Zofia Skubała-Tokarska, Zbigniew Tokarski UNIWERSYTETY W POLSCE Zadania nauki i kultura umysłowa wieków średnich. Monopol wiedzy naukowej znalazł się w rękach Kościoła, on kształtował jej zadania podporządkowane swoim potrzebom. Zadania te określały funkcje usługowe nauki w stosunku do religii. Chodziło o stworzenie teoretycznej nadbudowy, mającej uzasadnić kult religijny. Nadbudową stała się teologia, do której obowiązków należało objaśnianie świata oparte na prawdzie objawionej i niewzruszalnej – na Piśmie Świętym. Kultura umysłowa wczesnego średniowiecza rozwijała się jako praktyczna strona religii, scalającej ówczesne społeczeństwo, zakres wiedzy był nikły, a w ośrodkach przyklasztornych, bądź przykościelnych przysposabiano duchownych do podejmowania obowiązków w ramach praktyki religijnej. Uczono języka łacińskiego, pięknej wymowy liturgicznej, śpiewu oraz umiejętności pisania. Podawano tez pewne wiadomości z geometrii i fizyki, natomiast dla takich dziedzin, jak literatura, nie było miejsca. Nauczanie obejmowało swym zasięgiem przede wszystkim kler, a i wychowanie służyło wyłącznie potrzebom Kościoła. Działalność szkół klasztornych i katedralnych oraz przenikanie dorobku kultury antycznej zmieniły zakres zainteresowań. Wiek XI przynosi poszerzenie wiedzy, przyswojenie dzieł nauki greckiej przez ich tłumaczenie z języka arabskiego lub wprost z greki; przekładów tych dokonywano głównie w Hiszpanii i na Sycylii. Oba światy arabski i chrześcijański, posiadały ten sam podkład myśli platońskiej i neoplatońskiej, i choć słowa brzmiały różnie, to znaczenie ich było jednakowe. Podobnie przedstawiały się zagadnienia intelektualne obu religii, zajmujące się wyjaśnianie takich problemów, jak stworzenie wszechświata czy pogodzenie wiary z rozumem. Można by potraktować ten okres jako arabskołaciński wysiłek pojednania religii z filozofią; w krajach islamu kompromis w tej dziedzinie doprowadził naukę do wyjałowienia, natomiast spory filozoficzne toczone w świecie chrześcijańskim przyniosły w efekcie pogłębienie i rozwój nauki. Ośrodki życia umysłowego w europie. W Europie środkowej i zachodniej przez pewien czas działały stare szkoły, w których wychowywano młodzież według dawnych rzymskich wzorów, jednakże chrześcijanie nie mieli do nich zaufania jako do szkół pogańskich, obcych ich ideologii. Od chwili kiedy chrześcijaństwo pozyskało dla swej religii cesarzy i aparat państwowy, podejmowano próby przystosowania kultury grecko-rzymskiej do potrzeb nowej wiary. Odmienne poglądy na świat i życie, na człowieka i społeczeństwo, utrudniały znalezienie kompromisu między ideologia chrześcijańską a wartościami kultury klasycznej. Pogarda dla wszystkiego, co było związane z życiem na ziemi, odsuwała od oświaty, a zachęcała do rozwijania cnót duchowych, nie umysłowych. Zwracanie uwagi na wartość moralną człowieka zacierało różnice między bogatymi i biednymi. Każdy miał prawo do zgłębienia własnej duszy, wobec czego wychowanie miało na celu indywidualny rozwój duchowy, nie zaś przygotowanie do życia i potrzeb społecznych. Zbędne stało się wykładanie nauk świeckich, potrzebne było wychowanie w duchu pokory chrześcijańskiej. Przez długi też czas chrześcijanie nie zakładali własnych szkół. Na przeszkodzie stała tylko niechęć do wiedzy dawnej, pogańskiej ale i brak własnej literatury, nadającej się do wykładnia w szkołach. Co światlejsi myśliciele chrześcijańscy zdawali sobie sprawę, że brak szkół i upadek oświaty może stać się zguba dla nowej religii. W IV i V w. św. Hieronim zalecał kształcenie młodzieży w naukach świeckich potrzebnych do zrozumienia Pisma Świętego. Jego dzieła – pisane głownie dla kształcenia kleru – zawierały podręczniki: gramatyki, retoryki dialektyki i muzyki. Również inni Ojcowie Kościoła zaczęli wykorzystywać dawną wiedzę dla potrzeb oświaty religijnej. Dzięki nim w umysły i pojęcia chrześcijańskie przenikał sposób mówienia, pisania i rozumowania ukształtowany rzez kulturę grecko-rzymską. Od VI w. szkoły znikają całkowicie i przez półtora wieku nie ma warunków do ich istnienia. Napływ barbarzyńskich plemion, tworzenie się nowych państw, brak ustabilizowanej jednolitej władzy są przyczynami wpływającymi na osłabienie ruchu umysłowego. W tym czasie poziom nawet podstawowego wykształcenia kleru upada coraz niżej. Obawa, że postępująca ciemnota umysłowa może pociągnąć za sobą upadek wiary, nakazała Ojcom Kościoła szukać nowych dróg wyjścia. Do nauk św. Augustyna, głównego filozofa chrześcijaństwa z IV i V w. nawiązują podręczniki i encyklopedie z VI w., podające niezbędny zasób wiedzy, potrzebny duchowieństwu. Ważnym stało się dzieło uczonego Kasjodora pt. Kształcenie w naukach Boskich i świeckich. W tej pracy autor zebrał w zwięzłej formie opis nauk obejmujących wiadomości z zakresu 7 sztuk wyzwolonych.. nauki te dla celów dydaktycznych podzielił na dwa cykle: pierwszy złożony z 3 sztuk trivium ujmował gramatykę, retorykę i dialektykę, drugi, składający się z 4 nauk quadrivium – arytmetykę, geometrię, astronomię, i muzykę. W tym porządku według Kasjodora należy nauczać głównie duchowieństwo. Jego dzieło dopiero w VIII w. spełniło swoje zadanie i stało się podstawą nauczania w szkołach średniowiecznych. Wybitnym uczonym pierwszej połowy VIII w. był mnich anglosaski, Beda, zwanym Czcigodnym. Jego prace, szczególnie komentarze do ksiąg biblijnych oraz pewne elementy gramatyki łacińskiej, służyły kształtowaniu młodych zakonników. Prace Bedy podjął jego zastępca w zakonie benedyktynów, Alkwin. Rozwijaną w klasztorach Anglii i Irlandii wiedzę przenosili mnisi do Francji i Niemiec, szerząc naukę religii chrześcijańskiej. Ich rola jako nauczycieli i wychowawców wzrosła znacznie za panowania Karola Wielkiego, który podporządkowała sobie nie tylko społeczeństwo świeckie, ale i kościelne, i spowodował w 789 r. uchwałę synodu w Akwizgranie, nakazującą zakładanie i prowadzenie przy klasztorach i katedrach szkółek łacińskich. Alkwin założył tzw. szkołę pałacową, przygotowującą jednocześnie nauczycieli do szkółek kościelnych. U schyłku swojego życia zostawszy opatem zakonu benedyktynów Alkwin utworzył szkołę klasztorną, której wychowankowie stali się założycielami wielu ośrodków nauczania i nauki w zachodniej Europie. Od XI w. liczba prowadzonych systematycznie szkół rośnie, zaś w X w. istnieją już poważne ośrodki wiedzy w takich miastach: Sanki Gallen, Fulda nad Wezerą, Reims, Chartres, Aurillac. Wprowadzona w X w. reforma (kluniacka?) mająca na celu zwrócenie większej uwagi na sprawy religijne, osłabiła rolę zakonu w rozwijaniu nauk świeckich i szerzeniu wiedzy. Rolę tę przejęły szkoły katedralne i w X w. w diecezjach kierowanych przez biskupów powstawały ośrodki kształcenia księży, często przekształcając się w poważniejsze ogniska studiów. Poza szkołą katedralną w Reims były szkoły w Rzymie, Leodium, Paderborn, Magdeburgu. Szkołą kierował początkowo biskup, niekiedy nauczając osobiście, z czasem przejmowali ja powoływani przez biskupa kanonicy, nazywani scholastykami. Najwięcej szkól katedralnych powstaje w wiekach XI i XII. Niektóre kształcą też młodzież z zagranicy. Rywalizacja między szkołami katedralnymi spowodowała, że w XII w. na czoło wysunęły się dwie większe instytucje naukowodydaktyczne, a mianowicie opactwo w Chartres, tworzące zespół szkół, których głównym zadaniem było rozwijanie studiów 1 filozoficznych (gramatyka, retoryka, matematyka, astronomia), oraz kompleks szkól w Paryżu, w których kwitła teologia, z tych ostatnich w niedługim czasie wykształca się uniwersytet. Utrwalenie się za panowania Ludwika VI i VII oraz pod rządami Filipa II priorytetu Francji w rozwijaniu życia umysłowego Europy spowodowało napływ studentów i uczonych z całego świata. Paryż stał się ośrodkiem wielostronnego rozwoju nauki. Nie oznacza to jednak, że zamarło życie naukowe w innych krajach. Działały nadal i rozwijały się w tym okresie, nazwanym w historii oświaty okresem przeduniwersyteckim, środowiska kultury umysłowej w Italii, Anglii, Niemczech i Hiszpanii. We Włoszech w Rawennie i Bolonii działały od czasów rzymskich prywatne szkoły prawa. W Hiszpanii uniwersytet arabski w Toledo skupiał również chrześcijan studiujących nauki przyrodnicze, matematykę i astronomię, zaś znanym ośrodkiem życia intelektualnego w Niemczech była Fulda. We Włoskim mieście Salerno rozkwitły nauki medyczne. Jedną z najważniejszych podstaw rozwoju wiedzy wczesnego średniowiecza były ksiązki gromadzone w bibliotekach klasztornych i kościołach katedralnych, a czasem przy uniwersytetach. Ksiązki ręcznie pisano i kopiowano, zajmowali się tym głównie zakonnicy. W klasztorach często tłumaczono dzieła starożytne z arabskiego i greckiego na łacinę, przy czym na wiek XII przypada okres wzmożonego przyswajania na nowo kultury antycznej. Pierwsze uniwersytety europejskie. Zaczątki szkół wyższych można wywieść ze szkół powstałych na obszarze cesarstwa rzymskiego na przełomie wieków III i IV oraz tworzonych od IX do XII w. uczelni arabskich. Z tych pierwszych przetrwały prywatne szkoły prawnicze we Włoszech i w Konstantynopolu, gdzie obok nauk prawnych rozwijały się przez kilka wieków filologia i filozofia. Z arabskich wyższych uczelni wyróżniały się poziomem naukowym szkoły w Bagdadzie, Damaszku, Kairze, Aleksandrii, Kordowie i Toledo. Jednakże nie te uczelnie stały się wzorem dla uniwersytetów europejskich. Ich kolebką były zakonne i kościelne szkoły jedno- lub wielokierunkowe. Wykładali w nich uczeni zwani mistrzami, przy których gromadziła się młodzież rządna wiedzy. Powstały więc uniwersytety w drodze powolnej ewolucji, aby rozwinąć się jako produkt kultury miejskiej okresu feudalnego. Mistrzowie wykładali nowe nauki poza ustalonym programem, przyciągając słuchaczy swoimi wykładami. Oni tez różniąc się zainteresowaniami i sposobem życia od mieszkańców miast, zaczęli tworzyć korporacje mistrzów i uczniów na wzór cechów rzemieślniczych. W Bolonii i w Paryżu mniej więcej w tym samym czasie, powstały dwa najstarsze uniwersytety europejskie. Różniły je kierunki naukowe w nich rozwijane, a także zasady organizacyjne. W Paryżu już w XI w. gromadził uczonych różnych nauk, wykładających przy trzech dużych szkołach: katedralnej oraz zakonnych przy opactwie św. Wiktora i przy opactwie kanoników regularnych św. Genowefy. Głośny mistrzem paryskim w początkach XII w. był Piotr Abelard, wybitny logik. Podczas walk z władzami miast i przedstawicielami Kościoła o prawo do swobodnego nauczania i wysłuchiwania wykładów, luźne grupy mistrzów i ich słuchaczy połączyły się w jedną całość, nazwaną studium generale (XIIw). Ta pierwotna nazwa uniwersytetu oznaczała szkołę publiczną, dostępna dla mistrzów i studentów z całego świata. W ten sposób odróżniała się od szkół kościelnych. Nazwę uniwersytet od słowa łacińskiego universitas (powszechność, ogół) wprowadzono dopiero w XIV w. ważnym dla ukształtowania pełnego uniwersytetu stał się przywilej króla Filipa Augusta z 1200 r. w myśl którego społeczność uniwersytecka – mistrzowie i studenci – podlegała sądom duchownym a nie świeckim. Była to uczelnia skupiająca mistrzów z zakresu wszystkich ówczesnych dyscyplin. W ich obrębie stopniowo powstają cztery fakultety, późniejsze wydziały, skupiające wykładowców zainteresowanych rozwijaniem nauki w określonym zakresie. Podział polegał na ujęciu całej nauki w fakultety, które z czasem określano jako wydziały naukowe. Każdy z czterech fakultetów: teologiczny, medyczny, prawniczy (prawo kościelne) i sztuk wyzwolonych (później nazwany filozoficznym) miał swoich zwierzchników zwanych dziekanami. Głową całego uniwersytetu był rektor wybierany z grona magistrów sztuk wyzwolonych. Dla celów administracyjnych i sądowniczych uniwersytet dzielił się na cztery nacje skupiające profesorów i studentów: francuską, pikardyjską, normandzką i angielską. Na czele każdej nacji stali prokuratorowie. Do profesorów należało prawo nadawania stopni naukowych, ustalanie statutów, samodzielne zarządzanie majątkiem oraz sprawowanie władzy sądowniczej.. profesorowie i studenci mieszkali we wspólnym domach, nazwanych kolegiami (nazwa pochodzi od łac. Słowa Collegium, oznaczającego zgromadzenie osób wspólnie nad czymś pracujących); był to rodzaj internatu, w którym uczono się, jedzono wspólnie posiłki. Jednym z fundatorów największego kolegium, przeznaczonego dla wydziału teologii, był Robert de Sorbon; od jego nazwiska cały uniwersytet przybrał nazwę Sorbony. Uposażenie profesorów opierało się na beneficjach kościelnych, majątek uniwersytetu pochodził z darowizn. Uniwersytet w Bolonii powstały nieco wcześniej niż studium generale w Paryżu sięgał swymi korzeniami do działających w tym mieście szkół, kształcących prawników-praktyków na podstawie zachowanej tradycji prawa rzymskiego. W Bolonii wokół legistów (profesorów prawa rzymskiego) i dykretystów (mistrzów prawa kanonicznego) skupiła się młodzież ze wszystkich krajów. Dla obrony przed władzami miasta i jego mieszkańcami zaczęła tworzyć stowarzyszenia (korporacje). Na prośbę bolońskich mistrzów i scholarów prawa kanonicznego i rzymskiego cesarz Fryderyk Rudobrody wydał w 1158 konstytucję pod nazwą Habita, w której zapewnił prawo swobodnego przybycia do miasta i bezpiecznego w nim pobytu wszystkim osobom oddającym się nauce. Ten cesarz wyłączył studentów spod sądownictwa władz miejskich. Słuchaczy świeckich sądzić mieli odtąd ich profesorowie, zaś duchowni studenci podlegali sądownictwu biskupa. Wydane przepisy i przywileje doprowadziły do powstania w Bolonii 2 uniwersytetów prawniczych. W jednym studiowali studenci pochodzący z Italii (uniwersytet cismontański), w drugim – z krajów spoza Alp (uniwersytet ultramontański). Każdy z nich miał swoich profesorów i studentów. Rektora wybierały nacje i mógł nim zostać tylko student mający co najmniej 25 lat i kilka lat studiów. W przeciwieństwie do Sorbony uniwersytet w Bolonii stał się korporacją studentów, a nie magistrów. Profesorowie uzależnieni od władz miasta przez otrzymywanie stałego uposażenia rozluźnili swój dotychczasowy związek ze studentami. Zajmowali się nauczaniem, przeprowadzali egzaminy, nadawali stopnie oraz prawo do podjęcia nauczania. Związki studentów (nacje) były w Bolonii dużo liczniejsze aniżeli w uniwersytecie paryskim. Oprócz Paryża i Bolonii dwa jeszcze uniwersytety powstały samorzutnie. Były nimi angielskie uniwersytety w miastach Oxford i Cambridge. Oxford posiadła wiele klasztorów i kościołów, przy których już w XI w. nauczali wybitni prawnicy, lekarze i teologowie. Liczba studentów wzrosła w drugiej połowie XII w., kiedy to na skutek konfliktu między scholarami i paryskimi władzami miejskimi wielu studentów opuściło uniwersytet w Paryżu i przybyło do Oxfordu. W tym czasie w mieście przebywały już duże gromady uczniów i liczne grono mistrzów; tak jak w Paryżu zaczęli przeciwstawiać się władzom miasta i tworzyć stowarzyszenia dla obrony swych interesów. Po ostrym konflikcie z mieszczanami część studentów opuściła Oxford i osiedliła się w Cambridge, które dzięki tej migracji stało się drugim ośrodkiem uniwersyteckim w Anglii. Uniwersytet w Oxfordzie zaopiekował się legat papieski, zapewniając 2 wszystkim scholarom – profesorom i studentom – przywileje członków stanu duchownego i wyłączając spod sądownictwa świeckiego. Dzięki przywilejom i wybitnym wykładowcom Oxford stał się sławny z rozwijania prawa rzymskiego i kanonicznego, a w XIII w. rozkwitła tam filozofia i teologia. Inne powstałe w europie uniwersytety opierały się na wzorach paryskich. Do nich należą powstałe w XIII w. francuskie uniwersytety w Tuluzie (1229) i Montpellier (1230) oraz hiszpański uniwersytet w Salamance. Ze wzorów Bolonii korzystano w innych miastach włoskich: Padwie (1222) i Sienie (1246). Także niektóre uniwersytety tworzone przez monarchów wzięły wzory z bolońskiej uczelni: uniwersytet w Pradze i Krakowie. POCZĄTKI SZKOLNICTWA I OŚWIATY W POLSCE. Organizacja oświaty. Dopiero na przełomie XI i XII w. zaczęto kształcić księży Polaków. Za Bolesława Krzywoustego są już w Polsce uczeni księża pochodzenia polskiego. W początkach XII w. istniała w Krakowie szkoła katedralna zaopatrzona w dzieła z zakresu siedmiu sztuk wyzwolonych. Szerszą działalność oświatowa rozwinięto wraz z zakładaniem szkół katedralnych w siedzibach biskupich, a następnie szkół kolegiackich przy bogatszych kościołach. Najwcześniej powstały one w Poznaniu, Płocku, Wrocławiu, Włocławku, Krakowie, Sandomierzu, Wiślicy, Łęczycy, Głogowie, Legnicy, Brzegu. W XIII w. było ich ponad dwadzieścia. zakres podawanej wiedzy i poziomu tych szkół, kształcących głównie kandydatów do stanu duchownego, był różny. W jednych obowiązywała nauka czytania, pisania, śpiewu, w innych wysłuchanie i opanowanie nauk ujętych w trivium i quadrivium oraz teologii i prawa kanonicznego. Zakres wykładanej wiedzy zależy od liczby nauczycieli prowadzących zajęcia, od poziomu ich wiedzy, a także od zdolności scholastyka odpowiedzialnego za dobieranie nauczycieli i za tok nauczania w szkołach znajdujących się w jednej diecezji kościelnej. Na XIII wiek przypada także rozwój szkół parafialnych, zakładanych w miarę powstawania administracji kościołów parafialnych. Uniwersytet w Krakowie (1364) – fundacja Kazimierza Wielkiego. Utworzenie w Polsce studium generalne było ściśle związane z podjętym przez króla Kazimierza Wielkiego dziełem przebudowy i unowocześnienia zjednoczonego państwa polskiego. Król chciał we własnym kraju utworzyć uniwersytet, w którym uczyć się mieli potrzebni państwu urzędnicy, zdolni pomagać królowi w jego planach budowy nowoczesnego państwa. Kilkanaście najważniejszych przywilejów uczelni: zwolnienie studentów od ceł i opłat w czasie podróży i przy wejściu do miasta, ochronę mienia w czasie podróży, zapewnienie pomieszczeń do nauczania i zamieszkania, zwierzchnictwo uniwersytetu w sprawach sądowych, wysokość i źródło uposażeń rektora i profesorów, sprawy kredytów dla studentów i ustalenie toku pracy uczelni, zatwierdzenie egzaminów oraz powiązanie nauki z życiem przez uczestnictwo studentów w rozprawach sądowych. Krakowska uczelnia wzorowała się na Padwie i Bolonii. Tak jak i tam studenci wybierali ze swego grona rektora, który jest zwierzchnikiem scholarów, oni też mają wyłączne prawo wyboru swoich profesorów. Rektor ma prawo sądzenia studentów w sprawach cywilnych i jego wyrok jest bez Apelacyjny. Wszyscy scholarzy składają mu przysięgę i winni mu są posłuszeństwo. Na uniwersytecie było 8 katedr prawnych, a tylko 2 katedry medycyny i jedna sztuk wyzwolonych, zakaz otwarcia wydziału teologii. Dzieje Uniwersytetu Krakowskiego od XV do XVIII wieku: 1. Kultura umysłowa a ruchy społeczne. Zmiany gospodarcze i społeczne w państwach europejskich wpływały na rozwój kultury umysłowej. W środowiskach mieszczańskich i szlacheckich kształcenie młodzieży stało się konieczne. Podstawą takiego wykształcenia była głównie nauka praktyczna, polegająca na przyswajaniu pewnej wiedzy ogolnej. Młodzież szlachecka poznawała sztukę wojskową, zagadnienia polityki, nowe metody zarządzania, zaś adepci sztuk rzemieślniczych i zawodu kupieckiego u obcych mistrzów zaznajamiali się ze sposobami i metodami działania. Obok wiedzy praktycznej przyczyniającej się do ujednolicania postaw, poglądów i obyczajów, młodzież zdobywała w szkołach parafialnych, przykościelnych, a także w miejskich i prywatnych, podstawowy zasób wiedzy teoretycznej. Umiejętność czytania i pisania w języku łacińskim, poznanie działań matematycznych, znajomość katechizmu otrzymały w Polsce dość szerokie masy społeczeństwa. Pod koniec XV w. liczba szkól na wsi i w miastach doszła do 3500. dzięki nim życie umysłowe rozwinęło się na tyle, że można było przyswajać, chociaż powierzchownie prądy kulturalne, powstałe w państwach europejskich. Z nich dwa prądy o dużym znaczeniu, które przyniosły twórczy ferment w rozwoju życia umysłowego w Polsce, zasługują na uwagę. Są to ruch husycki i humanizm. Pierwszy z nich, husytyzm, reformatorski ruch religijny wywodzący się z Czech, nazwę otrzymał od nazwiska Jana Husa, pisarza czeskiego i rektora uniwersytetu w Pradze w 1403. głoszony przez Husa program i jego postulaty odebrania duchowieństwu władzy świeckiej, majątków i przywilejów oraz hasła powrotu do cnót moralnych pierwotnego chrześcijaństwa przerodziły się wkrótce w potężny ruch religijno-ludowy o podłożu narodowym. Poglądy Husa szybko przyjęły się w Polsce. Po śmierci Kazimierza Wielkiego Polacy wyjeżdżali na studia do Pragi, tworząc tam oddzielną nację dzięki temu prądy husyckie dotarły do Polski. Z czasem krakowscy mistrzowie pod wpływem czeskich przeciwników Husa potępili wyraźnie jego nauki. Spalenie Husa po uznaniu go za heretyka nie zakończyło ruchu reformacyjnego w Polsce. Ruch ten odegrał jednak znaczną rolę w Polsce w narodzinach własnego poglądu na ogólniejsze sprawy życia społecznego. Włączył też ludzi nauki ze środowiska krakowskiego studium generalne do walki o poprawę położenia najniższych warstw społecznych. Drugi prąd – renesansowy – określonym mianem humanizmu, powstał we włoskich miastach na przełomie XIII i XIV w. w późniejszych stuleciach objął wszystkie kraje europejskie i drogą kontaktów Polaków z zagranicą dotarł do Polski, stając się jednym z czynników ruchu umysłowego w kraju. Humanizm przyczynił się do rozkwitu polskiej literatury, rozwoju ruchu wydawniczego oraz wzbudzenia zainteresowań nauką i oświatą wśród szerszych warstw społeczeństwa. Humanizm na tle odrodzenia odznacza z jednej strony znajomość bogatej spuścizny wiedzy antycznej i świadomą kontynuację tradycji greckiej i rzymskiej twórczości umysłowej, a z drugiej kierował zainteresowania na cele i sprawy ludzkiego życia. Humaniści byli myślicielami wyróżniającymi się głęboką wiedzą, szczególnie erudycyjną, opartą na znajomości dzieł starożytnych, a mając szerokie zainteresowania intelektualne byli nosicielami i twórcami swoistego fermentu intelektualnego, bowiem, krytykując średniowieczne stosunki i ustrój społeczny, podważali tradycyjną wiedzę, ustalone zwyczaje; nie związani trwale z jednym środowiskiem wędrowali z kraju do kraju głosząc swoje poglądy. W Polsce powstaje narodowa kultura artystyczna. Ważnym wreszcie elementem ruchu umysłowego w Polsce tego okresu był rozwój języka polskiego. Obok kultywowania przez humanistów klasycznej łaciny, polscy pisarze odrodzenia zaczynają wprowadzać język polski do utworów literackich. Szczególną rolę spełniają tutaj Mikołaj Rej i Jan Kochanowski, z całą świadomością dążąc do rozwijania kultury 3 języka narodowego, co przy wynalazku druku i możliwości szerokiego oddziaływania na kręgi społeczeństwa polskiego przyniosło ogromny wzrost zainteresowań intelektualnych. 2. Odnowienie uniwersytetu w Krakowie. Po małżeństwie królowej Jadwigi z wielkim księciem litewskim powstały warunki dla odnawiania uniwersytetu w Krakowie. Celem odnowienia stała się wielka misja nawrócenia na chrześcijaństwo Litwy, a narzędziem miało być – wykształcone duchowieństwo. Jadwiga sprowadziła 3 wybitnych profesorów wykładających w Pradze: Mateusza z Krakowa, Hieronima z Pragi, Jana Szczeknę, którzy wraz z gronem wychowanków Janem Isnerem, Mikołajem Wigandi, Stanisławem ze Skarbimierza opracowują program odnowy uniwersytetu według tradycji z 1364. w programie tym celem uniwersytetu miało być ogólne podniesienie oświaty oraz współdziałanie z interesami państwa. Przeważyły jednak wpływy grona możnowładztwa duchownego i świeckiego, które zdecydowało, że głównym celem działania odnowionej uczelni ma być akcja chrystianizacji ziem litewskoruskich. W pierwszych latach największą liczbę katedr miał wydział sztuk wyzwolonych, jego zadaniem miało być przygotowanie kadr polskiej inteligencji i nauczycieli szkół. Wybór rektora należał do grona profesorów. Pierwszym rektorem został Stanisław ze Skarbimierza. Okres trudnych początków trwał przez pierwsze kilka lat i o przezwyciężeniu kryzysu zdecydowało grono profesorów przybyłych z Pragi. Życie naukowe uniwersytetu skupiało się w czterech wydziałach. Na ich czele stali dziekani wybierani co roku lub co pół roku przez ogół magistrów macierzystego wydziału. Głową uczelni był rektor wybierany spośród profesorów czynnych całego uniwersytetu. Do niego należały sprawy administracyjne i sądowe; swoje obowiązki wykonywał przy pomocy konsyliarzy, powoływanych dla każdego rektoratu. Studenci po złożeniu rektorowi przysięgi wypełniania obowiązków ustalonych w statutach uniwersyteckich, wpisywał się do metryki uczelni i oddawał pod bezpośrednią opiekę jednemu z magistrów wydziału sztuk wyzwolonych, który miał czuwać nad tokiem jego studiów. Nauka w tych czasach trwała cały rok, przerywały ja niedziele i święta, które w całym roku stanowiły 120 dni. W zakres studiów wchodziło słuchanie wykładów, czytanie i objaśnianie pism różnych autorów, obejmujących dogmatykę, gramatykę, poezje średniowieczną, a od końca XV poezje klasyczną. Dalszy etap zdobywania wiedzy stanowiła samodzielna lektura, następnie dysputy. Po dwuletnim studium zdawano egzamin na tytuł bakałarza który był pierwszym stopniem uniwersyteckim. Następnym był stopień magistra sztuk wyzwolonych. 3. Okres świetności uniwersytetu. Powodem do sławy nauki polskiej w skali międzynarodowej był rozkwit krakowskiej szkoły matematyczno-astronomicznej. Kraków był wówczas jedynym uniwersytetem posiadającym osobne katedry dla astronomii i astrologii. Na okres rozkwitu nauk astronomicznych w Krakowie przypada wyłonienie się największego astronoma polskiego, Mikołaja Kopernika. Uzyskane tam podstawy wiedzy astronomicznej wpływają na jego naukowe zainteresowania. Jego dzieło O obrotach ciał niebieskich odegrało zasadniczą rolę w podniesieniu poziomu astronomii matematycznej. Najważniejszym założeniem poznawczym Kopernika było przeświadczenie, że stosowanie metod nauk matematycznych prowadzi do poznania rzeczywistości. To przeświadczenie stało się podstawą całego przyrodoznawstwa i przyniosło doniosłe w dziejach ogólnoludzkiej myśli badawczej odkrycie dobowego i precesyjnego ruchu Ziemi. Połączyło ono naukę starożytną, średniowieczną i epoki odrodzenia z nauką nowożytną, przywróciło jedność między astronomią i kosmologia. Na przełomie XV i XVI wieku swój rozkwit przeżywa geografia. Udział uniwersytetu w rozwoju nauk medycznych rozpoczyna się dopiero w XVI w. brak studiów anatomicznych ogromnie osłabia pozycje wydziału. Stanisław ze Skarbimierza w przeddzień zwycięstwa grunwaldzkiego w specjalnym traktacie sformułował w sposób naukowy, oparty na przepisach prawa kanonicznego, istotę wojny sprawiedliwej, jej dopuszczalność, sposób prowadzenia i skutki. Koncylia yzm, głoszący wyższość soboru nad papieżem, stał się Az do lat siedemdziesiątych XV stulecia niemal oficjalną doktryna uniwersytetu. Rozwój studiów humanistycznych przez cały wiek XVI i pierwszą połowę XVII koncentrował się głownie wokół stworzenia odmiennej, humanistycznej rekonstrukcji polskiej przeszłości dziejowej, rekonstrukcji – odpowiadającej warstwie rządzącej i nowym kryterium nauk historycznych. Z uniwersytetu wyszli uczeni rozwijający twórczo naukę poza jego murami Jan długosz, Mikołaj Kopernik, Bernard Wapowski, Andrzej Frycz Modrzewski. 4. Zmierzch świetności uniwersytetu w XVII w. W połowie XVII w. rozkwit Akademii Krakowskiej uległ poważnemu zahamowaniu. Niechęć dla nowych prądów i utrzymanie tradycyjnego porządku nauczania wyrażały się m.in. tym że nadal wykładano astronomie Ptolemeusza, a nie Kopernika. Nadal zwracano większą uwagę na prawo kanoniczne, a nie na prawo polski i prawo rzymskie. Te objawy konserwatyzmu uniwersyteckiego spowodowały odejście wybitnych profesorów. Inna przyczyna osłabienia uczelni krakowskiej było powstanie licznych uniwersytetów za granicą zwłaszcza w Niemczech, i odejście cudzoziemskiej młodzieży. Akademia krakowska w XVII w przechodziła ciężki kryzys. Jako centrum studiów uniwersyteckich stała się głównie szkołą mieszczan i części niezamożnej szlachty. Podejmowanie próby modernizacji studiów i wprowadzanie katedr nowoczesnych przedmiotów nie wpłynęły jednak w sposób dostateczny na rozwój uczelni. Akademia została usunięta od szerszych spraw natury państwowej i społecznej, a jej działalność sprowadzono do zajęć dydaktycznych. Dopiero reforma przeprowadzona przez KEN u schyłku XVIII w. przekształciła studium generalne w Krakowie w nowoczesny uniwersytet. Inne akademie i nieakademickie szkoły polskie. 1. Kolegium Lubrańskiego w Poznaniu. (1519) Akademie Lubrańską ufundował Jan Lubrański w 1519. wykładano przede wszystkim przedmioty wchodzące w skład 7 sztuk wyzwolonych. Utworzono 3 katedry ściśle humanistyczne: gramatyka, poezja i retoryka, jedną dla matematyki z astronomią i jedna dla teologii. Kolegium swym charakterem było zbliżone do tzw. gimnazjów akademickich, które zasadniczo miały program szkół średnich, z dodatkiem w formie nadbudowy, akademickich kursów filologii, prawa i teologii. Uczyli w Kolegium profesorowie polscy i zagraniczni z Francji i Niemiec. Kolegium mimo podejmowanych starań, nie przekształcono w uniwersytet i przez cały czas istnienia miało ono charakter szkoły średniej. 2. Uniwersytet w Wilnie. (1579) Założony przez Jezuitów, którym chodziło o walkę z reformacją. Największy rozkwit przypada na pierwsza połowę XVII w. początkowo posiadał tylko dwa fakultety teologiczny oraz sztuk wyzwolonych i filozofii. Król Władysław IV zezwolił na utworzenie wydziałów: lekarskiego i prawa, a także udzielił przywilejów nadawania stopni doktorskich. Wydziału medycznego nie uruchomiono. W XVIII w. w akademii powstało nowoczesne obserwatorium astronomiczne. 4 3. Akademia w Zamościu. (1595) Założona przez hetmana Jana Zamoyskiego i zgodnie z założeniem założyciela stanowiła połączenie modnego wówczas zakładu humanistycznego i akademii rycerskiej. Realizatorem planów Zamoyskiego był Szymon Szymonowic. Akademia Zamoyska od początku miała opracowany bardzo szczegółowy program zajęć. Program dowodzi, że nie chodziło tu o pełny uniwersytet lecz o szkołę o poziomie wyższym od szkoły średniej, rozwijającą pracę twórczą w modnych naukach humanistycznych: historia, filologia klasyczna. Przez dłuższy czas była uczelnią jednowydziałową z dodatkowymi katedrami prawa, medycyny i teologii. Z czasem jednak zaczęła się przekształcać w uczelnie wielowydziałową. Akademia Zamoyska była szkoła odrodzenia miała służyć nauce i ojczyźnie kształcąc młodzież szlachecką w nowoczesnej, tzn., humanistycznej kulturze, i jednocześnie przygotowując ją do przyszłej pracy publicznej w państwie. Istniała do 1784 kształcąc młodzież południowo wschodnich ziem Polski. 4. Uniwersytet we Lwowie. Dzięki staraniom jezuitów Król Jan Kazimierz wystawił w 1661 akt fundacyjny podnoszący ich kolegium, założone w 1606 do rangi pełnoprawnej Akademii z tytułem Uniwersytetu. W akademii wykładano teologie scholastyczną i moralną, filozofię, retorykę, poetykę, gramatykę oraz prawo kanoniczne i rzymskie, nauki matematyczno-fizyczne. Profesorem akademii był m.in. Grzegorz Piramowicz. Z Akademii wywodzą się: Franciszek Karpiński, Ignacy Krasicki. Kasata zakonu spowodowała przekształcenie Akademii w liceum – szkołę średnią, zwana Akademia Stanową. 5. Szkolnictwo różnowiercze. Szkolnictwo katolickie było utrzymywane z funduszy kościelnych i miejskich oraz z uposażeń króla. Szkoły różnowiercze, nie mając ustalonych środków materialnych, powstawały tylko tam, gdzie znaleźli się fundatorzy zapewniający utrzymywanie nowo zakładanej szkoły. Pierwszą szkołę różnowierczą założono w Pińczowie 1551. była to pierwsza szkoła o profilu humanistycznym. Rozwijano w niej filologie klasyczną, łacińską, grecką, wprowadzając jednocześnie język polski jako pomocniczy w wykładach i jako język religii. Organizacje szkoły ujęto w ścisłe ramy zajęć lekcyjnych z ustalonym programem nauki. Do XVII istniały uczelnie w Szocku, Bełżycach, Wilnie i Kiejdanach. W Wielkopolsce kalwini prowadzili wspólne szkoły z braćmi czeskimi. (Gimnazjum w Lesznie). Gimnazjum w Toruniu i Gdańsku, obok młodzieży mieszczańskiej wychowywały wielu synów szlachty protestanckiej. Szkoły te wprowadzały już także systematyczne lekcje j. polskiego. Najwyższy poziom wychowawczy i naukowy osiągnęły szkoły ariańskie. Arianie znaleźli opiekę u wybitnych uczonych i znaleźli tez poparcie u szlachty, dzięki czemu do ich szkół, na przykład do założonej w 1602 szkoły w Rakowie, przyjeżdżała również młodzież innych wyznań, znajdując sławnych mistrzów i wysoki poziom nauk filozoficznych, matematycznych i teologicznych. szkoła stała się też ośrodkiem ruchu drukarskiego. Nietolerancyjna uchwała sejmowa z 1638 zamknęła działalność wielu szkół różnowierczych i tylko niektóre z nich istniały jeszcze w XVIII i XIX w. rozkwitowi szkół różnowierczych w Polsce towarzyszył upadek katolickich szkół niższych (parafialnych, kolegiackich, katedralnych). Sytuacje zmieniło sprowadzenie do Polski zakonu jezuitów 1564, założonego przez Ignacego Layolę w 1534. celem nowego zakonu miała być obrona katolicyzmu przed ruchem reformacyjnym. Dla osiągnięcia swojego celu jezuici zajęli się wychowaniem młodzieży, zakładając od połowy XVI w. różnego rodzaju i stopnia szkoły w całej Europie. Wkrótce tez uzyskali monopol na nauczanie w szkolnictwie średnim. Zapewniali swym uczniom wzorowe wykształcenie humanistyczne skupiając się na łacinie i literaturze łacińskiej, bezpłatne nauczanie i jednolity program we wszystkich szkołach. W 1586 powstała w Krakowie własna szkoła średnia Akademii Krakowskiej, jej głównym zwierzchnikiem była Akademia.. nowo powołana szkoła otrzymała nazwę szkól Nowodworskich. Do czasów włączenia szkół Nowodworskich do sieci szkół średnich KEN był to zakład naukowy Akademii Krakowskiej. Działalność Komisji Edukacji Narodowej. Była to instytucja państwowa podlegająca bezpośrednio Sejmowi, która objęła swym zasięgiem całe szkolnictwo polskie. Była pierwszą w Europie państwową władzą oświatową o charakterze odrębnego ministerstwa. Została powołana przez Sejm 15 X 1773 pod „protekcją” króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ster działań Komisji, której oddano wszystkie generalne akademie, szkoły publiczne, gimnazja, kolonie akademickie objęło ośmiu członków: czterech przedstawicieli senatu i czterech posłów. Z ramienia senatu weszli: biskup Płocki Michał Poniatowski, wojewoda gnieźnieński August Sułkowski, biskup wileński Ignacy Massalski i podkanclerz litewski Joachim Chreptowicz. Szlachtę reprezentowali: były kanclerz wielki koronny Andrzej Zamojski i starosta Antoni Poniński ze strony Korony, a z Litwy starosta generalny ziem polskich Książe Adam Czartoryski i marszałek litewski Ignacy Potocki. Komisje wybrano na 7 lat a przewodniczącym został Massalski. Podstawą całej reformy szkolnej stały się przepisy komisji, w których ustalono program dla poszczególnych szkół oraz nowe metody pedagogiczne i dydaktyczne. Przepisy te ujęto w formie Ustaw. KEN działałał energicznie i wszechstronnie w duchu postępowym i obywatelskim. Komisja wprowadziła rewolucyjne zmiany w organizacji i programie nauczania ówczesnej szkoły, nie tylko w skali polskiej ale też Europejskiej. Ujęła w jeden system całość organizacji szkolnej, a także raz na zawsze odebrała monopol duchowieństwu. Oddając kierownictwo w ręce osób świeckich, a program szkoły układając pod utylitarnym kątem widzenia, odrzucono skostniały już humanizm i retorykę łacińską, a wprowadzono nową naukę i jej nowoczesne metody. W miejsce łaciny wszedł język polski, jako wykładowy dla wszystkich przedmiotów. Dla opracowania podręczników utworzono w lutym 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Przewodniczył mu Ignacy Potocki, a na sekretarza powołano Grzegorza Piramowicza. Reforma Akademii Krakowskiej. Oprócz wprowadzenia filozofii eklektycznej, gruntownej odnowie uległ program nauk matematycznych; powstały wówczas cztery nowe katedry. Projekt Kołłątaja zrywał zdecydowanie z panującym w akademii Krakowskiej kierunkiem scholastyczno-łacińskim i kierował go ku praktycznym naukom, powiązanym z potrzebami kraju. Odpowiadał tez przekonaniom członków KEN i został przez nich uznany jako oficjalny plan reformy Akademii. Projekt znosił tradycyjne cztery wydziały w ich miejsce wprowadzając pięć akademii: pięknych nauk, filozofii, lekarską, prawa i teologii. Reformę przeprowadził Hugo Kołłątaj w 1780 zarówno w zakresie materialnych jak i prawnych podstaw, a także na polu organizacji nauczania oraz kierunków uprawianych nauk. Kołłątaj usunął część profesorów i zniósł dawne przestarzałe scholastyczne metody nauczania, zwiększył dochody uczelni, podniósł uposażenie kadry. Ustalił organizacyjną łączność nauczania i badań naukowych, język ojczysty miał się stać wykładowym językiem uczelni. Otwarto wówczas obserwatorium astronomiczne, kliniki, pierwsze laboratoria, powstał ogród botaniczny. Akademia Wileńska 5 W pierwszej połowie XVIII w. nastąpił pełny regres. Na taką sytuację wpłynęły obok przestarzałego już jezuickiego programu nauczania, takie wypadki jak wojna domowa po śmierci Augusta II, a także wielkie pożary w latach 1737 i 1746., które na długo przerwały naukę. Uniwersytety polskie w czasach niewoli politycznej: 1. Uniwersytet Wileński. W kwietniu 1803 nadany przez cara „Akt potwierdzenia” dał uczelni nazwę Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego. Wbrew swej nazwie pozostał polskim ośrodkiem studiów wyższych, a obdarzenie go szeroką autonomią i bogate uposażenie pozwoliły na rozwijanie badań naukowych. Nowoczesna organizacja, doskonała kadra naukowa, nawiązanie łączności z ruchem naukowym całej Europy przyniosły Uniwersytetowi najświetniejsze lata rozwoju. W początkach XIX w. grono profesorskie miało charakter wielonarodowościowy. Dlatego też nie można było wykładać w języku polskim. Przez długie lata wykładano w języku łacińskim, często po francusku i niemiecku, a zdarzało się także w języku włoskim i angielskim. Dopiero młode kadry profesorów systematycznie wprowadzały język polski. W latach 1817-1823 z inicjatywy studentów wileńskich powstaje Towarzystwo Filomatów (Tadeusz Zen Adam Mickiewicz), mając początkowo charakter samokształceniowy. Z tego towarzystwa wyłaniają się inne tajne i jawne zrzeszenia młodzieżowe: Związek Przyjaciół mający objąć wszystkie warstwy narodu, Promieniści, i patriotyczny związek Filareci. Działalność towarzystw przerwały aresztowania i zesłanie w głąb Rosji 20 filomatów i filaretów. I maja 1832 Mikołaj I polecił zamknąć Uniwersytet Wileński. W zasięgu oddziaływania Uniwersytetu Wileńskiego znajdowało się Gimnazjum Wołyńskie, nazwane Liceum Krzemienieckim. Szkoła ta odegrała poważną rolę w rozwoju oświaty i kultury polskiej, a w pewnym stopniu i nauki. Liceum otworzono w 1805 a zamknięto w 1831. nauka trwała 10 lat doborowy zasób profesorów i doskonałe zaplecze pomocniczych urządzeń pozwoliło na rozwinięcie niektórych nauk pomocniczych. Przy Liceum istniały też szkoły specjalistyczne: szkoła Geometrów Praktycznych i Szkoła Mechaników. 2. Pierwszy uniwersytet w Warszawie. Uroczysta inauguracja uniwersytetu odbyła się 19 maja 1818 otrzymał zaś on nazwę Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Uniwersytet obejmował pięć wydziałów: teologiczny, prawa i administracji, lekarski, filozoficzny, nauk i sztuk pięknych. Katedry zostały obsadzone w ogromnej większości przez Polaków, ludzi młodych pochodzących głównie ze szlachty i mieszczaństwa. Uniwersytet istniał 13 lat. Ważną rolę w organizowaniu szkolnictwa wyższego odegrał Stanisław Staszic. Po upadku państwa działalność jego wyrażała się nie tylko w twórczości naukowej, ale i w konkretnej pracy organizacyjnej i administracyjnej. Był współorganizatorem i czynnym członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, dla którego zbudował wspaniały gmach. Brał udział w tworzeniu pierwszego uniwersytetu w Warszawie. 3. Uniwersytet Jagielloński w latach 1815-1852 Uniwersytet nazwany w 1817 Jagiellońskim uregulował sprawy finansowe, które we wcześniejszych latach paraliżowały jego działalność, jednakże nie stał się nowoczesna uczelnią akademicką. Na przeszkodzie stanął brak fachowego personelu i zablokowanie napływu studentów z Galicji i zaboru rosyjskiego. Utworzono tez Towarzystwo Naukowe Krakowskie (1815). Nowy statut zapewniał dużą autonomię uniwersytetowi i jego rektorowi. Organem zwierzchnim uczelni ustanowiono Wielką Radę Uniwersytetu, do której wchodziły również przedstawiciele władz Wolnego Miasta Krakowa. Autonomia uniwersytecka została niemal całkowicie zniesiona już w 1821 r., a stało się to w skutek integracji miejscowych czynników konserwatywno-klerykalnych, współdziałających z władzami zaborczymi. Mimo trudnych warunków UJ wykształcił jednak wielu uczonych, którzy w późniejszych latach weszli do polskiego życia naukowego. Los wolnego Miasta i Uniwersytetu dokonał się w 1846 r. z chwilą wcielenia Krakowa do monarchii austriackiej. Uniwersytetowi odebrano charakter polski przez wprowadzenie wykładów częściowo w j. niemieckim, częściowo w j. łacińskim. W j. polskim wykładano tylko dwa nieobowiązkowe przedmioty: literaturę polska i kodeks prawa francuskiego. Kiedy w 1848 wybuchła w Wiedniu Wiosna Ludów, UJ momentalnie zrzucił z siebie skorupę niemiecką. Ogólne wypadki polityczne, przełom spowodowany Wiosną Ludów, otworzył przed nim nowy, bardziej pomyślny, choć znowu krótkotrwały okres. Masowy udział młodzieży uniwersyteckiej w ruchach wolnościowych zmusił jednak rząd austriacki doprowadzenia nieco liberalniejszej polityki. Po 1852 przyszły nowe zarządzenia i rozpoczął się nowy okres germanizacji uniwersytetu. 4. Uniwersytet lwowski do połowy XIX w. Restaurowany przez Józefa II uniwersytet lwowski, zwany Józefińskim, opierał się na wzorach austriackich i miał profesorów obcokrajowców. Akademia Lwowska przetrwała do pierwszego rozbioru i kasaty jezuitów w 1773. w tym samym jednak roku w budynkach Akademii zaczęto tworzyć studia specjalistyczne, wzorowane na zreformowanych w Austrii uniwersytetach. Uniwersytet Józefiński przestał istnieć i w latach 1805-1817 jego miejsce zajęło liceum z wydziałami: filozoficznym, prawnym, teologicznym i studium chirurgicznym. 6
