Dumort Bylina kłączowa, do 40 cm wys. Liście odziomb kowe do 15 cm dł., częściowo zimują; blaszki zwykle wąskojajowate, w nasadzie sercowate lub ucięte, w dolnej 1/3 najszersze, na szczycie dość długo zaostrzone, 1,5–2,5 raza tak długie jak szerokie, latem na górnej stronie bez plam lub z niewyraźnymi, zielonymi plamami; ogonki do 1,5(2) razy dłuższe od blaszek, nieznacznie oskrzydlone. Liście łodygowe nie zbiegają po łodydze. Na c epidermie górnej blaszek liczne b. drobne włoski brodawkowate i mniej szczeciniastych, na spoda niej mniej włosków brodawkowatych oraz są włoski długości pośredniej między tymi dwoma typami; włoski gruczołowate nieliczne (a). Korona najpierw różowoczerwona, potem czerwonofioletowa do niebieskiej; osklepki zredukowane do 5 łukowatych, orzęsionych linii (b). Częsta heterostylia. Bardzo częsty; cieniste lasy liściaste, zarośla. UWAGA: Podobną m. plamistą (m. lekarską) – P. officinalis L. s.str. odróżniają odziomkowe liście latem na górnej stronie z białawymi plamami, o blaszce do 1,5 raza tak długiej jak szerokiej, krócej zaostrzonej, dłuższej niż ogonek liściowy lub co najmniej równie długiej, zwykle na ogonku szeroko oskrzydlonym (c). Te same siedliska, rzadka, na zachodzie kraju, nadto dziczeje z upraw. Farbownik lekarski – Anchusa officinalis L. Bylina, rzadko 2-letnia, do 90 cm wys. Blaszki liści lancetowate, całobrzegie, czasem drobno ząbkowane, faliste, wyższe wpół obejmują szczeciniasto owłosioną łodygę. Dwurzędki liczne. a Kwiaty na krótkich szypułkach. Kielich podzielony nieco więcej niż do połowy na 5 łatek. Korona lejkowatotalerzykowata, purpurowa do fioletowoniebieskiej, rzadko biała, do 13 mm dł. i 15 mm średnicy, z 5 łatkami rąbka oraz rurką prostą i nieco dłuższą od kielicha; jej gardziel zamykają tępe, ostro owłosione osklepki (a). Rozłupki brodawkowate i fałdowane, ciemne (b). Bardzo częsty; murawy, wydmy, suche pola, miedze, nieużytki, przydroża, miejsca ruderalne. b 171 Niezapominajka błotna – Myosotis palustris (L.) L. emend. Rchb. a Bylina kłączowa, do 60(80) cm wys. Łodyga prosta lub podnosząca się, tępokanciasta do +/- obłej, owłosiona (włoski skierowane w górę), rzadko naga, w górze rozgałęziona. Blaszki liści lancetowate; włoski skierowane b d ku szczytowi (a). Kwiatostan bezlistny. Szypułki przylegająco owłosione, dolne podczas owocowania do 1,5–2 razy dłuższe od kielicha. Kielich lejkowaty, na szczycie wcięty najwyżej do 1/3 długości, o 5 ząbkach krótkich, trójkątnych; pokryty włoskami prostymi, przylegającymi; trwały, otwarc ty podczas owocowania i wtedy do 5 mm dł. (b). Korona (c) jasnoniebieska (rzadko biała) z 5 żółtymi osklepkami, o rąbku płaskim, do 10 (12) mm średnicy. Pospolity; brzegi wód, torfowiska, młaki, podmokłe łąki i zarośla, wilgotne miejsca w lasach. UWAGA: podobną n. darniową – M. caespitosa Schultz głównie odróżnia: kielich podczas kwitnienia podzielony najmniej do połowy na wąskotrójkątne ząbki (d); kwiatostan w dole ulistniony. Jednoroczna lub 2-letnia, na podobnych siedliskach, rzadsza. b a c 172 Niezapominajka piaskowa – Myosotis stricta Link ex Roem. & Schult. Jednoroczna, rzadko 2-letnia, do 30 cm wys., odstająco, szaro owłosiona (włoski proste i haczykowate). Łodygi zwykle rozgałęzione, cienkie, dość sztywne. Liście rozetkowe szybko usychają. Kwiatostan w dole ulistniony. Szypułki wzniesione ukośnie ku górze, odstająco owłosione, podczas owocowania do 2–3 razy krótsze od kielicha. Kielich wówczas zamknięty i 2–4 mm dł., odpada po dojrzeniu owoców. Korona (b) niebieska z żółtymi osklepkami i rurką do końca kwitnienia ukrytą w kielichu, o rąbku wklęsłym, do 2 mm średnicy. B. częsty; suche piaski, wrzosowiska, murawy, ugory, pola orne. UWAGA: podobną n. polną – M. arvensis (L.) Hill głównie odróżnia: kwiatostan bezlistny; szypułki podczas owocowania (1,5)2 razy dłuższe od kielicha (c). Pospolita; na podobnych siedliskach. Żmijowiec zwyczajny – Echium vulgare L. Roślina 2-letnia, do 1 m wys. Łodyga luźno pokryta kłującymi szczecinkami wyrastającymi z brodawek oraz b. gęsto króciutkimi włoskami skierowanymi w dół. Liście lancetowate, szorstko owłosione; rozetkowe ogonkowe, 1- (lub niewyraźnie 3-) nerwowe, do 20 cm dł.; górne w nasadzie zwężone, nie obejmują łodygi. a Dwurzędki liczne. Kwiaty (a) niemal siedzące, o symetrii grzbiecistej. Kielich prawie do nasady rozcięty na 5 wąskich łatek. Korona najpierw różowoczerwona, potem niebieska (rzadko biała lub różowa), do 22 mm dł., z zewnątrz owłosiona, lejkowata; rąbek ukośnie ucięty, o 5 nierównych łatkach, a rurka bez włosków i osklepek w gardzieli, długości kielicha lub krótsza. Pręcików 5, niejednakowej długości. Znamiona 2. Pospolity; miejsca piaszczyste lub kamieniste, suche, otwarte, np. murawy, miedze, przydroża, torowiska, wały i nasypy, żwirowiska, gruzowiska. Rodzina babkowate – Plantaginaceae Babka lancetowata – Plantago lanceolata L. Bylina, wys. 10–50 cm. Roślina o uciętym kłączu i pionowym korzeniu. Liście zebrane w przyziemną rozetkę, liście wzniesione, lancetowate, ząbkowane, ostre, 3–5 nerwowe. Zwężone w długi, bruzdowany ogonek. Szypuły kwiatostanowe znacznie dłuższe od liści, głęboko bruzdowane. Kwiatostanem kłos kulisty lub krótkowalcowaty, dł. 1–3 cm. Kwiaty brunatne, 3 działki kielicha i 4-łatkowa, cylindryczna korona, nitki pręcikowe białawe, pylniki żółte. Owocem 2-nasienna torebka. Pospolita; łąki, wzgórza, polany, pastwiska, przydroża, nieużytki, brzegi wód. 173 Babka zwyczajna – Plantago major L. Bylina, wys. 10–40 cm. System korzeniowy wiązkowy. Liście szerokojajowate, całobrzegie, tępe lub zaokrąglone, z 3–9 nerwami, nagle zwężone w długi ogonek. Szypuły kwiatostanowe bez wyraźnych bruzd, zwykle nagie, zwykle tak długie jak liście. Kwiatostanem jest długi, gęsty i wąski kłos. Kwiaty żółtawobiałe, 4-łatkowy kielich i korona, nitki białe, pylniki bladofioletowe, później brudnożółte. Owocem 4–13nasienne torebki. Pospolita; miejsca ruderalne, drogi i przydroża, brzegi wód. Babka średnia – Plantago media L. Bylina, wys. 10–50 cm. Roślina z głównym korzeniem pionowym. Liście przylegające do ziemi, eliptyczne, z obu stron krótko i szaro owłosione, całobrzegie, ostre lub tępe, 5–9 nerwowe, zwężone w krótki ogonek lub siedzące. Szypuły kwiatostanowe obłe, znacznie dłuższe od liści. Kłos walcowaty, dł. 2–6 cm. Kwiaty białawe, nitki pręcików długie, fioletowe. Pylniki bladofioletowe lub białe. Owocem 4-nasienna torebka. Pospolita; suche łąki i pastwiska, trawniki, przydroża, miedze, miejsca ruderalne. 174 Rodzina bodziszkowate – Geraniaceae Iglica pospolita – Erodium cicutarium (L.) l’Hér Roślina roczna lub dwuletnia, wys. 7–50 cm. Łodygi pokryte włoskami, często czerwonawo nabiegłe, w górze pokryte gruczołami. Liście głęboko nieparzystopierzastosieczne. Kwiatostan na długich szypułkach, baldachokształtny, złożony z 5–10 kwiatów. Kwiaty nieco grzbieciste. Płatki różowe (jasno- fioletoworóżowe), jajowate, prawie bez paznokcia. Pręcików 10 (5 płodnych (w nasadzie rozszerzone), 5 płonnych) w dwóch okółkach. Owoc – rozłupnia rozpadająca się na 5 rozłupek, od wewnątrz przylegająco owłosionych, wyposażonych w śrubowato skręcającą się ość. Bardzo częsta; murawy ciepłolubne i napiaskowe, chwast w uprawach zbożowych okopowych, miedze, ugory, pastwiska, nieużytki, trawniki, torowiska Bodziszek drobny – Geranium pusillum Burm. F. ex L. Roślina roczna lub dwuletnia, wys. 10–25 cm. Łodyga gałęzista, zwykle rozesłana, krótko owłosiona, w górze pokryta gruczołami. Liście naprzeciwległe, w zarysie okrągławonerkowate, drobne, 5–9-dzielne (dolne do 2/3, górne do 1/2). Kwiaty po 2 na szypule, o średnicy 2–4 mm. Działki kielicha 3-nerwowe, owłosione, zakończone króciutką ością. Płatki korony podługowate, sercowato wycięte, różowe lub fioletowe, u nasady delikatnie orzęsione. Płatki górą na brzegu nagie. Płatki długości działek kielicha. Pręcików 10, 5 wewn. płodnych. Owoc – rozłupnia rozpadająca się na 5 rozłupek opatrzonych długą skręcającą się ością. Bardzo częsty; ogrody, uprawy zbożowe, okopowe, pastewne, odłogi, nieużytki, przydroża, wysypiska. 175 Bodziszek cuchnący – Geranium robertianum L. Roślina roczna lub dwuletnia, wys. 30–45 cm, o nieprzyjemnym zapachu. Kwitnie od maja do października. Łodyga podnosząca się, gałęzista, czerwonawo nabiegła, odstająco gruczołowato owłosiona. Liście dłoniasto złożone, podzielone na 3 odcinki, odcinki liściowe pierzastosieczne, na ogonkach. Szypułki 2-kwiatowe. Kwiaty różowoczerwone (jasnopurpurowe). Płatki korony z 3 białawymi smugami, odwrotnie jajowate, brzegiem nie wycięte, 2 razy dłuższe od działek. Działek kielicha 5, przytulonych, długoościstych. Pręcików 10. Słupek pięciokrotny z 1 szyjką. Rozłupki opatrzone długą, skręcającą się ością. Kwitnie V–X. Częsty; las liściasty, mieszany i iglasty, zarośla, rumowiska, pod płotami, murami, gleby obfitujące w azot. Rodzina: niecierpkowate – Balsaminaceae Niecierpek drobnokwiatowy – Impatiens parviflora DC. Roślina roczna, wys. do 60 cm. Łodyga nieco przejrzysta, niekiedy czerwonawo nabiegła. Liście skrętoległe, podłużnojajowate, o brzegu piłkowanym. Kwiaty wyprostowane, zebrane po 4–10 w niewielkie groniaste kwiatostany, jasnożółte, grzbieciste. Działki kielicha 3, dolna zakończona prostą ostrogą. Pręcików 5, słupek z 5-dzielnym znamieniem. Owocem wydłużona torebka pękająca eksplozywnie 5 klapami. Pospolity gatunek ruderalny (nieużytki, tereny kolejowe, przydroża, przychacia), uprawy, sady, ogrody, parki; coraz częściej na obrzeżach i głębi lasów, zwłaszcza w łęgach, grądach i borach mieszanych. Zawleczony z Azji Północnej – gatunek inwazyjny. 176 Niecierpek pospolity – Impatiens noli-tangere L. Roślina roczna, wys. 30–60 cm. Łodyga soczysta, w węzłach nabrzmiała. Liście podługowatojajowate, brzegiem gruboząbkowane. Kwiaty złocistożołte, w gardzieli czerwono nakrapiane, zebrane w (1)3–5 kwiatowe grona. Kwiaty duże, 3 cm dł., zwisłe, z ostrogą na końcu zagiętą. Działki kielicha 3, dolna działka z zagiętą na końcu ostrogą. Pręcików 5, słupek z 5-dzielnym znamieniem. Owocem torebka pękająca eksplozywnie 5 odwijającymi się klapami. Częsty; wilgotne lasy, zarośla, olszyny, brzegi strumyków i źródeł, na glebach gliniastych i zacienionych. Niecierpek gruczołowaty (n. Roylego) – Impatiens glanduilfera Royle Występowanie; uprawiany jako roślina ozdobna, dziczeje na przydrożach, wokół ogrodów, nieużytki, miejscami w dolinach rzek, na obrzeżach wilgotnych lasów, zwłaszcza olsów i łęgów, miejsca cieniste i wilgotne. Gatunek obcy – inwazyjny, pochodzi z Himalajów 177 Rodzina fiołkowate – Violaceae Fiołek leśny – Viola reichenbachiana Jord. ex Bor. (=V. sylvestris Lam.) Podobny z pokroju do V. riviniana. Bylina, wys. 10–30 cm. Kwitnie w kwietniu – maju. Liście i szypułki kwiatowe wyrastają na kwiatonośnych pędach. Dolne liście sercowatonerkowate, górne – sercowatojajowate. Przylistki krótkie, równowąskolancetowate, z długimi cienkimi frędzlami, brunatne. Kwiaty szer. 15–20 mm. o symetrii grzbiecistej. Korona czerwonofioletowa. Płatki podłużne, lancetowate, nie zachodzące na siebie, z ostrogą 17–4–18 mm dł. Ostroga prosta cienka, fioletowa (ciemniejsza od płatków), 4,5–6 mm dł. Dłuższe działki kielicha – 4,5–7 mm. Przedłużenie działek kielicha – do 1,5 mm. Działki kielicha z krótszymi przydatkami. Owocem naga torebka. Dość częsty; lasy, zarośla. Uwaga: Daje mieszańce z V. alba, cyanea, mirabilis, rupestris, riviniana, canina, elatior, uliginosa. Fiołek Rivina – Viola riviniana Rchb. Bylina, wys. 10–25 cm. Kwitnie kwiecień-maj (zakwita 10 dni później niż V. reich.). Pęd nadziemny ulistniony i kwiatonośny. Cała roślina prawie naga. Liście szeroko- lub nerkowatosercowate, większe i stosunkowo szersze niż. V. reich. Przylistki lancetowate, odlegle ząbkowane lub prawie całobrzegie, z długimi cienkimi frędzlami. Kwiaty szer. 15–25 mm. Korona jasnoniebieska lub niebieskofioletowa. Płatki odwrotnie jajowate, zachodzące na siebie. W gardzieli purpurowo kreskowane, zwł. na dolnym płatku. Ostroga gruba, żółtawobiała, 4,5–8 mm dł. Dłuższe działki kielicha 7–10 mm. Przedłużenie działek do 2–3 mm dł. Działki kielicha z dużymi kwadratowymi przydatkami. Owocem naga torebka. Dość częsty; lasy, zarośla. Uwaga: daje mieszańce z V. alba, uliginosa, mirabilis, rupestris, sylvestris, canina, pumila i elatior. 178 Fiołek przedziwny – Viola mirabilis L. Bylina, wys. 10–20 cm. Kłącze u dołu z gęstymi, czerwonobrunatnymi łuskami. Liście duże, szerokosercowate, piłkowanokarbowane. Przylistki jajowate lub lancetowate, całobrzegie, zaostrzone. Łodyga kwiatonośna 1-rzędowo owłosiona. Kwiaty o słabej woni, płatki jasnofioletowe (bladoniebieskie). Dolny płatek z ostrogą do 20–24 mm dł. Kwiaty łodygowe bez płatków (klejstogamiczne). Działki kielicha na szczycie zaostrzone, zwykle nieorzęsione. Dość częsty; zarośla, lasy liściaste. Rodzina marzanowate – Rubiaceae Przytulia czepna – Galium aparine L. Roślina roczna, wys. 0,3–1,5 m. Łodygi leżące lub pnące się. Łodyga gałęzista, 4-kanciasta, pokryta kolczastymi szczecinkami skierowanymi w dół, ustawionymi w 4 rzędach na krawędziach łodygi. Liście klinowatolancetowate wraz z przylistkami w nibyokółkach po 6–8, na brzegu i spodem pokryte kolczastymi szczecinkami. Korona biała lub zielonkawa, zrosłopłatkowa, 4-łatkowa, o średnicy ok. 2 mm. Kwiaty zebrane w rozpierzchłą wiechę na wierzchołku pędu. Kwiatostany znacznie dłuższe od liści. Owoc – rozłupnia, rozpada się na dwie rozłupki (4–7 mm dł.) pokryte haczykowatymi szczecinkami. Pospolita; brzegi lasów, zarośla, pola, przychacia, stanowiska suche. 179 Rodzina piżmaczkowate – Adoxaceae Piżmaczek wiosenny – Adoxa moschatellina L. Bylina, wys. 5–15 cm. Kwitnie od marca do maja. Pełzające, mięsiste, zgrubiałe kłącza, z mięsistymi łuskami, kłącza z nitkowatymi rozłogami. Liście odziomkowe 1– 3, bardzo delikatne, spodem połyskujące, na długich ogonkach, pojedynczo lub podwójnie 3-sieczne, odcinki liści nierówno 3-klapowe. Liście łodygowe 2, naprzeciwległe, podobne do odziomkowych, przylistków brak. Kwiaty (zwykle 5) zebrane w główkowaty kwiatostan, boczne kwiaty 5-krotne, szczytowy 4-krotny. Korona zielonkawożółta. Kielich 3–2-działkowy. Pręcików pozornie 8 lub 10, w rzeczywistości 4 lub 5, lecz do nasady głęboko podzielonych. Kwitnie III–IV. Dość częsty; wilgotne cieniste liściaste lasy i zarośla, gleby wilgotne, obfitujące w azot, gliniaste, roślina wapieniolubna. Rodzina kokornakowate – Aristolochiaceae Kopytnik pospolity – Asarum europaeum L. Bylina. Wys. 5–10 cm. Kłącze pełzające, cienkie, dość gałęziste. Pierwsze liście łuskowate, następne liście zimotrwałe 2, rzadziej 3, prawie naprzeciwległe, połyskujące, nerkowate, długoogonkowe. Na szczycie młodych krótkich pędów pojedyncze, krótkoogonkowe, niepozorne, zwisające, dzwonkowate kwiaty, o 3 działkach okwiatu, 12 pręcikach. Kwiat od zewnątrz zielonawopurpurowy (ciemnobrunatny), wewnątrz ciemnopurpurowy Kwitnie III–V. Częsty; lasy liściaste, wilgotne bory, cieniste zarośla, gleby wapienne, żyzne. 180 Rodzina dzwonkowate – Campanulaceae Zerwa kłosowa – Phyteuma spicatum L. Bylina, wys. 0,3–1 m wys., o mięsistym zgrubiałym korzeniu. Liście łodygowe podwójnie karbowano piłkowane, na brzegu nagie, szeroko podłużnie jajowate. Kwiaty zebrane w b. gęsty kwiatostan typu kłos, najpierw podłużny potem cylindryczny. Kwiaty siedzące lub b. krótkoszypułkowe, 5-krotne, korona biaława, na szczycie zielonawa. Płatki za młodu w górze zrosłe ze sobą w rurkę. Przysadki kwiatowe lancetowate lub prawie szczeciniaste. Pręcików 5. Owocem torebka. Bardzo częsta; lasy liściaste, zarośla. Rodzina skalnicowate – Saxifragaceae Śledziennica skrętolistna – Chrysosplenium alternifolium L. Bylina. Kłącze pełzające, z długimi rozłogami. Łodyga kwiatonośna wyprostowana, dołem z rzadka owłosiona, wys. 5–15 cm. Liście odziomkowe okrągłonerkowate, brzegiem karbowanowrębne, długoogonkowe, z wierzchu skąpo owłosione, w nasadzie głęboko wcięte. Liście łodygowe skrętoległe, okrągławonerkowate, wcięcia między wrębami b. wąskie, najwyższe liście złotawożółte. Kwiaty żółte, bezpłatkowe, zebrane w płaskie baldachogrona. Kwiat środkowy 5-działkowy (10 pręcików), pozostałe 4-działkowe (8 pręcików). Kwitnie III–V. Bardzo częsta; cieniste lasy liściaste, wilgotne zarośla, mokradła, klarowne źródła, strumyki, brzegi wiosennych rozlewisk, gleby o wysokim poziomie wód gruntowych. 181 Rodzina konopiowate – Cannabaceae Chmiel zwyczajny – Humulus lupulus Bylina, łodyga wijąca się, do 5 m dł., kanciasta, na kantach zadzierzyste włoski. Liście 3–5 klapowe, u nasady sercowato wycięte, grubo ząbkowane, z wierzchu bardzo szorstkie. Przylistki często zrosłe. Roślina dwupienna. Kwiaty męskie z 5-dzielnym okwiatem i 5 pręcikami. Kwiaty żeńskie podobne do szyszek, brak okwiatu, słupek z dwoma znamionami. Pospolity; olszyny, brzegi wód. Rodzina szczawikowate – Oxalidaceae Szczawik zajęczy – Oxalis acetosella L. Bylina, wys. 8–15 cm. Rozłogi (kłącza) cienkie, pełzające. Liście 3-listkowe, listki odwrotnie sercowate, górna powierzchnia żółtawozielona, spodem purpurowa. Kwiaty pojedyncze, na długich szypułkach, powyżej ich połowy osadzone dwa przykwiatki. Kwiaty 5-krotne. Płatki białe, czasem fioletowo żyłkowane, u nasady żółta plama. Płatki do 4-razy dłuższe od działek. 10 pręcików zrośniętych nasadami, słupek 5-krotny, o 5 szyjkach. Owocem torebka pękająca podłużnymi szparami. Pospolity; cieniste lasy mieszane, liściaste (buczyny, grądy), bory; zarośla, lubi glebę żyzną, nieco kwaśną, roślina cieniolubna 182 Rodzina rosiczkowate – Droseraceae Rosiczka okrągłolistna – Drosera rotundifolia L. Bylina owadożerna. Wysokość 8–25 cm. Roślina czerwienieje podczas kwitnienia. Liście długoogonkowe, o blaszce kolistej (średnica ok. 1 cm), górą i brzegami okryte włoskami gruczołowymi, kolisto rozesłane. Przylistki do 1/2 długoúci zrosłe z ogonkiem liściowym. Kwiaty białe, kielich i korona 5-krotne. Kwiaty zebrane w groniasty kwiatostan, prosto wzniesiony na bezlistnej łodyżce, 2–4 razy dłuższej od liści. Owoc – torebka 3-krotna. Występowanie: torfowiska wysokie. Gatunek chroniony. Rodzina bobrkowate – Menyanthaceae Bobrek trójliskowy – Menyanthes trifoliata L. Bylina, wys. 10–30 cm. Kłącze grube, pełzające. Liście 3-listkowe, na długich ogonkach, pochwiaste. Kwiaty w gronach, na bezlistnej szypule, wyrastających bocznie z kłącza. Kwiaty lejkowate, kielich 5-dzielny, korona biała, białoróżowa, o łatkach odgiętych. Płatki wewnątrz pokryte gęstymi, soczystymi włoskami. Pręcików 5, pylniki brunatnożółte lub ciemnofioletowe. Kwiaty różnosłupkowe. Owoc- torebka z wieczkiem. Częsty; bagniste, torfiaste łąki, nad brzegami zarastających jezior, bagna, rowy. 183 Rodzina gruboszowate – Crassulaceae Rozchodnik ostry – Sedum acre L. Bylina, wys. 5–15 cm. Roślina darniowa, pędy płonne pełzające, gęsto ulistnione. Liście drobne, wałeczkowate, mięsiste, szerokojajowate, w nasadzie zaokrąglone, bez wyrostka. Pędy kwiatonośne ulistnione z rzadka. Kwiaty w podbaldachu, złocistożółte, 0,6–0,9 cm średnicy, siedzące, 5-krotne, pręcików 10, słupków 5. Płatki ostrokończyste, 2–3 razy dłuższe od działek. Owocem torebka z cienką szyjką. Dość częsty; zbocza, wzgórza słoneczne, mury, suche stoki, skały, piaski, gleby suche, kamieniste, piaszczyste. Rozchodnik wielki – Sedum maximum Sut. (=S. telephium L.) Bylina, wys. 15–60 cm. Korzenie zgrubiałe, w kształcie podłużnych bulw. Łodygi wzniesione, często czerwonawo nabiegłe. Liście siedzące naprzeciwległe lub po 3 w okółkach, mięsiste, okrągławe, podłużnie jajowate, tępe, nierówno ząbkowane, górne o nasadzie sercowatej, wpół obejmującej łodygę. Kwiaty żółtawe lub zielonawożółtawe, 5-krotne, w gęstych szczytowych podbaldachach, płatki jajowate. Pręciki dłuższe od płatków. Pylniki brunatnożółtawe. Owocem torebka. Dość częsty; miedze, mury, skały, suche lasy, zarośla, gleby kamieniste, żyzne. 184 Rodzina psiankowate – Solanaceae Psianka słodkogórz – Solanum dulcamara L. Półkrzew, łodyga główna zdrewniała, gałązki zielone, leżące lub pnące się. Liście skrętoległe, podłużnie jajowate, ogonkowe, całobrzegie, zaostrzone, z obu stron z rzadka owłosione, u nasady często sercowate, liście górne u nasady z 1–2 mniejszymi łatkami. Kwiatostan – podbaldach. Kwiaty fioletowe, kielich 5-działkowy, korona 5-płatkowa, o płatkach u nasady z zielonymi plamami. Pręcików 5, zrośnięte w rurkę, pręciki złocistożółte. Słupek 1, górny. Owocem elipsoidalna szkarłatna jagoda. Częsta; wilgotne lasy i zarośla, brzegi rzek. Rodzina pierwiosnkowate – Primulaceae Siódmaczek leśny – Trientalis europaea L. Bylina, wys. 5–20 cm. Łodyga wniesiona, dołem bezlistna, w górze 1–3 bardzo drobne liście, na szczycie okółek dużych 5–7 eliptycznych całobrzegich liści. Kwiaty białe, gwiazdkowate, w środku okółka liściowego. Kwiatów 1–2, rzadziej 3–4, długoszypułkowe. Korona o średnicy 1–1,5 cm. Działek kielicha, płatków korony, pręcików zwykle po 7. Owocem torebka pękająca klapami. Dość częsty; wilgotne bory iglaste, wilgotne lasy mieszane, gleba świeża, unika wapnia. 185 Rodzina pokrzywowate – Urticaceae Pokrzywa zwyczajna (p. parząca) – Urtica dioica L. Bylina, wys. 60–150 cm. Roślina zwykle dwupienna, rozłogowa. Pędy pokryte parzącymi włoskami. Łodyga 4-kanciasta, zwykle nierozgałęziona. Liście naprzeciwległe, ogonkowe, do 18 cm długie, w zarysie jajowate lub lancetowate, brzegiem grubo ząbkowane, o sercowatej nasadzie. Ogonki nie dłuższe niż połowa blaszki. Kwiatostany wiechowate, rozgałęzione, wyrastające z katów liści i zwykle dłuższe od ich ogonków liściowych, dł. do 10 cm. Kwiatostany męskie wzniesione lub odstające, żeńskie zwieszające się. Kwiaty niepozorne, długoszypułkowe, o 4 niejednakowych, zielonkawych listkach okwiatu. Kwiat męski z 4 pręcików, kwiat żeński z 1 słupka. Owocem jasnozielony, jajowaty orzeszek. Pospolita; wilgotne, żyzne lasy liściaste i mieszane, poręby, sady, pastwiska, przychacia, wysypiska, zarośla. Jest wskaźnikiem gleb bogatych w azot. 186 XI. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy jednoliściennych Rodzina liliowate – Liliaceae Konwalia majowa – Convallaria majalis L. Bylina do 30 cm wys., o czołgającym się, podziemnym kłączu. Liście otulone u podstawy pochwami, wyrastają po 2–3, w zarysie eliptycznojajowate, duże, nagie, błyszczące. Kwiaty o przyjemnej intensywnej woni, białe, dzwonkowate, do 9 mm dł., z odgiętymi ząbkami długości do 1,5 mm, zebrane w luźne, łukowate grona. Owocem kulista, czerwona jagoda. Kwitnie V–VI. Pospolita na niżu w górach rzadka; lasy i zarośla grądowe, na żyznych glebach. Uwaga: gatunek chroniony. Cała roślina silnie trująca, toksyczna jest również woda z wazonu, w której się roślinę trzyma. Konwalijka dwulistna – Maianthemum bifolium Weber Bylina do 20 cm wys., o podziemnym, pełzającym kłączu. Pędy zazwyczaj dwulistne (rzadko 3). Liście krótkoogonkowe, o sercowatej nasadzie, szerokojajowate, ostro zakończone, od spodu, na nerwach krótko owłosione. Kwiaty niewielkie, białe zebrane w luźne grona. Owocem czerwona jagoda. Kwitnie V–VI. Pospolita; lasy i zarośla. Uwaga: roślina trująca. 187 Kokoryczka wielokwiatowa – Polygonatum multiflorum (L.) All. Bylina o pełzającym, podziemnym, grubym kłączu, na końcach którego wyrastają łukowato wygięte łodygi, do 1 m wys. Liście jajowatoeliptyczne, bezogonkowe, układają się prawie w jednej płaszczyźnie. Kwiaty bezwonne, zebrane w 2–10 kwiatowe grona wyrastające w kątach liści, zwisają w dół. Owocem jest sinoczarna jagoda. Kwitnie V– VI. Pospolita; głównie w lasach i zaroślach grądowych. Uwaga: roślina trująca. Kokoryczka wonna – Polygonatum odoratum (Mill.) Druce Bylina podobna do poprzedniej. Łodyga do 60 cm wys., kanciasta, w górze spłaszczona, łukowato zagięta. Liście podłużnie jajowate lub wąskoeliptyczne, obejmujące nasadą łodygę. Kwiaty wonne zebrane w 1–2 (rzadko 3–5) kwiatowe grona, wyrastające w kątach liści. Owocem jest sinoczarna jagoda. Kwitnie V–VI. Pospolita na niżu, w górach rzadka; widne lasy i zarośla. Uwaga: roślina trująca. 188 Czworolist pospolity – Paris quadrifolia L. Bylina o czołgającym się, podziemnym kłączu. Pędy nadziemne do 40 cm wys., z jednym okółkiem liści w górnej części. Liści zazwyczaj 4 (rzadko 5), w zarysie eliptyczne lub eliptycznolancetowate, siatkowato unerwione. Kwiat pojedynczy, wierzchołkowy, z dużymi zielonawożółtymi działkami. Owocem jest niebieskawoczarna jagoda. Pospolity; lasy i zarośla grądowe. Uwaga: roślina trująca. Złoć żółta – Gagea lutea (L.). Ker Gawl Geofit wiosenny z jedną cebulą, wysokości do 25 cm. Liść odziomkowy jeden, od 4 do 15 mm szer., nagle, kapturkowato zakończony, zazwyczaj z białawą nasadą, u młodych roślin 5-kanciaste. Liście podkwiatostanowe w liczbie 2 i trzeci szczątkowy, na brzegu lekko owłosione. Kwiaty żółte w liczbie od 3 do 11. Owocem trójkątna torebka z licznymi nasionami, otwierająca się 3 klapami. Kwitnie IV–V. Pospolita; lasy i zarośla grądowe. 189 Rodzina ciborowate (turzycowate) – Cyperaceae Rodzaj turzyca – Carex Przedstawione w przewodniku gatunki z tego rodzaju są jednopiennymi bylinami, mającymi: łodygi +/- trójkątne; kwiaty w kątach przysadek, zebrane w kłosy męskie (górne) i żeńskie (dolne), wyraźnie odmiennej barwy i kształtu, wsparte podsadkami; kwiat męski z 3 wolnymi pręcikami (a); kwiat żeński to słupek o 2 albo 3 znamionach i zalążni okrytej pęcherzykiem (b – przekrój podłużny); orzeszki pozostają okryte pęcherzykiem. Do identyfikacji ważna jest obserwacja, czy dany gatunek tworzy długie rozłogi, czy tylko gęste kępy oraz uwzględnienie szeregu cech morfologii (np. pochew i blaszek liściowych, podsadek, przysadek, znamion słupka, dojrzałych pęcherzyków – przydatna lupa). a d e c 190 b Turzyca palczasta – Carex digitata L. Ciemnozielona, do 30(40) cm wys., gęstokępkowa, bez rozłogów. W środku kępki płonna rozetka liści zimujących. Ich blaszki (0,5)2–5(6) mm szer., nieco szorstkie brzegiem i spodem na głównym nerwie, a dolne pochwy żywopurpurowe. Pędy generatywne wyrastają z kątów liści pędów płonnych; liczne, cienkie, wiotkie, tylko w górze silniej szorstkie, w nasadzie z bezblaszkowymi, wyżej z krótkoblaszkowymi liśćmi, o pochwach rozszerzonych i żywopurpurowych. Podsadki pochwiaste, purpurowe z zielonym grzbietem, brzegiem białawo obrzeżone; dolne z szydlastą, b. krótką blaszką między 2 uszkami. Kłos męski 1, podłużny, b. cienki, siedzący (c). Kłosy żeńskie 2–3 (4); najwyższy blisko kłosa męskiego i od niego dłuższy, pozostałe rozsunięte, wzniesione lub odstające, wszystkie 1–2,5 cm dł., 5–10-kwiatowe, luźne (c ) – podczas kwitnienia). Przysadki kwiatów żeńskich (d) odwrotniejajowate, na szczycie zaokrąglone albo wycięte i tu z bardzo krótkim kończykiem, brzegiem bardzo drobno ząbkowane, czerwonobrązowe z zielonym paskiem wzdłuż grzbietu, białawo błoniasto obrzeżone, lśniące. Znamiona 3. Pęcherzyki (e) równe przysadkom lub dłuższe, 3–4,5 mm dł., 3-kanciaste, odwrotniejajowate, najpierw zielone, potem brązowe, połyskujące, skąpo, krótko owłosione, z wyraźnym nerwem pośrodku tylko 2 z 3 +/- płaskich boków, nasadą stopniowo zwężoną w trzonek i szczytem nagle ściągniętym w bardzo krótki dzióbek, całobrzegi lub o 2 ząbkach. Bardzo częsta; cieniste lasy liściaste i zarośla. Turzyca owłosiona – Carex hirta L. Rozłogowa, do 60(100) cm wys., szaro- lub trawiastozielona, cała owłosiona. Łodyga w nasadzie 3–5 mm gruba, tępo 3-kanciasta, tylko pod kłosami męskimi szorstka. Blaszki liści 2–7 mm szer., c d +/- płaskie, niezbyt sztywne, brzegiem szorstkie. Dolne pochwy brązowe i jasnobrązowe, niekiedy z odcieniem purpurowym, czasem rozrywające się sieciowato b (a). Podsadki górne szydlaste, niższe liściowate i te +/- długości kwiatostanu lub krótsze; dolna długopochwiasta, wyższe o krótkich pochwach. Kłosy męskie (1)2– 3, do 3 cm dł., smukłe, zbliżone do siebie. Kłosy żeńskie 2–4, do 4 cm dł., walcowate, znacznie rozsunięte, dolny na szypule a najdłuższej, włochatej lub niemal nagiej, pozostałe krótkoszypułowe lub siedzące. Przysadki kwiatów żeńskich (b) 3-nerwowe, jajowatolancetowate, jasnobrązowe z zielonym grzbietem, pośrodku silnie wystającym, w górze od zewnątrz owłosione, brzegiem obłonione, zwężone w długi zielony, brzegiem szorstki kolec. Znamiona 3. Pęcherzyki (c) dłuższe od przysadek lub im równe, 5–7(8) mm dł., jajowatostożkowate, wypukłe, skośnie odstają od osi kłosa, żółtozielone, później żółtobrązowe, +/-równomiernie i dość gęsto, długo owłosione, z wieloma wyraźnymi nerwami, zaokrągloną nasadą i szczytem stopniowo zwężonym w dzióbek o 2 ząbkach długich, prostych, rozchylonych, obustronnie szorstkich. Pospolita; przydroża, pastwiska, łąki, murawy, piaski, wydmy, widne lasy, brzegi wód. UWAGA: gatunek zmienny, zwłaszcza pod względem obfitości owłosienia. Podobną t. nitkowatą – C. lasiocarpa Ehrh. gł. odróżnia: łodyga niemal obła; blaszki liści do 2 mm szer., rynienkowate, sztywne, nagie, sine; pochwy nagie; podsadki niemal bezpochwowe, dolne zwykle znacznie dłuższe od kwiatostanu; przysadki kwiatów żeńskich ciemnobrązowe z jaśniejszym grzbietem, na szczycie zaostrzone lub z krótkim kolcem; pęcherzyki (d) 3,5–6 mm dł., szarobrązowe, krótko owłosione, z niewyraźnymi nerwami, w nasadzie i na szczycie zwężone, z krótszym dzióbkiem. Bardzo częsta; brzegi pła i oczek wodnych na torfowiskach przejściowych. 191 Turzyca zaostrzona – Carex gracilis Curtis Jasnozielona, do 1,2(1,5) m wys. Kłącze z podziemnymi rozłogami. Łodyga ostro 3-kanciasta, w górnej połowie szorstka. Blaszki liści (3)5–10 mm szer., wysychac jąc zawijają się brzegami ku dolnej stronie. Dolne pochwy jasnobrązowe, rozrywają się błoniasto. Kwiatostan w bok przegięty. Podsadki bez czarnych uszek i pochew, liściowate, najniższa zwykle dłuższa od kwiatostanu. Kłosy męskie (1)2–4, do 6(10) cm dł. Kłosy żeńskie 2– 5(8), do 10(15) cm dł., gęste, walcowate, zwykle wiotkie, zwisające lub przegięte, najniższe na dłuższych szypułach, u podstawy luźnokwiatowe. Środkowe kłosy mogą być obupłciowe; wówczas w swej szczytowej części mają kwiaty męskie, a w dolnej kwiaty żeńskie. Przysadki a kwiatów żeńskich (a) do 5 mm dł., często dłuższe od dojrzałych pęcherzyków, wąskoeliptyczne, na ogół ostre, brązowoczarne z zielonym grzbietem. Znamiona 2. Pęcherzyki (b) 2–3 mm dł., eliptyczne b do szerokojajowatych, zwykle obustronnie wypukłe, najpierw zielone, potem brązowe, nagie, brodawkowane, niewyraźnie unerwione, na szczycie z b. krótkim dzióbkiem. Pospolita; olsy, brzegi wód, podmokłe łąki, torfowiska niskie. UWAGA: podobną t. pospolitą – C. nigra Reichard gł. odróżniają: szarozielone pędy do 0,7 m wys.; łodyga tylko w górze szorstka; blaszki liści (1)2–3(5) mm szer., przy wysychaniu zawijające się brzegami do góry; kwiatostan (c) prosto wzniesiony; podsadki węższe od liści, najniższa długości kwiatostanu lub krótsza; kłos męski 1 (czasem 2); kłosy żeńskie 1–4(5) cm dł., siedzące lub krótkoszypułowe; przysadki kwiatów żeńskich zawsze krótsze od dojrzałych pęcherzyków. Pospolita; brzegi wód, podmokłe łąki, torfowiska niskie i przejściowe. 192 Turzyca błotna – Carex acutiformis Ehrh. Sinozielona, do 1,2(1,5) m wys. Kłącze z rozłogami. Łodyga prosta, ostro 3-kanciasta, w górze b. c szorstka. Blaszki liści (4)5–10 mm szer., nagie, płaskie lub sfałdowane, o brzegach pod spód podwiniętych, na brzegach i spodem wzdłuż d nerwu głównego szorstkie. Dolne pochwy jasnobrązowopurpurowe, rozrywają się sieciowato (a). Podsadki bezpochwowe, liściowate, dolna dłuższa od kwiatostanu (b). Kłosy męskie 2–3, do 4(5) cm dł., e grube, zbliżone do siebie, wyprostowane. Kłosy żeńskie 2–4, do b 5(7) cm dł. i 6–8 mm grube, walcowate, oddalone, zwykle siedzące lub (niższe) krótkoszypułowe, wzniesione, później czasem zwisaa jące. Przysadki kwiatów żeńskich (c) długości dojrzałych pęcherzyków lub dłuższe, 3–4 mm dł., lancetowate, wybiegają w ostry kolec o szorstkich brzegach, purpurowobrązowe z jasnym grzbietem. Znamiona 3. Pęcherzyki (d) 3–5 mm dł., spłaszczone, wydłużonojajowate, słabo 3-kanciaste, oliwkowozielone lub brązowe, matowe, nagie, przynajmniej młode brodawkowane, z licznymi nerwami, dość grubymi i wystającymi. Pęcherzyk w nasadzie zaokrąglony i osadzony na krótkim trzoneczku, na szczycie dość nagle zwężony w dzióbek do 0,5 mm dł., skośnie ucięty lub słabo wycięty, o 2 ząbkach. Bardzo częsta; brzegi wód, podmokłe łąki, torfowiska niskie. UWAGA: podobną t. brzegową – C. riparia Curtis gł. odróżniają: trawiastozielone pędy, do 2 m wys.; blaszki liści (8)10–20 mm szer., a dolne pochwy brązowe, +/- całe lub porozrywane błoniasto; kłosy do 10 cm dł., żeńskie 8–12 mm grube, długoszypułowe, zwykle zwisające; przysadki kwiatów żeńskich jaśniejsze, zawsze dłuższe od pęcherzyków; pęcherzyki (e) 5–7 mm dł., jajowatostożkowate, rozdęte, dojrzałe jasnobrązowoszare, błyszczące, gładkie, liczniej i delikatniej unerwione, z nasadą zwężoną i szczytem stopniowo zwężonym w dzióbek najmniej 1 mm dł., wyraźnie wycięty, o 2 ząbkach. Bardzo częsta; brzegi wód, moczary, olsy, torfowiska niskie. 193 Turzyca pęcherzykowata – Carex vesicaria L. Jasnozielona, do 60(120) cm wys., rozd łogowa. Łodyga sztywna, prosta, ostro a 3-kanciasta (a), w górze bardzo szorstka. Blaszki liści (3)5–8 mm szer., płaskie, spodem i na brzegach szorstkie, stopniowo zaostrzone. Dolne pochwy purpurowobrązowe, rozrywają się siee ciowato (b). Podsadki górne szydlaste, niższe liściowate, bezpochwowe, nieb kiedy najniższa +/- krótkopochwowa, długości równej lub nieco dłuższa od kwiatostanu. Kłosy męskie (1) 2–3, do 6 cm dł., smukłe, skupione, zwykle krótkoszypułowe. Kłosy żeńskie 2–3, f c do 7 cm dł. i aż 1–1,5 cm grube, jajowate lub walcowate, dość oddalone, górne siedzące lub krótkoszypułowe, dolny na najdłuższej szypule, prosto stojące lub zwisające. Przysadki kwiatów żeńskich (c) znacznie krótsze od dojrzałych pęcherzyków, 4–5 mm dł., wąskolancetowate, kasztanowate z biało obrzeżonym szczytem i zielonym grzbietem. Znamiona 3. Pęcherzyki (d) w kłosie skośnie wzniesione, 6–8 mm dł., podłużniejajowatostożkowate, obustronnie wydęte, zielono- lub słomiastożółte, nagie, gładkie, lśniące, z licznymi wyraźnymi, choć delikatnymi nerwami, nasadą zaokrągloną i szczytem stopniowo zwężonym w stożkowaty dzióbek do 1,5–2 mm dł., o lekko rozwartych 2 ząbkach. Pospolita; brzegi wód, olsy, mokre łąki. UWAGA: podobną t. dzióbkowatą – C. rostrata Stokes gł. odróżniają: sinozielone pędy; łodyga tępokanciasta (e), tylko pod kwiatostanem szorstka; blaszki liści 2–5(7) mm szer., rynienkowate; dolne pochwy nie rozrywające się sieciowato; kłosy żeńskie 6–8 mm grube; pęcherzyki (f) prawie poziomo odstające od osi kłosa, 4–6 mm dł., jajowatokuliste, wydęte, z nasadą zwężoną i szczytem nagle ściągniętym w wąski dzióbek do 1–2 mm dł., o wyraźnie rozchylonych 2 ząbkach. Bardzo częsta; brzegi wód, bagna, torfowiska przejściowe i niskie, okrajki torfowisk wysokich. 194 Turzyca nibyciborowata – Carex pseudocyperus L. Jasnozielona, potem żółtozielona, do 1 m b wys. Kępowa, bez rozłogów. Łodyga wysoko ulistniona, ostro 3-kanciasta i na krawędziach szorstka, na szczycie zwisaa jąca. Blaszki liści (5)7–10(15) mm szer., płaskie, b. szorstkie. Pochwy z wydatnymi podłużnymi i poprzecznymi nerwami, tworzącymi „kratkę”, dobrze widoczną pod światło; dolne jasnobrązowe, słabo sieciowato porozrywane. Podsadki wyższe szydlaste, niższe liściowate, dłuższe od kwiatostanu; najniższa z krótką, jasną pochwą. Kłos męski 1, do 6 cm dł., wąskowalcowaty, rdzawy. Kłosy żeńskie 3–6, do 6 cm dł., 8–12 mm grube, walcoc wate, gęsto- i wielokwiatowe, na szypułach (szypuła najniższego – najdłuższa), prawie baldachowato zbliżone do siebie, później zwisające. Przysadki kwiatów żeńskich (a) 4–8 mm dł., zwykle nieco krótsze od pęcherzyka lub tej samej długości, dołem jajowate jasnozielone (-brązowe), biało obrzeżone, ku górze piłkowane, wybiegają w b. długi, szydlasty, brzegiem piłkowany szczyt. Znamiona 3. Pęcherzyki (b) 4–6 mm dł., silnie odstają od osi kłosa, później nieco w dół odgięte, wrzecionowate, wypukłe, jasno- lub żółtozielone, nagie, gładkie, lśniące, wydatnie unerwione, z nasadą zwężoną i szczytem zwolna zwężonym w długi dzióbek o 2 odchylonych ząbkach. Bardzo częsta; brzegi wód, torfowiska niskie. UWAGA: podobną t. leśną – C. sylvatica Huds. gł. odróżniają: pochwy liści bez poprzecznych nerwów; kłos męski żółtawy; kłosy żeńskie skąpo- i luźnokwiatowe, nitkowate, oddalone od siebie, a ich podsadki z długą pochwą; przysadki kwiatów żeńskich bez wybitnie szydlastego szczytu; pęcherzyki (c) ciemnozielone lub czarniawe, niewyraźnie unerwione, z nasadą zwężoną w wyraźny trzoneczek i szczytem z dłuższym dzióbkiem (do połowy długości całego pęcherzyka) o prostych ząbkach. Bardzo częsta; lasy liściaste. 195 a b a b c d 196 Turzyca bagienna – Carex limosa L. Sina, do 45(60) cm wys., rozłogowa. Łodyga ostro 3-kanciasta, cienka, w górze szorstka. Blaszki liści 1(2) mm szer., rynienkowate. Dolne pochwy brązowe. Podsadki liściowate, krótkopochwowe (najniższa czasem bezpochwowa); dolne krótsze od kwiatostanu. Kłos męski 1, do 2 cm dł. i zaledwie 1 mm szer. Kłosy żeńskie 1–2, do 1,5 cm dł., ok. 5 mm szer., gęste, 9–20-kwiatowe, jajowate lub eliptyczne, najpierw wzniesione, potem zwisające na włosowato cienkich, ok. 2,5 cm dł. szypułach. Przysadki kwiatów żeńskich (a) jajowate, zaostrzone, do 1,5 raza dłuższe od pęcherzyków i od nich węższe, rdzawe z zielonym 3-nerwowym grzbietem. Znamiona 3. Pęcherzyki (b) 3,5–4,5 mm dł., szerokoeliptyczne, spłaszczone, sine, wielonerwowe, punktowane, nagie, z nasadą zwężoną w trzoneczek i szczytem z bardzo krótkim całym dzióbkiem. Częsta tylko w niektórych regionach kraju. Uznana za gatunek narażony (kategoria V); torfowiska wysokie (gł. w dolinkach) i przejściowe. Sitowie leśne – Scirpus sylvaticus L. Jasnozielona bylina, do 1(1,2 m) wys. Krótkie kłącze wytwarza rozłogi bez bulw. Łodyga wyprostowana, do 6 mm gruba, tępo 3-kanciasta, dęta (a), gładka, czasem pod kwiatostanem szorstka, cała ulistniona. Blaszki liści do 18 mm szer., +/- płaskie, brzegiem i spodem na nerwie środkowym szorstkie. Rozrzutka zwykle luźna, bardzo rozgałęziona, szczytowa, do ok. 25 cm szer. i dł., z kilkoma liściowatymi podsadkami. Kłosy skupione główkowato po 2–9 (b), rzadko pojedynczo, 2–5 mm dł., jajowate; w każdym 10–20 kwiatów spiralnie w kątach czarnozielonych, nie wyciętych na szczycie przysadek (c). 6 prostych, szorstkich, trwałych szczecinek okwiatu +/- długości owocu (d). Pręciki 3. Szyjka długa. Znamiona 3. Orzeszek żółtawobiały, matowy. Pospolity; brzegi wód, mokre łąki, olszyny. Rodzaj wełnianka – Eriophorum Gatunki z tego rodzaju cechują: kwiatostan szczytowy, w postaci 1 kłosa albo kilku kłosów zebranych w rozrzutkę; okwiat trwały, jego liczne działki w postaci gładkich, lśniących szczecinek, podczas kwitnienia krótkie, przykryte przysadkami, silnie wydłużają się podczas owocowania w pęk jedwabistowełnistych włosków; pręciki 3; słupek o 3 znamionach. Wełnianka pochwowata – Eriophorum vaginatum L. Szarozielona, gęstokępowa (a) bylina, do 60(80) cm wys. Kłącza bez rozłogów. Łodygi gładkie, dołem obłe, górą tępo 3-kanciaste. Blaszki liści do 1 mm szer. Pochwy liści łodygowych rozdęte (b); najwyższe 1–2 bez blaszek (c). Kłos 1, do 100-kwiatowy, z podsadką podobną do przysadek, podczas kwitnienia (c) 1–3 cm dł. Okwiat podczas owocowania wydłuża się do 2,5 cm. Orzeszek czerwonobrązowy do prawie czarnego. Bardzo częsta, lecz ostatnio obserwuje się duży spadek liczby jej stanowisk; torfowiska, gł. wysokie i przejściowe. c b a a b c d Wełnianka wąskolistna – Eriophorum angustifolium Honck. Bylina luźnokępkowa, do 60(90) cm wys. Krótkie kłącze tworzy rozłogi. Łodygi do 3 mm grube, z centralnym, dużym kanałem powietrznym, gładkie, obłe (a), tylko w górze tępo 3-kanciaste. Blaszki liści 2–4(7) mm szer., rynienkowate, ostrogrzbieciste, brzegiem szorstkie, na szczycie z 3-kanciastym kolcem 5–8 cm dł., zwykle czerwonawo nabiegłym. W rozrzutce 3–5(8) kłosów, do 50-kwiatowych, podczas kwitnienia 1–2 cm dł., siedzących lub na gładkich szypułach do 8 cm dł. (b), potem zwisających. Podsadki 1–3, do 24 cm dł., +/- liściowate. Przysadki lancetowate, z błoniastym srebrzystym brzegiem, 1-nerwowe. Włoski okwiatu podczas owocowania do 4–5 cm dł. Orzeszek jasno- lub ciemnobrązowy. Bardzo częsta, ale obserwuje się spadek liczby stanowisk lub wyraźny ubytek liczebności na stanowiskach; torfowiska, zwłaszcza niskie i przejściowe, mokre łąki. UWAGA: podobną w. szerokolistną – E. latifolium 197 Hoppe gł. odróżnia: pokrój – roślina gęstokępowa, bez rozłogów; cała łodyga tępo 3-kanciasta (c); blaszki liści 2–8 mm szer., płaskie lub słabo grzbieciste, na szczycie dość nagle kończące się krótkim 3-kanciastym kolcem; podsadki do 5 cm dł.; szypuły kłosów pokryte szorstkimi szczecinkami (d); w rozrzutce (2)5–12 kłosów, do 30-kwiatowych, podczas kwitnienia do 1 cm dł.; włoski okwiatu podczas owocowania wydłużają się do 2,5 cm. Bardzo częsta, lecz obserwuje się, podobnie jak w przypadku w. wąskolistnej, spadek liczby stanowisk lub wyraźny ubytek liczebności na stanowiskach; torfowiska niskie. Rodzina wiechlinowate (trawy) – Poaceae (Gramineae) Perz właściwy – Elymus repens (L.) Gould (=Agropyron repens (L.) P.B.) Silnie rozwinięty system podziemnych rozłogów. Pędy generatywne do 100 cm wys., źdźbła nagie. Pochwy liściowe otwarte, owłosione na dolnych piętrach, często nagie na górnych. Szponiaste krótkie ostrogi (uszka) obejmują źdźbło. Kołnierzykowaty języczek 1 mm dł., biały, ząbkowany. Zielonoszare blaszki liściowe, płaskie. Kłos do 15 cm dł., prosty, do 20 kłosków. Kłoski przeważnie 3–5 kwiatowe, płasko ścieśnione, zwrócone szeroką stroną do osi głównej kwiatostanu (co odróżnia perz od bardzo podobnych kwiatostanów życicy, której kłoski ustawione są węższą stroną do osi). Plewy zakończone ostro lub 3 mm ośćmi. Plewka dolna z nerwem środkowym przechodzącym w 6 mm ość. Plewka górna krótsza o 1/3, tępo zakończona. Ziarniak do 5 mm dł., brązowy. Pospolity; pola, ugory, unika siedlisk długotrwale podmokłych. Życica trwała (=rajgras angielski) – Lolium perenne L. Luźnokępkowa, gęste, wielopędowe kępy. Krzewi się śródpochwowo i pozapochwowo. Pędy generatywne do 90 cm wys., zawsze cylindryczne. Pochwy liściowe otwarte, zabarwione fioletowo na dolnych piętrach. Liście bruzdkowane (12–14 żeberek), wyraźna bruzdka środkowa i nerw główny. Pochwy liściowe często pofałdowane. Języczek do 2 mm, uszka delikatne lub brak. Kłos o gładkiej, wężykowatej osi. Kłoski (9–29) siedzące w zakolach osi, wąską stroną skierowane do osi, brak plewy dolnej, nie rozpadają się po dojrzeniu. Brak ości. Pospolita; pastwiska, pobrzeża dróg, wysypiska, żyzne, ciepłe, wilgotne stanowiska. 198 Życica wielokwiatowa (=rajgras włoski) – Lolium multiflorum Lam. Luźnokępkowa, krzewi się poza pochwowo. Silnie rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne do 90 cm, czasem spłaszczone. Źdźbło gładkie, pod kłosem często szorstkie. Liście bruzdkowane (17– 21 żeberek), spodem błyszczące, wyraźny nerw główny. Pochwy liściowe otwarte. Ostrogi długie obejmujące źdźbło. Języczek owalny do 2 mm dł. Kłos 12–20 cm dł., oś kłosa szorstka, wężykowata. Kłoski (kilka do ponad 30) odstają w czasie kwitnienia, są osadzone wąską, bezostną stroną w stosunku do osi, stąd brak plewy dolnej. Kłoski wielokwiatowe (5–15), łatwo rozpadają się po dojrzeniu. Plewka dolna przeważnie z ością do 8 mm dł. Pospolita; żyzne siedliska, miedze, wysypiska. Tomka wonna – Anthoxanthum odoratum L. s.str. Luźne, drobne kępy, krzewi się śródpochwowo, brak pędów bocznych wyrastających z węzłów. Pędy generatywne ok. 40 cm wys., gładkie, cienkie źdźbła. Pochwy liściowe otwarte, często fioletowo nabiegłe, zachodzą brzegami u podstawy. Ostrogi tępe, krótkie, niewidoczne we włoskach (uszka brodate – z obustronnie sterczącymi pęczkami włosków). Języczek tępy, ząbkowany, do 5 mm dł. na górnych piętrach, często fioletowo zabarwiony. Blaszka liściowa u podstawy z włoskami, liść krótki, silnie zwężony u podstawy. Wiecha kłosokształtna, ścieśniona, do 8 cm dł. Kłoski ok. 10 mm dł. z jednym płodnym kwiatem, plewka dolna z tęgą, zagiętą ością do 9 mm dł. Zapach kumaryny po roztarciu. Pospolita; ubogie łąki, lasy liściaste na kwaśnych glebach, pobocza dróg, obrzeża lasów. 199 Wyczyniec łąkowy – Alopecurus pratensis L. Luźne, gęste kępy. Do 140 cm wys., pochwy otwarte, języczki spiczaste do 1– 4 mm dł., kołnierzykowate. Przejście pochwy w blaszkę liściowa niewyraźne. Wiecha walcowata, wiotka, szersza w środku, miękka, przypominająca lisi ogon. Kłoski 4(6) mm dł., jajowate, szersze poniżej połowy, 1-kwiatowe. Miękkie plewy owłosione, z trzema zielonymi nerwami, zrośnięte ze sobą do 1/3 wysokości. Ość miękka, dłuższa od plewy o ok. 4 mm. Plewki górnej brak. Ziarniak 2 mm dł. Pospolity; łąki, pastwiska, lasy łęgowe. Tymotka łąkowa – Phleum pratense L. Luźnokępkowa, czasami krótkie rozłogi podziemne, krzewi się pozapochwowo, słabo rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne do 120(160) cm wys. Najniższe międzywęźle najczęściej charakterystycznie zgrubiałe w kształcie butelki. Pochwy liściowe niezrośnięte, bez ostróg, gładkie. Języczek 3–5 mm dł., spiczasto zakończony, ząbkowany, zmienny w kształcie. Wiecha kłosokształtna, gęsta, cylindryczna, 6–15 cm dł., szorstka w dotyku (wyczyńca – gładka). Kłoski jednokwiatowe, charakterystyczne, małe (ok. 3 mm dł.), z ościstymi wyrostkami, plewy ze sztywnymi włoskami. Pospolita; siedliska żyzne, wilgotne, łąki, pastwiska. 200 Stokłosa bezostna – Bromus inermis Leyss. Luźnokępkowa, podziemne rozłogi głęboko sięgające, silnie rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne do 160 cm wys., proste, ulistnione. Pochwy liściowe nagie, zrośnięte, wyraźnie unerwione, bez uszek. Języczek niepozorny lub do 2 mm dł., jasny, ząbkowany. Blaszki liściowe gładkie, z jasnym kilem. Wiecha do 20 cm dł., pojedyncza lub podwójna, gałązki wiechy do 5 cm dł. Kłoski wrzecionowate, wielokwiatowe (3–10). Plewka dolna na ogół bez ości. Pospolita; wały, przydroża, wysypiska, zręby leśne, dobrze znosi suszę. Stokłosa miękka – Bromus hordaceus L. (=B. mollis) Drobnokępkowa. Szarozielona, cała pokryta aksamitnymi włoskami Pędy generatywne do 100 cm wys., skąpo ulistnione. Blaszki liściowe i pochwy całe bardzo silnie, aksamitnie owłosione. Języczek do 2,5 mm dł. Wiecha ok. 10 cm dł., gęsta, skupiona. Gałązki do 5 cm dł., sztywne, z kilkoma kłoskami (1–5). Kłoski wielokwiatowe (6–12), szeroko jajowate. Plewy owłosione, krótsze od kłoska. Plewka dolna z prostą osią do 10 mm dł. Pospolita; szeroki zasięg ekologiczny (oprócz gleb kwaśnych i ubogich), grądy, łęgi, łąki, pastwiska, zadarnione powierzchnie. 201 Rajgras wyniosły (rajgras francuski, owsik wyniosły) – Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. Ex J. Presl & C. Presl Luźnokępkowy, silnie rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne 40–100 cm wys., źdźbła cienkie, gładkie. Pochwy liściowe otwarte, gładkie, czasami krótko owłosione, u starszych roślin zaczerwienione. Języczek do 4 mm dł., kołnierzykowaty, drobno ząbkowany, czasami nieco owłosiony. Blaszka liścia płaska. Wiecha ok. 20 cm dł., skupiona (ok. 3 cm szer.). Kłoski zwykle 2-kwiatowe, kwiat dolny męski, plewka dolna z ością (ok. 1 cm dł.) charakterystycznie kolankowato wygiętą. Kwiat górny obupłciowy, plewka dolna 7-nerwowa, 2-zębna na szczycie, bez ości lub z krótką ością. U podstawy plewek pęczki długich jasnych włosków. Pospolity; zbiorowiska trawiaste, łąki, przydroża. Prosownica rozpierzchła – Milium effusum L. Luźne kępki, podziemne rozłogi. Pędy generatywne do 100 cm wys. Pochwy otwarte. Blaszki liściowe błyszczące. Języczek wydatny, do 10 mm dł., często porozrywany Wiecha bardzo luźna, do 30 cm dł. Gałązki wiechy odstające, cienkie, powykrzywiane, z nielicznymi kłoskami, zwisają po przekwitnięciu. Kłoski do 3 mm dł., bez ości, 1-kwiatowe. Częsta; cieniste lasy liściaste i mieszane, żyzne, świeże gleby. 202 Kupkówka pospolita – Dactylis glomerata L. Luźnokępkowa. Pędy generatywne od 25 do 150 cm wys. Źdźbła silne, proste, bez rozłogów. Pochwy liściowe zamknięte, płasko ściśnione, na szwie brzusznym i grzbietowym wyraźna krawędź, szorstkie. Języczki liściowe 3–5 mm dł., spiczaste, często porozrywane. Blaszki liściowe do 1 cm szer., z wyraźnym nerwem głównym, szarozielone, często falowane poprzecznie. Wiecha wyprostowana, piramidalna, jednostronna, z licznymi kłoskami ściśle ułożonymi w jednostronnych pęczkach. Kłoski 3–4 kwiatowe, często zaczerwienione, skupione w pęczkach, plewy nieprzeświecajace. Pospolita; użytki zielone, żyzne siedliska, azotolubna. Kupkówka Aschersona – Dactylis polygama Horv. Do 140 cm wys., pochwy liściowe krótko owłosione, języczki do 5 mm dł., spiczaste, przeważnie niepostrzępione. Źdźbła nie tak sztywne, jak u kupkówki pospolitej, liście jasnozielone. Wiecha o cienkich, nieco zwisających gałązkach, luźniejsza, z mniejszymi pęczkami i mniejszą liczbą kłosków w pęczku. Kłoski zwykle 6-kwiatowe, plewy przeświecające. Rzadka; lasy bukowe, dębowograbowe, poręby, zarośla. 203 Śmiałek darniowy – Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Silnie zbite kępki, silnie rozwinięty system korzeniowy, szczególnie na suchych stanowiskach. Krzewienie śródpochwowe. Pędy generatywne do 80 cm wys., źdźbła proste, gładkie. Pochwa liściowa zrośnięta, słomiasto sucha. Uszek (ostróg) brak. Języczek spiczasty, wąski i długi (do 15 mm). Blaszki liściowe płaskie z wyraźnie wystającymi nerwami (żeberkami). Wiecha duża, do 50 cm wys., stożkowato rozpierzchła. Gałązki wiechy cienkie, nitkowate, szorstkie, po kilka na dolnych piętrach. Kłoski wąskie, 2-kwiatowe, do 6 mm dł. Ość plewki dolnej do 4 mm dł., delikatna, prawie nie wystaje ponad kłosek. Włoski u podstawy plewki dolnej zawsze obecny wieniec sztywnych, białych włosków. Rozpowszechniony na niżu; wilgotne łąki i lasy. Śmiałek pogięty – Deschampsia flexuosa (L.) Trin. Luźne kępki do 70 cm wys., źdźbła cienkie, mocne, zgięte u podstawy, języczek krótki, tępy, do 3 mm dł. Wiecha luźna, do 20 cm dł., o falisto wygiętych, delikatnych gałązkach. Na dolnym piętrze wiechy – dwie gałązki. Oś wiechy cienka, szorstka, powyginana. Kłoski do 6 mm dł., odlegle osadzone, 2–3 kwiatowe. Ość plewki dolnej kolankowo zgięta, do 7 mm dł., wystaje z kłoska. Częsty; ubogie, kwaśne siedliska, suche lasy, monokultury szpilkowe. 204 Trzcinnik leśny – Calamagrostis arundinacea (L.) Roth Kępkowa, krótkie rozłogi podziemne. Krzewi się śródpochwowo. Pędy generatywne do 120 cm dł., źdźbła gładkie. Pochwy liściowe otwarte, szorstkie. Języczek do 3 mm dł., postrzępiony. Blaszki liściowe z długimi włoskami u podstawy. Wiecha do 20 cm dł., wąska, krótkie, szorstkie gałązki. Kłoski 4–7 mm dł., 1-kwiatowe, ich osadki zakończone pędzelkami włosków. Plewy często czerwono nabiegłe. Plewka dolna z kolankowato zgiętą ością, wyrastającą z dolnej połowy, do 7 mm dł., wystaje z plew. U nasady plewki nieliczne włoski dochodzące do 1/4–1/5 jej długości. Częsty; świetliste lasy, zarośla. Szczotlicha siwa – Corynephorus canescens (L.) P. Beauv. Zbitokępkowa. Kuliste, szarozielone, szczotkowate kępy cienkich źdźbeł o budowie kserotermicznej, otwarte, pochwy liściowe nieco rozdęte, zróżowione. Rozbudowany system cienkich korzeni. Spiczaste, delikatne języczki 3 mm dł., całobrzegie. Blaszki liściowe dł. do 10 cm (na pędach generatywnych do 5 cm dł.) sztywne, szydlaste, ostro zakończone, zwinięte. Wiecha do 10 cm dł., szorstka, wąska, ścieśniona – w czasie kwitnienia rozpierzchła. Kłoski do 5 mm dł., jasno szarozielone, niekiedy nabiegłe różowo, 2-kwiatowe, wąskie. Cały kłosek obejmują ostre, biało obrzeżone plewy. Z dolnej plewki wyrasta charakterystyczna ość do 3 mm dł., maczugowato zgrubiała na końcu, z wieńcem szczeciniastych włosków pośrodku (łac. corynephorus = niosący maczugę). Pylniki purpurowe. Gatunek trwały, kseromorficzny, światłolubny. Pospolita; suche, ubogie siedliska. 205 Kostrzewa olbrzymia – Festuca gigantea (L.) Vill. Luźnokępkowa. Krótkie podziemne rozłogi. Krzewi się pozapochwowo. Pędy generatywne do 200 cm wys., ulistnione do kwiatostanu, brązowoczerwone kolanka. Pochwy liściowe otwarte, z włoskami na brzegach, szorstkie. Języczek 2–4 mm, kołnierzykowaty. Duże, sierpowate uszka obejmują źdźbło. Blaszki liściowe do 60 cm dł., do 1,5 cm szer., błyszczące, szorstkie na brzegach, z żeberkami (ok. 25). Wiecha do 50 cm dł., szeroka, rozpierzchła, gałązki po dwie na kolejnych piętrach osi. Kłoski ok. 15 mm dł., 3–10 kwiatowe, lancetowate. Plewy wydłużone, zaostrzone. Plewka dolna z wężykowatą ością do 20 mm dł. Plewki górne z dwoma szorstkimi liniami. Częsta; żyzne siedliska zasadowe i słabo kwaśne; lasy liściaste, zarośla, parki. Kostrzewa owcza – Festuca ovina L. Drobnokępkowa, bez rozłogów. Silnie wykształcony system korzeniowy. Krzewi się śródpochwowo. Szarozielona z niebieskim nalotem. Pędy generatywne do 70 cm wys., źdźbła gładkie. Pochwy liściowe zamknięte w 1/3 wysokości od dołu. Języczek liściowy niepozorny, do 0,5 mm dł., małe uszka. Blaszki liściowe szydłowate, cienkie, zwinięte, 3 wyraźnie i 4 słabo zaznaczone żeberka. Wiechy do 12 cm dł., ściągnięte, z pojedynczą gałązką na dolnym piętrze. Kłoski podłużnie jajowate 6–8 mm dł., 3–8 kwiatowe. Plewa dolna 1-nerwowa, górna 3-nerwowa. Plewka dolna z ościstym wyrostkiem lub krótką ością (do 2 mm dł.). Pospolita na niżu; suche, ubogie i dobrze nasłonecznione łąki, pastwiska, przydroża. 206 Kostrzewa łąkowa – Festuca pratensis Huds. Luźnokępkowa, krzewi się pozapochwowo. Dobrze rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne 30–120 cm wys. Pochwy liściowe otwarte, na dolnych piętrach rozczepiają się na brunatne włókna. Blaszka liściowa bruzdkowana. Języczek ok. 1 mm dł., tępo ścięty uszka zaostrzone. Liść z więcej niż 16 wyraźnymi bruzdkami. Wiechy ok. 15 cm dł., ściągnięte, jednostronne. Gałązki zwykle po dwie na poszczególnych piętrach, dłuższa z 4–6 kłoskami, krótsza z 1–2 kłoskami. Kłoski 7–8 kwiatowe, owalne, wąskie. Plewka dolna bezostna lub z wyrostkiem ościstym do 2 mm dł. Pospolita; łąki, pastwiska, przydroża, żyzne siedliska. Manna jadalna – Glyceria fluitans (L.) R. Br. Długie rozłogi podziemne i nadziemne. Pędy pokładają się i zakorzeniają. Pędy generatywne do 120 cm, ulistnione, gładkie, spłaszczone. Pochwy liściowe zamknięte, nagie, spłaszczone. Blaszki liściowe bruzdkowane, kapturkowo zakończone, z wyraźnym kilem, żółtawą podstawą. Na liściach widoczne ciemniejsze punkty – przegrody poprzeczne kanałów powietrznych. Wiecha do 50 cm dł., wąska, jednostronna, z przylegającymi do osi kłoskami. Plewy skórzaste, dolna krótsza od górnej. Na dolnym piętrze jedna gałązka 1-kłoskowa, na szczycie często 4 siedzące kłoski pojedyncze. Kłoski wałeczkowate, jasnozielone, długie – do 35 mm, 7–11-kwiatowe. Pospolita; siedliska wilgotne, płytkie rozlewiska, średnio żyzne, zbiorowiska turzycowo-trawiaste. 207 Manna mielec – Glyceria maxima (Hartm.) Holmb (=G. aquatica Wahlb.) Rozłogi podziemne puste wewnątrz, rozłogi nadziemne, rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne do 200(300) cm wys. Blaszki liściowe składają się wzdłuż 2 rynienek, wyraźny kil. Na liściach widoczne ciemniejsze punkty – przegrody poprzeczne kanałów powietrznych. Pochwy liściowe zamknięte, spłaszczone. Języczek kołnierzykowaty z dzióbkiem, często porozrywany. Wiecha rozpierzchła, do 50 cm dł., gęsta. Kłoski spłaszczone, do 12 mm dł., odstają nieco od gałązek. Plewy bezostne, dolna krótsza od górnej. Pospolita; mokre, żyzne łąki, starorzecza, łęgi rozlewiskowe. Kłosówka wełnista – Holcus lanatus L. Kępowa, bez rozłogów, liczne płytkie korzenie. Cała roślina aksamitnie owłosiona. Kolanka źdźbeł wełnisto owłosione. Pędy generatywne do 100 cm. Pochwy liściowe otwarte. Języczek zaokrąglony, do 4 mm dł., często postrzępiony. Bez ostróg. Blaszka liściowa z kilem. Wiecha do 20 cm dł., skupiona, luźniejsza w pełni kwitnienia. Gałązki wiechy rozgałęzione, owłosione. Kłoski do 6 mm, 2-kwiatowe, dolny zawsze obupłciowy, górny – męski lub zredukowany. Plewka dolna górnego kwiatu z ością 2 mm dł., hakowato zgiętą, nie wystaje z kłoska. Częsta; wilgotne łąki i pastwiska, obrzeża zarośli. 208 Kłosówka miękka – Holcus mollis L. Gęstokępkowa, tworzy zwarte darnie, podziemne rozłogi silnie wykształcone. Pędy generatywne do 100 cm wys., często delikatnie owłosione, natomiast kolanka bardzo silnie, aksamitnie owłosione. Pochwy liściowe otwarte. Języczek do 5 mm dł., tępo zakończony. Bez ostróg. Wiecha do 15 cm dł., wąska, gałązki owłosione. Kłoski do 5 mm dł., 2kwiatowe. Dolny – obupłciowy, górny – męski z wystającą ością. Pospolita; ciepłe, suche, ubogie, kwaśne siedliska. Mozga trzcinowata – Phalaris arundinacea L. Rozłogi, silnie rozwinięty system korzeni. Pędy generatywne do 200(300) cm. Pochwy liściowe otwarte, widoczne komory powietrzne. Blaszki liściowe z kilem, matowe, szorstkie u podstawy. Języczek do 5(8) mm dł. obejmuje źdźbło, w kształcie spiczastego paznokcia, często porozrywany. Wiecha do 25 cm dł., lancetowata, wąska, gałązki do 5 cm dł., kłoski w charakterystycznych pęczkach. Kłoski do 5 mm dł., z jednym płodnym kwiatem i dwoma bocznymi płonnymi. Plewy bezostne, nieco szorstkie, plewki kwiatów niepłodnych w postaci małych łusek z pędzelkowatymi włoskami. Pospolita; siedliska mokre, żyzne, łęgi, szuwary. 209 Trzcina pospolita – Phragmites australis (Cav.) Trin. Ex Steud. (=Ph. communis Trin.) Okazała, silnie rozwinięty system korzeniowy, rozłogi. Pędy generatywne do 200(350) cm. Pochwy liściowe o orzęsionym brzegu, z komorami powietrznymi, luźne, blaszki liściowe sztywne, do 3 cm szer., często zwieszone na jedną stronę. Zamiast języczka wieniec włosków. Wiecha duża, rozpierzchła, do 40 cm dł., po przekwitnięciu jednostronna, ścieśniona. Kłoski kilkukwiatowe, wąskie, do 1,5 cm dł., brunatne, fioletowo nabiegłe, bez ości. Najniższe kwiaty męskie, pozostałe obupłciowe, plewki i osadka jedwabiście owłosione. Pospolita; szuwary, wilgotne łąki, łęgi, olsy. Wiechlina roczna – Poa annua L. Roślina jednoroczna, najniższa z wiechlin. Gęste kępki z licznymi pędami. Niewielki system korzeniowy. Pędy od kilku do 30 cm wys., wzniesione lub płożące. Pochwy liściowe otwarte, języczek wyraźny, biały, 1–5 mm dł., kołnierzykowaty, ostróg brak. Blaszki liściowe z wyraźną podwójną bruzdą i podwójną żółtawą linią widoczną pod światło, zakończone kapturkowato, często poprzecznie pofałdowane. Wiecha od kilku do 12 cm dł., najniższe gałązki przeważnie pojedyncze, odstające. Kłoski kilkukwiatowe, bez ości, jajowate, 3–9 mm dł., plewy i plewki z nerwami owłosionymi. Pospolita; preferuje żyzne siedliska, pastwiska, przydroża, przychacia, ścieżki i polne drogi. 210 Wiechlina gajowa – Poa nemoralis L. Luźne kępki, bez rozłogów. Niewielki system korzeniowy. Pędy od kilkunastu do 100 cm wys. Pochwy liściowe otwarte, języczek niepozorny, do 0,5 mm dł. lub brak, ostróg brak. Blaszki liściowe bardzo wąskie, z wyraźną podwójną bruzdą do połowy długości blaszek i podwójną żółtawą linią widoczną pod światło, ostro zakończone. Wiecha od kilku do 20 cm dł., bardzo delikatna, o długich bardzo cienkich gałązkach, najniższe gałązki przeważnie trzy, niekiedy dwie. Kłoski bez ości, przeważnie 1-kwiatowe, jajowate, 2–5 mm dł., plewy i plewki z nerwami owłosionymi. Gatunek zmienny. Pospolita; zacienione stanowiska, lasy liściaste, parki. Wiechlina łąkowa – Poa pratensis L. s.str. Luźne kępki, podziemne rozłogi, niekiedy nadziemne. Dobrze rozwinięty system korzeniowy, korzenie z licznymi brodawkami, krzewi się pozapochwowo. Pędy generatywne do 100 cm wys. Pochwy liściowe otwarte, języczek 0,5–1,5 mm dł. (na pędach wegetatywnych krótki, na górnych piętrach pędów generatywnych – długi nawet do 3 mm), ostróg brak. Blaszki liściowe z wyraźną podwójną bruzdą do połowy długości blaszek i podwójną żółtawą linią widoczną pod światło, kapturkowato zakończone, niekiedy poprzecznie pofałdowane. Wiecha 10–20 cm dł., szeroka u dołu, gałązki po 3–5 z jednego piętra. Kłoski bez ości, kilkukwiatowe, jajowate, ok. 5 mm dł., sinawe, fioletowo nabiegłe. Plewy i plewki z nerwami owłosionymi. Pospolita; przydroża, obrzeża lasów, łąki, pastwiska, trawniki. 211 Perłówka zwisła – Melica nutans L. (=M. montana Huds.) Luźnokępowa, krótkie rozłogi podziemne. Pędy generatywne do 60 cm. Źdźbła czterokanciaste. Pochwy liściowe szorstkie. Języczek brązowy do 0,5 mm dł. Wiecha podobna do jednostronnego grona, często przegięta, kłosków 5–15, krótkie, wzniesione gałązki z przeważnie jednym kłoskiem. Kłoski ok. 6 mm dł., zwisające, z 2–3 płodnymi kwiatami i szczątkowym płonnym na szczycie, obie plewy zaczerwienione, skórzaste, błoniasto obrzeżone, otulające kłosek. Pospolita; siedliska leśne, żyzne, umiarkowanie wilgotne. Rodzina sitowate – Juncaceae Rodzaj sit – Juncus Gatunki z tego rodzaju cechują: pochwy liści otwarte, w górze zwykle z 2 uszkami, a blaszki nagie, sztywne, często obłe, szczeciniaste, rynienkowate, rzadko płaskie (a – przekroje poprzeczne); kwiatostan typu rozrzutki, wspartej podsadką, z podkwiatkami albo przysadkami; okwiat pojedynczy, 3-krotny, 6-działkowy, wolny, trwały; pręciki na ogół 3 (rzadko 6); słupek górny o 3 znaa mionach; torebki zwykle 3-komorowe, z wieloma nasionami bez elajosomów. c b d f g 212 Sit rozpierzchły – Juncus effusus L. Bylina gęstokępkowa z krótkim kłączem, do 1,2 (1,5) m wys. Łodygi żywozielone, niekłujące, wzniesione, z wypełnionym aerenchymą, nieprzerywanym rdzeniem, za życia obłe, gładkie, lśniąe ce, z 40–70 delikatnymi prążkami, po wyschnięciu słabo rowkowane, łamliwe. Łuskowate pochwy u nasady łodyg brązowe, matowe. Blaszki liści podobne do łodyg. Wielokwiatowa rozrzutka zwykle rozpierzchła, do 10 cm dł., pozornie boczna wskutek zepchnięcia na bok przez podsadkę; ta 30 cm dł., bez albo ze znikomą pochwą. Kwiaty pojedynczo na +/- długich szypułkach z łuskowatymi podkwiatkami. Działki (b) lancetowate, ostre, zielone lub brązowe, z szerokim skórzastym brzegiem. Pręciki zwykle 3 (rzadko 6); pylniki jajowate, krótsze od nitek. Szyjka słupka b. krótka. Torebka (c) nieco krótsza od działek, na szczycie wklęsła lub ucięta i tu z dzióbkiem (resztką szyjki) (d – przekrój podłużny). Pospolity; brzegi wód, torfowiska niskie, obrzeża torfowisk przejściowych, podmokłe łąki, wilgotne pastwiska, zabagnienia. UWAGA: podobny s. skupiony – J. conglomeratus L. emend. Leers – gł. odróżniają: szarozielone, matowe pędy; łodyga za życia pod kwiatostanem z wyraźnymi żebrami (od kilkunastu do 30) i na nich nieco w górę szorstka; kwiatostan zwykle silnie zbity, kulisty; podsadka do 15 cm dł., z pochwą ok. 2 razy dłuższą niż szeroką (e); pylniki wstęgowate, dłuższe od nitek; szyjka słupka ok. 1/3 długości zalążni; dzióbek torebki na małym wzniesieniu (f – przekrój podłużny). Bardzo częsty; mokradła. S. siny – J. inflexus L. od obydwu wyżej opisanych gatunków gł. odróżniają: pędy niebieskozielone, z rdzeniem poprzecznie przerywanym (g); łuskowate pochwy u nasady łodygi lśniące, czarnobrązowe. Bardzo częsty; mokradła. Sit członowaty – Juncus articulatus L. emend. K. Richt. Luźnodarniowa bylina kłączowa. Łodyga do 60(100) cm wys., wzniesiona, z 2–4 liśćmi wychodzącymi z kolanek. Blaszki liści ciemno- lub oliwkowozielone, obłe albo b bocznie spłaszczone, wewnątrz poprzecznie przegradzane (a – przekrój podłużny). Szczytowa rozrzutka do 10 cm dł., luźna, silnie rozpierzchła, ze skośnie wzniesionymi gałązkami i ok. 30 główkami, wsparta krótszą od niej, w bok odgiętą podsadką. c Główki zwykle 6–8 mm szer., półkoliste, 5– 15-kwiatowe; przysadki łuskowate. Działki +/- równej długości, lancetowate, ostre (lecz nie długo spiczaste do niemal ościstych), ciemnobrązowe. Pręcików 6. Torebka zwykle dłuższa od działek, z +/- krótkim dzióbkiem (b). Pospolity; brzegi wód, mokradła, wilgotne łąki i pola. UWAGA: podobny s. alpejski – J. alpino-articulatus Chaix gł. odróżnia: rozrzutka mniej rozgałęziona, ze sztywno wzniesionymi gałązkami; główki 3–4 mm szer., a 3–6-kwiatowe; działki (c) jajowate, tępe, zewnętrzne na grzbiecie pod szczytem wybiegają w krótkie ostrze; torebka (c) tępa lub z bardzo krótkim dzióbkiem. Bardzo częsty; brzegi wód, torfowiska. 213 Rodzaj kosmatka – Luzula Gatunki z tego rodzaju cechują: pochwy liści zamknięte, a blaszki zwykle płaskie, brzegiem lub blisko pochwy orzęsione (a); rozrzutki szczytowe, z podsadkami i podkwiatkami; kwiaty o podobnej budowie jak w rodzaju sit, ale zawsze z 6 pręcikami; torebki (b – przekrój podłużny) 1-komorowe, z 3 nasionami posiadającymi elajosom. a b c e Kosmatka owłosiona – Luzula pilosa (L.) Willd. Jasnozielona, luźnokępkowa bylina, do 30 (45) cm wys. Liście odziomkowe do 20 cm dł. i 1 cm szer., zimozielone, łodygowe węższe i b krótkie, wszystkie brzegiem biało orzęsione. Rozpierzchła rozrzutka o pojedynczych (czasem 2) kwiatach (c) na cienkich, długich szypułkach; po kwitnieniu niektóre w dół odgięte. Działki lancetowate, ostre, brązowe, skórzasto biało obrzeżone. Pylniki dłuższe od nitek. Torebka (d) nieco dłuższa od działek. Elajosom sierpowaty, długości nasienia (e). Pospolita; lasy liściaste i iglaste, zarośla. d a d b c e 214 Kosmatka polna – Luzula campestris (L.) DC. Bylina kępkowa o kłączu z krótkimi rozłogami. Łodygi do 20(40) cm wys., sztywno wzniesione. Rozrzutka o szypułach bardzo nierównej długości; boczne kłosy zwieszone. Kłosów do 8, kulistych lub jajowatych, każdy zwykle z 6–10 kwiatami. Działki niemal równej długości (2,5– 4 mm), lancetowate, ostre, ciemnokasztanowate, szeroko biało obrzeżone. Pylniki 2–6 razy dłuższe od nitek (a). Torebka (b) niemal tak długa jak działki (c). Nasiona kulistojajowate (d). Świeży elajosom do 2 razy, a wyschnięty ok. 3 razy krótszy od nasienia. Pospolita na siedliskach ubogich i suchych; polany leśne, widne lasy, zarośla, murawy, wrzosowiska, ugory, pobocza dróg. UWAGA: podobną k. licznokwiatową – L. multiflora (Retz.) Lej. gł. odróżnia: brak rozłogów; łodygi liczne, do 55 cm wys.; kłosy zwykle 8–15-kwiatowe, na szypułach +/- równej długości, wzniesionych; działki rdzawe lub kasztanowate, biało obrzeżone; pylniki do 1,5 raza dłuższe od nitek; nasiona jajowate (e); świeży elajosom do 2 razy zaś wyschnięty ok. 4 razy krótszy od nasienia. Pospolita; widne lasy i zarośla, suche murawy. XII. Inne rośliny jednoliścienne Rodzina żabieńcowate – Alismataceae Żabieniec babka wodna – Alisma plantagoaquatica L. Bylina z bulwiasto zgrubiałym kłączem, do 1 b (2) m wys., naga. Liście krótsze od pędu generatywnego, w rozetce; podwodne taśmowate, a do 80 cm dł.; nadwodne długoogonkowe, ich c blaszki do 25 cm dł. i 10 cm szer., żywozielone, zwykle jajowate, w nasadzie zaokrąglone do sercowatych, wyjątkowo klinowate, z wystająd cymi kilkoma podłużnymi nerwami, połączonymi wyraźnymi, lekko w górę skierowanymi poprzecznymi nerwami. Łodyga wyprostowana, ze szczytową stożkowatą wiechą, obficie e okółkowo rozgałęzioną. Szypułki kwiatów (a) z 2 zrośniętymi, błoniastymi podkwiatkami. Okwiat złożony, 3-krotny, wolny. Działki zielone z błoniastym brzegiem. Płatki (b) 2–3(4) f razy dłuższe od działek, bladoróżowe lub białe, z żółtą nasadą, +/- koliste; szczyt zaokrąglony, g brzegiem karbowany. Pręcików 6; w pełni rozwoju +/- 2 razy dłuższe od słupków (bez szyjek); pylniki podłużne, 1–1,3 mm dł.; nitki 3 mm dł. Na płaskim dnie kwiatowym liczne górne słupki (c) z szyjką prostą, nitkowatą, dłuższą od zalążni, wyrastającą +/- pośrodku jej brzusznej strony. Orzeszki dość luźno ustawione w nieregularny trójkąt z pustą przestrzenią pośrodku (d), silnie spłaszczone, na stronie grzbietowej zwykle z 1 rowkiem (d), na brzusznej z krawędzią i krótkim dzióbkiem (e). Owocnia niemal przezroczysta, luźno okrywa czarniawe nasienie. Pospolity; brzegi wód, bagna, podmokłe łąki. UWAGA: gatunek zmienny. Poza formą typową, tworzy formę podwodną (tylko o liściach taśmowatych, płonna) i lądową (liście podwodne degenerują, kwiatostan mniej okazały). Podobny ż. lancetowaty – A. lanceolatum With. gł. odróżniają: liście nadwodne krótkoogonkowe, ich blaszki szarozielone, węższe, z nasadą stopniowo klinowato zwężoną w ogonek; płatki (f) do 2 razy tak długie jak działki, różowopurpurowe do bladofioletowych, na szczycie zaostrzone; szyjka słupka dołem łukowata, wyrasta powyżej środka zalążni (g); orzeszki na grzbiecie z 2 rowkami. Na podobnych siedliskach, rzadka. 215 Rodzina bagnicowate – Scheuchzeriaceae a d b c Bagnica torfowa – Scheuchzeria palustris L. Bylina do 20(40) cm wys., z krótkim kłączem i cienkimi rozłogami. Liście dłuższe od nieco powyginanych łodyg, skrętoległe. Pochwy liści długie, luźne, brzegiem błoniaste, na szczycie z błoniastym języczkiem, czerwonawe. Blaszki 1–2 mm szer., ciemnozielone, +/-półcylindryczne, na szczycie tępe i od strony górnej eliptycznie wgłębione (a – lupa!). Grono luźne, 3–10kwiatowe, niżej z liściowatymi przysadkami, nagle malejącymi ku górze kwiatostanu do b. małych, łuskowatych. Kwiaty (b) na szypułkach do 1 cm dł. Działek 6, wolnych, trwałych, żółtawozielonych do brązowych. Pręcików 6 (7–8). Słupki 3–6, o szyjkach bardzo krótkich. Dojrzałe owoce (c, d) 5–7 mm dł., pęcherzykowato rozdęte, z niewielkim dzióbkiem (resztką szyjki), 1–2-nasienne, pękają podłużnie na 2 klapy. Częsta w niewielu regionach; torfowiska wysokie oraz przejściowe, szczególnie w dolinkach i na ple. Uznana za gatunek wymierający – krytycznie zagrożony (kategoria E). Rodzina pałkowate – Typhaceae a 216 b Pałka szerokolistna – Typha latifolia L. Bylina z grubym kłączem. Łodyga prosta, obła, do 2,5 m wys. i 2 cm gruba. Liście do 3 m dł., naprzemianlegle w 2 rzędach, głównie w dole łodygi, w nasadzie z długą, otwartą, skórzastą pochwą. Blaszki (5)10–20 mm szer., wzniesione, równowąskie, szarozielone, matowe, płaskie lub na grzbiecie nieco wypukłe, z aerenchymą. Kwiaty rozdzielnopłciowe, w szczytowych kolbach podobnej długości. Kolba górna (męska, z nietrwałą podsadką) i dolna (żeńska) przylegają do siebie (a). Kolba żeńska do 20(30) cm dł. i do 3 cm szer., najpierw brudnozielona, potem brązowoczarna. Kwiaty żeńskie bez przysadek. Słupek górny na trzoneczku, otoczony trwałymi włoskami okwiatu. Orzeszki żółtaworude. Pospolita; brzegi wód, zwykle do głęb. 1 m, torfowiska niskie i przejściowe, miejsca podmokłe. UWAGA: podobną p. wąskolistną – T. angustifolia L. gł. odróżniają: blaszki liści 3–6 (10) mm szer., bardziej żywozielone, u podstawy nieco rynienkowate; kolba żeńska i męska oddzielone od siebie zielonym odcinkiem osi głównej kwiatostanu (1)3–5(8) cm dł. (b); kolba żeńska do 1,5 cm szer., kasztanowata; kwiaty żeńskie z nitkowatymi przysadkami. Bardzo częsta; brzegi wód, zwykle głębiej niż poprzednia (do 1,5 m), rzadko na torfowiskach. Rodzina rzęsowate – Lemnaceae Należą tu drobne byliny pływające po powierzchni wody (epipleuston) lub w niej zanurzone (hypopleuston). Wypełnione aerenchymą, płaskie lub kulistawe człony pędowe w części bazalnej odpowiadają łodydze, a w apikalnej – liściowi. W miejscu połączenia łodygi z liściem, na stronie dolnej, wyrastają nitkowate, nierozgałęzione korzenie przybyszowe (po 1 u rzęs, a w pęczku u spirodeli; brak korzeni u wolffii), na końcu okryte pochewką pochodzenia pędowego. U rzęs i spirodeli w tej okolicy w kieszonkach (a – u rzęsy trójrowkowej; przekrój poprzeczny członu) po obydwu brzegach członu powstają człony potomne i skąpe kwiatostany. Te ostatnie są otoczone pochewką i zbudowane z bezokwiatowych, rozdzielnopłciowych kwiatów: żeńskiego, położonego pośrodku (1 słupek, górny) oraz 2 męskich (1-pręcikowych). Drobne owoce przypominają mieszki. W Polsce kwitną rzęsy i spirodela (rzadko); wszystkie rzęsowate intensywnie rozmnażają się wegetatywnie. Występują w różnych akwenach słodkowodnych, masowo zwłaszcza w wodach stojących lub wolno płynących. a b Rzęsa trójrowkowa – Lemna trisulca L. Hypopleustonowa, tylko podczas kwitnienia wypływa na powierzchnię wody. Zimują całe rośliny, na dnie akwenu lub wmarznięte w lód. Człony pędowe (2)4–10(15) mm dł., płaskie, półprzezroczyste, podłużnie lancetowate lub rombowate, jasnozielone lub czerwonawe. Ich część bazalna długa, silnie zwężona (co podkreśla jej łodygowe pochodzenie), utrzymuje długo połączenie członów potomnych z macierzystym, zwykle ułożonych na krzyż. Część liściowa członu wyraźnie krótsza od łodygowej, z 3 nerwami (b), brzegiem wcinanoząbkowana. Na dolnej stronie członu 1 korzonek, często odpadający. Bardzo częsta; wody stojące i niezbyt szybko płynące. 217 Rzęsa drobna – Lemna minor L. Epipleustonowa. Zimują całe rośliny, na dnie akwenu lub wmarznięte w lód. Turionów brak. Człony pędowe (1)2–4(6) mm dł. i 1–3 mm c szer., płaskie, nieprzezroczyste, okrągławe, często połączone po kilka (a), jasnozielone, rzadko purpurowo nabiegłe (wtedy spód członu a bledszy niż góra, a czerwonawe przebarwienia następują od nasady korzonka). Część liściowa b członu całobrzega. Wyschnięte człony z siatkowato prześwitującymi 10–20 przestworami aerenchymy, każdy o średnicy 0,1–0,25 mm. Na dolnej stronie członu 1 korzonek, z pochewką tępą na szczycie (b). Pospolita; wody stojące i niezbyt szybko płynące. UWAGA: podobna rz. garbata – L. gibba L. u formy typowej ma dolną część członów silnie nabrzmiałą (c), białawą, rzadziej czerwonawą (czerwonawe przebarwienia następują od brzegu członu), a u formy płaskiej siatkowato prześwituje 40–50 przestworów aerenchymy, każdy o średnicy 0,2–0,7 mm; pochewka na końcu korzonka zaostrzona (c). Częsta w niewielu regionach kraju; żyzne wody stojące i wolno płynące. Spirodela wielokorzeniowa – Spirodela polyrhiza (L.) Schleiden b Epipleustonowa, zimuje w postaci turionów, oddzielających się od członów macierzystych (a) i opadających na dno. Człony pędowe do 1 cm dł., płaskie, nieprzezroczyste, okrągławojajowate, na stronie dolnej często purpurowe i tu z pękiem kilku- kilkunastu korzeni przybyszowych (b). W części liściowej (apikalnej) członu pędowego 3–15 łukowatych nerwów (c). Bardzo częsta; gł. w żyznych wodach stojących. UWAGA: najmniejsza roślina kwiatod wa świata, wolffia bezkorzeniowa – Wolffia arrhiza (L.) Horkel ex Wimm. jest rośliną a epipleustonową. Ma człony pędowe bezkorzeniowe, 1–1,5 mm średnicy, niemal kuliste, spodem silniej wypukłe (d). W Polsce nie kwitnie, e rozmnaża się wyłącznie wegetatywnie, wytwarzając człony potomne w jednym zagłębieniu, na tylnym końcu członu macierzystego (e). Częsta tylko w niektórych regionach kraju; wody stojące i wolno płynące. c 218 ISBN 978-83-62860-23-4
