Wpływ sytuacji szkolnej i rodzinnej na stosunek do zadań wypełnianych w rodzinie
advertisement
UNIWERSYTET MARII CURIE - SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE WYDZIAŁ PEDAGOGIKI I PSYCHOLOGII ANETA SAMBORSKA Wpływ sytuacji szkolnej i rodzinnej na stosunek do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej Praca magisterska napisana w Zakładzie Pedagogicznego Kształcenia Nauczycieli pod kierunkiem dr Teresy Sokołowskiej - Dzioba LUBLIN 2004 Darmowe prace mgr z pedagogiki Podziękowania dla pani dr Teresy Sokołowskiej -Dzioba 2 Darmowe prace mgr z pedagogiki Spis treści Wstęp ................................................................................................................. 5 I. Prymarne środowisko rozwoju dziecka 1.1. Ekologiczna koncepcja rozwoju jednostki w rodzinie ............................... 7 1.2. Funkcje wypełniane przez matki i ojców wobec dzieci ............................. 12 1.3. Charakterystyka postaw przejawianych przez rodziców ........................... 18 II. Sekundarny kontekst rozwoju jednostki 2.1. Oddziaływania wychowawcze szkoły ....................................................... 25 2.2. Klasa szkolna jako miejsce nabywania doświadczeń społecznych ........... 31 2.3. Rola oceniania w szkolnym funkcjonowaniu ucznia ................................. 40 III. Charakterystyka badań własnych 3.1. Uzasadnienie wyboru tematu pracy ........................................................ 46 3.2. Problemy i hipotezy badawcze ............................................................... 48 3.3. Charakterystyka metod badawczych ....................................................... 52 3.4. Opis terenu badań i osób badanych......................................................... 64 3 Darmowe prace mgr z pedagogiki IV. Opis i analiza wyników badań własnych 4.1. Zachowania matek i ojców w percepcji młodzieży ................................... 71 4.2. Sytuacja szkolna badanej młodzieży ......................................................... 84 4.3. Stosunek młodzieży do funkcji wypełnianych przez rodzinę prokreacyjną. ...................................................................................................... 93 4.4. Postawy przejawiane przez rodziców a postrzeganie zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej ..................................................................................... 124 Zakończenie ...................................................................................................... 136 Aneks ................................................................................................................ 139 Bibliografia ....................................................................................................... 151 4 Darmowe prace mgr z pedagogiki Wstęp Rodzina jest podstawowym elementem życia społecznego. To ona decyduje o tym, jakie będą przyszłe pokolenia, czy zechcą one angażować się w życie rodzinne. Postawy przejawiane przez rodziców oraz sposób pełnienia przez nich funkcji wpływają na młodzież, na jej stosunek do swojej, przyszłej rodziny. Rodzina stanowi dla dziecka najlepsze naturalne środowisko rozwojowe, między innymi dzięki możliwości otoczenia go indywidualną opieką i zaspokojenia jego potrzeb. Jednym z istotnych zadań rodziców jest zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka. (...) Na ogół dobrze jest, jeśli rodzice zdają sobie sprawę z tego, ile znaczy dla rozwoju dziecka ich obecność, ich kontakt z nim i stosunek do niego (M. Ziemska, 1980, s. 188). Kolejnym ważnym, z wychowawczego punktu widzenia, środowiskiem jest szkoła. Ona również wywiera wpływ na kształtowanie się osobowości, poglądów, stylu życia młodych ludzi. Sytuacja szkolna młodzieży, jej stosunki z rówieśnikami, wzory, wartości przekazywane przez nauczycieli oddziaływują na stosunek młodych osób do swojej, przyszłej rodziny, wartości przez nią prezentowanych. Dlatego też, środowisko szkolne również ma swój udział w kreowaniu stosunku młodzieży do wartości, jaką jest rodzina. Celem mojej pracy było zbadanie wpływu, jaki wywiera sytuacja szkolna i rodzinna młodzieży na jej stosunek do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera charakterystykę prymarnego środowiska rozwoju dziecka (rodziny). Rozdział ten prezentuje ekologiczną koncepcję rozwoju jednostki, postawy rodzicielskie oraz funkcje wypełniane przez rodzinę. Rozdział drugi przedstawia sekundarny kontekst rozwoju jednostki, a więc opisuje oddziaływania wychowawcze szkoły, specyfikę klasy szkolnej oraz procesu oceniania. Rozdział trzeci poświęcony jest zagadnieniom metodologicznym. Składa się na niego: uzasadnienie wyboru tematu pracy, problemy i hipotezy badawcze, opis metod badawczych 5 Darmowe prace mgr z pedagogiki oraz charakterystyka terenu badań i osób badanych. W rozdziale czwartym znajduje się opis i analiza wyników badań dotyczących wpływu sytuacji szkolnej i rodzinnej na stosunek do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Zawarta jest w nim analiza wyników badań odnoszących się do: wpływu sytuacji szkolnej i pozytywnych postaw rodziców na sposób spostrzegania przez młodzież funkcji prokreacyjnej rodziny, zależności między postawą wywiązywania się z zadań szkolnych, zachowaniem matek i ojców a stosunkiem do wypełniania funkcji ekonomicznej i usługowo-opiekuńczej, wpływu sytuacji szkolnej i rodzinnej badanej młodzieży na postrzeganie przez nią funkcji socjalizacyjnej oraz funkcji psychohigienicznej, zależności między funkcjonowaniem szkolnym, nasileniem negatywnych postaw rodziców a stosunkiem młodzieży do wypełniania funkcji w rodzinie prokreacyjnej. Praca zawiera zakończenie, aneks oraz bibliografię. 6 Darmowe prace mgr z pedagogiki I. Prymarne środowisko rozwoju dziecka Rodzina to najważniejsze środowisko wychowawcze. Oddziałuje ona silnie na dziecko poprzez propagowane wzorce, przejawiane postawy. Rozdział ten przedstawia ekologiczną koncepcję rodziny oraz ukazuje postawy przejawiane przez matki i ojców , a także funkcje spełniane przez rodzinę. 1.1. Ekologiczna koncepcja rozwoju jednostki w rodzinie Oczywistym jest twierdzenie, iż środowisko ma wpływ na rozwój człowieka. Rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza to systemy społeczne, w których dokonuje się rozwój dziecka, młodego człowieka. Podejście do rozwoju akcentujące konieczność rozpatrywania go na tle środowiska określane jest podejściem ekologicznym (R. Vasta, M. M. Haith, S.A. Miller, 1995, s. 72). Już Darwin podkreślał, iż dla zrozumienia ewolucyjnej wartości jakiegoś zachowania, należy wziąć pod uwagę niszę ekologiczną, w której się to zachowanie rozwinęło ( R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller, 1995, s. 72). Badacze rozwoju dziecka także uświadomili sobie wartość perspektywy ekologicznej. W latach 50-tych Barker i Wright (1951, 1955) przeprowadzili serie badań, w których zespoły obserwatorów weszły do domów i szkół, rejestrując zarówno zachowania dzieci, jak dane o otoczeniu fizycznym, w którym się te zachowania pojawiały (R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller, 1995, s. 72). Jednym z badaczy, który pod koniec lat siedemdziesiątych rozbudował ekologiczne podejście do człowieka był amerykański psycholog U.Bronfenbrenner. Źródeł jego zainteresowań należy szukać w doświadczeniach z dzieciństwa. Wychowywał się on w otoczeniu instytucji dla umysłowo chorych, w której jego ojciec pracował jako neuropatolog. Instytucja ta była zorganizowana na wzór społeczności farmerskiej, położona wśród zalesionych wzgórz. To tutaj młody Bronfenbrenner po raz 7 Darmowe prace mgr z pedagogiki pierwszy zauważył związki między żywym organizmem a otoczeniem (U. Bronfenbrenner, 1988, s. 21). „Były też i inne doświadczenia. Kiedyś w placówce pojawiły się zupełnie normalne dzieci, co wywołało bolesny niepokój ojca. Stało się to w wyniku pomyłki bądź teżco bardziej prawdopodobne- braku innych możliwości zorganizowania im opieki. Już po kilku tygodniach pobytu w instytucji dzieci te uzyskały wyniki poniżej normy w obowiązkowych badaniach inteligencji. (...)Dzieci można było uratować tylko w jeden sposób, ale dopiero po kilku latach, wykorzystując fakt, że dorosłych pacjentów placówki kierowano do pomocy w domach personelu. Właśnie w ten sposób Hilda i Anna zadomowiły się w rodzinie Bronfenbrennera i stały się ważnymi osobami w jego wychowaniu. Okazało się, że to nowe środowisko, stymulujące inicjatywę i samodzielność, a także niezależność, pacjentek szybko potrafiło je uzdrowić. Po jakimś czasie uzyskały one niezbędne minimum w decydującym o ich losie teście Stanforda-Bineta. Znacznie później, już jako uczony, Bronfenbrenner zgromadził wiele naukowych dowodów potwierdzających tę obserwację z dzieciństwa” (U. Bronfenbrenner, 1988, s. 21-22). Podejście ekologiczne określając rozwój, przyjmuje, iż: - rozwój jednostki dokonuje się w kontekście jej związków ze środowiskiem, co oznacza, że źródła i siły napędowe zmian rozwojowych tkwią właśnie w tym systemie, (tworzonym przez osobę i środowisko), - związki między jednostką a jej środowiskiem mają charakter aktywnej i wzajemnej interakcji (realizowane są poprzez aktywność jednostki i oddziaływania środowiska), - rozwój osoby przejawia się w: a) podejmowaniu nowych ról i zajmowaniu nowych pozycji w nowych kręgach środowiska, b) w poszerzaniu się i różnicowaniu środowiska jednostki i wzbogacaniu się związków, w jakie ona z nim wchodzi, c) w angażowaniu się przez jednostkę w aktywność skierowaną na środowisko (...), - zmiana zachowania się jednostki może być zmianą rozwojową, jeśli spełnia dwa podstawowe warunki: a) wykazuje trwałość (transfer w czasie) i b) przejawia się nie tylko w danym kontekście środowiskowym, w którym powstała, ale także w nowych układach ekologicznych, do jakich przenosi się jednostka (transfer sytuacyjny lub środowiskowy), - zmiany rozwojowe są interakcyjne i mogą dokonywać się w całym cyklu życia indywidualnego, - zmiany rozwojowe polegają na transformacji obejmującej zarówno człowieka (osobę), jak i jego relacje ze środowiskiem, a więc szerszy system „jednostka - środowisko”; stwarza to 8 Darmowe prace mgr z pedagogiki możliwość tworzenia się nowych jakościowo układów, które mogą prowadzić do takich zmian rozwojowych jednostki, jakie nie dadzą się wyjaśnić wyłącznie poprzez oddziaływanie i kontrolę środowiska (M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, 2000, s. 95 - 96). Rozwój dziecka jest zdeterminowany przez środowisko, w którym ono żyje. Dziecko i otoczenie wpływają na siebie wzajemnie w sposób dwukierunkowy ( B. Kaja, 1997, s. 9). Podczas kontaktu ze środowiskiem dokonuje się proces socjalizacji jednostki. Istnieją trzy podstawowe mechanizmy socjalizacji: identyfikacja, naśladownictwo, modelowanie, które zapewniają ciągły i prawidłowy rozwój społeczny dziecka. Naśladownictwo polega na kopiowaniu innej osoby, bywa utożsamiane z imitacją. Identyfikacja to całościowe upodabnianie się do innej jednostki. Natomiast modelowanie jest przyjęciem zachowań modela z jednoczesnym dostosowaniem ich do własnej osobowości (M. Sitarczyk, 2002, s. 15). Dziecko wzrasta w określonym otoczeniu, a także w konkretnym kręgu kulturowym, który wpływa na jego rozwój. „ Każda kultura tworzy typowe dla siebie układy odniesienia, według których ludzie żyjący w jej zasięgu dokonują oceny szeregu zjawisk z zakresu życia społecznego, a między innymi postaw społecznych(w tym rodzicielskich), zachowań i reakcji. (...) Proces wzrastania w kulturę, czyli przyswajania przez dzieci i młodzież wzorów postępowania oraz norm wartościujących typowych dla danej grupy społecznej, może odegrać istotną rolę w genezie postaw społecznych. Tworząc bowiem własną postawę, jednostka opiera się w mniejszym lub większym stopniu na wartościach społecznych, stanowiących podstawowy budulec postawy. Może jednocześnie dokonywać wyboru, przyjmować od społeczeństwa jedne wartości, odrzucając inne, może modyfikować te wartości, włączać do nich własne sądy oparte na doświadczeniu” (M. Sitarczyk, 2002, s. 16). Bronfenbrenner zajął się szczegółowo relacją rozwój dziecka a środowisko, tworząc teorią systemów ekologicznych. Według tej teorii, rozwój jest procesem wzajemnej i progresywnej akomodacji człowieka i środowiska społecznego. Środowisko tworzą zróżnicowane układy bliższe jednostce- mikrosystem i dalsze- mezosystem, egzosystem i makrosystem wraz ze wszystkimi powiązaniami, które między tymi układami występują i mogą wywierać wpływ na rozwój jednostki (U. Bronfenbrenner, 1988, s.23). 9 Darmowe prace mgr z pedagogiki l^ezosYstę^ ^TrosysT^ Kluby \ osiedlowe Rówie nicy Instytucje społeczne Wykres nr 1. Ekologiczny model środowiskowy U. Bronfenbrennera Mikrosystem składa się z wzorców działania, ról społecznych, stosunków międzyludzkich obowiązujących w konkretnym układzie (U. Bronfenbrenner, 1988, s.23). Mikrosystem zmienia się w miarę wzrastania dziecka (R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller, 1995, s.73). Mezosystem natomiast, to związki między mikrosystemami (relacje między rodzicami a nauczycielem, dzieckiem a kolegami) (R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller, 1995, s.73). Egzosystem tworzony jest przez układy, w których jednostka nie uczestniczy aktywnie, aczkolwiek wywierają one wpływ na środowisko niższego rzędu (np. praca rodziców) (U. Bronfenbrenner, 1988, s.23). Kultura i podkultura, w której żyje dziecko, kreują makrosystem. Makrosystem oddziałuje na dziecko, przekazując mu pewne przekonania, postawy czy tradycje. Przykładem mogą być dzieci żyjące w Stanach Zjednoczonych. Znajdują się one pod wpływem przekonań 10 Darmowe prace mgr z pedagogiki o wartości demokracji, równości, a być może także o zaletach kapitalizmu i wolnej przedsiębiorczości. Na dzieci mieszkające w pewnych częściach kraju mogą też wpływać regionalne postawy, np. faworyzujące indywidualizm czy zwolnienie tempa życia. Jeśli dziecko żyje w określonym środowisku etnicznym czy rasowym, wartości i tradycje kulturowe tej grupy są kolejnym źródłem wpływów. Makrosystem jest bardziej stały niż inne systemy. On jednak także może zmieniać się, np. wraz z przechodzeniem społeczeństwa od polityki liberalnej do konserwatywnej, od dobrobytu do kryzysu, od pokoju do wojny (R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller, 1995, s.74). Każdy z przytoczonych układów pozwala jednostce zdobyć wiedzę i doświadczenie konieczne do pełnienia ról społecznych i konstruowania towarzyszących im postaw (M. Sitarczyk, 2002, s.14). Podsumowując, należy zawsze mieć na uwadze, iż oprócz czynników genetycznych oraz osobowościowych na przebieg rozwoju dziecka silnie oddziałuje środowisko. Pomiędzy rozwojem a otoczeniem (środowiskiem) zachodzi sprzężenie zwrotne (te dwa elementy wpływają na siebie wzajemnie). 11 Darmowe prace mgr z pedagogiki 1.2. Funkcje wypełniane przez matki i ojców wobec dzieci Rodzina spełnia szereg określonych funkcji, które wiążą się z jej strukturą, czyli z układem ról i pozycji społecznych, charakterem i stosunkami międzyosobniczymi. Funkcje oddziałują na strukturę rodziny, na więzi łączące jej członków (Z. Tyszka, A. Wachowiak, 1997, s. 46). Termin funkcja oznacza działalność skierowaną na określony cel, kontynuowaną w ramach danej struktury społecznej lub dla podtrzymania danej społeczności w jej stanie normalnym, bądź dla zaspokojenia potrzeb jednostkowych (F. Adamski, 1984, s. 46). Funkcje rodziny natomiast, to cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, które pełni rodzina zaspokajając potrzeby swych członków i całego społeczeństwa (F. Adamski, 1984, s. 46-47). Funkcje wypełniane przez rodzinę bywają także określane jako „wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy, a prowadzących do określonych skutków głównych i pobocznych. Poszczególne funkcje rodziny służą zaspokajaniu określonych potrzeb jej członków oraz potrzeb i wymogów społeczeństwa” (Z. Tyszka, A. Wachowiak, 1997, s.46-47). Znawcy problematyki familiologicznej proponują różne typologie funkcji spełnianych przez rodzinę. F. Adamski przedstawia funkcje spełniane przez rodzinę, traktując rodzinę jako grupę i instytucję społeczną lub biorąc pod uwagę trwałość i zmienność owych funkcji (czyli ich znaczenia dla samej rodziny). Pierwsze podejście pozwala wyodrębnić dwie grupy funkcji rodziny: I. Funkcje instytucjonalne: - funkcja prokreacyjna (biologiczna), podtrzymuje ciągłość społeczeństwa, - funkcja ekonomiczna, oznaczająca dostarczanie dóbr materialnych rodzinie, - funkcja opiekuńcza, polegająca na zabezpieczeniu członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, gdy sami nie mogą zaradzić swym potrzebom, - funkcja socjalizacyjna, pomaga we wprowadzaniu członków rodziny w życie społeczne, 12 Darmowe prace mgr z pedagogiki przekazywaniu im wartości kulturowych. - funkcja stratyfikacyjna, określa status życiowy członków rodziny, wyznacza ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej, - funkcja integracyjna, polega na społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny, II. Funkcje osobowe: - funkcja małżeńska, dotyczy życia intymnego małżonków, - funkcja rodzicielska, dzięki niej zaspokajane są potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci, - funkcja braterska, zaspokaja potrzeby uczuciowe sióstr i braci (F. Adamski, 1984, s. 51-51). Biorąc pod uwagę trwałość i zmienność funkcji rodzinnych, F. Adamski wskazuje dwie grupy funkcji: funkcje istotne oraz funkcje akcydentalne. W ramach funkcji istotnych wyróżnia funkcję prokreacyjną, postrzegając rodzinę jako grupę społeczną, w której wydawane jest na świat potomstwo; funkcja ta jest ściśle związana z zaspokajaniem potrzeb seksualnych przez małżonków i ich dążeń rodzicielskich. Funkcja socjalizacyjna, oznacza wprowadzenie do społeczności najmłodszych, przygotowanie do pełnienia ról społecznych, kształtowanie wartości; obejmuje ona też współmałżonków, którzy przygotowują się do ról małżeńskich, rodzicielskich; funkcja ta polega również na zaspokojeniu potrzeby rodziców, jaką jest wychowywanie dzieci, jest to zaspokojenie potrzeby w sensie społecznym (T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s. 144). Do grupy funkcji istotnych autor zalicza także funkcję miłości. Wśród funkcji akcydentalnych wskazuje na funkcję ekonomiczną polegającą na zaspokajaniu potrzeb materialnych rodziny. Kolejna funkcja to funkcja opiekuńcza, spełniana w rodzinie. Ma ona określone kierunki. Kierunek działalności podstawowej, czyli warunki niezbędne do normalnego życia. Rodzina zapewnia kontakty społeczne, wspomaga rozwój zainteresowań, troszczy się o odpowiedni wypoczynek swoich członków. Działalność stymulująca natomiast, wiąże się z możliwościami i potrzebami opiekuńczymi członków rodziny, z ich sytuacją rozwojową. Kolejnym kierunkiem funkcji opiekuńczej są oddziaływania asekuracyjne, inaczej mówiąc działania mające na celu ochronę np. dzieci przed różnymi zagrożeniami; np. okresowe badania lekarskie. Działania opiekuńcze o charakterze kompensacyjnym mają miejsce , gdy równowaga procesu rozwojowego jest zachwiana, rodzina w takiej sytuacji ma za zadanie pomagać w wyrównywaniu braków. Natomiast działania ratownicze podejmowane są wtedy, kiedy zaistniała sytuacja prowadzi do deformacji życia oraz osobowości dziecka w rodzinie. Zazwyczaj działania te polegają na 13 Darmowe prace mgr z pedagogiki przejęciu opieki nad dzieckiem przez inne instytucje. Funkcja opiekuńcza rodziny powinna zaspokajać oraz regulować potrzeby opiekuńcze w optymalnym stopniu (T.E. Dąbrowska, B. Woj ciechowska-Charlak,1997, s.148-149). Funkcja stratyfikacyjna natomiast, polega na określeniu pozycji społecznej członków rodziny. Dalej wyróżnia funkcję rekreacyjną, polegającą na organizowaniu przez rodzinę różnych form wypoczynku dla swoich członków; obecnie istnieje szereg instytucji pomagających rodzinie w realizacji tego zadania. Opisując grupę funkcji akcydentalnych, autor przedstawia też funkcję religijną, która oznacza przekazywanie wartości, norm i wzorów zachowań religijnych w ramach życia rodzinnego, uczenie określonych ról i określonego typu interakcji uznawanych w grupie religijnej; proces socjalizacji religijnej przebiega przez kilka etapów, dostosowanych do etapów rozwojowych dziecka; ważną rolę w tym procesie odgrywa naśladowanie zachowań rodziców oraz otoczenia rodzinnego (F. Adamski, 1984, s. 52-53, 63-64). Charakteryzując funkcje wypełniane przez rodzinę, M. Ziemska wyróżnia pięć funkcji. Funkcja prokreacyjna to funkcja, dzięki której rodzina dostarcza nowych członków nie tylko dla własnej grupy, ale i dla całego społeczeństwa. Funkcja produkcyjna, polega na dostarczaniu społeczeństwu pracowników i wzmaganiu sił twórczych i wytwórczych. Dzięki możliwości pracy i zarabiania przez członków rodziny, zostają zaspokojone ich potrzeby ekonomiczne. Kolejna to funkcja usługowo-opiekuńcza, oznaczająca zapewnianie wszystkim codziennych usług (wyżywienie , sprzątanie itd.). Oznacza ona również opiekę nad tymi członkami rodziny, którzy nie są w pełni samodzielni wskutek choroby, wieku (dzieci i starcy) czy wskutek kalectwa lub innych przyczyn. Funkcja socjalizująca natomiast, polega na wprowadzeniu w społeczeństwo nowych obywateli, przekazując im język, podstawowe wzory zachowania, zwyczaje, obyczaje. Kształtuje świat wartości moralnych i kulturowych. Sposób wypełniania tej funkcji chyba najsilniej zdeterminowany jest ukształtowaniem jej na drodze małżeńskiej i jej poziom przesądza o oddziaływaniu środowiska rodzinnego na dziecko. Funkcja psychohigieniczna, to funkcja, która gwarantuje członkom rodziny poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną oraz warunki dla rozwoju osobowości. 14 Darmowe prace mgr z pedagogiki Dzięki tej funkcji rodzina wzmacnia równowagę psychiczną i dobry nastrój swych członków. Rodzina wypełniając tę funkcję, kultywuje i promuje zdrowie psychiczne w społeczeństwie (M. Ziemska, 1980, s. 236-252). Amerykański socjolog J. Srijamaki (cyt. za Z. Tyszka, A. Wachowiak, 1997, s. 47) wyodrębnił cztery uniwersalne funkcje (które są właściwe wszystkim epokom): - zaspokajanie popędu seksualnego (funkcja seksualna), - zaspokajanie elementarnych, materialnych potrzeb życiowych, - rodzenie dzieci (funkcja prokreacyjna), - wychowywanie dzieci (funkcja socjalizacyjno-wychowawcza). Klasyfikacja funkcji rodziny, zaproponowanych przez Z. Tyszkę, wskazuje cztery grupy funkcji: grupa funkcji biopsychicznych, grupa funkcji ekonomicznych , funkcje społeczno-wyznaczające oraz grupa funkcji socjopsychologicznych. Pierwsza grupa określana jako funkcje biopsychiczne obejmuje: - funkcję prokreacyjną, polegająca na zaspokajaniu potrzeb rodzicielskich i emocjonalnych małżonków, a także potrzeb reprodukcyjnych społeczeństwa, - funkcję seksualną; małżeństwo postrzegane jako społecznie akceptowana forma współżycia seksualnego. Kolejna grupa to funkcje ekonomiczne, na którą składają się: - funkcja materialno-ekonomiczna- składa się z czterech podfunkcji: - podfunkcja produkcyjna (rodzina posiada warsztat produkcyjny i jest jego załogą, np. rodzina chłopska, która posiada gospodarstwo rolne), - podfunkcja zarobkowa (podejmowanie pracy zarobkowej w celu zarobienia pieniędzy na utrzymanie rodziny), -podfunkcja gospodarcza (polegająca na gromadzeniu dóbr materialnych niezbędnych do funkcjonowania rodziny, np. mieszkanie), -podfunkcja usługowo- konsumpcyjna (wykonywanie prac usługowych w ramach życia rodzinnego, np. przyrządzanie posiłków, dbałość o czystość itd.), - funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca, oznacza materialne i fizyczne zabezpieczenie członków rodziny, pozbawionych środków do życia lub fizycznie niesprawnych, np. opieka nad małymi dziećmi, osobami starszymi, osobami zniedołężniałymi. Funkcje społeczno-wyznaczające stanowią trzecią grupę funkcji rodziny: - funkcja stratyfikacyjna; funkcja ta polega na wyznaczeniu pozycji społecznej członków danej rodziny; dziś istnieje możliwość zmiany swego statusu poprzez np. zdobycie 15 Darmowe prace mgr z pedagogiki wykształcenia; opisywana funkcja powoduje także socjalizację potomstwa w duchu subkultury klasowej, do której należy dana rodzina, - funkcja legalizacyjno-kontrolna, to sankcjonowanie zachowań niewłaściwych, nadzorowanie, kontrolowanie wzajemne między małżonkami, kontrola dzieci przez rodziców; funkcja ta polega także na legalizowaniu posiadania dzieci, regulowaniu zachowania w rodzinie i poza nią, nadawaniu statusu prawnego wspólnocie majątkowej; przekroczenie pewnych norm przez członków rodziny powoduje represje z jej strony. Ostatnia grupa funkcji socjopsychologicznych zawiera następujące funkcje : - funkcję socjalizacyjną, to wprowadzenie w strukturę danego społeczeństwa, przygotowanie do pełnienia ról społecznych; to przekazywanie wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, przekazywanie umiejętności, wartości kulturowych, kształtowanie światopoglądu, osobowości dziecka, - funkcję kulturalną, oznacza zapoznanie dzieci, młodzieży z dziedzictwem kulturowym, dbanie o przeżycia estetyczne członków rodziny, uczenie korzystania z dóbr kultury, a także wpajanie szacunku do kultury, - funkcję religijną, polegająca na wychowaniu dzieci w konkretnej wierze, wyznawaniu norm i zasad płynących z danej religii, - funkcję rekreacyjno-towarzyską, jest bardzo ważna dla utrzymania równowagi psychicznej; dom rodzinny jest miejscem wypoczynku, relaksu; wypełnianie tej funkcji to także nawiązywanie kontaktów towarzyskich przez poszczególnych członków rodziny z osobami nie należącymi do niej, - funkcję emocjonalno-ekspresyjną, zaspokaja emocjonalne potrzeby członków rodziny (miłość, przyjaźń, bliskość) oraz potrzebę ekspresji własnej osoby (która odbyć się może w atmosferze życzliwości, poczuciu wspólnoty intelektualnej, akceptacji); funkcja ta daje członkom rodziny poczucie oparcia oraz bezpieczeństwa (Z. Tyszka, A. Wachowiak, 1997, s. 47-55). Rodzina to przede wszystkim środowisko wychowawcze, toteż oczywistym jest, iż spełnia funkcję wychowawczą. Poziom czy też stopień wypełniania pozostałych funkcji wpływa na efekty wychowawcze. Oddziaływania wychowawcze rodziny obejmują kilka ich rodzajów: - oddziaływania niezamierzone, obojętne z wychowawczego punktu widzenia, są to sytuacje codzienne, zwyczajne, dobrze wszystkim znane; warto jednak wiedzieć, iż praktycznie w rodzinie nie ma sytuacji obojętnych pod względem wychowawczym, - oddziaływania niezamierzone, lecz nieobojętne z wychowawczego punktu widzenia, są 16 Darmowe prace mgr z pedagogiki efektem uczestnictwa w życiu rodzinnym, mogą wywierać dodatni lub ujemny wpływ na dziecko; są to np. kłótnie, sposób spędzania wolnego czasu; ich charakter wychowawczy jest niezamierzony, - oddziaływania wychowawcze zamierzone, ukierunkowane na realizację celów rodziny jako grupy, przejawiają się w kształtowaniu postaw oraz umiejętności, np. podział obowiązków domowych, powierzanie opieki nad młodszym rodzeństwem, - oddziaływania zamierzone, ukierunkowane na realizację celów wychowawczych, oznaczają one planowe działania wychowawcze, kształtowanie prawidłowych postaw, przekazywanie dorobku kultury, wartości uniwersalnych, wspomaganie rozwoju dziecka np. poprzez stworzenie odpowiednich warunków do nauki, rozwoju zainteresowań; to także działania mające na celu socjalizację dzieci, młodzieży (T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s. 145-146). Zadaniem rodziny jest przede wszystkim troska o swoich członków, odpowiednia opieka nad nimi, a także ich ochranianie. Taki wymiar rodziny traktowany jest jako jej funkcja wewnętrzna (B. de Barbaro, 1999, s. 46). Jak wynika z powyższego, rodzina spełnia wiele różnorodnych funkcji. Jedne z nich są pierwszorzędne, pozostałe są ich dopełnieniem, jednak odpowiednie wypełnianie wszystkich funkcji przez rodzinę gwarantuje pełny i satysfakcjonujący rozwój jej członków. 17 Darmowe prace mgr z pedagogiki 1.3. Charakterystyka przejawianych przez rodziców postaw Postawy rodziców mają istotny wpływ na rozwój osobowości dziecka. Prekursor badań nad wpływem stosunków między rodzicami i dzieckiem na rozwój osobowości dziecka H. Orlonsky (cyt. za W. Sikorski, 2000, s. 191) sformułował i potwierdził hipotezę mówiącą o tym, iż sposób troszczenia się rodziców o dziecko ma znaczenie dla rozwoju jego osobowości. W momencie częstszego używania pojęcia postawy i intensyfikacji badań nad wzorami ludzkich zachowań, zagadnienie stosunków wewnątrzrodzinnych doczekało się licznych badań. Odwoływały się one głównie do nowego rozumienia osobowości, uwzględniającego potrzeby, przekonania oraz systemy dynamiczne (zmienność jej struktury). Badacze przyjęli założenie, że potrzeby zależą m. in. od jakości stosunków między matką a dzieckiem. Wysunięto też tezę, że poznanie tych komponentów osobowości matki (emocjonalnych, poznawczych i motywacyjnych), które są bezpośrednio związane z pełnieniem przez nią określonych ról w rodzinie powinno polepszyć prognozę jej przyszłego zachowania, a także zachowania jej dziecka i funkcjonowanie w przyszłości (W. Sikorski, Psychologia Wychowawcza 2000/2-3, s.191). Współczesna psychologia podkreśla także znaczący wpływ postawy ojca na kształtowanie się osobowości dziecka, młodego człowieka. Dostrzeżenie znaczenia postaw dla rozwoju indywidualnego doprowadziło do rozważań nad pojęciem postawy rodzicielskiej. Definiując postawę rodzicielską, J. Rembowski określa najpierw samo pojęcie postawy, pisząc, iż postawa jako względnie trwałe ustosunkowanie się do rzeczy, osób i zjawisk, zawiera trzy komponenty:- komponent behawioralny (czynność motoryczna lub werbalna), - komponent emocjonalno-motywacyjny (miłość, nienawiść, czułość, oziębłość itp.), - komponent poznawczy (selekcja i organizacja odbieranych informacji). „Przedmioty postawy mogą być bardzo różnorodne (osoby, instytucje, normy moralne itp.), co pozwala wyróżnić m. in. postawę rodzicielską (ojcowską i macierzyńską). Możemy ją określić jako całościową formę ustosunkowania się rodziców (osobno matki, osobno ojca) do dzieci, do techniki oddziaływania, do zagadnień wychowawczych itp. ukształtowaną podczas pełnienia funkcji rodzicielskich” (J. Rembowski, 1986, s. 197-198). 18 Darmowe prace mgr z pedagogiki W literaturze przedmiotu opisane są różne typologie postaw rodzicielskich. Amerykański psychiatra - L. Kanner (cyt. za M. Domańska, 1999, s. 21) wyodrębnił cztery typy postaw rodzicielskich:,,- akceptacja i miłość - dziecko jest w centrum zainteresowania, rodzice bawią się z nim, pieszczą je; dziecko wzrasta w poczuciu bezpieczeństwa, rozwój osobowości przebiega prawidłowo, - jawne odrzucenie- dziecko jest nienawidzone, zaniedbywane, kontakt z rodzicami jest ograniczony; w dziecku rodzi się agresywność, która może prowadzić do przestępczości, a rozwój uczuciowy jest hamowany, - nadmierne wymagania (perfekcjonizm)- brak akceptacji dziecka takiego jakim jest, brak pochwał, krytykowanie, częste nagany; w dziecku rodzi się frustracja, brak wiary w siebie, lęk, - nadmierna opieka- poświęcanie się dla dziecka, rozpieszczanie go, nadmierne pobłażanie lub ograniczanie swobody; dziecko później osiąga dojrzałość, szczególnie społeczną, jest niezdolne do samodzielności”. W proponowanej przez A. Roe typologii postaw przejawianych przez rodziców wobec dzieci występuje sześć typów postaw rodzicielskich ( cyt. za M. Domańska, 1999, s. 21). Wyodrębniane w typologii postawy, bazują na dwóch podstawowych wymiarach- ciepło chłód, które decydują o stosunku rodziców do dziecka. Autorka wyróżnia postawę kochającą charakteryzującą się czułym, serdecznym i racjonalnym stosunkiem rodziców do dziecka; pomocą rodziców w planach i zamierzeniach. Postawa ochraniająca, polega na przedkładaniu dziecka ponad wszystko, pobłażaniu, osłanianiu przed ujemnymi wpływami otoczenia. Postawa wymagająca, przejawia się w stawianiu dziecku wygórowanych żądań, kontrolowaniu dokładnie ustalonego planu, który rzadko może być przez nie wykonany. Postawa odrzucająca, oznacza pozostawienie dziecko w samotności, bez opieki, nieliczenie się z jego uwagami. Postawa zaniedbująca, to brak troski o dziecko, niezaspokajanie jego potrzeb fizycznych i psychicznych. Postawa obojętna, czyli oddalenie się od dziecka, brak dbałości o jego przyszłość (M. Domańska, Wychowanie na co dzień, 1999/3, s. 21). Wyodrębnione postawy przedstawiono na wykresie. 19 Darmowe prace mgr z pedagogiki Wykres nr 2. Model zachowania rodzicielskiego wg. A. Roe Hipotetyczny okólny model zachowania macierzyńskiego, w którym postawy rodzicielskie zostały przedstawione jako zbliżające się lub oddalające od uznanych za podstawowe wymiarów: autonomii- władzy- miłości- wrogości podaje E. Schaefer (cyt. za M. Ziemska, 1973, s. 46). Postawy określone przez bieguny wymiaru władza-autonomia to postawy posiadania i swobody, natomiast bieguny wymiaru miłość-wrogość ukazują postawy akceptacji i odrzucenia. Autonomia i miłość wyznaczają postawy swobody, uznania praw dziecka, współdziałania i akceptacji. Wymiary miłości i władzy określają postawy akceptacji, nadmiernego pobłażania, chroniącego pobłażania, nadmiernego chronienia oraz posiadania. Postawami, które można wyznaczyć za pomocą władzy i wrogości są: postawa posiadania, autorytatywnego dyktatorstwa, żądającego przeciwstawiania się i odrzucenia. Wymiary wrogości oraz autonomii wskazują na postawy odrzucenia, zaniedbywania, obojętności, luźnego stosunku oraz swobody (M. Ziemska, 1973, s. 46-47). Wskazane przez autora postawy ukazano na wykresie. 20 Darmowe prace mgr z pedagogiki Wykres nr 3. Hipotetyczny okólny zachowania macierzyńskiego wg. Schaefera Podział na właściwe i niewłaściwe postawy rodzicielskie proponuje M. Ziemska (M. Ziemska, 1980,s.183). W postawach właściwych wskazuje: - akceptację, czyli przyjęcie dziecka takim, jakie jest, z jego cechami wyglądu zewnętrznego, z możliwościami osiągnięć z jednej strony, a ograniczeniami z drugiej ; akceptujący rodzice widzą dziecko jako godne pochwały, jawnie je aprobują; podczas, gdy dziecko jest niegrzeczne rodzice dają mu do zrozumienia, iż naganny jest jedynie fragment jego zachowania, a nie cała osoba; starają się poznać potrzeby dziecka i zaspokajają je; dają mu poczucie bezpieczeństwa i pozwalają na uczuciową niezależność. Kolejno wymienia postawę współdziałania z dzieckiem, oznaczające zainteresowanie rodziców zabawą i pracą dziecka oraz angażowanie dziecka w zajęcia domowe odpowiednio do jego możliwości rozwojowych; współdziałający rodzice są aktywni w nawiązywaniu kontaktów z dzieckiem na każdym etapie jego rozwoju (w okresie niemowlęcym są wrażliwi na bodźce płynące ze strony dziecka; im dziecko jest starsze, tym bardziej rodzice są gotowi do wyjaśniania, poszerzania jego wiedzy i umiejętności); rodzice znajdują przyjemność we wspólnym działaniu z dzieckiem. Za właściwą postawę uznaje dawanie dziecku rozumnej swobody, czyli pozwalanie na pracę lub zabawę z dala od siebie, dawanie większej swobody w miarę dorastania dziecka; pomimo zwiększającego się zakresu swobody, rodzice potrafią nadal utrzymać autorytet i kierują dzieckiem w takiej mierze, w jakiej jest to pożądane; rodzice dający swemu dziecku rozumną swobodę, dbają o jego zdrowie i bezpieczeństwo zarówno w sferze fizycznej, jak i 21 Darmowe prace mgr z pedagogiki emocjonalnej, będąc obiektywnymi w ocenie perspektywy ryzyka. W omawianej grupie postaw pozytywnych wyróżnia też uznawanie praw dziecka w rodzinie, przejawiające się w swobodnym i nieformalnym stosunku rodziców do przejawów aktywności dziecka; rodzice oczekują „dojrzałego” zachowania, pozwalają na odpowiedzialność; okazują szacunek dla indywidualności dziecka; rodzice uznający prawa dziecka kierują nim poprzez sugestię, wyjaśnianie, tłumaczenie; dyscyplinę opierają na wzajemnych ustaleniach oraz racjonalnych podstawach; oczekiwania rodziców wobec dziecka są dostosowane do jego możliwości (M. Ziemska, 1980, s. 183-188; M. Ziemska, 1973, s. 5859). „Rodzice przejawiający właściwe postawy wobec dziecka chętnie otaczają je troskliwą opieką, dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby, mają duży „margines” cierpliwości i gotowość tłumaczenia i wyjaśniania. Łatwo też nawiązują kontakt z dzieckiem. Kontakt ten jest przyjemny dla obu stron i oparty na uczuciu wzajemnej sympatii i zrozumienia. Lubią dziecko, cieszą się nim widząc wzrastającą odrębną jednostkę, z własnym życiem i potrzebami. Rodzice o właściwych postawach są zdolni do obiektywnej oceny dziecka na skutek odpowiedniego, umiarkowanego dystansu wobec niego i akceptacji jego osoby” (M. Ziemska, 1973, s. 59). Każdej postawie właściwej przypisana jest postawa niewłaściwa pod względem wychowawczym. Do niewłaściwych postaw rodzicielskich należy postawa unikająca, czyli ubóstwo uczuć i obojętność uczuciowa rodziców; rodzice są bezradni, przebywanie z dzieckiem traktują jako trudne; kontakt z dzieckiem jest luźny, maskowany poprzez obdarzanie prezentami, nadmierną swobodę czy liberalizm; to postawa ukrytej lub jawnej beztroski o dobro dziecka, bierności, unikania i ograniczania kontaktu z nim do minimum, zbywania chęci kontaktu wyrażanej ze strony dziecka, postawy zaniedbywania, niedbałości, niekonsekwencji w wychowaniu, lekkomyślności, obojętności wobec niebezpieczeństw, które mogą zagrażać dziecku, to także postawa nieangażowania się w sprawy dziecka; krańcową postawą jest porzucenie dziecka. Kolejna to postawa odtrącająca, którą cechuje traktowanie dziecka jak ciężaru i niewygody, ograniczającej swobodę; opieka nad nim wzbudza niechęć rodziców; do tej postawy zaliczyć można także nieokazywanie uczuć pozytywnych przez rodziców, czasem demonstrowanie negatywnych, dezaprobatę i krytykę dziecka, niedopuszczanie do głosu dziecka, nie wnikanie w motywy jego zachowania , potrzeby, stosowanie licznych oraz surowych kar, zastraszanie, używanie przemocy wobec dziecka; rodzice przejawiający postawę odtrącającą nie uznają pozytywów dziecka, nie tolerują jego niedociągnięć czy braku 22 Darmowe prace mgr z pedagogiki zdolności. Dalej wskazuje na postawę nadmiernie wymagającą, zmuszającą, korygującą, czyli naginanie dziecka do wytworzonego przez rodziców wzoru, nieliczenie się z jego indywidualnymi cechami i możliwościami, wywieranie presji na dziecko; postawa ta składa się z postaw cząstkowych, takich jak: narzucanie dziecku wygórowanych wymagań, autorytetu, odebranie dziecku prawa do samodzielności, odpowiedzialności, swobody, zmuszanie, naginanie do sztywnych reguł, nastawienie jedynie na osiągnięcia, narzucanie propozycji; rodzice stosują wypowiedzi oceniające, wyrażające dezaprobatę, nie szanują indywidualności dziecka. Postawa nadmiernie chroniąca, charakteryzuje się bezkrytycznym podejściem do dziecka, nadmiernym pobłażaniem, postawą przesadnej opieki, utrudniającą samodzielność dziecka; brak doceniania możliwości dziecka, wyręczanie go; to także wścibstwo, izolacja społeczna dziecka, przesadny lęk o zdrowie, przedstawianie dziecku świata jako zagrażającego, niebezpiecznego , przelewanie lęków na nie, nadmierne ochranianie; poza tym rodzice ulegają dziecku, tolerują jego niewłaściwe zachowanie; brak w tej postawie rozumnej swobody okazanej dziecku przez rodziców (M. Ziemska, 1980, s. 183- 188; M. Ziemska, 1973, 61-64). Charakteryzowane postawy autorka przedstawia graficznie umieszczając na wierzchołkach kwadratu typy postaw negatywnych, zaś na obwodzie koła postawy pozytywne. 23 Darmowe prace mgr z pedagogiki N a dm fer nie wymaga jqca l"l cs d rrłt «eir n T e> c K ro n!'JCa Wykres nr 4. Model typologii postaw rodzicielskich właściwych i niewłaściwych Powyższy wykres przedstawia właściwe i niewłaściwe postawy przejawiane przez rodziców. Widzimy, iż postawie akceptacji odpowiada postawa negatywna, jaką jest postawa odtrącająca. Dalej współdziałaniu przypisana jest postawa unikająca. Postawie uznającej prawa dziecka przeciwstawione jest nadmierne wymaganie. Natomiast, postawa rozumnej swobody jest przeciwieństwem postawy nadmiernie chroniącej. Postawy rodziców wywierają ogromny wpływ na osobowość dziecka, jego poglądy, postawy. Stosunek rodziców do dzieci decyduje o metodach wychowania, środkach wychowawczych podejmowanych przez rodziców, a także o efektach wychowawczych. Dlatego też „ relacje z dziećmi powinny być nacechowane miłością i przyjaźnią, wolą dialogu i szacunku, otwartością i chęcią niesienia pomocy. Rodzice nie mogą blokować dziecku potrzeby kontaktu, ale muszą mieć dla niego czas, ukazywać i podkreślać, iż dziecko jest w ich życiu najważniejsze. Takie podejście do dziecka sprzyja pogłębieniu jego więzi z rodzicami” (J. Baniak, Problemy Rodziny 1996/1, s.20). Takie podejście wywołuje też chęć , zwłaszcza u młodych osób, założenia w przyszłości rodziny. 24 Darmowe prace mgr z pedagogiki II. Sekundarny kontekst rozwoju jednostki Szkoła jest istotnym składnikiem życia dzieci, młodzieży. Jej wpływ na osobowość ucznia, jego poglądy czy zachowanie jest znaczący. Nie wspominając o perspektywach na przyszłość, które warunkuje, między innymi, szkoła. Niniejszy rozdział zawiera charakterystykę oddziaływań wychowawczych szkoły, opisuje klasę szkolną oraz proces oceniania. 2.1. Oddziaływania wychowawcze szkoły Szkoła to drugie (po rodzinie) środowisko wychowawcze, które ma za zadanie wspierać rozwój dzieci i młodzieży, wychowywać oraz nauczać. Realizując cele wychowawcze (i nie tylko ), szkoła dba o wszechstronny rozwój uczniów. Oddziaływania wychowawcze szkoły mają wpływ na kształtowanie się osobowości ucznia, jego postawy, a także biorą czynny udział w procesie socjalizacji młodego człowieka. Pojęcie wychowania jest różnie definiowane. O kształcie definicji często decyduje dziedzina nauki, na gruncie której zagadnienie wychowania jest rozpatrywane. Socjolog F. Znaniecki ( cyt. za J. Strelau, 2000, s. 227 ) wychowanie określa jako „działalność społeczną, której przedmiotem jest osobnik, będący kandydatem na członka grupy społecznej, i której zadaniem, warunkującym faktyczne jej zamiary i metody, jest przygotowanie tego osobnika do stanowiska pełnego członka”. Zagadnienie wychowania może być rozpatrywane w ujęciu wąskim oraz szerokim (J. Strelau, 2000, s. 228). W wąskim zakresie, wychowanie oznacza oddziaływanie na osobowość człowieka, jego system wartości, występuje ono obok nauczania oraz opieki. Ujęcie szerokie przedstawia wychowanie jako „złożony system działań, podejmowanych przez osobę o przypisanej społecznie roli wychowawcy względem drugiej osoby, o społecznie przypisanej roli wychowanka, lub względem jej otoczenia, z intencją wywołania zmiany zgodnej z założonym programem” (J. Strelau, 2000, s. 228). W literaturze przedmiotu (K. Kruszewski, 1998, s. 232) znaleźć można także 25 Darmowe prace mgr z pedagogiki określenie aktu wychowawczego, czyli czynności człowieka, która zmierza do zmiany zachowania drugiego człowieka oraz przebiega w częściowo wspólnej symbolicznej sytuacji. Szkoła realizuje cele wychowawcze, które powinny być zwerbalizowane. Prawidłowo określone cele wychowawcze są dynamicznym układem postulatów, które charakteryzują stany rzeczy w postaci konkretnych (...) zmian osobowości wychowanków (L. Sałaciński, 1999, s. 84).Cele wychowawcze powinny także obejmować wszechstronny rozwój osobowości człowieka. Kolejną cechą prawidłowo określonych celów jest wewnętrzna spoistość układu celów wychowania. Chodzi o to, aby wychowanek nie ulegał sprzecznym wpływom wychowawczym, gdyż wychowanie ma wspierać jego harmonijny rozwój. Prawidłowo opisany cel to także taki, który jest zbieżny z potrzebami i możliwościami rozwojowymi uczniów (L. Sałaciński, 1999, s. 84). Na proces wychowawczy przebiegający w szkole mają istotny wpływ stosunki wychowawcze, a dokładniej, stosunki interpersonalne między uczniami i nauczycielami. Uczeń przebywając w szkole wchodzi w interakcje z nauczycielem. Oddziaływanie nauczyciela na wychowanka jest procesem znaczącym i mającym poważne konsekwencje. Zachowanie ucznia (jego rodzaj, forma) jest w dużej mierze konsekwencją zachowania nauczyciela. Stosunki między uczniami a pedagogami są mniej lub bardziej świadomie dobranym podejściem zdeterminowanym przez zespół predyspozycji osobowościowych, do którego należą wiedza, charakter, zdolności, cechy etyczno-moralne oraz temperament (L. Sałaciński, 1999, s. 92 - 93). Prawidłowy przebieg procesu wychowania w szkole jest uwarunkowany odpowiednią organizacją pracy wychowawczej szkoły. Wychowanie jest procesem strukturalnie złożonym. Struktura jest dynamicznym i spoistym układem zależnych od siebie czynników. Im bardziej czynniki te zależą od siebie, tym efektywniejszy proces, np. wychowania (L. Sałaciński, 1999, s. 102). Prawidłowa organizacja pracy wychowawczej szkoły obejmuje przygotowanie do wypełniania funkcji wychowawczej, organizację bezpośrednich czynności wychowawczych (realizacja zadań wychowawczych) oraz regulację wykonania (J. Materne, 1988, s. 156- 157). Etap przygotowania do pracy wychowawczej szkoły J. Materne (cyt. za L. Sałaciński, 1999, s. 103 -104) uszczegółowił następująco: „- rozpoznanie stanu wychowania w szkole, a więc pogłębiona diagnoza pedagogiczna potrzeb i oczekiwań uczniów oraz rozpoznawanie zadań i warunków wychowawczych szkoły, 26 Darmowe prace mgr z pedagogiki - przygotowanie podmiotów wychowania do wykonywania zadań wychowawczych, tzn. motywacja działania nauczycieli-wychowawców i ich uczniów, - projektowanie pracy wychowawczej, którego składowymi czynnościami są: koncypowanie (tworzenie najogólniejszego zarysu pracy wychowawczej), programowanie (usystematyzowane wyznaczenie zadań, form, metod i środków pracy wychowawczej) i planowanie (szczegółowe określenie zamierzeń wychowawczych), - realizacja zaplanowanej pracy wychowawczej wyrażona szeregiem codziennych zabiegów wychowawczych w ciągu dnia, tygodnia czy różnych momentów wychowawczych, - regulacja pracy wychowawczej, w wyniku której dochodzi do podejmowania rozmaitych zabiegów ochronnych i regulacyjnych, w celu zapewnienia jak najwyższej efektywności działania. Regulowanie jest czynnością złożoną. Pełna regulacja powinna obejmować rozpoznawanie odchyleń w pracy, ich analizę i korektę”. Proces wychowania charakteryzują specyficzne warunki przebiegu edukacji. Do szkolnych warunków wychowawczych zaliczane są : ograniczona kontrola nad wychowaniem, prymat zbiorowości, prymat nauczania oraz autorytet z zewnętrznego nadania (K. Kruszewski, 1998, s. 239- 243).Ograniczona kontrola nad wychowaniem spowodowana jest faktem, iż uczniowie część swojego czasu poświęcają na formy aktywności pozaszkolnej ( uczestnictwo w zajęciach w klubach sportowych, w zespołach artystycznych, praktyka religijna, czytanie książek, oglądanie filmów, spotkania z przyjaciółmi, zaangażowanie w życie własnej rodziny itd.). Wszystkie te formy są nośnikiem pozytywnych lub negatywnych oddziaływań wychowawczych, na które szkoła nie ma wpływu lub jest on minimalny. Instytucja szkoły nie ma monopolu na wychowanie, a więc nauczyciel także. Dlatego też szkoła dąży do współpracy wychowawczej z rodziną. W szkole dominuje zbiorowość. Nauczyciel jest zmuszony postrzegać ucznia poprzez pryzmat zbiorowości. Mimo zindywidualizowanego podejścia do wychowanka, znajomość poszczególnych uczniów w szkole jest ograniczona (klasa rzadko liczy mniej niż 20 osób). W zbiorowości uczniów zachodzą specyficzne relacje przesądzające o stosunkach w klasie. Z czasem, wychowawca ma do czynienia z klasą jako organizmem, toteż musi brać pod uwagę reakcję klasy jako całości. Szkoła jest również instytucją dydaktyczną. Jednak prymat nauczania w szkole nie jest zjawiskiem pozytywnym. Wychowanek jest postrzegany przez nauczyciela jednowymiarowo jako uczeń, odbiorca wiedzy. Problemy, potrzeby oraz możliwości ucznia są pomijane na rzecz coraz większych wymagań dydaktycznych. Nauczyciel skupia się na przekazywaniu wiedzy, 27 Darmowe prace mgr z pedagogiki zapominając o swej roli wychowawczej. Nauczyciel zostając wychowawcą klasy otrzymuje autorytet z zewnętrznego nadania, czyli od swych zwierzchników. Oznacza to, iż może on realizować swoją wolę, mając pewność, że stoi zanim cała organizacja szkolna. Taka sytuacja może, choć nie musi, być źródłem konfliktów między wychowawcą, a uczniami. Przeciętny wychowawca będzie widział w uczniu tylko posłusznego lub krnąbrnego wychowanka. Natomiast jako nauczyciel, będzie spostrzegał ucznia jako dobrego lub złego. Takie stosowanie autorytetu przez nauczycielawychowawcę przynosi negatywne skutki wychowawcze (K. Kruszewski, 1998, s. 239 - 244 ). Niewątpliwie na proces wychowania ucznia, jego rozwój, przyszłość ma wpływ prestiż, jakim cieszy się szkoła, do której on uczęszcza. Na prestiż szkoły składają się takie cechy, jak : ostrość kryteriów rekrutacyjnych, trudność egzaminów końcowych, zróżnicowanie statusów uczniowskich (K. Konarzewski, 1991, s. 124). Na tej podstawie wyróżnia się szkoły o wysokim prestiżu i szkoły o niskim prestiżu. Szkoła posiada wysoki prestiż, jeśli otwiera przed swoimi absolwentami szerokie perspektywy, jeśli jej ukończenie stwarza możliwość awansu społecznego, jeśli toruje drogę do kolejnych stopni, tytułów, dyplomów. Prestiżowa szkoła charakteryzuje się trudnymi egzaminami wstępnymi, a także końcowymi, do których nie każdy musi być dopuszczony. W szkole tej stosowana jest rozbudowana skala ocen, która służy różnicowaniu uczniów pod względem osiągnięć szkolnych. Dzięki temu uczniowie zostają uszeregowani od najlepszego do najgorszego, co wpływa na ich prestiż w szkole. Szkoła ciesząca się wysokim prestiżem stwarza w uczniach poczucie sensowności zadań ( czyli poczucia, iż rozwiązanie zadania ma sens, ma interesujące i ważne konsekwencje). Uczęszczanie lub ukończenie prestiżowej szkoły budzi podziw i szacunek społeczności lokalnej (rodziny, sąsiadów, znajomych rodziców), a także określa pozycję wśród rówieśników. Natomiast, szkoła o niskim prestiżu nie daje swoim absolwentom tak dużych możliwości, jak szkoła opisywana wyżej. Zazwyczaj szkoła taka nie stawia wysokich wymagań, jeśli chodzi o egzaminy wstępne (często wystarczającym jest tylko zapisanie się do szkoły), czy końcowe (obecność oraz chęć ukończenia szkoły wystarczą). Szkoła posiadająca niski prestiż używa dwustopniowej skali oceniania - „zdał - nie zdał” . Wyniki egzaminów, sprawdzianów przedstawiane są każdemu uczniowi na osobności. Poczucie sensowności zadań u uczniów szkoły niskoprestiżowej jest bardzo małe lub w ogóle nie istnieje. Uczęszczanie do takiej szkoły może negatywnie wpływać na pozycję ucznia wśród rówieśników, czy 28 Darmowe prace mgr z pedagogiki znajomych ( K. Konarzewski, 1991, s. 124 - 126). Oddziaływania wychowawcze szkoły zależą również od pewnych cech ucznia, takich, jak płeć i pochodzenie społeczne. Płeć jest jednym z czynników, który wpływa na stosunek nauczyciela do ucznia. Pedagodzy poświęcają więcej uwagi uczniom niż uczennicom. Chłopcy są częściej pytani, otrzymują więcej pochwał, są częściej poprawiani niż dziewczęta. Chłopcom poświęca się więcej zainteresowania, stąd też są częściej krytykowani, ale otrzymują więcej akceptacji ze strony nauczycieli (M. H. Dembo, 1997, s. 383). Porównując chłopców z dziewczętami, znawcy tematu doszli do następujących wniosków: „Dziewczynki są rzadko ganione przez nauczycieli. Dlatego, jeśli się to zdarzy, trudniej im odrzucić naganę jako wyraz nauczycielskiego uprzedzenia. Stale okazywana im życzliwość w pewnym sensie zmusza je do uznania, iż rzeczywiście były nie w porządku, zamiast powiedzieć sobie, że nie w porządku jest raczej nauczyciel (...). Dorosły staje się źródłem niekwestionowanej porażki. Dziewczęta rzadko oskarża się o niedostateczną motywację do pracy szkolnej. Upewnia je to, że przezwyciężenie ich trudności nie leży w zwiększonym wysiłku, a więc - że nie ma żadnej prostej recepty na samodzielne opanowanie sytuacji zadaniowych” (K. Konarzewski, 1991, s. 103). Chłopcy częściej, są postrzegani jako nieposłuszni, mający trudności w nauce. Dlatego też, chłopcy są częściej kontrolowani, ostrzej krytykowani, ale jednocześnie bardziej są chwaleni za swoje osiągnięcia. Błędy i uchybienia uczniów płci męskiej są mniej tolerowane, niż dziewcząt. Zazwyczaj nauczyciele więcej wymagają od chłopców oraz oczekują, iż w przyszłości zajdą dalej niż dziewczęta (K. Konarzewski, 1991, s. 104 - 105). Ponadto, płeć wpływa na stopnie z przedmiotów wymagających szkolnego zaangażowania (zachowanie, zajęcia ze środowiska ) oraz ogłady na korzyść dziewczynek (K. Konarzewski, 1995, s. 36). Na pochodzenie społeczne ucznia składają się następujące elementy: pochodzenie etniczne, pochodzenie regionalne ( uczeń może wywodzić się z miasta wojewódzkiego, powiatowego, ze wsi będącej gminą lub nie) oraz pochodzenie rodzinne ( chodzi tu o cechy rodziny, które decydują o tym czy rodzina jest: pełna, niepełna, mała , duża, jedno- lub wielodzietna, patologiczna lub nie) (K. Konarzewski, 1991, s. 106). Rzeczywistość podsuwa wnioski, iż szanse oświatowe uczniów rosną wraz z wielkością regionu, z którego pochodzą, a także, że młodzież wywodząca się z klasy 29 Darmowe prace mgr z pedagogiki chłopskiej ma niższe szanse niż uczniowie, których rodzice są pracownikami najemnymi. Na szanse oświatowe uczniów wpływa również status socjoekonomiczny rodziny. Stwierdzono także, iż istnieją typy rodzin, które dają dzieciom większe szanse niż inne (np. rodziny wielodzietne ustępują pod tym względem rodzinom małym) (K. Konarzewski, 1991, s. 106 108). 30 Darmowe prace mgr z pedagogiki 2.2. Klasa szkolna jako miejsce nabywania doświadczeń społecznych Szkoła to instytucja prowadząca działania dydaktyczne , opiekuńcze, wychowawcze, profilaktyczne. Niezmiernie ważna jest efektywność tych działań, która zależy od wielu czynników, osób ( od rodziców, uczniów, nauczycieli, środowiska lokalnego). Koncentrując się na klasie szkolnej, należy pamiętać o nauczycielu - wychowawcy, podejmującym bezpośrednio działania wynikające z celów edukacyjnych szkoły. O jakości oraz skuteczności tych oddziaływań decyduje wiedza nauczyciela na temat grupy, jaką niewątpliwie jest klasa szkolna. Świadomość i znajomość prawideł rządzących grupą społeczną, którą jest klasa szkolna podnosi wydajność oraz jakość pracy wychowawczej nauczyciela. W literaturze przedmiotu istnieje wiele określeń grupy społecznej. G.C.Thomans (cyt. za T. E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s. 105) jako grupy postrzega zbiorowości, których członkowie kontaktują się ze sobą bezpośrednio „twarzą w twarz”. Kolejne określenie grupy społecznej opisuje ją jako „grupę, w której dwie lub więcej osób współdziała ze sobą oraz współzależy od siebie w tym sensie, że w zaspokajaniu potrzeb i osiąganiu celów musi na sobie polegać. (...) Zadaniem grup społecznych jest działanie na rzecz wspólnego dobra - na przykład poprzez podejmowane decyzje” ( E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, 1997, s. 357).Grupa społeczna jest także zbiorem jednostek. W ramach tego zbioru wspólnota istotnych społecznie cech wyrażana jest w tożsamości zbiorowej. Towarzyszą temu interakcje, kontakty oraz stosunki społeczne, które są w obrębie tej wspólnoty częstsze i intensywniejsze niż z osobami z zewnątrz ( P. Sztompka, 2002, s. 196 ). Grupy społeczne mają również swoje klasyfikacje i podziały. Dzielą się na małe i duże grupy oraz na formalne i nieformalne (T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s. 106).Małe grupy cechuje bezpośredni kontakt między członkami, których jest od kilku do kilkudziesięciu, połączeni są oni więzią przyjaźni, wspólnymi zadaniami czy zainteresowaniami. Duże grupy- są skupiskiem dużej ilości osób, których kontakty są zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie. Członkowie tych grup połączeni są przede wszystkim więzami rzeczowymi. 31 Darmowe prace mgr z pedagogiki Grupy formalne tworzone są odgórnie, mają formalny system organizacji i kontroli. Są one grupami celowymi, posiadającymi ustalone zadania rzeczowe oraz normy współżycia (regulamin, kodeks, statut). Zaliczane są do nich grupy małe oraz duże. Grupy nieformalnecharakteryzują się spontanicznym i dobrowolnym sposobem powstawania oraz istnieniem w nich silnej więzi emocjonalnej między członkami. Są to głównie grupy małe (T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s. 106). Jak wynika z powyższych rozważań, klasa szkolna jest małą i formalną grupą społeczną, jednak mogą w jej obrębie powstawać także grupy nieformalne. Podstawową jednostką organizacji klasy jest mała grupa, nazywana także grupą roboczą. Grupa taka może być bardzo korzystnym środowiskiem do pracy indywidualnej oraz grupowej. Dzięki pracy w grupie roboczej uczniowie potrafią dyskutować, dzielić się rezultatami nauki, a także potrafią samodzielnie uczyć się i skupić na tym, co mówi nauczyciel (J-A. Reid, P. Forrestal J. Cook, 1996, s. 24). Ważnym jest, aby nauczyciel potrafił uświadomić uczniom, poprzez swoje słowa i czyny, iż dyskusja w małych grupach jest istotną częścią procesu uczenia się (JA. Reid, P. Forrestal, J. Cook, 1996, s. 27). Klasa szkolna jako grupa posiada cechy specyficzne, które wyróżniają ją z pośród innych grup: „1.Głównym celem zespołu klasowego jest nauka. 2. Przynależność do zespołu ma charakter przymusowy, główne zadania zespołu narzucone są z zewnątrz przez kierującego zespołem nauczyciela. 3. Na zespół klasowy oddziałuje nie jeden wychowawca, lecz wielu nauczycieli, każdy z nich może kształtować inny układ stosunków między uczniami. 4. Klasa szkolna jest grupą względnie jednorodną (wiek, poziom rozwoju psychicznego i fizycznego, miejsce zamieszkania uczniów). 5. Uczestnictwo w życiu klasy trwa długo (kilka do kilkunastu lat) i przypada na okres szczególnie podatny na wpływy otoczenia. 6. Uczestnictwo w życiu klasy angażuje niemal całość jej członków. 7. Klasa szkolna jest powiązana z innymi grupami na terenie szkoły, np. z klasami równoległymi, organizacjami młodzieżowymi, kołami zainteresowań i innymi” (T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s. 107). W. Doyle (cyt. za R. I. Arends, 1994, s. 124) porównuje klasę szkolną do systemu ekologicznego, w którym uczniowie i nauczyciel wchodzą w kontakt ze swoim 32 Darmowe prace mgr z pedagogiki środowiskiem, czyli klasą. Wyróżnia on następujące cechy społeczne tego systemu, a więc także klasy: 1. Wielowymiarowość. Klasa jest pomieszczeniem, w którym wielu ludzi z własnymi upodobaniami i zdolnościami współzawodniczy o jakieś dobra. Trzeba zaplanować i zgrać wiele czynności. 2. Jednoczesność. Wiele spraw dzieje się jednocześnie. Nauczyciel w chwili gdy pomaga uczniowi pracującemu na swoim miejscu nad jakimś zadaniem, musi jednocześnie nadzorować resztę uczniów, radzić sobie z zakłóceniami i czuwać nad upływem czasu. Podczas dyskusji nauczyciel musi słuchać odpowiedzi, patrzeć na innych uczniów, czy zdradzają oznaki zrozumienia. 3. Gwałtowność. Nauczyciel codziennie wchodzi z uczniami w setki interakcji, nieustannie chwali lub gani. Gwałtowność zdarzeń pozostawia nauczycielowi mało czasu do namysłu. 4. Nieprzewidywalność. Zdarzenia w klasie często przyjmują niespodziewany obrót. Co więcej, zdarzenia następują jednocześnie. Trudno zatem przewidzieć, jak potoczą się sprawy właśnie tego dnia, w tej właśnie klasie. 5. Jawność. Klasa jest miejscem publicznym, a świadkami zdarzeń - tych zwłaszcza, w których uczestniczy nauczyciel - są uczniowie. 6. Przeszłość. Przez pięć dni w tygodniu w ciągu wielu miesięcy uczniowie spotykają się w swojej klasie, narasta zatem zasób wspólnych doświadczeń, zwyczaje i normy. To, co zdarzy się na początku roku, często wpływa na dalszy bieg spraw. Pewne znaczenie mają tu także okresowe zmiany i dochodzenie nowych członków grupy (R. I. Arends, 1994, s. 124). W klasie szkolnej mają miejsce zjawiska grupowe, którym podlega każdy uczeń. Do zjawisk tych należą: normy grupowe, struktura grupy, przywództwo, spoistość oraz klimat.Normami grupowymi określane są wzorcowe uogólnienia przewidujące zachowania członków grupy w różnych sytuacjach. Przewidywania te pozwalają określić oczekiwania dotyczące roli członka grupy (A. Janowski, R. Stachyra, 1985, s. 29). Do elementów normy grupowej zalicza się: - zbiorową ocenę określonych zachowań z punktu widzenia grupy, - oczekiwania grupy, dotyczące zachowania poszczególnych jej członków, - reakcje grupy na zachowania poszczególnych członków (M. Pilikiewicz, 1976, s. 260). W klasie szkolnej istnieją trzy kategorie norm: - normy o charakterze ogólnoludzkim, - normy szkolne, wynikające z realizowanych przez szkołę celów dydaktyczno- 33 Darmowe prace mgr z pedagogiki wychowawczych, - normy, które regulują życie uczniów w grupie, tzw. normy koleżeńskie (A. Janowski, 1980, s. 107). Ważne znaczenie w klasie mają także następujące normy: „- dotyczące zadania, regulujące metody i sposoby postępowania niezbędne do realizacji celu grupowego (standardy wykonania zadania dotyczące szybkości i jakości pracy są normami tego właśnie typu), - regulujące interakcje w grupie- powodujące przewidywalność zachowań poszczególnych osób i zapobiegające pojawianiu się konfliktów, - dotyczące postaw i przekonań, określające, jakie postawy są w grupie pożądane, jakie zaś są godne potępienia, - dotyczące zewnętrznych zachowań, np. regulujące sposób ubierania się, uczesania czy postępowania (normy te służą ułatwieniu identyfikacji jednostki z grupą)” (A. Janowski, R. Stachyra, 1985, s. 29). Warto pamiętać iż, normy życia klasowego mogą być pożądane wychowawczo, ale także mogą oddziaływać na uczniów negatywnie. Kolejnym istotnym zjawiskiem grupowym jest struktura grupowa, czyli układ miejsc zajmowanych przez poszczególnych członków grupy względem siebie. Struktura grupy to także wzajemny układ stosunków między uczniami, który wytwarza się ze względu na różne kryteria (A. Janowski, R. Stachyra, 1985, s. 25). Literatura przedmiotu wyróżnia następujące struktury: - struktura socjometryczna wartościowania), - struktura (pozycje władzy powiązane (pozycję są relacjami jednostki sympatii, warunkuje uznania, stopień jej podporządkowania innym), - struktura komunikowania się (pozycja w grupie zależy od ilości przekazywanych informacji), - struktura awansu (jest możliwość obejmowania wyższych pozycji w strukturze grupy) (M. Łobocki, 1974, s. 61-67). W klasie szkolnej istnieje struktura formalna wynikająca z przepisów, regulaminu szkolnego, ale także można zauważyć struktury nieformalne, np. struktura socjometryczna. Struktura klasy szkolnej może być także rozpatrywana jako struktura organizacyjna oraz struktura społeczna (K. Konarzewski, 1991, s. 131). Struktura organizacyjna wywodzi się z faktu, iż klasa jest częścią szkoły, która jest instytucją spełniającą określone funkcje w społecznym podziale pracy. Klasa szkolna podlega ustrukturowaniu , które stanowi odzwierciedlenie ideologii systemu oświatowego. Istnieją trzy typy struktury organizacyjnej klasy w szkole : po pierwsze klasy homogeniczne, następnie klasy heterogeniczne nauczane „równym frontem” ( uczniom daje się to samo oraz wymaga się tego samego od każdego) oraz klasy heterogeniczne nauczane we względnie równych grupach. Klasa rozpatrywana jako 34 Darmowe prace mgr z pedagogiki autonomiczny organizm społeczny, rozwijający się i zmieniający według własnych praw ukazuje drugi aspekt struktury klasy, mianowicie strukturę społeczną. Do typów struktury społecznej zaliczana jest struktura rozproszona (jej cechą charakterystyczną jest to, że na każdego ucznia przypada mniej więcej tyle samo sympatii oraz antypatii; nie ma tu „gwiazd”, „klik” czy uczniów towarzysko obojętnych) oraz struktura centralna ( wyodrębnia niewielką liczbę uczniów najbardziej popularnych i małą liczbę uczniów nie cieszących się popularnością) (K. Konarzewski, 1991, s. 131 - 133). Przywództwo to również ważne zjawisko klasowe. Przywództwo to inaczej kierowanie, wywieranie wpływu. Na przywództwo wpływają trzy grupy czynników: „ 1. Czynniki związane z osobą kierującą. Są nimi: inteligencja, wiedza o celach, jakie chce się osiągnąć, odpowiedzialność, aktywność, pozycja społeczna. 2. Czynniki związane z kierowaną grupą. Należą do nich: wielkość, struktura i miejsce grupy w formalnym systemie organizacji, spójność, sposób, w jaki członkowie grupy pojmują sprawowanie funkcji kierowniczej, oczekiwania, jakie żywią wobec kierownika, dotychczasowe doświadczenie grupy, normy i wzorce zachowania w sprawach istotnych dla grupy oraz stan zgodności między nimi a normami i wzorcami reprezentowanymi przez kierownika. 3. Czynniki związane z pewną określoną sytuacją i warunkami, w jakich kierowanie przebiega: inaczej się postępuje w sytuacji wycieczki, a inaczej w sytuacji wspólnej pracy. Należy tu także uwzględnić jednorazowe, niepowtarzalne zdarzenia” (A. Janowski, R. Stachyra, 1985, s. 34 - 35). Struktura socjometryczna często pokrywa się ze strukturą władzy, co oznacza, iż osoby o wysokiej pozycji socjometrycznej posiadają także wysoką pozycję w strukturze władzy, czyli są przywódcami. Przywódca to osoba, która ma znaczny wpływ na członków grupy. W każdej klasie jest zazwyczaj kilku przywódców, spełniają oni różne role i funkcje. Są to przywódcy nieformalni, w przeciwieństwie do przywódcy formalnego, którym jest nauczyciel (T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s.109-110). Kolejnym zjawiskiem grupowym jest spoistość (inaczej spójność). A. Janowski (cyt. za R. Targosz, 2000, s. 56) określa spójność jako ilość związków przyjaźni w grupie, liczba wzajemnych wyborów oraz brak wyizolowanych osób. Spoistość grupy charakteryzują następujące elementy: „- istniejące u wielu członków swoiste poczucie dużego znaczenia danej grupy, jej roli i odrębności od innych grup, 35 Darmowe prace mgr z pedagogiki - atrakcyjność grupy dla jej członków, poczucie satysfakcji płynące z przynależności do zespołu, - orientacja na osiągnięcie wspólnych celów wysoko ocenianych przez wszystkich członków grupy, - zbieżność interesów i motywów skłaniających poszczególnych członków grupy do przynależności do niej, - akceptowanie przez większość członków zespołu obowiązujących w nim norm, - znaczna liczba związków przyjacielskich łączących członków grupy, - wielość typów więzi łączących uczestników zespołu (co oznacza, że różne potrzeby jednostki mogą być zaspokajane w ramach zespołu, np. można tu porozmawiać z kimś mądrym, i pograć w piłkę itp.)” (A. Janowski, R. Stachyra, 1985, s. 30 - 31). W każdej grupie niezależnie od jej charakteru występuje skłonność do wzmacniania jej spójności. W tym kierunku działają wytwarzające się w grupie specyficzne obyczaje, systemy grupowych wartości, sposób komunikowania się językiem aluzji niezrozumiałym dla osób spoza grupy. Trwając, grupa konsoliduje się ( B. Szacka, 2003, s. 193 ). Koniecznym jest także zwrócenie uwagi na zjawisko klimatu grupowego. Getzels i Thelen (cyt. za R. I. Arends, 1994, s. 123) twierdzą iż, klimat klasy (grupy) wyznacza wymiar osobowy i wymiar społeczny życia klasy. Wymiar osobowy to zachowanie będące rezultatem potrzeb, motywów oraz postaw jednostek niezależnie od roli instytucjonalnej. Natomiast wymiar społeczny życia klasy przedstawia sposób, w jaki może istnieć klasa wewnątrz szkoły oraz sposób , w jaki wykształcają się pewne role i oczekiwania wewnątrz środowiska społecznego z zadaniem spełnienia celów systemu. W tym przypadku zachowanie jest określane przez oczekiwania grupy, które są częścią instytucjonalnych ról ( R. I. Arends, 1994, s. 123). Klimat grupy jest odzwierciedleniem reakcji uczuciowych uczniów na postawy prezentowane przez nauczycieli i kolegów z klasy (M. Łobocki, 1974, s. 111). M.H. Anderson (cyt. za T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s. 110) wyróżnia dwie postawy nauczycieli: - postawa dominująca (aktywność dziecka w kontaktach społecznych jest determinowana przez nauczyciela; postawa ta rodzi klimat konfliktowy, hamuje aktywność uczniów), - postawa integrująca (nauczyciel współpracuje z uczniami, wspiera ich; taka postawa wyzwala dobre samopoczucie, aktywność oraz samodzielność uczniów). W opisach postaw prezentowanych nauczycieli kierujących klasą rozpatruje się też postawę autorytarną. Nauczyciel prezentujący tę postawę utrzymuje porządek, działa według sztywnego systemu 36 Darmowe prace mgr z pedagogiki ról. Swój autorytet buduje na większej wiedzy i doświadczeniu. Postawa taka może wywoływać represyjność. Następnie przedstawiona jest postawa pobłażliwa. Ma ona na celu rozwijanie samodzielności i odpowiedzialności u uczniów. Akcentuje wolność oraz wybór jednostki. Natomiast postawa zwana modyfikacją zachowania, kładzie nacisk na rolę nagród i kar w kierowaniu zachowaniem uczniów. Jest to podejście mechanistyczne proponujące przedmiotowe traktowanie ucznia. Kolejna to postawa reakcji interpersonalnych koncentrująca się wokół stworzenia klimatu pozytywnych relacji nauczyciel - uczeń. Nauczyciel przejawiający tę postawę dąży do pełnego zrozumienia uczniów, tworzy klimat sprzyjający nauce, stosuje negocjacje i sugestie ( L. Cohen, L. Manion, K. Morrison, 1999, s. 336 - 337). Literatura przedmiotu wyróżnia cztery typy klimatu klasowego: klimat bezosobowego profesjonalizmu, klimat interpersonalnej zgody, klimat instytucjonalnego porządku oraz klimat obojętnego leseferyzmu (K. Konarzewski, 1991, s. 137). Nauczyciel tworzący klimat bezosobowego profesjonalizmu, stawia uczniom wymagania, żąda wysiłku i wyrzeczeń w imię takich wartości jak: systematyczność, obiektywizm, bezinteresowność. Nauczyciel ten stara się zmniejszać stopniowo rozbieżności między nim a uczniami. Klimat interpersonalnej zgody wytwarza nauczyciel troszczący się o bieżące samopoczucie uczniów. Jego głównym celem jest stworzenie w klasie miłej, przyjemnej atmosfery, dlatego też częściej proponuje niż żąda i zawsze jest gotów się wycofać, gdy uczniowie są niezadowoleni. Pracując w klimacie instytucjonalnego porządku, nauczyciel koncentruje się wokół porządku szkolnego, czyli wokół tego, co przewidywalne, ustalone w przepisach czy regulaminie. Nauczyciel ten pracuje zgodnie ze ściśle ustalonymi wytycznymi. Brak w jego działaniach osobistego zaangażowania, inwencji, spontaniczności oraz odpowiedzialności. Ostatni typ klimatu klasowego to klimat obojętnego leseferyzmu. Klimat ten odzwierciedla hasło „Róbcie sobie, jak chcecie”. Nauczyciel wycofuje się całkowicie z podejmowania decyzji (K. Konarzewski, 1991, s. 136138). Do wymienionych procesów grupowych norm, struktury i przywództwa charakteryzujących klasę R. I. Arends dodaje jeszcze takie zjawiska jak: oczekiwania, atrakcyjność, porozumiewanie się. Członkowie klasy przejawiają wobec siebie samych oraz wobec innych osób pewne oczekiwania. Atrakcyjność jest wynikiem wzajemnego szacunku. Istotnym zjawiskiem dla atrakcyjności są układy przyjaźni wewnątrz klasy. Porozumiewanie się w klasie odbywa się w formie werbalnej i niewerbalnej. Ważnym jest, aby komunikacja była otwartym i żywym procesem ( R. I. Arends, 1994, s. 125). Klasę szkolną charakteryzują różne środowiska. W literaturze przedmiotu 37 Darmowe prace mgr z pedagogiki wyodrębnione są trzy środowiska klasowe: środowisko zorientowane na osiągnięcia, zorientowane na współżycie oraz zorientowane na porządek (K. Konarzewski, 1991, s. 138). Pierwsze z nich, czyli klasa nastawiona na osiągnięcia to klasa homogeniczna. Homogeniczność klasy oznacza, iż składa się ona z uczniów o podobnym poziomie inteligencji, podobnym stosunku do nauki szkolnej, podobnym poziomie ambicji. W klasie tej najważniejszym kryterium atrakcyjności interpersonalnej są osiągnięcia szkolne ucznia. Nauczyciel to ekspert w danej dziedzinie. Na podstawie standardów merytorycznych kształtuje swój stosunek do poszczególnych uczniów. Wyodrębnia on uczniów zainteresowanych jego przedmiotem, zdolnych oraz uczniów nie dorastających do jego wymagań. W zakresie spraw wychowawczych ogranicza się do dyscypliny. Nauczyciel takiej klasy jest lojalny wobec ucznia lecz nie ingeruje w jego przeżycia, klasa jako całość go nie interesuje, jednak w subtelny sposób stara się nie dopuszczać do umacniania się solidarności klasowej. Kolejnym środowiskiem jest klasa nastawiona na współżycie. W takiej klasie dominuje nauczanie zindywidualizowane. Uczniowie pracują zwykle w małych zespołach dobranych na podstawie dotychczasowych osiągnięć. Nauczyciel jest przede wszystkim wychowawcą. Kładzie nacisk na umysłowy i społeczny rozwój ucznia. Nauczyciel w takiej klasie jest zwolennikiem podmiotowego i indywidualnego podejścia do ucznia, ceni oryginalność, autentyczność i zaangażowanie ucznia. Jest przeciwnikiem krytyki. Stara się nie eksponować swego autorytetu, często odwołując się do opinii klasy. Zawsze reaguje na zachowania aspołeczne uczniów. Nauczyciel ten wywiera wpływ na uczniów , bazując na osobistej popularności oraz na umiejętnościach społecznych. Klasa nastawiona na porządek ma w pewnym stopniu koszarowy charakter. Jest ona klasą heterogeniczną, czyli stanowi zbiorowość uczniów zdolnych i niezdolnych, pilnych i niedbałych, zainteresowanych wysokimi osiągnięciami szkolnymi i lekceważących je. Klasa ta składa się z małych grup, które pozostają ze sobą w antagonistycznych stosunkach. Nauczyciel pełni rolę kierowniczą. Według niego uczeń powinien być cierpliwy i posłuszny. Najważniejszym aspektem nauki szkolnej jest otrzymanie dyplomu, na takim przekonaniu nauczyciel klasy nastawionej na porządek opiera autorytet szkoły. Nauczyciel ten dba przede wszystkim o porządek szkolny, od młodzieży oczekuje dostosowania się do jego wymagań. Najważniejszym dla niego jest, aby klasa dobrze się prezentowała (K. Konarzewski, 1991, s. 139-141). Znawca zagadnienia klasy szkolnej - A. Janowski porównuje ją do sceny, pisząc, iż : „ „sceną” z punktu widzenia szkoły jest oczywiście klasa. Nauczyciel musi tam poprawnie 38 Darmowe prace mgr z pedagogiki odegrać to, co ma zadane (lub sam sobie zadał), musi (...) narzucić innym osobom występującym na scenie swoją definicję sytuacji, musi doprowadzić do tego, żeby przy tym wszystkim nie „przepaść”, nie zapomnieć roli, a jednocześnie umieć modyfikować własne zachowanie w zależności od okoliczności, potem zaś zejść ze sceny z poczuciem wygranej, a nie z poczuciem klęski połączonej z nadwątleniem własnej wartości. W znacznym stopniu to samo dotyczy każdego ucznia. Inaczej mówiąc, na scenie trzeba poprawnie odegrać to, co od każdego z uczestników interakcji jest oczekiwane przez formalnie pojęty „przepis roli” nauczyciela lub ucznia” ( A. Janowski, 1995, s. 48 - 49). 39 Darmowe prace mgr z pedagogiki 2.3. Rola oceniania w szkolnym funkcjonowaniu ucznia Ocenianie jest trudnym procesem zarówno dla nauczyciela, jak i ucznia. Nauczyciel musi mieć świadomość konsekwencji stawianych ocen, uczeń zaś musi zdawać sobie sprawę z konieczności ich otrzymywania. Ważnym jest, aby wartościowanie ( ocenianie ) było bodźcem zachęcającym do rozwoju i samokształcenia ucznia. Ocena winna motywować, a nie krzywdzić. Jednym z procesów mających miejsce w klasie szkolnej jest właśnie ocenianie. „Ocenianie jest procesem gromadzenia informacji zwrotnej, integralną częścią procesu uczenia się i nauczania, powinno służyć wspieraniu szkolnej kariery uczniów i ich motywowaniu” (I. Hudańska, 2002, s. 9). W literaturze przedmiotu za ocenianie uważa się również przypisywanie wartości, a także proces dochodzenia do opinii ( R. I. Arends, 1994, s. 215). Proces oceniania nastawiony jest na realizację następujących celów: -diagnozę (polegająca na określaniu indywidualnych potrzeb i przyczyn trudności ucznia), - informację o efektywności procesu nauczania ( czyli opis postępów oraz rozwoju ucznia, ewaluowanie i modyfikowanie procesu nauczania), - ocenianie dla stopnia ( służy różnicowaniu i klasyfikowaniu uczniów), - upowszechnianie osiągnięć uczniów ( polega na porównywaniu osiągnięć szkół, określaniu stopnia opanowania standardów), - ewaluację programów nauczania ( ocenianie efektywności różnych modeli kształcenia) (I.Hudańska, 2002, s. 10). Rozpatrując problemy oceniania, warto zwrócić uwagę na następujące jego zadania: - zaświadczanie (czyli przyznawanie zaliczeń, stopni, ocen, co ma wpływ na życie ucznia poza szkołą), - selekcja ( polega na podziale uczniów na grupy przedmiotowe o różnym poziomie, realizacji 40 Darmowe prace mgr z pedagogiki programu zróżnicowanego pod względem umiejętności uczniów; dokonując selekcji brana jest pod uwagę przyszła edukacja uczniów), - określanie zakresu, w jakim postulowane wyniki nauczania pokrywają się z rzeczywistymi, - określenie tempa dokonanych postępów w nauce, - zebranie dokumentacji dotyczącej osiągnięć uczniów ( L. Cohen, L. Manion, K. Morrison, 1999, s. 438-439). Skutkiem oceniania jest wystawianie ocen. Ocena jest wypowiedzią o charakterze wartościującym, a także opinią pozytywną lub negatywną o przedmiocie oceny. Przedmiotem tym może być rzecz, osoba, zdarzenie. Oceną jest także sąd o wartości działań, osiągnięć, rozwiązań czy idei). Na gruncie szkolnym stosowane jest pojęcie oceny szkolnej, która określana jest jako stosunek nauczyciela do osiągnięć ucznia, czego wyrazem może być stopień szkolny lub opinia pisemna czy ustna czy też zachowanie się nauczyciela (jego gest, mimika). Dzięki ocenie szkolnej nauczyciel ma szerokie możliwości wyrażania własnego stosunku do niepowodzeń lub osiągnięć ucznia (J.Pielachowski, 2002, s. 89 - 90). Ocena to również świadomie wyrażona opinia na temat skuteczności i jakości ucznia się oraz nauczania (J-A. Reid, P.Forrestal, J. Cook, 1996, s. 72). Stopień szkolny natomiast, jest umownym symbolem (słownym, literowym, cyfrowym, graficznym) spełniania określonych wymagań edukacyjnych (J. Pielachowski, 2002, s. 90).Aktem oceny jest wystawienie stopnia, poprzez który nauczyciel określa wartość uzyskanej informacji ( R. I. Arends, 1994, s. 215). Ocena szkolna pełni różne funkcje. Airasian i Madaus (cyt. za M. H. Dembo, 1997, s. 467) wyróżnili cztery funkcje oceny wstępne rozpoznanie, bieżąca kontrola, diagnoza, końcowe oszacowanie efektów. Wstępne rozpoznanie, czyli ocena rozpoznawcza służy określeniu umiejętności uczniów na początku danego etapu nauczania, ażeby zdecydować od czego należy zacząć. Nauczyciel na tym etapie używa różnych narzędzi : testy gotowości, testy uzdolnień, techniki obserwacyjne, sprawdziany wstępne. Dzięki ocenie rozpoznawczej nauczyciel potrafi określić wiedzę i umiejętności ucznia na danym etapie oraz zastosować odpowiednie metody nauczania. Ocena bieżąca polega na śledzeniu postępów w trakcie nauczania. Dzięki niej nauczyciel i uczeń posiadają informacje o sukcesach i porażkach. Informacje te pomagają podczas decydowania o następnych etapach nauczania. Nauczyciel stosujący bieżącą kontrolę, używa testów typu „papier i ołówek”, metod obserwacyjnych, a także sprawdza prace 41 Darmowe prace mgr z pedagogiki domowe. Jeżeli ocena bieżąca nie wyśledzi wszystkich trudności, nie odpowie na wszystkie pytania, wtedy nauczyciel stosuje ocenę diagnostyczną. Polega ona na szukaniu przyczyn kłopotów w nauce, ażeby opracować działania zaradcze. Wówczas diagnoza opiera się na metodach obserwacyjnych oraz na testach diagnostycznych. Po zakończeniu nauczania stosowana jest ocena końcowa. Służy ona określeniu efektywności realizacji celów, efektywności nauczyciela, zebraniu informacji , na podstawie których zostaną wystawione stopnie uczniom. Przy końcowym szacowaniu efektów stosowane są testy osiągnięć, skale ocen oraz różne wytwory uczniów ( M. H. Dembo, 1997, s. 467-468). Biorąc pod uwagę kryterium ważności ocen, literatura przedmiotu wyróżnia dwa rodzaje ocen: oceny utylitarne i oceny emocjonalne (J. Pielachowski, 2002, s. 90). „Oceny utylitarne (sprawnościowe, prakseologiczne) - podlegają kwalifikacji z punktu widzenia prawidłowości ich ustalenia (wydania). Są to oceny odniesione przede wszystkim do działania i sprawności (skuteczności) tego działania. Oceny emocjonalne (moralne, estetyczne, hedonistyczne) - nie podlegają kwalifikacji z punktu widzenia ich prawidłowości, wymagają jedynie uzasadnienia w świetle obowiązujących kanonów moralnych, światopoglądowych lub estetycznych” (J. Pielachowski, 2002, s. 90). Oprócz ocen utylitarnych i emocjonalnych wyodrębnić można następujące typy ocen: ocena kryterialna, ocena różnicująca, ocena diagnostyczna, ocena kształtująca, ocena sumująca oraz ocena ipsatywna ( L. Cohen, L. Manion, K. Morrison, 1999, s. 440 - 444). Ocena kryterialna charakteryzuje się istnieniem określonych wcześniej kryteriów, na podstawie których uczniowie są oceniani. Są poziomy wymagań minimalnych, poniżej których stwierdzany jest brak osiągnięć wymaganych kryteriów, ale również istnieją kryteria, poza wyjście których można stawiać stopnie, oceny. Ocena różnicująca pozwala określać wyniki uczniów, porównując je z osiągnięciami innych uczniów. Pomaga to nauczycielowi w uporządkowaniu osiągnięć uczniów. Zdiagnozowaniu potrzeb edukacyjnych, opisaniu trudności, możliwości i problemów ucznia służy ocena diagnostyczna. Kolejnym typem oceny jest ocena kształtująca. Informuje ona nauczycieli oraz uczniów o obecnej pracy, osiągnięciach. Dzięki niej nauczyciel lub uczeń dostrzega potrzebę udoskonalenia swojej pracy, podniesienia osiągnięć. Ocenianie kształtujące może mieć częsty i nieformalny charakter. Pełni ono także funkcję motywującą, wyznacza nowe cele i drogi postępu. 42 Darmowe prace mgr z pedagogiki Ocena sumująca jest dokonywana na koniec programu zajęć, semestru czy kursu. Dostarcza informacji o dokonaniach, osiągnięciach uczniów zdobytych do momentu zakończenia jakiegoś kursu czy etapu nauczania. Z ocenianiem sumującym wiąże się przyznawanie stopni, wydawanie zaświadczeń, dyplomów. Ocena ipsatywna polega na tym, iż uczeń samodzielnie określa cele swej nauki, plan działania oraz program uczenia się. Uczeń sam stara się dokonać oceny swych osiągnięć. Nauczyciel pełni rolę pomocnika, negocjatora ( L. Cohen, L. Manion, K. Morrison, 1999, s. 440 - 444). Oprócz wskazanych wyżej funkcji oceny szkolnej, literatura przedmiotu przedstawia również takie funkcje oceny jak: - funkcja klasyfikacyjna, - funkcja dydaktyczna, - funkcja dydaktyczno-prognostyczna, - funkcja sterująco-metodyczna, - funkcja psychologiczna, funkcja wychowawcza, - funkcja selektywna, - funkcja społeczna (I. Hudańska, 2002, s. 1011). Funkcja klasyfikacyjna służy ocenie poziomu opanowania wiedzy w dłuższym dystansie, różnicowaniu i selekcji uczniów ze względu na dalsze ścieżki kształcenia, a także pozwala porównywać osiągnięcia uczniów ze standardami oraz informować nadzór i środowisko. W przypadku funkcji dydaktycznej ocena jest informacją o stopniu opanowania treści nauczania przez ucznia. Funkcja dydaktyczno-prognostycza oceny pomaga nauczycielowi w planowaniu swych czynności oraz dostarcza informacji o przyszłych wynikach ucznia na podstawie bieżących ocen dydaktycznych. Nauczyciel uświadamia sobie konieczność zmiany lub kontynuacji metod stosowanych w pracy z uczniem dzięki funkcji sterująco-metodycznej. Funkcja psychologiczna obejmuje kontekst zdrowia psychicznego oraz fizycznego ucznia. Funkcja wychowawcza oceny szkolnej polega na uwzględnieniu zaangażowania, staranności, wkładu pracy ucznia i warunków środowiskowych. Szczególnie ważne wydaje się podkreślenie przez B. Niemierkę wychowawczej funkcji oceniania, z uwagi na różne jej aspekty: 1. Każdy ze stopni będzie w coraz większej mierze znaczył spełnienie określonych wymagań programowych, uzgodnionych w możliwie szerokim kręgu szkół. Po to wymagania podstawowe powinny być urealnione, praktycznie biorąc - obniżone, a wszystkie poziomy wymagań powinny być sprecyzowane, odpowiednio dużym wysiłkiem koncepcyjnym, badawczym i wdrożeniowym. 2. Ocenianie osiągnięć, w tym szczególnie uogólnione ocenianie wyrażane w stopniach szkolnych, będzie miało charakter pomocniczy w nauczaniu. Odformalizowanie funkcji stopni 43 Darmowe prace mgr z pedagogiki szkolnych musi wiązać się z ograniczeniem drugoroczności jako środka dydaktycznego i wychowawczego. Stopień niedostateczny powinien być rzadszy niż obecnie, a zarazem uzwyczajniony, sprowadzony do stwierdzenia dydaktycznego faktu i podjęcia działań wyrównawczych. 3. Informacja o uzyskanych wynikach jest i będzie dla ucznia niezbędna. Nie można liczyć na to, że początkujący w jakiejkolwiek dziedzinie będzie zdolny do samodzielnej oceny swoich postępów- pomoc nauczyciela jest bardzo ważna. Chodzi wszakże o to, by uczeń zdobywał przygotowanie do samooceny równolegle z osiągnięciami w przedmiocie. 4. Ukrywanie różnicy osiągnięć między uczniami i grupami uczniów, w tym - między szkołami, jest na dłuższą metę nieskuteczne i szkodliwe. Należy natomiast upowszechniać wiedzę o tym, że w większości zawodów i rodzajów działalności człowieka motywacja odgrywa większą rolę niż zdolności. (B. Niemierko, 1991, s. 60). Dzięki funkcji selektywnej nauczyciel odróżnia uczniów dobrze przygotowanych do dalszej nauki od tych, którzy są mniej zaawansowani w opanowaniu danej umiejętności czy wiedzy. Funkcja społeczna kształtuje stosunki w klasie, określa przygotowanie oraz predyspozycje uczniów do dalszej nauki czy pracy. Powyższe funkcje zostaną spełnione wtedy, gdy ocena szkolna będzie efektywna. Efektywne oceny rozbudzają u uczniów motywację do pracy, dzięki której chcą i lubią się rozwijać (I. Hudańska, 2002, s. 11- 12). Warto uświadomić sobie, iż efektywne ocenianie to dobre ocenianie. Dobre ocenianie natomiast jest refleksją nad tym, jak działamy, co osiągamy, co możemy zmienić w swym sposobie działania. Jest nośnikiem informacji zwrotnych ( od innych ludzi i samego siebie) o tym jak działamy i co osiągamy, ale także wymaga jasno sformułowanych kryteriów, poprzez które analizowany jest zarówno proces działania ucznia, jak i uzyskiwany przez niego wynik (I. Hudańska, 2002, s11- 12). W spełnieniu oczekiwań dobrego oceniania może pomóc dekalog oceniania: „1. Ocenianie powinno brać pod uwagę specyfikę uczenia się i wspierać je. 2. W ocenianiu należy uwzględnić różnice pomiędzy poszczególnymi uczniami. Ocenianie i stosowane narzędzia powinny zachęcać ich do zaprezentowania swej kreatywności i oryginalności. 3. Cel oceniania trzeba jasno określić. Nauczyciel i uczeń muszą wiedzieć, z jakiego powodu dokonuje się oceny, i znać uzasadnienie wyboru danej formy sprawdzania. 44 Darmowe prace mgr z pedagogiki 4. Ocenianie powinno być trafne. To znaczy, wybrana metoda powinna sprawdzać dokładnie to, co podlega ocenie. 5. Ocenianie powinno być rzetelne. O ile to tylko możliwe, należy wyeliminować subiektywizm, a ocenę uczynić niezależną od osoby egzaminatora” (I. Hudańska, 2002, s. 15). Ocenianie, czyli wartościowanie wywiera duży wpływ na uczniów. Ocena może stymulować do działania, zachęcać do dalszej pracy - pełnić funkcję motywującą, ale może też (niesprawiedliwie wydana) skrzywdzić ucznia. Pamiętając o ścisłym określaniu wymagań oraz o roli stymulującej, pełnionej przez ocenę, można wpływać na budowanie wzajemnego zaufania między nauczycielem a uczniem (A. Matynia, Nowa Szkoła, 2000/ 7, s.26). 45 Darmowe prace mgr z pedagogiki III. Charakterystyka badań własnych Niniejszy rozdział poświęcony jest zagadnieniom metodologicznym. Zawiera on uzasadnienie wyboru tematu pracy, problemy badawcze, hipotezy badawcze, charakterystykę metod badawczych, terenu badań oraz osób badanych. 3.1. Uzasadnienie wyboru tematu pracy Rodzina to pierwsze i najważniejsze środowisko wychowawcze. To tutaj kształtuje się osobowość dziecka, przejmowane są wzory zachowań, kształtowany jest światopogląd. „Rodzina zapewnia jednostce zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, wyzbycie się doznawanych upokorzeń, daje poczucie bezpieczeństwa - słowem daje możliwość równowagi, a zatem także utrzymania integracji osobowości” (J. Szczepański, 1972, s. 306). To obraz prawidłowo funkcjonującej rodziny. Rodzina odgrywa ważną rolę w życiu młodego człowieka. Wspierając go, daje poczucie bezpieczeństwa, jest swoistym azylem. Nie każdy jednak żyje w tak funkcjonującej rodzinie. Młodzież pochodząca ze środowisk patologicznych czy też z domów, w których nie zaspokajane są jej potrzeby miłości, bezpieczeństwa, szacunku, przynależności, ma z kolei negatywny obraz rodziny. Może to implikować stosunek młodzieży do własnej rodziny prokreacyjnej czy wpływać na decyzję ojej założeniu lub nie. Ważnym i wartym uwagi jest fakt zależności między obecną sytuacją rodzinną młodzieży a jej stosunkiem do rodziny prokreacyjnej. Istotnym dla całego społeczeństwa 46 Darmowe prace mgr z pedagogiki winien być pogląd młodych osób na temat rodziny. Szkoła to, zaraz po rodzinie, środowisko wychowawcze. Jej zadaniem jest wspomaganie rozwoju intelektualnego, emocjonalnego, fizycznego, ale i duchowego dzieci i młodzieży. Środowisko szkolne kształtuje różnego rodzaju postawy, między innymi postawę wywiązywania się z zadań. Bardzo ważnym jest, aby u młodzieży została ukształtowana postawa wywiązywania się z zadań. Gwarantuje ona bowiem w przyszłości odpowiedzialny stosunek młodych ludzi do innych osób, zadań. Przede wszystkim jednak, dojrzała postawa wywiązywania się z zadań młodzieży wpływa pozytywnie na jej stosunek do rodziny oraz do zadań i obowiązków, jakie się z nią wiążą. Sądzę, iż poznanie istoty wpływu sytuacji szkolnej i rodzinnej młodzieży na jej stosunek do zadań wykonywanych w rodzinie prokreacyjnej pomaga w głębszym zrozumieniu postaw prezentowanych przez młodych ludzi wobec zagadnień związanych z rodziną. Podjęcie tematyki familiologicznej w powiązaniu z sytuacją szkolną młodzieży szkół średnich może przynieść interesujące i ważne wnioski dla samych młodych osób, ale również dla pedagogów zajmujących się problematyką rodzinną w pracy z młodzieżą. Kierując się powyższymi motywami, postanowiłam zbadać wpływ sytuacji szkolnej i rodzinnej na stosunek do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. 47 Darmowe prace mgr z pedagogiki 3.2. Problemy i hipotezy badawcze W każdym badaniu pedagogicznym ważną funkcję pełnią problemy badawcze. Problem badawczy jest istotnym składnikiem badania. Problem badawczy to pytanie, precyzyjnie określające cel badań oraz ujawniające braki w wiedzy na dany temat. Problem badawczy stanowi uszczegółowienie celu badań, ponieważ umożliwia dokładniej sze poznanie tego, co będzie badane (M. Łobocki, 2000, s.21). W literaturze przedmiotu wyróżnianych jest kilka rodzajów problemów badawczych: - problemy naukowo-badawcze, - problemy subiektywnie badawcze, - problemy dotyczące właściwości zmiennych, - problemy relacji między zmiennymi, - problemy w postaci pytań rozstrzygnięcia, - problemy w postaci pytań dopełnienia (M. Łobocki, 2000, s.22). Problemy naukowo-badawcze zmierzają do całkowicie nowych odkryć. Są to pytania pozostające bez odpowiedzi w dotychczasowym znanym dorobku wiedzy. Natomiast problemy subiektywnie badawcze stanowią „novum” tylko dla badacza (M. Łobocki, 1999, s.107). Kolejny rodzaj to problemy dotyczące właściwości zmiennych. Są to pytania o wartości zmiennych, które opisują zjawiska i przedmioty znajdujące się w polu zainteresowania badacza (M. Łobocki, 2000, s.22 -23). „Problemy dotyczące zależności między zmiennymi o to czy zachodzą pewne relacje łączące zmienne (...) badania bądź przedmioty przy pomocy tych zmiennych określane” (S. Nowak, 1970, s.222). Problemy badawcze w postaci pytań rozstrzygnięcia zaczynają się od słowa „czy”. Problemy takie pozwalają tylko na dwie odpowiedzi: „tak” lub „nie”. Są one pytaniami 48 Darmowe prace mgr z pedagogiki zamkniętymi. Ostatni rodzaj stanowią problemy w postaci pytań dopełnienia, nie sugerujące odpowiedzi. Pytania te zaczynają się od słów: „kto?”, „co?”, „ile?”, „gdzie?”, „w jakim stopniu?”, „dlaczego?” i wymagają szerszych odpowiedzi. Są to zwykle pytania otwarte (M. Łobocki, 1999, s.109). Sposób formułowania problemów badawczych jest bardzo ważny. Problemy powinny być sformułowane prosto, jasno i wyczerpująco. Nie należy nadużywać pytań rozstrzygnięcia. Częściej trzeba stosować problemy badawcze zaczynające się od słów „jak”, „ile”, „jakie” (M. Łobocki, 1999, s.105 -106). W poprawnym formułowaniu problemów pomagają kryteria poprawności problemów badawczych. Należą do nich: a) usytuowanie problemów badawczych na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych kryterium to wymaga znajomości literatury przedmiotu zarówno krajowej, jak i zagranicznej; problemy muszą być teoretycznie uzasadnione, b) precyzja w sposobie formułowania problemów - chodzi tu głównie o precyzję pod względem językowym oraz logicznym; problemy powinny być formułowane za pomocą jednoznacznie rozumianych terminów oraz powinny mieć formę pytań dopełnienia; zaleca się stosowanie pytań o stopień skuteczności, c) realna możliwość ich rozwiązania za pomocą poszukiwań naukowo-badawczych - trzeba wiedzieć, iż niektóre problemy nie dają się zbadać; należy stosować pytania zasadne metodologicznie, d) przydatność praktyczno-użyteczna podejmowanych problemów - należy wystrzegać się problemów o pozornej przydatności praktycznej; odpowiednia orientacja w tematyce badań pomaga w realizacji tego kryterium (M. Łobocki, 2000, s.23 - 25). W pracy zostały sformułowane następujące problemy badawcze: 1. Jak sytuacja szkolna dziewcząt i chłopców i pozytywne postawy rodziców wyznaczają sposób spostrzegania funkcji prokreacyjnej wypełnianej przez rodzinę ? 2. Jakie zależności zachodzą pomiędzy postawą wywiązywania się z zadań szkolnych, zachowaniem matek i ojców a stosunkiem do wypełniania funkcji ekonomicznej i funkcji usługowo-opiekuńczej ? 3. Jak spostrzeganie funkcji socjalizacyjnej i funkcji psychohigienicznej determinowane jest sytuacją szkolną i rodzinną dziewcząt i chłopców? 49 Darmowe prace mgr z pedagogiki 4. Jak funkcjonowanie szkolne i nasilenie negatywnych postaw rodziców wpływa na stosunek do wypełniania funkcji przez rodzinę prokreacyjną ? Kolejnym ważnym składnikiem badań są hipotezy badawcze. „Przez hipotezę rozumie się w metodologii takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś nie wytłumaczony dotąd zespół faktów, będący pewnym problemem. W ten sposób główna funkcja, jaką przypisuje się hipotezie, polega na jej roli eksplikatywnej oraz heurystycznej zarazem. Hipoteza jest płodna naukowo wówczas, kiedy wysuwa fakty, które dobrze wyjaśniają zjawiska, o jakie pytamy” (H. Muszyński, 1970, s.219). Hipoteza robocza natomiast, to założenie przypuszczalnych zależności, zachodzących między zmiennymi. Jest to propozycja odpowiedzi na problem badawczy (W. Zaczyński, 1995, s. 33). Hipoteza robocza pełni dwie funkcje: - funkcję planowania i ukierunkowywania (działania naukowe wymagają tworzenia planów; hipoteza robocza nadaje cel badaniom, ukierunkowuje działania badawcze), - funkcję poznawczą (funkcja ta sugeruje nowe obserwacje czy eksperymenty; jest ona elementem postępu naukowego) ( W. Zaczyński, 1995, s. 61 ). Hipotezom roboczym są stawiane następujące wymagania: a) hipoteza musi dać się zweryfikować - oznacza to, iż można ją poddać procedurze sprawdzania empirycznego (weryfikacji naukowej), b) hipoteza robocza określa związek jedynie pomiędzy dającymi się zbadać zdarzeniami, faktami (zmiennymi) - nie można stosować zmiennych, które nie są możliwe do zbadania, c) hipoteza robocza jest odniesieniem do dorobku naukowego - hipoteza musi mieć uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym; jest zgodna z udowodnionymi twierdzeniami danej nauki; jest częścią teorii, z której się wywodzi; jest wysoce prawdopodobna, d) hipoteza robocza wywodzi się z dotychczasowych doświadczeń badacza - hipoteza wymaga nie tylko uzasadnienia teoretycznego, ale także praktycznego; dlatego też sformułowanie hipotezy roboczej ma miejsce podczas badań próbnych, 50 Darmowe prace mgr z pedagogiki e) hipoteza robocza jest wyrażona jednoznacznie i szczegółowo - hipoteza nie może być zbyt ogólna i wieloznaczna, f) hipoteza powinna być sformułowana w prostych słowach oraz powinna dotyczyć spraw istotnych dla danej nauki (M. Łobocki, 1999, s.128 -130). Wyróżnić można dwa rodzaje hipotez pedagogicznych: - hipotezy dotyczące wszystkich zmiennych wchodzących w zakres wyników wychowania (są to zmienne osobowościowe, zmienne pośredniczące rozpatrywane w kontekście wyników wychowania, dotyczące zjawisk wychowawczych w instytucjach wychowania), - hipotezy obejmujące zmienne wchodzące w skład kategorii działań wychowawczych ( są to działania o różnym zasięgu- od indywidualnej pracy z jednostką po zbiorowe akcje dotyczące całych systemów oświatowych ) (H. Muszyński, 1970, s.220 -221). „Formułując hipotezy należy posługiwać się pojęciami ścisłymi, jasnymi, w miarę możności określającymi zjawiska proste, a nie złożone.(...) Winny dotyczyć ważniejszych tak teoretycznie, jak i praktycznie zależności. (...) Sformułowanie interesujących poznawczo hipotez jest jedną z najważniejszych faz procesu badawczego. Hipoteza robocza jest pomysłem, który może wyrastać z różnych źródeł. Sformułowanie odkrywczych i interesujących pod względem poznawczym hipotez wymaga kumulacji różnorodnych faktów, informacji z zakresu literatury i konfrontacji tych danych z twierdzeniami teoretycznymi” ( Z. Zaborowski, 1973, s.147 - 148 ). Postawionym problemom badawczym odpowiadają następujące hipotezy badawcze: 1. Należy przypuszczać, że pozytywne postawy rodziców determinują sytuację szkolną dziecka i wraz z nią kształtują sposób wypełniania funkcji prokreacyjnej, przyczyniając się zarazem do łamania stereotypów. 2. Zakładamy, że pozytywne postawy rodziców i wywiązywanie się z zadań szkolnych korzystnie wpływa na spostrzeganie swojej roli w realizowaniu ekonomicznej i usługowoopiekuńczej funkcji przez rodzinę. 3. Domniemamy, iż pozytywne postawy rodziców i właściwe funkcjonowanie w roli ucznia sprzyja korzystnemu postrzeganiu zakresu i znaczenia funkcji socjalizacyjnej i funkcji psychohigienicznej wypełnianej przez matkę i ojca. 4. Przypuszczamy, że percepcja negatywnych postaw rodziców, niekorzystna sytuacja szkolna mogą powodować, iż młodzież nie dostrzega znaczenia wypełnianych przez rodzinę 51 Darmowe prace mgr z pedagogiki funkcji. 3.3. Charakterystyka metod badawczych Opinie młodzieży na temat rodziny zbadałam za pomocą ankiety. Przed rozpoczęciem badania wyjaśniłam młodzieży jego cele. Ankieta to czynność dwustronna, niewymagająca jednak kontaktu bezpośredniego; informator jest tu respondentem, który sam pisemnie odpowiada na pytania kwestionariusza. Czynność tę ankietowany wykonuje z reguły indywidualnie (R. Wroczyński, T. Pilch, 1974, s. 57). Ankieta stanowi metodę, która musi być odpowiednio ułożona, aby mogła efektywnie, bez zakłóceń skłonić osoby badane do szczerych, nieskrępowanych odpowiedzi, przekazywać realne opinie osób badanych. Jeżeli chodzi o wywołanie w odpowiadającym właściwej postawy wobec ankiety i skłonienie go do rzetelnych odpowiedzi, należy przede wszystkim tak skonstruować kwestionariusz, aby uwzględnić potrzeby osób badanych, ich nastawienia i obraz świata. „Orientacja na osoby badane” wymaga uwzględnienia przy konstruowaniu pytań słownictwa dostępnego i zbliżonego do języka osób badanych (Z. Zaborowski, 1973, s. 245). Badanie ankietowe wymaga starannego przygotowania. Konstruowanie (przygotowanie) ankiety obejmuje następujące etapy: „1. Postawienie problemu - należy zawsze do wstępnych przygotowań, związanych z konstrukcją ankiet. Badania ankietowe mogą mieć różne cele. Przede wszystkim dotyczą one informacji o tym, co myślą, czują i czynią osoby badane, jakie reprezentują stanowisko w różnych kwestiach życia społecznego, gospodarczego, kulturowego, politycznego. W przypadku badania uczniów mogą odnosić się one m.i.n do ich upodobań, zainteresowań, (..) różnego rodzaju poglądów i stanowisk, postaw moralnych światopoglądowych. Informacje, które zamierza się zdobyć podczas badań, określają podstawowy cel, czyli wyznaczają główny problem, jaki planuje się rozwiązać. 2. Formułowanie pytań - jest etap integralnie związany z poprzednim. Im lepiej został dany 52 Darmowe prace mgr z pedagogiki problem sprecyzowany, tym łatwiej o właściwy dobór i sformułowanie pytań ankietowych” (M. Łobodzki, 1984, s. 272). Aby pytania przyniosły pożądane rezultaty muszą spełniać następujące warunki: - pytania muszą być jasne, jednoznaczne i dokładne, dostosowane do języka „potocznego” środowiska, w którym przeprowadza się badania oraz do wieku i wykształcenia pytanych osób, - muszą dotyczyć spraw ważnych i koniecznych, dlatego że liczba pytań nie może przekraczać granic psychofizycznej wytrzymałości badanych, którzy w wyniku znużenia lub nawet zmęczenia mogą udzielać pod koniec badania odpowiedzi „byle jakich”, - zaleca się stosowanie w pytaniach formy osobowej „Pani”, „Pan”, a w ankiecie adresowanej do uczniów - nawet formy „Ty”, - pytania nie mogą sugerować odpowiedzi, - pytania dotyczące tej samej kwestii (...) nie mogą być sytuowane blisko siebie, w przeciwnym wypadku zachodzi niebezpieczeństwo spisywania odpowiedzi (W. Zaczyński, 1995, s. 149 - 150). 3. „Ułożenie instrukcji - to kolejny etap konstruowania ankiet. Polega on na przygotowaniu wstępnego wyjaśnienia, poprzedzającego odpowiedzi osób badanych na postawione im pytania. W wyjaśnieniu tym badacz informuje przede wszystkim o tym: a) kto przeprowadza badania, b) jaki jest główny cel tych badań, c) jak należy odpowiadać na poszczególne pytania, d) w jakim stopniu gwarantuje się anonimowość odpowiedzi badanych. 4. Badania próbne - są rodzajem pytań kontrolnych. Mają dać odpowiedź na pytanie, czy skonstruowana ankieta stanowi wystarczająco zobiektywizowane narzędzie badań (...). Przeprowadzenie badań próbnych wymaga starannego przygotowania formularzy z pytaniami oraz właściwego doboru osób. Liczba osób uwzględnionych w badaniach próbnych może wahać się w granicach od 25 do 30. Osoby te uczestniczą z reguły późniejszych badaniach. Pochodzą z tego samego stanowiska, z którego wywodzą się osoby objęte później badaniami zasadniczymi. Podczas przeprowadzania badań próbnych obowiązują te same zasady, co w trakcie badań zasadniczych. 5. Przygotowanie ostatecznej wersji formularzy ankiet - ma miejsce w oparciu o analizę wyników otrzymanych badań próbnych” (M. Łobodzki, 1984, s. 273 - 275). Podstawę badań ankietowych stanowią pytania. M. Łobodzki wymienia następujące rodzaje pytań: pytania otwarte - pozostawiają osobom badanym całkowitą swobodę wypowiedzi. Ponadto pytania otwarte pozwalają badaczowi ustalić hierarchię ważności problemów, problemów jakiej badane osoby postrzegają główny wątek omawianej przez nich 53 Darmowe prace mgr z pedagogiki problematyki. Ankieta złożona z pytań otwartych dostarcza bogatego materiału, który zgromadzony w ten sposób, nie jest jednak łatwy do wnikliwej analizy. Pytania zamknięte - przewidują gotowe odpowiedzi, przemyślane uprzednio przez badającego. Osoby badane dokonują wyboru spośród sugerowanych im odpowiedzi. Odpowiedzi te są tak dobrane, że wyczerpują na ogół wszystkie możliwe rozwiązania, jakie nasuwać się mogą w związku z postawionym pytaniem. Pytania alternatywne - przewidują duże możliwości odpowiedzi, pozytywną lub negatywną („tak” lub „nie”). Pytania mogą być stosowane tylko i wyłącznie w związku z problemami, które można rozstrzygać w dwojakiej płaszczyźnie: albo zgodzić się z nimi, albo je odrzucić. Często możliwa jest trzecia ewentualność ustosunkowania się wobec danego problemu (pytania), można nie wiedzieć, czy należy go odrzucić, czy się z nim zgodzić. W tym przypadku odpowiedź będzie brzmiała: „nie wiem”. Pytania alternatywne są jedną z odmian pytań zamkniętych. Pytania dysjunktywne - nazwę pytań dysjunktywnych można umownie „zarezerwować’ dla pytań, wymagających wyboru spośród więcej niż dwóch możliwych odpowiedzi. Pytania koniunktywne - to następna grupa pytań zamkniętych. Wymagają one od osób badanych dokonania wyboru więcej niż jednej odpowiedzi. Badane osoby wybierają tyle odpowiedzi, ile poleca im sam badający. Tego rodzaju pytania umożliwiają obliczenie częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi i tym samym ustawienie ich w porządku hierarchicznym. Pytania półotwarte - stanowią one pośrednią formę między pytaniami otwartymi i zamkniętymi. (...) Wszelkie pytanie półotwarte przewiduje ściśle określone odpowiedzi, z jednoczesnym umożliwieniem osobom badanym swobodnego wypowiedzenia się. Najczęściej po wyliczeniu możliwych wypowiedzi pozostawione jest miejsce na „inne”. Pytania filtrujące pozwalają wyłączyć te osoby, które nie mają nic do powiedzenia w danej sprawie. Pytanie takie poprzedza pytanie zasadnicze. Możliwa odpowiedź na nie to : „tak” lub „nie”. Pytania kontrolne - pełnią rolę kontroli otrzymanych odpowiedzi. Są to pytania całkowicie zbieżne z treścią innych pytań, lecz różne w samym ich ujęciu słownym (M. Łobocki, 1984, s. 275- 280). Ankieta gromadzi informacje z zakresu : 1) pewnych faktów realnych, np. można pytać badanych o ich zainteresowania, potrzeby itp. , 2) oceny zjawisk przeszłych lub obecnych, dotyczących różnego rodzaju zachowań, dokonań, wymagań (...), 54 Darmowe prace mgr z pedagogiki 3) dezyderatów dezyderatów sprawie przyszłości, ujawniających się w pytaniach o pragnienia, marzenia, aspiracje badanych, 4) zdeklarowanych zachowań zgodnie z uznawanymi przez nich wartościami, normami, regułami lub zasadami postępowania moralnego czy społecznego (M. Łobocki, 1987, s. 152153). Badaniom ankietowym są stawiane następujące wymagania: 1) celowość badanych zagadnień - odnosi się do każdego pojedynczego pytania ankietowego. Stąd też badania te są w pełni celowe, jeśli wszelkie zastosowane w nich pytanie odznacza się wymaganą celowością, tzn. badający zdaje sobie dokładnie sprawę, dlaczego je postawił, a w szczególności w jakim stopniu i zakresie może przyczynić się ono do rozwiązania badanego problemu. 2) Odpowiednia forma i treść pytań- polega przede wszystkim na tym, aby pytania te były dla osób badanych pewną zwartą i logiczną całością. Zadajemy najpierw pytania ogólne, (...) a następnie coraz bardziej zawężające zakres badanego problemu. 4) Właściwy sposób przeprowadzania badań- polega on na starannym wydrukowaniu arkuszy ankietowych, rozdaniu ich osobom badanym, podaniu instrukcji łącznie z zapewnieniem ich dyskrecji, zabezpieczeniu im znośnych warunków wypowiedzenia się na poszczególne pytania oraz zebraniu rozdanych uprzednio arkuszy (po wypełnieniu). 5) Krytyczna ocena zebranego materiału- rozwagi wymaga interpretacja wyrażonych przez badane osoby własnych postaw, w tym również postaw światopoglądowych oraz predyspozycji psychicznych, także motywów własnego postępowania. Wszelka interpretacja ilościowa wymaga koniecznie interpretacji jakościowej ze szczególnym uwzględnieniem psychologicznej analizy materiału (M. Łobocki, 1984, s. 280- 283). Dzięki badaniom ankietowym badacz poznaje opinię badanych na dany temat. Ankieta umożliwia dokonanie zestawienia statystycznego, które poprawnie wykorzystane, może w znacznym stopniu ułatwić wyciągnięcie słusznych wniosków z tego rodzaju badań. Niewątpliwą zaletą badań ankietowych jest to, że mogą być przeprowadzone w możliwie krótkim czasie (M. Łobocki, 1984, s. 283- 284). Istotną rolę w poznawaniu uczniów, ich sytuacji szkolnej oraz rodzinnej odgrywa wywiad. Jego wartość poznawcza jest niezaprzeczalna. Wywiad jest metodą, która służy zdobywaniu informacji poprzez bezpośrednie stawianie 55 Darmowe prace mgr z pedagogiki pytań osobom mogącym udzielić wiadomości (W. Zaczyński, 1968, s. 163). Metoda wywiadu stanowi także z góry przygotowaną i ściśle ukierunkowaną wymianę myśli między respondentami a badającym (M. Łobocki, 1976, s. 187). Wywiad spełnia następujące funkcje : - funkcję komunikacyjną, - funkcję ekspresyjną, funkcję informacyjną (M. Łobocki, 1976, s. 189). Funkcja komunikacyjna polega na ustaleniu zgodności usłyszanej wypowiedzi z rzeczywistą informacją. Szczerość odpowiedzi pytanego zakłada funkcja ekspresyjna. Wartość poznawczą przekazanych wiadomości gwarantuje funkcja informacyjna (M Łobocki, 1976, s. 189 - 190). Metoda wywiadu występuje w różnych odmianach (rodzajach). Pierwszy rodzaj wywiadu to wywiad w postaci swobodnej. Jego treść określana jest przez cel badawczy, nie ma on planu rozmowy. Nie tylko odpowiedzi, ale też cała sytuacja badawcza składa się na materiał wywiadu. Wywiad będący rozmową naprowadzaną polega na naprowadzaniu przez badacza na problemy ogólnie sformułowane, które nie stanowią jeszcze pytań gotowych do przedstawienia osobom badanym. Kolejna odmiana wywiadu to wywiad jako rozmowa kierowana. Badający czyta respondentom wcześniej przygotowane pytania, aby później nanieść ich odpowiedzi na kwestionariusz wywiadu (W. Zaczyński, 1995, s. 147). Innym rodzajem opisywanej metody jest wywiad skategoryzowany. Osoba przeprowadzająca wywiad posługuje się kwestionariuszem złożonym z pytań zamkniętych. Respondenci odpowiadają, wybierając między podanymi możliwościami odpowiedzi. Natomiast wywiad nieskategoryzowany, opiera się na swobodnej wymianie zdań. Składa się z pytań zamkniętych oraz otwartych, pozostawiając miejsce na inwencję zarówno ze strony badającego, jak i badanych. Wywiad jawny formalny oznacza poinformowanie respondentów o celu rozmowy oraz jawne zapisywanie ich odpowiedzi. Wywiad jawny nieformalny to niedokładne lub błędne poinformowane badanych o celach rozmowy. Kolejny rodzaj wywiadu to wywiad ukryty, który polega na nawiązaniu kontaktu z respondentami w naturalnych sytuacjach, w których nie wiedzą oni, iż są badani. Poza tym wyróżnić można wywiad indywidualny, przeprowadzany z jedną osobą, a 56 Darmowe prace mgr z pedagogiki także wywiad zbiorowy, który, jak sama nazwa wskazuje, przeprowadzany jest z co najmniej kilkoma osobami (M. Łobocki, 1976, s. 191 - 192). Wywiad jest metodą, która wymaga odpowiedniego przygotowania. Gruntowne przygotowania obejmują: „ ustalenie miejsca wywiadu wśród innych metod badania zależnie od tematu pracy i szczegółowej problematyki badawczej. (...) Z reguły jednak wywiad nie występuje samodzielnie w badaniu i, zależnie od stanu wiedzy z określonej dziedziny, służy bądź do wstępnego rozeznania „terenu”, bądź na końcu badań jako dopełnienie innych, już zastosowanych, sposobów badania. Wstępne zebranie możliwie jak najobszerniejszej informacji z zakresu problematyki dotyczącej badania. (...) Jest to warunek trafnego wyboru pytań i osób. Znajomość problemu i jego opracowań pozwala unikać pytań zbędnych (...). Wybór osób, z którymi mają być przeprowadzone wywiady. Po informacje należy zwracać się do tych osób, które mogą nam ich udzielić. (...) Zabiegać należy jednak o to, aby „wypytywaniem” zostali objęci wszyscy przedstawiciele możliwych do wyodrębnienia grup (...). Określenie idei przewodniej dla wywiadu niekierowanego, sformułowanie planu tematycznego dla wywiadu kierowanego i wreszcie redagowanie pytań kwestionariusza wywiadu” (W. Zaczyński, 1995, s. 148 - 149). Podczas konstruowania wywiadu należy brać pod uwagę pewne wymagania, którym on podlega. „ - Pytania muszą być jasne, jednoznaczne i dokładne, dostosowane do języka „obiegowego” w danym środowisku, w którym przeprowadza się badania oraz do wieku i wykształcenia pytanych osób. Chodzi tu przede wszystkim o zawartość merytoryczną żądanych odpowiedzi. - Pytania muszą spraw ważnych i koniecznych dlatego, że liczba pytań nie może przekraczać granic psychofizycznej wytrzymałości badanych, którzy, w wyniku znużenia lub nawet męczenia, udzielać mogą pod koniec badania odpowiedzi „byle jakich”. - Zaleca się także stosowanie w pytaniach (...) formy osobowej „Pani”, „Pan”, a w wywiadzie adresowanym do uczniów nawet formy „Ty” (...). - Pytania nie mogą sugerować charakteru odpowiedzi. Ustalono na przykład, że na pytanie o opinię wyrażane przez „tak” uzyskuje się lepsze rezultaty niż na to samo pytanie wyrażane przez „nie”. - Pytania dotyczące tej samej kwestii (pytania kontrolne) nie mogą być sytuowane w bliskim sąsiedztwie, w przeciwnym bowiem przypadku zachodzi niebezpieczeństwo spisywania 57 Darmowe prace mgr z pedagogiki odpowiedzi” (W. Zaczyński, 1968, s. 166 - 167). Zaletą wywiadu jest to, iż można go przeprowadzić w nie długim czasie. Kolejną ważną metodą pomagającą w poznaniu sytuacji szkolnej, a także rodzinnej ucznia jest analiza dokumentów. Każda rzecz, stanowiąca źródło informacji, które mogą być bazą do wydawania sądów o przedmiotach, ludziach oraz procesach jest dokumentem (W. Zaczyński, 1995, s. 178). Dokumenty dzielą się na kilka rodzajów w zależności od przyjętego kryterium. Istnieją następujące rodzaje dokumentów w zależności od kryterium: - formy ( dokumenty pisane, cyfrowe, obrazowo-dźwiękowe ), - pochodzenia ( dokumenty zastane, intencjonalnie tworzone ), - twórcy ( dokumenty urzędowe i oficjalne, wytwory własne nauczycieli i uczniów) (W. Zaczyński, 1995, s. 178). Dokumenty pisane obejmują: „ 1. Protokoły i sprawozdania z posiedzeń rad pedagogicznych, komitetów opiekuńczych i rodzicielskich, protokoły powizytacyjne kierowników i dyrektorów szkół i placówek pedagogiczno-wychowawczych z posiedzeń samorządów uczniowskich, organizacji dziecięcych i młodzieżowych oraz kół zainteresowań. 2. Opinie i świadectwa (orzeczenia) wychowawców klasowych, nauczycieli poszczególnych przedmiotów dotyczących poszczególnych uczniów, orzeczenia lekarskie, psychologów, czynników oficjalnych szkolnych i pozaszkolnych (np. sądów dla nieletnich). 3. Szkolne i domowe pisemne prace uczniów (wychowanków), uczniowski artykuły do szkolnych gazetek ściennych - słowem, wszelka produkcja pisarska dzieci i młodzieży. 4. Artykuły prasowe o szkole, o młodzieży danego kręgu, o środowisku kulturowospołecznym, w którym działa dany zakład wychowawczy czy szkoła” (W. Zaczyński, 1995, s. 179). Do dokumentów cyfrowych zaliczane są: 1. Wszelkie dane dotyczące oświaty, kultury oraz szkolnictwa pochodzące z Rocznika statystycznego. 2. Wszystkie dane liczbowe ze szkoły lub zakładu wychowawczego dotyczące: liczby uczniów w klasach i całej szkole, ocen szkolnych uczniów oraz danych o wyposażeniu szkoły. Dokumenty obrazowo-dźwiękowe obejmują różnego rodzaju rysunki, nagrania, fotografie czy prace konstrukcyjne, które wyrażają społeczno-wychowawcze piętno życia w danej szkole. 58 Darmowe prace mgr z pedagogiki Dokumentami zastanymi określane są wytwory uczniowskie wykonane dla celów dydaktycznych lub wychowawczych, które podlegają później analizom (W. Zaczyński, 1968, s. 179 -180). Natomiast wszelkie prace dzieci czy młodzieży, których wykonanie zostało zlecone po to, ażeby zyskać dodatkowe, nowe informacje z zakresu badanego zagadnienia określane są mianem dokumentów intencjonalnie tworzonych (W. Zaczyński, 1968, s. 180). Wszystkie opisane wyżej dokumenty podlegają analizie. „Analiza dokumentów (...) polega na wyodrębnianiu elementów składowych dokumentu według przyjętego kryterium. Kryteria mogą być różne, zależnie od potrzeb badawczych, czyli najbliższego celu badawczego. Cel analizy wyznacza również sposoby jej przeprowadzenia. (...) Jeden i ten sam dokument może być przedmiotem różnych analiz zarówno z punktu widzenia kryterium, jak również z punktu widzenia metody” (W. Zaczyński, 1968, s. 185). Istnieje kilka sposobów przeprowadzania analiz. Dzielą się one na dwie podstawowe grupy: - metody klasyczne, - metody ilościowe (W. Zaczyński, 1968, s. 186). Metody klasyczne zawierają w sobie następujące rodzaje analiz: - analizę wewnętrzną, - analizę zewnętrzną, - analizę historyczną i literacką, - analizę psychologiczną, - analizę pedagogiczną (W. Zaczyński, 1968, s. 186 - 189). „Analiza wewnętrzna jest (...) operacją czysto intelektualną i polega na wyodrębnieniu z kontekstu składników pierwszoplanowych myśli przewodnich i istniejących między nimi wzajemnych więzi”. Analiza zewnętrzna natomiast, to czynność krytyczno-wybiórcza, która opiera się na umiejscowieniu dokumentu w rzeczywistości warunków zewnętrznych, w jakich on powstał (W. Zaczyński, 1968, s. 186 ). Do analizy historycznej oraz literackiej zaliczane są dwa rodzaje dokumentów: - dokumenty zawierające informacje o faktach ( pamiętniki, utwory literackie ważne dla pedagoga ), - dokumenty będące same faktami ( programy nauczania, rozporządzenia dyrektorów szkół, władz oświatowych, księgi inwentarzowe, szkole prace uczniów) (W. Zaczyński, 1995, s. 187). Analiza psychologiczna występuje w trzech odmianach: - w odmianie pierwszej, dokument służy poznaniu cech osobowości autora; taka analiza wynika z podejścia psychoanalitycznego; osobowość, uczucia, charakter autora ukazują się w 59 Darmowe prace mgr z pedagogiki jego dziele, - kolejna odmiana analizy psychologicznej wykorzystuje dokument do poznania postaw, opinii, światopoglądu jego autora; zakres poszukiwań jest tutaj bardzo szeroki i wszechstronny, - ostatnia odmiana ma za zadanie rozpoznać za pomocą dokumentu sposoby myślenia ucznia czy uczniów; określa posiadane umiejętności autora dokumentu (W. Zaczyński, 1968, s. 188 189 ). Analiza pedagogiczna łącząc się z analizą psychologiczną, odnajduje w dokumentach znaki działań dydaktyczno-wychowawczych nauczyciela. W ramach analizy pedagogicznej wyróżnić można analizę filologiczną, techniczną, matematyczno-przyrodniczą, estetyczną dokumentów (W. Zaczyński, 1995, s.189). Ilościowa analiza dokumentów „jest wolna od wszelkiego subiektywizmu przez obiektywny pomiar jednostek poszukiwanych informacji. W tej analizie mierzy się częstotliwość pojawiania się określonych terminów, wyrażeń (zwrotów), a w badaniach pedagogicznych liczbę rozwiązań poprawnych i liczbę błędów z podziałem ich na kategorie. (...) Analiza ilościowa przypomina operacyjnie kontrolę wyników badania testowego, w której abstrahuje się od indywidualnego stylu określonego ucznia ( co należy do analizy klasycznej ), a wynotowuje się w punktach rozwiązania poprawne” (W. Zaczyński, 1968, s190 ). Najbardziej optymalne rezultaty przynosi stosowanie metod klasycznych i ilościowych razem. „Najczęściej analiza dokumentów stanowi punkt wyjścia dla sformułowania nowego problemu badawczego i ustalenia hipotez roboczych oraz staje się użyteczna w konstruowaniu bardziej obiektywnych metod i technik badawczych. Słowem, pozwala możliwie precyzyjnie określić naukową aparaturę pojęciową i odpowiednio uszczegółowić ogólną koncepcję badań. Znaczną pomoc przy tym oddaje w celowym doborze osób badanych i umożliwia bliższą ich charakterystykę. Ponadto istotnym powodem, dla którego warto odwołać się do analizy dokumentów w badaniach pedagogicznych, są także jej walory wychowawcze. Analiza taka (...)- zwłaszcza przeprowadzana na podstawie dokumentów intencjonalnych tworzonych może umożliwić badanym odreagowanie przykrych i bolesnych przeżyć (napięć), skłonić do głębszych refleksji nad własnym postępowaniem lub umocnić ich poczucie znaczenia i wartości” (M. Łobocki, 2000, s.238 - 239). Warto również pamiętać, iż analiza dokumentu stanowi jedną z propozycji poznawania sytuacji ucznia i jest ona uzupełnieniem innych metod badawczych. 60 Darmowe prace mgr z pedagogiki Stopień ukształtowania postawy wywiązywania się z zadań u młodzieży szkolnej został zbadany za pomocą ankiety skalowej. Wywiązywanie się z zadań jest postawą społecznie aprobowaną, oczekiwaną przez daną społeczność. Osoby wywiązujące się z zadań wynikających z ich ról społecznych, a także z własnych aspiracji czy postanowień są postrzegane pozytywnie. Natomiast ludzie nie wywiązujący się z postawionych im zadań są wartościowani negatywnie (M. Pilkiewicz, 1989, s. 77). Postawa wywiązywania się z zadań to „wewnętrzna gotowość (dyspozycja) do mobilizowania aktywności w sytuacjach spostrzeganych jako zadanie, ukierunkowania tej aktywności na realizację zadań i utrzymania jej w czasie trwania zadania na poziomie zabezpieczającym osiągnięcie założonego wyniku. Postawa ta charakteryzuje się harmonijnym współwystępowaniem trzech elementów, tj. behawioralnego, emocjonalnego i poznawczego” (M. Pilkiewicz, 1989, s. 78 - 79). Określenie ilościowe ukształtowanej postawy wywiązywania się z zadań u uczniów wskazuje na: - faktyczną efektywność ( czyli określenie realnej efektywności wychowawczej np. szkoły ), - indywidualne przygotowanie do życia poszczególnych dzieci ( przygotowanie do pełnienia ról społecznych, czego warunkiem jest wykształcenie postawy wywiązywania się z zadań ) (M. Pilkiewicz, 1989, s. 78). Podejście psychologiczne ukazuje postawę wywiązywania się z zadań na tle mechanizmów regulujących zachowanie jednostki. Podkreśla szczególną rolę tej postawy w harmonijnym oraz prawidłowym rozwoju osoby (M. Pilkiewicz, 1989, s. 78 - 79). Szkoła musi spełnić następujące warunki, aby została wytworzona postaw wywiązywania się z zadań: - wytworzenie zależności między zaspokajaniem potrzeb dziecka a realizacją zadań ( pojawianie się wartości postawy wywiązywania się z zadań ), - stworzenie sytuacji wywiązywania się z zadań ( urzeczywistnienie osiąganych walencji postawy wywiązywania się z zadań ), - wykształcenie nawyków wywiązywania się z zadań (M. Pilkiewicz, 1989, s. 79- 80). Rozpatrując postawę wywiązywania się z zadań dziecka jako ucznia, można wyróżnić trzy działy powinności ucznia: naukę, przystosowanie instytucjonalne oraz samorealizację. Każdy dział zawiera grupy powinności ucznia (M. Pilkiewicz, 1989, s. 80). W dziale nauka znajduje się: 61 Darmowe prace mgr z pedagogiki - „stosunek ucznia do wymagań formalnych związanych z obowiązkowym uczeniem się (punktualność w przychodzeniu na zajęcia lekcyjne, brak nieuzasadnionej absencji, noszenie przyborów szkolnych i dbanie o ich estetykę itp.). (...), - aktywność ucznia związana z uczeniem się obowiązkowym ( aktywność na lekcjach, odrabianie prac domowych, wykazywanie tendencji do poprawy złych stopni)” (M. Pilkiewicz, 1989, s. 80). Dział przystosowanie instytucjonalne obejmuje następujące powinności ucznia: - aktywność ucznia związana z pełnieniem roli członka klasy oraz szkoły ( dbałość o mienie szkoły, branie udziału w pracach, imprezach na rzecz szkoły, klasy, znajomość historii i tradycji szkoły), - stosunek ucznia do personelu szkolnego i nauczycieli ( wypełnianie poleceń, okazywanie przez ucznia szacunku ), - aktywność ucznia związana z kulturą zdrowotną ( brak nałogów, estetyka wyglądu zewnętrznego przestrzeganie zasad higieny ) (M. Pilkiewicz, 1989, s. 81). Samorealizacja przejawia się w: - aktywności ucznia wypływającej z uczenia się ponadobowiązkowego oraz z rozwoju intelektualnego ( wytrwałość we wzbogacaniu własnej wiedzy, czytelnictwo, wytrwałość i systematyczność w uczeniu się pozaszkolnym ) (M. Pilkiewicz, 1989, s. 80). Kolejna i ostatnia zastosowana przeze mnie metoda badawcza to Kwestionariusz do Badania Zachowania się Rodziców w Percepcji Dziecka - CRPBI. Kwestionariusz ten należy do grupy kwestionariuszy, które spełniają następujące warunki: „- badają postawy, zachowania czy cechy osobowe rodziców w sposób wieloaspektowy, uwzględniając różne kategorie tych zmiennych, - posiadają strukturę czynnikową i odznaczają się wysoką rzetelnością, trafnością i wartością diagnostyczną, - stosowane są w szerokim zakresie w różnego typu badaniach” (W. S. Kowalski, 1982, s.17). Kwestionariusz CRPBI (The Child’s Report of Parent Behavior Inventory) jest oparty na typologii postaw rodzicielskich E. S. Schaefera. Typologia ta opisuje dwa wymiary zachowań rodziców: miłość-wrogość i autonomia-kontrola. E. S. Schaefer stworzył wielowymiarowy model składający się z 18 skal połączonych w trzy wymiary: kontrola psychologiczna, odrzucenie psychologiczne oraz akceptacja 62 Darmowe prace mgr z pedagogiki psychologiczna (W. S. Kowalski, 1982, s. 52-53). Forma III kwestionariusza ( którą zastosowałam w badaniu ) składa się ze 108 twierdzeń, które tworzą 18 skal (te same pozycje są użyte dla ojca i dla matki ). Dwanaście skal obejmuje po 5 twierdzeń, a pozostałe sześć po 8. Skale te noszą następujące nazwy: akceptacja, koncentracja na dziecku, posiadanie, odrzucanie, nadzór, stosowanie przymusu, pozytywne zaangażowanie, nadmierna ingerencja, wpajanie poczucia winy, wrogi nadzór, niekonsekwentna dyscyplina, niestosowanie przymusu, akceptacja indywidualności, rozluźniona dyscyplina, wpajanie stałego niepokoju, wrogie odsuwanie się, unikanie kontaktów, skrajna autonomia. Kwestionariusz CRPBI proponuje trzy rodzaje odpowiedzi: „tak”, „raczej tak”, „nie”, które są punktowane odpowiednio: 3, 2, 1 punkt (W. S. Kowalski, 1982, s. 53 - 54). Struktura opisywanego kwestionariusza zawiera trzy niezależne czynniki: „- czynnik I: akceptacja-odrzucenie; opisuje on natężenie miłości i akceptacji dziecka przez rodziców oraz odrzucenie i wrogość w stosunku do niego ze strony matek i ojców, - czynnik II: kontrola psychologiczna-autonomia psychologiczna; obejmuje on formy kontroli rodzicielskiej przejawiające się w postaci dominacji oraz wzbudzania u dziecka niepokoju czy poczucia winy, - czynnik III: kontrola ścisła-kontrola rozluźniona; czynnik ten charakteryzuje taki rodzaj kontroli ze strony rodziców, która odznacza się ustalaniem rygorystycznych norm i zasad postępowania dziecka, przy równoczesnym ograniczeniu swobody jego poczynań rozmaitymi zakazami i nakazami” (W. S. Kowalski, 1982, s. 55). Skale kwestionariusza są połączone w cztery grupy postaw naczelnych (lub kategorii postaw). Na każdą postawę naczelną składają się postawy cząstkowe. Na postawę naczelną nazwaną „bliskością uczuciową” składają się takie postawy cząstkowe: akceptacja, koncentracja na dziecku, posiadanie, pozytywne zaangażowanie, akceptacja indywidualności. „Dystans uczuciowy” obejmuje następujące postawy: odrzucanie, wrogie odsuwanie się, unikanie kontaktów. Postawa „kontroli” zawiera takie zachowania rodziców: nadzór, stosowanie przymusu, nadmierna ingerencja, wpajanie poczucia winy, wrogi nadzór, wpajanie stałego niepokoju. W skład postawy wskazującej na „autonomię” włączone są kolejne postawy cząstkowe: niestosowanie przymusu, rozluźniona dyscyplina, skrajna autonomia. Postawa cząstkowa określana jako niekonsekwentna dyscyplina znajduje się poza 63 Darmowe prace mgr z pedagogiki przedstawionymi wyżej postawami naczelnymi (W. S. Kowalski, 1982, s. 56 -65). 3.4. Opis terenu badań i osób badanych Badania przeprowadziłam w okresie od 3.03.2004 do 10.03.2004 w dwóch lubelskich szkołach średnich: w VI Liceum Ogólnokształcącym im. H. Kołłątaja oraz w Technikum Samochodowym. VI Liceum Ogólnokształcące im. Hugona Kołłątaja w Lublinie w 1998 roku obchodziło 50lecie swojego istnienia. Jest to szkoła integralnie związana z rozwojem dzielnicy Dziesiąta, o dużym znaczeniu dla całego Lublina i okolic. Przewidywano utworzenie w roku szkolnym 1948/49 jednej klasy VIII-ej i ewentualnie jednej IX-ej. Zapotrzebowanie okazało się większe od pierwotnych zamiarów władz oświatowych. W tej peryferyjnej wówczas dzielnicy Lublina nie było, bowiem szkoły średniej. Powstające liceum wzbudziło więc żywe zainteresowanie rodziców i młodzieży nie tylko z tej części Lublina, ale również mieszkańców okolicznych wsi i osad. Tak pozostało do dzisiaj. Bazą dla tworzonego Liceum były Publiczne Szkoły Powszechne nr 14 i nr 16 nowa placówka nosiła nazwę Publicznej Szkoły Ogólnokształcącej. Organizatorski wysiłek pana Andrzeja Misiuka okazał się owocny, 1 września 1948 r. 116 uczniów rozpoczęło naukę w trzech klasach licealnych (dwie VIII-e i jedna IX). W maju 1951 odbył się pierwszy egzamin maturalny. Przystąpiło do niego 53 abiturientów z dwóch klas (tej pierwszej rozpoczynającej w 1948 r. działalność szkoły i utworzonej w międzyczasie klasy pedagogizującej, w której znalazła się m.in. młodzież z rozwiązywanych wówczas szkół prywatnych). Liceum rozwijało się powoli ale systematycznie mimo trudnych warunków lokalowych, zajmując wraz z innymi placówkami gmach szkolny przy ul. Kunickiego 116. W październiku 1962 r. otrzymało własny budynek przy ul. Mickiewicza 36, w którym mieści się do dziś. 64 Darmowe prace mgr z pedagogiki W pierwszych latach istnienia szkoła nie miała swojego patrona. W roku szk. 1951/52 pojawia się wprawdzie imię Mariana Buczka jako patrona, brakuje jednak formalnej decyzji władz oświatowych o nadaniu szkole tego imienia, które wkrótce znika z dokumentacji szkolnej. Dopiero w 1965 r. dla uczczenia pamięci działacza partyjnego - Aleksandra Zawadzkiego, nadano szkole jego imię W 1970r nastąpił formalny rozdział szkoły podstawowej i licealnej na Szkołę Podstawową nr.40, którą później przeniesiono do nowego gmachu na osiedlu Kruczkowskiego i VI Liceum Ogólnokształcące im. Aleksandra Zawadzkiego, które pozostało budynku przy ul. w Mickiewicza. Od 16 XII 1994 r. szkoła nosi nazwę - VI Liceum Ogólnokształcące im. Hugona Kołłataja. VI Liceum Ogólnokształcącemu im. H. Kołłątaja proponuje następujące klasy: - oddział matematyczno-ekonomiczny (z rozszerzoną matematyką i geografią), - oddział z rozszerzonym językiem niemieckim (z rozszerzoną geografią, j. polskim oraz j. niemieckim), - oddział kultury europejskiej (z rozszerzoną historią, j. francuskim, j. polskim), - oddział ekologiczny (z rozszerzoną biologią i chemią), - oddział z rozszerzonym j. angielskim ( z rozszerzoną historią, j. polskim, j. angielskim), - oddział matematyczno-informatyczny (z rozszerzoną informatyką, matematyką i fizyką), - oddział humanistyczny z grafiką komputerową (z rozszerzoną historią, geografią, wiedzą o kulturze oraz dodatkowymi 2 godzinami technologii informacyjnej - grafika komputerowa). Ponadto, szkoła dysponuje doskonale wyposażonymi salami lekcyjnymi, salą gimnastyczną, boiskiem, biblioteką- Multimedialne Centrum Informacyjne, stałym łączem z Internetem, urządzeniami powielającymi, dwiema pracowniami komputerowymi. Liceum posiada również radiowęzeł, za pomocą którego na przerwach można posłuchać muzyki, a także innych informacji (www. 6 lo. lublin. pl). Zespół Szkół Samochodowych powstał w roku 1915 pod nazwą „Prywatna Szkoła Rzemieślnicza im. Stanisława Syroczyńskiego”. Początkowo planowano otworzyć ją w roku 1914, ale zamierzeniu temu przeszkodziła wojna. Pierwsze zajęcia rozpoczęły się więc w niej 1 września 1915 roku. Pierwszym dyrektorem szkoły w latach 1915- 1920 był Cezary Rummel. W powstanie szkoły zaangażowanych było wiele osób, niemniej jednak trzy z nich wpisały się na stałe w jej historię: Stanisław Wessel- przekazał na rzecz szkoły olbrzymią darowiznę pieniężną (dokładna kwota nie jest ustalona, jednakże było to minimum 40 tysięcy 65 Darmowe prace mgr z pedagogiki rubli), za która rozbudowano warsztaty i urządzono kuźnię z szesnastoma ogniskami; Zygmunt Śliwiński- załozyciel szkoły, był członkiem Towarzystwa Szkoły Rzemieślniczej aż do momentu jego rozwiązania, kiedy to szkoła została upaństwowiona. To on również opracował ststut szkoły; Stanisław Syroczyński- właściciel ziemski, który w testamencie przekazał darowiznę na rzecz szkoły (12 tysięcy rubli) zaznaczając, że kwota ta ma być przeznaczona na założenie szkoły. Ponieważ był on pierwszym fundatorem szkoły, jej założyciele uznali, że powinna nosić jego imię. Obecnie w opisywanej szkole uczy się w niej około 700 uczniów w trzech typach szkół: 5letnim technikum, 3- letnim technikum i 3- letniej szkole zawodowej. Oba technika kształcą uczniów w specjalności: naprawa i eksploatacja pojazdów samochodowych, natomiast zasadnicza szkoła w zawodach: mechanik pojazdów samochodowych oraz elektromechanik pojazdów samochodowych. Na uwagę zasługuje fakt, iż jest to szkoła typowo męska. Ostatni nabór wśród młodzieży żeńskiej był na początku lat siedemdziesiątych. Nauka w szkole przebiega dwuzmianowo: pierwsza zmiana zaczyna lekcje o godzinie 7. 30, druga o 13. 50. Zajęcia trwają do godziny 19. 50. W szkole działa kilka kół zainteresowań i parę organizacji, m. in. LOP, SKS, PTTK, OHP, samorząd uczniowski, koło elektroniczne, koło recytatorskie, koło wideo, koło filatelistyczne, zespoły muzyczne i sekcja kateringowa. Badaniami objęłam 71 osób, w tym 25 dziewcząt i 23 chłopców z II klasy (o profilu informatycznym) z liceum oraz 23 chłopców z IV klasy technikum. 66 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 1. Płeć badanych Płeć badanych N % Dziewczęta 25 35,21 Chłopcy 46 64,79 Ogółem 71 100,00 Uczniowie badani to 25 dziewcząt, które stanowiły 35,21% wszystkich osób badanych, a także 46 chłopców ( w tym 23 z liceum oraz 23 z technikum)- 64,79% badanych. Tabela nr 2. Typ szkoły Typ szkoły N % Technikum 23 32,39 67 Darmowe prace mgr z pedagogiki Liceum 48 67,61 Ogółem 71 100,00 Badaniu ankietowemu poddałam 23 uczniów technikum oraz 48 osób z liceum. Cała grupa badanych liczyła 71 osób. Tabela nr 3. Wykształcenie rodziców uczniów z liceum Wykształcenie N podstawowe zawodowe średnie wyższe suma - 6 22 20 48 Grupa liceum matka ojciec % N % 2 4,17 12,5 15 31,25 45,8 22 45,83 41,7 9 18,75 100 48 100 W grupie liceum największy procent (45,8%) stanowiły matki z wykształceniem średnim, następnie 20 matek (41,7%) posiadało wykształcenie wyższe, 6 (12,5%) - zawodowe. Wykształcenie średnie posiadało 22 (45,83%) ojców osób badanych, 15 (31,25%) zawodowe, 9 (18,75%) - wyższe, natomiast 2 ojców (4,17%) miało wykształcenie podstawowe. Tabela nr 4. Wykształcenie rodziców uczniów z technikum Wykształcenie podstawowe zawodowe średnie wyższe Grupa technikum matka ojciec N % N % 1 4,35 3 13,04 9 39,13 14 60,87 11 47,83 5 21,74 3 13,04 68 suma 23 100,00 Darmowe 23 prace 100,00 mgr z pedagogiki W grupie technikum największy procent (60,87%) stanowiły matki z wykształceniem średnim, następnie 5 matek (21,74%) posiadało wykształcenie wyższe, 3 (13,04%) zawodowe, 1 (4,35%) -podstawowe. Wykształcenie średnie posiadało 11 (47,83%) ojców osób badanych, 9 (39,13%) - zawodowe, 3 (13,04%) - wyższe. Wykres nr 5. Liczba rodzeństwa □ 8,45% □ 1. Osoby posiadające rodzeństwo ■ 2. Osoby nie posiadające rodzeństwa □ 91,55% Spośród osób badanych rodzeństwo posiadało 65 osób, czyli 91,55% badanych. Rodzeństwa nie miało 6 osób, czyli 8,45% wszystkich uczniów i uczennic. Tabela nr 4. Pochodzenie społeczne badanych 69 Darmowe prace mgr z pedagogiki Pochodzenie społeczne robotnicze inteligenckie suma Grupa liceum N % 6 42 48 12,5 87,5 100 Gr pa technikum u] N % 4 19 23 17,39 82,61 100,00 Najwięcej osób badanych wśród uczniów liceum - 42 (87,5%) pochodziło z rodzin inteligenckich, 6 (12,5%) z robotniczych. Podobnie było z osobami z technikum, gdyż 19 (82,61%) pochodziło z rodzin inteligenckich, 4 (17,39%) z robotniczych. Tabela nr 5. Miejsce zamieszkania badanych Miej sce zamieszkania miasto wieś suma Grupa liceum N % 24 24 48 50 50 100 Gr pa technikum u] N % 19 4 23 82,61 17,39 100,00 Wśród młodzieży licealnej 24 (50%) osoby mieszkały w mieście, a kolejne 24 (50%) na wsi. W grupie z technikum 19 (82,61%) osób mieszkało w mieście, a 4 (17,39%) na wsi. 70 Darmowe prace mgr z pedagogiki IV. Opis i analiza wyników badań własnych Rozdział ten zawiera opis i analizę badań dotyczących wpływu sytuacji szkolnej oraz rodzinnej na stosunek młodzieży do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. W kolejnych podrozdziałach przedstawione są wyniki badań, które dotyczą zachowania matek i ojców w percepcji młodzieży, sytuacji szkolnej badanych, stosunku młodych osób do funkcji wypełnianych przez rodzinę oraz wpływu postaw przejawianych przez rodziców na postrzeganie zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. 4.1. Zachowania matek i ojców w percepcji młodzieży Postawy rodziców mają duży wpływ na rozwój osobowości dziecka oraz na atmosferę panującą w rodzinie. Wyniki wychowawcze zależą od charakteru relacji między rodzicami a dziećmi. „Postawa rodzicielska oznacza pozytywną skłonność rodziców do odczuwania dziecka, do myślenia o nim i postępowania dla jego dobra. Ujawnia się ona w myślach, uczuciach i działaniach rodziców - jako postawa macierzyńska i jako postawa ojcowska. Dziecko odrzucane psychiczne przez własnych rodziców czuje się osamotnione i zagubione, a przede wszystkim czuje się nieszczęśliwe. (...) Nie jest również dobrą postawa nadopiekuńcza, bowiem bardzo niekorzystnie wpływa na osobowość dziecka. Właściwą postawą rodzicielską jest postawa pełnej akceptacji: rodzice nastawiają się do dziecka rozsądnie, spokojnie bez zbytniej egzaltacji, kochają je szczerze i służą rozwojowi jego osobowości, obydwoje - ojciec i matka” (J. Baniak, 1996, s. 22 - 23). Przekonania będące składnikiem postaw wychowawczych matek i ojców stanowią 71 Darmowe prace mgr z pedagogiki jeden z głównych czynników włączania wartości i zasad w strukturę osobowości dzieci i młodzieży (W. Sikorski, 2000, s. 191). Przeprowadzone badania dały podstawę do analizy postaw cząstkowych przejawianych przez rodziców w stosunku do uczennic i uczniów liceum oraz uczniów z technikum. Postawy cząstkowe zostały zbadane za pomocą kwestionariusza CRPBI , oddzielnie dla matek oraz dla ojców. Tabela zawiera dane: średnia (x) oraz odchylenie standardowe (SD). Najpierw charakteryzuję stosunek rodziców do córek, ogólnokształcącego. Tabela nr 6. Postawy rodzicielskie w percepcji uczennic liceum Grupa liceum Kategoria Numer Nazwa Matki X bliskość 1 akceptacja 16,72 koncentracja na 10,36 2 dziecku 3 posiadanie 9,04 7 pozytywne 15,76 zaangażowania 13 akceptacja 16,32 indywidualna dystans 4 odrzucenie 10,72 wrogie 16 10,72 odsuwanie się 17 unikanie kontaktów 7,76 kontrola 5 nadzór 8,24 stosowanie 6 7,28 przymusu nadmierna 8 8,24 ingerencja 9 wpajanie poczucia 8,36 winy 10 wrogi nadzór 12,88 15 wpajanie stałego 7,36 niepokoju autonomia niestosowanie 12 7,04 przymusu 14 rozluźniona 9,44 dyscyplina skrajna 18 autonomia 8,12 niekonsekwentna 11 7,80 dyscyplina uczennic liceum Ojcowie SD X SD 3,94 14,88 4,31 1,29 8,72 2,66 1,94 7,72 2,17 5,27 14,2 4,07 4,02 13,92 3,70 2,18 12,84 1,86 3,86 13,00 4,31 2,17 0,87 7,8 2,19 8,56 1,38 2,01 7,24 1,60 2,19 6,56 2,76 2,02 7,88 2,92 5,81 12,72 4,96 1,80 7,12 1,60 2,64 7,88 2,77 3,18 9,48 3,23 2,76 3,12 8,88 2,87 8,04 2,53 72 Darmowe prace mgr z pedagogiki Postawa naczelna „bliskość uczuciowa” składa się z pięciu postaw cząstkowych: „akceptacji”, „koncentracji na dziecku”, „posiadaniu”, „pozytywnym zaangażowaniu” oraz „akceptacji indywidualnej”. Postawy cząstkowe przejawiane przez matki w tej grupie mają średnie nasilenie wartości wyższe niż u ojców. Z analizy postawy cząstkowej „akceptacja” wynika wniosek, iż matki częściej niż ojcowie rozmawiają z córkami o ich kłopotach, starają się pocieszyć swoje dzieci. Postawa „akceptacji” wyraża się też w serdecznym, przyjaznym stosunku matek do dzieci. Matki częściej niż ojcowie wyrażają dumę z osiągnięć swoich pociech, zauważają dobre uczynki dzieci. „Koncentracja na dziecku” również częściej jest przejawiana przez matki. Oznacza to, iż matki są bardziej skoncentrowane na przyjemnościach dzieci, na ich sprawach, dając w ten sposób odczuć córkom, że są najważniejszą osobą w ich życiu. Matki spędzają więcej czasu z córkami niż ojcowie, poświęcając im także więcej uwagi. Postawa „posiadania” częściej występuje u matek. To one martwią się o dzieci, kiedy tych nie ma w domu. Matki są bardziej zaangażowane w życie dziewcząt, czyniąc je ośrodkiem swojej uwagi. Chcą, aby córki ciągle pozostawały w domu, aby one (matki) mogły się nimi opiekować. Z postawą „pozytywne zaangażowanie” także częściej utożsamiają się matki niż ojcowie. Matki częściej okazują dzieciom miłość, częściej je chwalą. Pozytywnie angażując się w życie swoich córek, matki interesują się opiniami, poglądami swych pociech oraz ich osiągnięciami i porażkami w szkole. Ostatnią z kategorii „bliskość uczuciowa” jest postawa „akceptacji indywidualnej”, która podobnie ma wyższe nasilenie średnich wartości u matek. Matki akceptują indywidualność dzieci, traktują je podmiotowo. Biorąc pod uwagę punkt widzenie dziecka, matki częściej niż ojcowie, pozwalają dziecku na dokonanie wyboru. Kolejna postawa naczelna to „dystans uczuciowy”, na który składają się trzy postawy cząstkowe, takie, jak: „odrzucenie”, „wrogie odsuwanie się” i „unikanie kontaktów”. Wszystkie te postawy cząstkowe charakteryzują się wyższym średnim nasileniem wartości u ojców. Postawa „odrzucenia” charakteryzuje się małą cierpliwością ojców w stosunku do córek. Ojcowie częściej niż matki karcą dzieci, są mniej chętni do wykonywania różnych prac razem z dziećmi. Kolejna postawa cząstkowa - „wrogie odsuwanie się” także częściej charakteryzuje postępowanie ojców. Polega to na tym, iż rodzice (częściej ojcowie) mają mało czasu dla córek, rzadko z nim rozmawiają, rzadko okazują mu miłość. Rodzice ci, zwłaszcza ojcowie, szukają w dziecku winy, starają się je zmienić. Postawa „unikania kontaktów” częściej jest przejawiana przez ojców, co w praktyce oznacza, że ojcowie częściej okazują córkom dystans emocjonalny, kiedy te postępują niezgodnie z jego zdaniem. Postawa naczelna „kontrola” obejmuje następujące postawy cząstkowe: „nadzór”, „stosowanie przymusu”, „nadmierna ingerencja”, „wpajanie poczucia winy”, „wrogi nadzór” 73 Darmowe prace mgr z pedagogiki oraz „wpajanie stałego niepokoju”. Wszystkie wymienione postawy cząstkowe w ramach tej kategorii, z wyjątkiem postawy „nadzoru”, prezentują wyższe średnie nasilenie wartości postaw matek badanych dziewcząt. Jedynie postawa „nadzoru” jest częściej okazywana przez ojców. Ojcowie starają się przestrzegać ustalonych zasad. Częściej niż matki domagają się wykonywania poleceń. Z kolei, postawa „stosowania przymusu” jest bardziej charakterystyczna dla matek badanych osób. Konsekwencją takiego zachowania jest karanie córek, wymaganie posłuszeństwa, stosowanie wielu nakazów i zakazów. „Nadmierną ingerencję” okazują matki badanych uczennic. Matki częściej niż ojcowie, próbują kontrolować dziecko. Chcą, aby córki mówiły im o wszystkim. Dokładniej niż ojcowie, sprawdzają przyjaciół swych dzieci oraz zachowanie córek w szkole i poza nią. Matki częściej niż ojcowie mają tendencję do „wpajania poczucia winy”. Silniej odczuwają każde niestosowne zachowanie dziewcząt, częściej czują się urażone niektórymi uczynkami swoich pociech. Często przypominają córkom, jak wiele te im zawdzięczają. Wymagają wykonywania poleceń, w imię miłości (jeśli dziecko nie słucha rodziców, to znaczy, że ich nie kochatwierdzą). „Wrogi nadzór” również charakteryzuje się wyższym nasileniem średnich wartości matek. Matki te częściej pouczają swoje córki, próbują je zmienić. Wymagają uczestnictwa dziecka w pracach porządkowych w domu. Ostatnia postawa cząstkowa w kategorii „kontrola” to „wpajanie stałego niepokoju” ,w przejawianiu której także dominują matki. To one częściej niż ojcowie wytwarzają u córek poczucie lęku i niepokoju poprzez częstsze przypominanie im o ich minionym złym zachowaniu. Rodzice ci (w tym przypadku matki częściej) po niedotrzymaniu przez dziecko obietnicy, długo mu nie ufaj ą. Ostatnia postawa naczelna to „autonomia” zawierająca w sobie trzy postawy cząstkowe: „niestosowanie przymusu”, „rozluźnioną dyscyplinę” i „skrajną autonomię”. Postawa „niestosowania przymusu” jest częściej prezentowana przez ojców niż przez matki. Ojcowie częściej pobłażają swym córkom, nie przywiązując wielkiej uwagi do ich nieodpowiedniego zachowania. Rzadziej przejmują się tym, iż dziecko się nudzi. Kolejna postawa to „rozluźniona dyscyplina”, której średnie nasilenie wartości jest wyższe również u ojców. Postawa ta charakteryzuje się liberalizmem w stosunku do dzieci. Rodzice szybko i łatwo wybaczają córkom ich złe zachowanie, nie wyciągając żadnych konsekwencji. Postawę „skrajnej autonomii” częściej wykazują ojcowie badanych. Są oni skłonni częściej niż matki pozwalać dzieciom na więcej. Ojcowie ci pozostawiają dużo swobody dziewczętom, nie wyznaczając im godziny powrotu do domu, pozwalając wychodzić dzieciom dokądkolwiek o każdej porze. Dziecko samo decyduje o sobie. Postawa „niekonsekwentnej dyscypliny” nie została zakwalifikowana do żadnej z 74 Darmowe prace mgr z pedagogiki postaw naczelnych, więc jest analizowana oddzielnie. Tendencję do przejawiania tej postawy mają ojcowie badanych uczennic. Charakterystycznym dla takiego zachowania jest brak konsekwencji w karaniu, egzekwowaniu zasad i ustaleń. Rodzic ten przestrzeganie zasad uzależnia od własnego humoru oraz wygody. Dalszej analizie zostały poddane postawy cząstkowe przejawiane przez rodziców wobec synów (uczniów liceum). Tabela nr 7. Postawy rodzicielskie w percepcji uczniów liceum 75 Darmowe prace mgr z pedagogiki Postawa naczelna „bliskość uczuciowa” składa się z pięciu postaw cząstkowych, Grupa liceum Kategoria Numer Nazwa Matki Ojcowie X SD X bliskość 1 akceptacja 17,30 3,99 15,04 koncentracja na 2 3,41 dziecku 11,21 8,82 3 posiadanie 9,26 2,80 7,69 7 pozytywne 15,52 6,88 13,08 zaangażowania 13 akceptacja 16,69 4,15 14,91 indywidualna dystans 4 odrzucenie 11,39 3,82 12,78 wrogie 16 12,26 4,22 12,43 odsuwanie się 17 unikanie kontaktów 8,00 0,75 8,34 kontrola 5 nadzór 9,73 3,99 8,43 stosowanie 6 8,13 1,99 8,17 przymusu nadmierna 8 10,21 3,27 8,17 ingerencja 9 wpajanie poczucia 8,39 0,93 7,26 winy 10 wrogi nadzór 11,82 3,91 12,08 15 wpajanie stałego 7,65 2,30 6,78 niepokoju autonomia niestosowanie 12 7,00 1,66 6,73 przymusu 14 rozluźniona 10,34 2,17 9,17 dyscyplina skrajna 18 8,73 1,69 8,91 autonomia niekonsekwentna 11 7,95 2,44 7,34 dyscyplina SD 1,02 2,60 1,97 4,76 2,97 19,32 3,39 1,74 2,26 0,99 1,92 0,90 3,44 1,45 2,36 1,30 1,80 2,02 które przejawiane przez matki mają średnie nasilenie wartości wyższe niż ojcowie. Z analizy postawy cząstkowej „akceptacja” wynika wniosek, iż matki częściej niż ojcowie rozmawiają z synami o ich problemach, starają się pocieszyć swoje dzieci. Postawa „akceptacji” wyraża się też w serdecznym, przyjaznym stosunku matek do dzieci. Matki częściej niż ojcowie wyrażają dumę z osiągnięć swoich pociech, zauważają dobre uczynki synów. „Koncentracja na dziecku” również częściej jest przejawiana przez matki. Oznacza to, iż matki są bardziej skoncentrowane na przyjemnościach synów, na ich sprawach, dając w ten sposób odczuć dzieciom, że są najważniejszą osobą w ich życiu. Matki spędzają więcej czasu z dziećmi niż ojcowie, poświęcając im także więcej uwagi. Postawa „posiadania” częściej występuje u matek. To one martwią się o dzieci, kiedy tych nie ma w domu. Matki są bardziej 76 Darmowe prace mgr z pedagogiki zaangażowane w życie dzieci, czyniąc je ośrodkiem swojej uwagi. Chcą, aby chłopcy ciągle pozostawali w domu, aby one (matki) mogły się nimi opiekować. Z postawą „pozytywne zaangażowanie” także częściej utożsamiają się matki niż ojcowie. Matki częściej okazują synom miłość, częściej ich chwalą. Pozytywnie angażując się w życie swoich dzieci, matki interesują się opiniami, poglądami swych pociech oraz ich osiągnięciami i porażkami w szkole. Ostatnią z kategorii „bliskość uczuciowa” jest postawa „akceptacji indywidualnej”, ponownie silniej i częściej przejawiana przez matki. Matki akceptują indywidualność synów, traktują je podmiotowo. Matki częściej niż ojcowie, pozwalają dziecku na dokonanie wyboru. Kolejna postawa naczelna to „dystans uczuciowy”, na który składają się trzy postawy cząstkowe. Wszystkie te postawy charakteryzują się wyższym średnim nasileniem wartości u ojców. Postawa „odrzucenia” charakteryzuje się małą cierpliwością ojców w stosunku do synów. Ojcowie częściej niż matki karcą dzieci, są mniej chętni do wykonywania różnych prac razem z dziećmi. Kolejna postawa cząstkowa - „wrogie odsuwanie się” także częściej jest przejawiana przez ojców. Polega to na tym, iż rodzice (częściej ojcowie) mają mało czasu dla dziecka, rzadko z nim rozmawiają, rzadko okazują mu miłość. Rodzice ci, zwłaszcza ojcowie, szukają w synach winy, starają się ich zmienić. Postawa „unikania kontaktów” częściej jest przejawiana przez ojców, co w praktyce oznacza, że ojcowie częściej okazują dzieciom (synom) dystans emocjonalny, kiedy te postępują niezgodnie z jego zdaniem. Wszystkie wymienione postawy cząstkowe w ramach kategorii „kontrola”, z wyjątkiem postawy „stosowania przymusu” i „wrogiego nadzoru”, prezentują wyższe średnie nasilenie wartości postaw matek badanych chłopców. Postawa „nadzoru” jest częściej okazywana przez matki. Matki starają się przestrzegać ustalonych zasad. Częściej niż ojcowie domagają się wykonywania poleceń. Z kolei, postawa „stosowania przymusu” jest bardziej charakterystyczna dla ojców badanych osób. Konsekwencją takiego zachowania jest karanie synów, wymaganie posłuszeństwa, stosowanie wielu nakazów i zakazów. „Nadmierną ingerencję” okazują matki badanych uczniów. Matki częściej niż ojcowie, próbują kontrolować dziecko. Chcą, aby dzieci mówiły im o wszystkim. Dokładniej niż ojcowie, sprawdzają przyjaciół swych synów oraz zachowanie dziecka w szkole i poza nią. Matki częściej niż ojcowie mają tendencję do „wpajania poczucia winy”. Silniej odczuwają każde niestosowne zachowanie dziecka, częściej czują się urażone niektórymi uczynkami swoich pociech. Często przypominają chłopcom, jak wiele te im zawdzięczają. Wymagają wykonywania poleceń, w imię miłości (jeśli dziecko nie słucha rodziców, to znaczy, że ich nie kocha- twierdzą). „Wrogi nadzór” charakteryzuje się wyższym nasileniem średnich wartości ojców. Ojcowie częściej pouczają swoje synów, próbują ich zmienić. Wymagają uczestnictwa 77 Darmowe prace mgr z pedagogiki dziecka w pracach porządkowych w domu. Ostatnia postawa cząstkowa w kategorii „kontrola” to, „wpajanie stałego niepokoju” ,w przejawianiu której dominują matki. To one częściej niż ojcowie wytwarzają u swych synów poczucie lęku i niepokoju poprzez częstsze przypominanie im o ich minionym złym zachowaniu. Rodzice ci (w tym przypadku matki częściej) po niedotrzymaniu przez dziecko obietnicy, długo mu nie ufają. Postawa naczelna „autonomia” zawiera w sobie trzy postawy cząstkowe. Postawa „niestosowania przymusu” jest częściej prezentowana przez matki niż przez ojców. Matki częściej pobłażają swym synom, nie przywiązując wielkiej uwagi do ich nieodpowiedniego zachowania. Kolejna postawa to „rozluźniona dyscyplina”, której średnie nasilenie wartości jest wyższe również u matek. Postawa ta charakteryzuje się liberalizmem w stosunku do dzieci. Rodzice szybko i łatwo wybaczają dzieciom ich złe zachowanie, nie wyciągając żadnych konsekwencji. Postawę „skrajnej autonomii” nieco częściej wykazują ojcowie badanych chłopców. Są oni skłonni częściej niż matki pozwalać synom na więcej. Ojcowie ci pozostawiają dużo swobody chłopcom, nie wyznaczając im godziny powrotu do domu, pozwalając wychodzić dzieciom dokądkolwiek o każdej porze. Dziecko samo decyduje o sobie. Postawa „niekonsekwentnej dyscypliny” nie mieści się w postawach naczelnych, więc jest analizowana oddzielnie. Tendencję do przejawiania tej postawy mają matki badanych uczniów. Charakterystycznym dla takiego zachowania jest brak konsekwencji w karaniu, egzekwowaniu zasad i ustaleń. Rodzic ten przestrzeganie zasad uzależnia od własnego humoru. Ogólne wnioski wynikające z dokonanej analizy postaw cząstkowych są takie, iż matki są postrzegane przez chłopców jako akceptujące, nadzorujące, ale jednocześnie pozwalające na więcej, stosują bardziej luźną dyscyplinę niż ojcowie. Dziewczęta również uważają matki za te, które je akceptują, rozumieją. Jednak matki są przez uczennice widziane także jako częściej stosujące nadzór, kontrolę. Natomiast, ojcowie prezentują, częściej niż matki, według badanych dziewcząt postawę autonomii, czyli rzadziej stosują przymus, a częściej rozluźnioną dyscyplinę. Scharakteryzowane zostały również postawy cząstkowe rodziców chłopców z technikum. 78 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 8. Postawy rodzicielskie w percepcji uczniów technikum Charakteryzując postawę naczelną określaną jako „bliskość uczuciowa” należy Grupa technikum Kategoria Numer Nazwa Matki Ojcowie X SD X bliskość 1 akceptacja 19,30 2,28 16,39 koncentracja na 11,04 0,88 2 9,43 dziecku 3 posiadanie 9,47 0,68 8,43 7 pozytywne 17,34 2,98 14,52 zaangażowania 13 akceptacja 17,82 4,26 16,39 indywidualna dystans 4 odrzucenie 11,17 2,83 12,52 wrogie 16 11,69 1,67 12,60 odsuwanie się 17 unikanie kontaktów 7,30 2,17 7,82 kontrola 5 nadzór 9,04 3,16 9,69 stosowanie 6 7,56 1,76 8,17 przymusu nadmierna 8 8,65 3,00 ingerencja 6,82 9 wpajanie poczucia 7,95 2,33 7,47 winy 10 wrogi nadzór 13,13 3,04 13,00 15 wpajanie stałego 7,91 2,25 7,82 niepokoju autonomia niestosowanie 12 7,73 2,33 7,13 przymusu 14 rozluźniona 10,91 1,90 9,78 dyscyplina skrajna 18 9,04 2,31 8,86 autonomia niekonsekwentna 11 7,21 1,99 dyscyplina 8,00 podkreślić, iż we wszyst kich postawach cząstkowych średnie nasilenie wartości cech jest SD 11,69 2,87 1,92 5,13 4,81 1,85 4,44 2,42 4,15 2,29 1,68 1,71 3,10 2,30 1,39 5,19 2,72 2,06 wyższe u matek niż u ojców. Postawa cząstkowa „akceptacja” częściej charakteryzuje matki. Przejawia się to w tym, że matki częściej niż ojcowie okazują swoim synom uczucia. Kolejna postawa cząstkowa „koncentracja na dziecku” również częściej występuje u matek niż u ojców. Matki więcej czasu spędzają ze swoimi dziećmi. Lepiej też niż ojcowie znają swoich synów i ich potrzeby. „Posiadanie” również jest postawą , z którą częściej utożsamiają się matki. Matki częściej przejawiają postawę cząstkową, określaną jako „ pozytywne zaangażowanie”. Przejawia się ona tym, iż matki są, bardziej niż ojcowie, zaangażowane w życie swoich dzieci i aktywniej w nim uczestniczą. Wiedzą o sukcesach i porażkach swoich 79 Darmowe prace mgr z pedagogiki synów i potrafią, w zależności od sytuacji, pochwalić lub pocieszyć. „Akceptacja indywidualności” jest postawą, której średnie natężenie cech jest wyższe u matek niż u ojców. Matki częściej niż ojcowie pozwalają synom na samodzielne podejmowanie decyzji. Rodzice, przejawiający tą postawę, szanują indywidualność swojego dziecka, jego potrzeby i zainteresowania. Kolejną postawą naczelną jest „dystans uczuciowy”. W przypadku pierwszej postawy cząstkowej „odrzucenia” średnie natężenie wartości cech jest wyższe u ojców niż u matek. Oznacza to, iż ojcowie poświęcają swoim synom mniej czasu niż matki, nie znają też potrzeb dzieci i nie starają się ich poznać. Podobnie jest w przypadku postawy cząstkowej określanej jako „wrogie odsuwanie się”- tu również wyższe natężenie cechuje postawy ojców. Wynika stąd, iż ojcowie stwarzają między sobą a dzieckiem dystans, unikają wspólnych rozmów i wspólnego spędzania czasu. Ojcowie, częściej niż matki, przejawiają postawę cząstkową określaną jako „unikanie kontaktów”. Nie starają się oni nawiązać ze swoim synem więzi emocjonalnej. Obrażają się, gdy dziecko ma inne zdanie niż oni. W przypadku kolejnej postawy naczelnej - „kontrola”- sytuacja ulega zmianie, ponieważ średnie natężenie cech u matek i u ojców jest zbliżone. W przypadku cząstkowej postawy „nadzór” zarówno ojcowie, jak i matki wykazują tendencję do ustalania ścisłych nakazów i zakazów, oraz do ich kontrolowania. W kontekście postawy „stosowanie przymusu”, ojcowie stosują większy rygoryzm niż matki. Rodzice określają zasady i wydają polecenia nie biorąc pod uwagę zdania dziecka. Nasilenie średnich wartości cech zmienia się w przypadku postawy „nadmiernej ingerencji”. Matki zdecydowanie częściej niż ojcowie usiłują przejąć kontrolę nad życiem syna, wtrącając się we wszystkie jego sprawy i nie pozostawiając nawet marginesu swobody. Nie dowierzają swojemu dziecku i nieustannie je sprawdzają. W przypadku postawy „wpajanie poczucia winy” sytuacja ulega zmianie, gdyż wyniki matek i ojców wyrównują się. Rodzice w równym stopniu oczekują, iż dziecko będzie spełniało wszystkie ich polecenia i oczekiwania. Jeżeli tak się nie dzieję twierdzą, że syn ich nie kocha. „Wrogi nadzór” jest postawą, której wyższe nasilenie cech występuje u matek, z tym że różnica ta nie jest duża. Matki częściej niż ojcowie dążą do przejęcia całkowitej kontroli nad życiem syna, przy czym - jak wynika z zestawienia w tabeli - są surowsze w ocenie poczynań dziecka. W przypadku ostatniej postawy cząstkowej z tej grupy „wpajania stałego niepokoju”, średnie wyniki matek są wyższe niż ojców. Oznacza to, iż matki częściej niż ojcowie wytwarzają w dziecku poczucie lęku, niepewności. Analizując postawę naczelną „autonomię” należy podkreślić, iż w tym przypadku istnieje większe zróżnicowanie w nasileniu cech. Postawę „niestosowania przymusu” częściej 80 Darmowe prace mgr z pedagogiki wykazują matki, co oznacza, że są one bardziej liberalne w stosunku do swoich synów. Nie kontrolują one poczynań dzieci, nie egzekwują ustalonych zasad i norm, pozostawiając dzieciom całkowitą swobodę. W przypadku „rozluźnionej dyscypliny” średnie nasilenie cech jest także wyższe u matek. Są one mniej rygorystyczne w stosunku do synów i bardziej skłonne do ustępstw. Jeżeli dziecko złamie ustaloną wcześniej zasadę to matki, rzadziej niż ojcowie, wyciągają z tego konsekwencje. Kolejną postawa cząstkową jest „skrajna autonomia”. Matki częściej niż ojcowie przejawiają tę postawę. Pozostawiają one dziecku całkowitą swobodę wyboru, poczynając od drobnych, codziennych spraw, a kończąc na tych najważniejszych, życiowych. Ostatnia postawa cząstkowa „niekonsekwentna dyscyplina” nie wchodzi w skład żadnej z postaw naczelnych. W postawie tej średnie nasilenie cech u ojców jest większe niż u matek. Rodzice, którzy przejawiają tę postawę są niekonsekwentni w swoim postępowaniu. Dziecko (syn) nie wie, za co może być nagrodzone lub ukarane, bo sposób postępowania rodziców uzależniony jest od ich nastroju. 4.2. Sytuacja szkolna badanej młodzieży Postawa wywiązywania się z zadań jest pożądaną w życiu społecznym. Jednostka prezentująca taką postawę jest postrzegana jako odpowiedzialna, godna zaufania. Grupa odbiera tę jednostkę pozytywnie, jako gotową do sprawowania różnych ról społecznych. Postawa wywiązywania się z zadań znacząco wpływa na umiejętność spełniania konkretnych ról oraz służy rozwojowi jednostki i całego społeczeństwa. Postawa wywiązywania się z zadań to „wewnętrzna gotowość (dyspozycja) do mobilizowania aktywności w sytuacjach spostrzeganych jako zadanie, ukierunkowania tej 81 Darmowe prace mgr z pedagogiki aktywności na realizację zadań i utrzymania jej w czasie trwania zadania na poziomie zabezpieczającym osiągnięcie założonego wyniku. Postawa ta charakteryzuje się harmonijnym współwystępowaniem trzech elementów, tj. behawioralnego, emocjonalnego i poznawczego” (M. Pilkiewicz, 1989, s. 78 - 79). Diagnozie postawy wywiązywania się z zadań została poddana młodzież z liceum -25 dziewcząt i 23 chłopców oraz 23 uczniów z technikum. Najpierw został rozpatrzony stosunek uczniów z trzech grup badawczych do wymagań formalnych. Tabela nr 9. Stosunek ucznia do wymagań formalnych Grupa liceum Grupa technikum Kategorie postaw dziewczęta chłopcy chłopcy Punktualność 4,48 3,61 4,04 Brak 2,52 2,22 2,43 absencji Analizując dane z tabeli, widać, iż dziewczęta wykazują wyższą średnią wartość w przychodzeniu na zajęcia niż chłopcy z liceum. Średnia wartość punktualności dziewcząt wynosi 4,48, natomiast ich kolegów 3,61. Uczennice również mają wyższe nasilenie średnich wartości w braku nieuzasadnionej absencji - 2,52. Natomiast, uczniowie z liceum brak nieuzasadnionej absencji osiągają na poziomie 2,22. Badani chłopcy z technikum określają nasilenie średniej wartości postawy punktualności w przychodzeniu na zajęcia na 4,04. Natomiast, średnia wartość braku nieuzasadnionej absencji jest nieco wyższa u tych badanych niż u ich kolegów z liceum i wynosi 2,43. Charakteryzując stosunek uczniów do wymagań formalnych rozpatrzono również kwestię noszenia materiałów na lekcje. Noszenie materiałów potrzebnych na lekcje uzyskało średnią wartość 4,68 w ocenie badanych dziewcząt. Licealiści otrzymali nasilenie średnich 82 Darmowe prace mgr z pedagogiki wartości noszenia materiałów potrzebnych na lekcje wynoszące 3,61. Postawa noszenia materiałów potrzebnych na lekcje uzyskała w ocenie uczniów technikum 4,83 punktów. Jest to wyższe nasilenie średnich wartości od wartości postaw prezentowanych przez grupę liceum. Następnie pod uwagę została wzięta aktywność uczniów związana z uczeniem się obowiązkowym. Tabela nr 10. Aktywność ucznia związana z uczeniem się obowiązkowym Kategorie postaw Grupa liceum dziewczęta chłopcy Grupa technikum chłopcy Aktywność na lekcjach Odrabianie prac domowych a)pisemnych b)ustnych 3,20 2,70 2,96 3,76 2,74 3,17 2,96 2,70 3,00 Wykazywanie tendencji do poprawy złych stopni 3,60 3,17 3,96 83 3,44 Terminowe oddawanie prac domowych ____ 3,00 2,96 Darmowe prace mgr z pedagogiki W grupie uczennic najwyższą średnią wartość prezentuje odrabianie prac domowych pisemnych -3,76. Wykazywanie tendencji do poprawy złych stopni dziewczęta oceniły niżej, niż poprzednią postawę, na 3,60. Kolejne postawy otrzymały następującą punktację: terminowe oddawanie prac domowych - 3,44, aktywność na lekcjach - 3,20 i odrabianie prac domowych ustnych - 2,96. Licealiści najwyżej ocenili wykazywanie tendencji do poprawy złych stopni - 3,17. Następnie, terminowe oddawanie prac domowych uzyskało punktację wynoszącą 3,00. Dalej nieco niżej chłopcy ocenili odrabianie prac domowych pisemnych (2,74). Aktywność na lekcjach oraz odrabianie prac domowych ustnych miały takie samo nasilenie średnich wartości, określone na 2,70. Chłopcy z grupy technikum ocenili najwyżej, podobnie jak ich koledzy z liceum, wykazywanie tendencji do poprawy złych stopni (3,96). Dalej postawa odrabiania prac domowych pisemnych uzyskała 3,17 oraz odrabianie prac domowych ustnych - 3,00. Nasilenie średnich wartości postaw aktywności na lekcjach i terminowego oddawania prac domowych miało taki sam wynik - 2,96. Kolejno została dokonana analiza postaw związanych z aktywnością ucznia w zakresie uczenia się ponadobowiązkowego i rozwoju intelektualnego. Tabela nr 11. Aktywność ucznia związana z uczeniem się ponadobowiązkowym i rozwojem intelektualnym Grupa liceum Grupa technikum Kategorie postaw dziewczęta chłopcy chłopcy Systematyczność w 3,60 3,04 3,39 samodzielnym uczeniu się pozalekcyjnym Wytrwałość i systematyczność w 3,32 2,70 3,13 samodzielnym uczeniu się 84 Darmowe prace mgr z pedagogiki Wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy a) w zakresie przedmiotów szkolnych b) języków obcych c)innych zainteresowań Czytanie książek i czasopism Uczestnictwo w pozaszkolnych spotkaniach edukacyjnych 3,68 3,00 3,00 3,40 3,52 3,09 3,56 2,43 4,13 3,64 3,35 3,13 2,24 2,09 1,70 Biorąc pod uwagę wyniki z powyższej tabeli, w grupie dziewcząt najwyższą średnią wartość uzyskała wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie przedmiotów szkolnych (3,68), następnie czytanie książek i czasopism (3,64) oraz systematyczność w samodzielnym uczeniu się pozalekcyjnym (3,60). Kolejne, niższe wartości otrzymały wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie innych zainteresowań (3,52), wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie języków obcych (3,40). Najniższe wartości otrzymały wytrwałość i systematyczność w samodzielnym uczeniu się (3,32) i uczestnictwo w pozaszkolnych spotkaniach edukacyjnych (2,24). U chłopców natomiast, najwyżej oceniono wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie innych zainteresowań (3,56) oraz czytanie książek i czasopism (3,35). Nasilenie średnich wartości następnych postaw było podobne w zakresie wytrwałości we wzbogacaniu wiedzy w zakresie języków obcych (3,09), systematyczność w samodzielnym uczeniu się pozalekcyjnym (3,04), wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie przedmiotów szkolnych (3,00), wytrwałość i systematyczności w samodzielnym uczeniu się (2,70), uczestnictwa w pozaszkolnych spotkaniach edukacyjnych (2,09). Osoby z grupy technikum najwyższą wartość przypisali postawie wytrwałość wzbogacania wiedzy w zakresie innych zainteresowań (4,13). Podobnie uczynili chłopcy z liceum. Systematyczność w samodzielnym uczeniu się pozalekcyjnym osiągnęła nieco niższą punktację, bo 3,39. Następnie, postawa wytrwałości i systematyczności w samodzielnym uczeniu się oraz czytania książek i czasopism miały takie samo nasilenie średnich wartości. Podobnie jak u chłopców z liceum, wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie przedmiotów szkolnych uzyskała średnią wartość - 3,00. Najniżej uczniowie ocenili wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie języków obcych (2,43) i uczestnictwo w 85 Darmowe prace mgr z pedagogiki pozaszkolnych spotkaniach edukacyjnych (1,70). Następna tabela zawiera dane informujące o aktywności ucznia wynikającej z faktu bycia członkiem klasy i szkoły jako grupy formalnej. Tabela nr 12. Aktywność ucznia wynikająca z faktu bycia członkiem klasy i szkoły jako grupy formalnej Kategorie postaw Dbałość o mienie szkoły Udział w pracach na rzecz klasy i szkoły Udział w imprezach organizowanych przez szkołę Znaj omość tradycji szkoły Inicjowanie prac na rzecz klasy Inicjowanie prac na rzecz szkoły Grupa liceum dziewczęta chłopcy Grupa technikum chłopcy 3,56 3,09 3,04 3,72 2,39 2,52 3,68 2,39 2,70 2,88 2,30 2,43 2,88 1,96 2,17 2,28 1,74 1,70 Z danych umieszczonych w tabeli wynika, iż w grupie badanych uczennic najwyższą średnią wartość uzyskał udział w pracach na rzecz klasy i szkoły (3,72) oraz udział w imprezach organizowanych przez szkołę (3,68). Nasilenie średniej wartości postawy dbałości o 86 Darmowe prace mgr z pedagogiki mienie szkoły u dziewcząt wyniosło 3,56 punktów. Na takim samym poziomie zostały ocenione postawy znajomości tradycji szkoły, inicjowania prac na rzecz klasy i inicjowania prac na rzecz szkoły. Natomiast badani uczniowie liceum najwyżej ocenili dbałość o mienie szkoły (3,09). Postawa udziału w pracach na rzecz klasy i szkoły oraz udziału w imprezach organizowanych przez szkołę uzyskały taką samą punktację. Nieco niżej chłopcy ocenili znajomość tradycji szkoły . Najniższe nasilenie średnich wartości miały postawa inicjowania prac na rzecz klasy (1,96) i inicjowania prac na rzecz szkoły (1,74). Grupa uczniów z technikum najwyżej oceniła dbałość o mienie szkoły (3,09). Kolejną trochę niższą punktację otrzymała postawa udziału w imprezach organizowanych przez szkołę - 2,70. Zbliżone nasilenie średnich wartości prezentowały postawy udział w pracach na rzecz klasy i szkoły oraz znajomość tradycji szkoły. W ocenie postaw inicjowania prac na rzecz klasy i inicjowania prac na rzecz szkoły chłopcy z obydwu grup nie różnią się. Uczniowie z technikum, podobnie jak ich koledzy z liceum ocenili te postawy najniżej. Charakteryzując postawę wywiązywania się z zadań, dokonano również analizy stosunku ucznia do nauczycieli i personelu szkolnego. Tabela nr 13. Stosunek ucznia do nauczycieli i personelu szkolnego Kategorie postaw Wykonywanie poleceń nauczycieli uczących Wykonywanie poleceń nauczycieli nie uczących Wykonywanie poleceń personelu administracyj nego Grupa liceum Grupa technikum dziewczęta chłopcy chłopcy 3,92 3,52 3,39 3,48 2,91 3,22 3,52 2,87 2,83 Analizując wyniki dotyczące stosunku ucznia do nauczycieli i personelu szkolnego, wnioskujemy, że u licealistek najwyżej oceniono postawę wykonywania poleceń nauczycieli 87 Darmowe prace mgr z pedagogiki uczących (3,92). Nasilenie średnich wartości wykonywania poleceń nauczycieli nie uczących wyniosło 3,48 i było to nasilenie niższe od nasilenia średniej wartości postawy wykonywania poleceń personelu administracyjnego (3,52). Badani uczniowie z liceum przypisali największą punktację postawie wykonywania poleceń nauczycieli uczących (3,52). Kolejne dwie postawy oceniono podobnie wykonywanie poleceń nauczycieli nie uczących, wykonywanie poleceń personelu administracyjnego. Z tabeli wynika, iż w grupie technikum najwyższe nasilenie średnich wartości uzyskała postawa wykonywania poleceń nauczycieli uczących (3,39). Następnie, wykonywanie poleceń nauczycieli nie uczących otrzymało punktację równą 3,22, a wykonywanie poleceń personelu administracyjnego najniższą punktację. Podczas analizy została także zwrócona uwaga na aktywność ucznia związaną z kulturą zdrowotną. Tabela nr 14. Aktywność ucznia związana z kulturą zdrowotną Kategorie postaw Dbałość o czystość ubrania Przestrzeganie zasad higieny osobistej Estetyka wyglądu zewnętrznego Aktywność fizyczna Racj onalność trybu życia Grupa liceum dziewczęta chłopcy Grupa technikum chłopcy 4,84 4,30 4,74 4,92 4,22 4,83 4,84 3,83 4,70 4,00 4,04 4,17 3,80 3,57 3,83 Zgromadzone dane informują iż, uczennice najwyższą średnią wartość przypisały przestrzeganiu zasad higieny osobistej (4,92). Na zbliżonym poziomie oceniono postawę dbałości o czystość ubrania i estetykę wyglądu zewnętrznego. Niższą wartość miała postawa związana z aktywnością fizyczną (4,00) oraz racjonalność trybu życia (3,80). Chłopcy najwyżej ocenili dbałość o czystość ubrania (4,30) oraz przestrzeganie zasad higieny osobistej. Nasilenie średnich wartości postawy aktywności fizycznej i racjonalności trybu życia, w grupie uczniów, wyniosło kolejno 4,04 oraz 3,57. Grupa technikum natomiast, najwyżej oceniła przestrzeganie zasad higieny osobistej 88 Darmowe prace mgr z pedagogiki (4,83) - podobnej oceny dokonały dziewczęta. Następnie chłopcy uznali za ważną postawę dbałości o czystość ubrania oraz estetyki wyglądu zewnętrznego (4,70). Niższą wartość miała postawa związana z aktywnością fizyczną oraz racjonalność trybu życia. Charakteryzując kontakt badanych dziewcząt z używkami wynika, iż palenie papierosów i picie alkoholu uzyskało niskie wartości, bliskie zeru (0,72 i 0,20). Żadna z uczennic nie zażywa narkotyków. Chłopcy z liceum swoje kontakty z używkami ocenili następująco: palenie papierosów (4 uczniów przyznało się do palenia; 17,39%), picie alkoholu miało już wyższą wartość spośród 23 uczniów 18 (78,26%) przyznało się do kontaktów z alkoholem. Natomiast, nasilenie średniej wartości sięgania po narkotyki wyniosło 0,35 - 3 (13,04%) chłopców odpowiedziało, iż „zażywa czasem narkotyki”. Z analizy kontaktów uczniów technikum z używkami wynikają następujące wnioski : 12 (52,17%) chłopców pali papierosy, nie używa nikotyny 11 (47,83%) z badanych. Cała grupa deklaruje picie alkoholu. Do kontaktów z narkotykami przyznało się 5 (21,74%) osób. Pozostałe 18 (78,26%) osób nie zażywa narkotyków. 89 Darmowe prace mgr z pedagogiki 4.3. Stosunek młodzieży do funkcji wypełnianych przez rodzinę prokreacyjną Rodzina stanowi dla dziecka najważniejsze środowisko wychowawcze. Rodzina jest nośnikiem wartości, norm moralnych, wzorów zachowań oraz obyczajów kulturowych, religijnych (J. Baniak, 1996, s.19 ). „Rodzinę charakteryzuje społecznie uznany, stanowiący podstawę jej funkcjonowania wewnętrzny podział ról jej członków, mający istotne znaczenie dla spełnienia przez rodziców jej funkcji w społeczeństwie. W literaturze przedmiotu wyróżnia się kilka podstawowych funkcji rodziny: prokreacyjną (dostarczającą społeczeństwu nowych członków i zaspokajającą potrzeby seksualne małżonków), ekonomiczną (produkcyjną, zaspokajającą potrzeby ekonomiczne rodziny oraz dostarczającą społeczeństwu nowych pracowników), usługowo-opiekuńczą (zapewniającą zaspokojenie różnych potrzeb i opiekę swoim członkom), socjalizacyjną (wychowawczą, dzięki której przekazywane są język, wartości i normy kulturowe), psychohigieniczną (zapewniającą możliwość wymiany emocjonalnej, co przyczynia się do poczucia bezpieczeństwa i równowagi psychicznej)” (E. E. Mandal, 1998, s. 333). Bardzo ważnym jest poznanie stosunku młodzieży do funkcji wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Opinia uczniów szkół średnich na ten temat może zadecydować w przyszłości o tym, czy młodzież założy rodzinę, czy też nie będzie tego chciała. Istotnym dla nas wszystkich winien być stosunek młodych osób do funkcji spełnianych przez rodzinę prokreacyjną. Badaniu została poddana młodzież szkół średnich. Uzyskane wyniki postrzegania funkcji spełnianych przez rodzinę są rezultatem analizy odpowiedzi 25 dziewcząt i 23 chłopców z liceum oraz trzeciej grupy, którą stanowiło 23 chłopców z technikum. Do analizy zgromadzonych danych została zastosowana klasyfikacja funkcji wypełnianych przez rodzinę wg. M. Ziemskiej, w której wyróżniono pięć funkcji rodziny. Funkcja prokreacyjna polegająca na dostarczaniu przez rodzinę nowych członków dla własnej grupy oraz dla całego społeczeństwa jest przez badaną młodzież postrzegana dosyć podobnie. Zarówno badani chłopcy, jak i dziewczęta z liceum, uważają, iż najbardziej sprzyja 90 Darmowe prace mgr z pedagogiki rozwojowi dziecka rodzina pełna. Samotne macierzyństwo i ojcostwo młodzież traktuje jako smutną rzeczywistość, rozumiejąc, iż czasem „nie ma innego wyjścia”. Charakterystycznym jest fakt, że 60% dziewcząt popiera zjawisko samotnego macierzyństwa i ojcostwa. 24% z nich twierdzi, iż „kobieta nie powinna sama wychowywać dzieci”, tyle samo dziewcząt uważa, iż samotny mężczyzna nie powinien wychowywać dziecka. Natomiast, 16% badanych uczennic nie ma zdania na ten temat. Samotne macierzyństwo i ojcostwo jest negatywnie odbierane przez 56,52% ich badanych kolegów z liceum. Wśród młodzieży płci męskiej 30,43% dopuszcza możliwość tak funkcjonującej rodziny. „Nie wiem” odpowiada 13,05% uczniów. Grupa uczniów z technikum w 43,48% ma obojętny stosunek do kwestii samotnego macierzyństwa i ojcostwa. Samotne macierzyństwo i ojcostwo jest negatywnie odbierane przez 9 (39,13%) badanych chłopców. Tylko 4 (17,39%) osoby jest w stanie zaakceptować rodzinę niepełną. Poniższa tabela przedstawia opinię młodzieży licealnej na temat rozmiarów samotnego macierzyństwa i ojcostwa. Rodziny niepełne są bardzo ważnym i niepokojącym zjawiskiem we współczesnym świecie. Dlatego też, warto poznać zdanie młodych osób, potencjalnych rodziców, na temat kwestii samotnego rodzicielstwa. Tabela nr 15. Rozmiary samotnego macierzyństwa i ojcostwa w percepcji uczennic i uczniów liceum Rodzaj rodziny niepełnej samotna matka samotny ojciec tak N % Grupa liceum dziewczęta nie nie wiem suma N % N % N % 17 68 1 2 15 60 8 4 tak N % Grupa liceum chłopcy nie nie wiem suma N % N % N % 7 28 25 100 14 65 3 8,7 6 26 23 100 8 32 25 100 4 17 12 52 7 30 23 100 Wszyscy badani twierdzą, iż liczba samotnych ojców nie zwiększy się, w przeciwieństwie do liczby samotnych matek. Mężczyźni są nadal postrzegani jako mniej odpowiedzialni niż kobiety. Badane dziewczęta uważają, iż coraz więcej kobiet decyduje się na samotne macierzyństwo, a także coraz więcej dziewcząt rozpoczyna życie seksualne w coraz młodszym wieku. Dlatego 68% uczennic stwierdza, że liczba samotnych matek będzie się zwiększać. Tylko 1 osoba jest przeciwnego zdania, a 28% w ogóle go nie ma. Dwie uczennice liceum sądzą, iż liczba samotnych ojców zwiększy się. Jednak większość - 60%dziewcząt jest zdania, iż liczba mężczyzn samotnie wychowujących dzieci nie zwiększy się. 91 Darmowe prace mgr z pedagogiki Przyczyny tego zjawiska dziewczęta upatrują w pogoni mężczyzn za karierą oraz w mniejszym poczuciu odpowiedzialności z ich strony. Odpowiedzi „nie wiem” udzieliło 8 licealistek. Uczniowie liceum uważają, że liczba samotnych matek będzie się zwiększać ponieważ „kobiety chcą być bardziej samodzielne”, ale też mężczyźni cenią sobie bardziej karierę niż rodzinę. Tak uważa 65,22% licealistów. Trzech chłopców sądzi, iż liczba samotnych matek nie będzie się zwiększać, a 6 nie ma zdania na omawiany temat. Za wzrastającym zjawiskiem samotnego ojcostwa opowiada się 17,39% badanych uczniów. Większość z nich, czyli 52,17% jest zdania, iż liczba samotnych ojców nie ulegnie zmianie. „Nie wiem” to odpowiedź 30,44% badanych licealistów. Tabela nr16 . Rozmiary samotnego macierzyństwa i ojcostwa w percepcji uczniów technikum Rodzaj rodziny niepełnej samotna matka samotny ojciec tak nie N % N 16 69,57 4 5 21,74 12 Grupa technikum chłopcy nie wiem % N % 17,39 52,17 3 6 suma N % 13,04 23 100,00 26,09 23 100,00 Badani z technikum uważają, że liczba samotnych matek będzie się zwiększać ponieważ jest coraz więcej rozwodów i młodzi ludzie wcześnie rozpoczynają życie seksualne. Tak uważa 69,57% uczniów technikum. Czterech chłopców (17,39%) sądzi, iż liczba samotnych matek nie będzie się zwiększać, a 3 (13,04%) nie ma zdania na omawiany temat. Za wzrastającym zjawiskiem samotnego ojcostwa opowiada się 5 (21,74%) badanych uczniów. Większość z nich, czyli 52,17% jest zdania, iż liczba samotnych ojców nie ulegnie zmianie. „Nie wiem” to odpowiedź 26,09% badanych chłopców. Jako kolejna została rozpatrzona kwestia ilości posiadanych dzieci. Młodzież wskazała najwłaściwszą jej zdaniem, liczbę dzieci sprzyjającą rozwojowi i dobremu funkcjonowaniu rodziny. Ważne, iż wszyscy badani chcą mieć dzieci. 92 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 17. Liczba dzieci w percepcji licealistów Liczba dzieci jedno dwoje troje więcej suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N % 1 4 2 8,7 15 60 16 69,56 8 32 5 21,74 4 1 25 100 23 100,00 Osoby uczęszczające do liceum w większości uznały, że dwoje dzieci w rodzinie najbardziej sprzyja indywidualnemu rozwojowi oraz dobremu funkcjonowaniu rodziny. Takiej odpowiedzi udzieliło 60% dziewcząt i 69,56% chłopców. W dalszej kolejności badane dziewczęta wskazały odpowiedzi: „troje”- 32% licealistek, „jedno”- 4% oraz „więcej”również 4% badanych. Chłopcy byli podobnego zdania, gdyż 21,74% z nich wskazało na odpowiedź „troje”, a 2 uważało, iż posiadanie jednego dziecka sprzyja dobremu funkcjonowaniu rodziny. Tabela nr 18. Liczba dzieci w percepcji uczniów technikum Liczba dzieci jedno dwoje troje więcej Grupa technikum chłopcy N % 1 4,35 14 60,87 7 30,43 1 4,35 93 Darmowe prace mgr z pedagogiki Ponad połowa (60,87%) uczniów uważa, iż dwoje dzieci w rodzinie najbardziej sprzyja ich rozwojowi oraz dobremu funkcjonowaniu rodziny. Siedmiu badanych wymieniło liczbę trzy. Jeden chłopiec twierdzi, że jedno dziecko w rodzinie wystarczy, tyle samo uważa, iż więcej niż troje jest optymalną liczbą dzieci w rodzinie. Jako kolejną funkcję wypełnianą przez rodzinę młodzi ludzie rozpatrywali funkcję ekonomiczną. Należy wspomnieć, iż funkcja ta zaspokaja potrzeby ekonomiczne rodziny oraz indywidualne potrzeby bytowe człowieka. Z niej wynika kwestia źródła utrzymania rodziny. Uczniowie liceum oraz technikum wypowiedzieli się na ten temat. Ilościową analizę ich opinii przedstawiają tabele. Tabela nr 19. Źródło utrzymania rodziny wg. grupy liceum Źródło utrzymania Własna działalność gospodarcza Praca w inst. państwowej Praca w przedsiębiorstwie prywatnym Suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N % 8 32,00 7 30,43 10 40,00 6 26,09 7 28,00 10 43,48 25 100,00 23 100,00 94 Darmowe prace mgr z pedagogiki Badane dziewczęta są zdania, iż źródłem utrzymania ich rodziny powinna być praca w instytucji państwowej. Tak twierdzi 40% licealistek. Na „własną działalność gospodarczą” wskazuje 32% dziewcząt, a 7 z nich źródła utrzymania upatruje w pracy w przedsiębiorstwie prywatnym. Natomiast, 43,48% badanych chłopców z liceum uważa, że praca w przedsiębiorstwie prywatnym jest najlepszym źródłem utrzymania. Własną działalność gospodarczą chciałoby prowadzić siedmiu chłopców, a sześciu pracować w instytucji państwowej. Tabela nr 20. Źródło utrzymania rodziny wg. grupy technikum Źródło utrzymania Własna działalność gospodarcza Praca w inst. państwowej Praca w przedsiębiorstwie prywatnym Suma Grupa technikum chłopcy N % 16 69,56 1 4,35 6 26,09 23 100,00 Większość badanych - 69,56%- jest zdania, iż źródłem utrzymania rodziny powinna być własna działalność gospodarcza. Pozostali wskazują pracę w przedsiębiorstwie prywatnym, tylko jeden z nich wyraża chęć pracy w instytucji państwowej. Kolejnym zadaniem rodziny w ramach funkcji ekonomicznej jest dbanie o materialne jej zabezpieczenie. Jest to bardzo ważny temat, zwłaszcza teraz, kiedy coraz częściej kobiety są jedynymi żywicielami rodziny. Badan młodzież wypowiedziała się na temat tej kwestii, a jej wypowiedzi zostały poddane analizie ilościowej i jakościowej. 95 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 21. Materialne zabezpieczenie rodziny wg. grupy liceum Materialne Grupa liceum dziewczęta chłopcy zabezpieczenie N % N % Żona Mąż 3 12 3 13,04 Wspólnie 22 88 20 86,96 Suma 25 100,00 23 100,00 Większość młodzieży jest zdania, iż mąż i żona powinni wspólnie dbać o zabezpieczenie finansowe rodziny. Twierdzi tak 88% dziewcząt oraz 86,96% chłopców. Na męża jako żywiciela rodziny wskazuje 3 licealistki i tyle samo badanych uczniów uważa, iż mąż powinien dbać o materialne zabezpieczenie rodziny. Tabela nr 22. Materialne zabezpieczenie rodziny wg. uczniów technikum Materialne Grupa technikum zabezpieczenie chłopcy N Żona Mąż Wspólnie Suma - 2 21 23 % - 8,70 91,30 100,00 Prawie wszyscy badani - 91,30% - stwierdzają, iż małżonkowie wspólnie powinni dbać o materialne zabezpieczenie rodziny. Dwie osoby wskazuje na męża. Wypowiadając się na temat kariery zawodowej kobiety i mężczyzny, dziewczęta, częściej niż chłopcy, popierają pracę zawodową kobiet. Badane dziewczęta opowiadając się za równouprawnieniem, uważają iż kobiety mogą tak samo jak mężczyźni realizować się w pracy. Pozytywny stosunek do kariery zawodowej kobiet ma 88% uczennic. Tylko 3 dziewczęta są zdania, iż kobieta powinna zajmować się domem, pracę zawodową winna zostawić mężowi. Licealistki mają również pozytywne podejście do kariery zawodowej mężczyzn. Mężczyzna, tak samo jak kobieta ma prawo samorealizować się i rozwijać w pracy - takiego zdania jest 92% badanych uczennic. Spośród 25 dziewcząt 2 twierdzą, iż mężczyzna nie powinien robić kariery, zwłaszcza kosztem rodziny. Licealiści też w większości - 65,22% badanych- pozytywnie ustosunkowują się do kariery zawodowej kobiety. Są zdania, że kobieta ma takie same prawa jak mężczyzna, zwłaszcza teraz, kiedy tak wiele kobiet kształci się. Jednak badani chłopcy zastrzegają, iż kobieta robiąc karierę, nie może zaniedbywać rodziny. Pojawiają się również głosy negatywne 96 Darmowe prace mgr z pedagogiki - 34,78% uczniów jest przeciwna robieniu kariery zawodowej przez kobiety. Karierę zawodową mężczyzn popiera 91,30% badanych, tylko 2 jest przeciw. Ponad połowa (56,52%) grupy z technikum ma pozytywny stosunek do kariery kobiety. Chłopcy ci uważają, iż kobieta, jeśli chce powinna rozwijać się zawodowo, aczkolwiek nie powinna zapominać o rodzinie. Przeciwnego zdania jest 3 (13,04%) badanych. Siedmiu (30,43%) uczniów nie ma zdania. Karierę zawodową mężczyzn popiera 78,26% osób, a 5 (21,74%) odpowiada „nie wiem”. Decydowanie o wydatkach jest istotnym zagadnieniem w życiu rodzinnym. Może prowadzić nawet do kłótni. Osoby z liceum oraz technikum wyrażając swój pogląd na ten temat miały do wyboru kilka wariantów odpowiedzi. Poniższa tabela nr 17 i nr 18 są obrazem rozkładających się głosów. Tabela nr 23. Podejmowanie decyzji finansowych wg. grupy liceum Osoba decydująca o wydatkach Żona Mąż Wspólnie Suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N - - - - - 25 25 100,00 100,00 3 20 23 % - 13,04 86,96 100,00 Młodzież twierdzi, iż ważne decyzje finansowe dotyczące rodziny małżonkowie powinni podejmować wspólnie. Za takim rozwiązanie są wszystkie badane dziewczęta oraz 86,96% chłopców. Natomiast, trzech chłopców uważa, iż to mąż powinien podejmować ważne decyzje finansowe. Tabela nr 24. Podejmowanie decyzji finansowych wg. grupy technikum Grupa technikum Osoba decydująca chłopcy o N % wydatkach Żona Mąż 1 4,35 Wspólnie 22 95,65 Suma 23 100,00 97 Darmowe prace mgr z pedagogiki Zdecydowana większość młodzieży z technikum uważa, iż ważne decyzje finansowe dotyczące rodziny małżonkowie powinni podejmować wspólnie. Tylko 1 badany jest zdania, że decydować o rodzinnych finansach powinien mąż. Rodzina wypełnia też funkcję usługowo-opiekuńczą. Polega ona na zapewnieniu wszystkim członkom rodziny usług takich jak: wyżywienie, ubranie czy sprzątanie. Funkcja ta oznacza również sprawowanie opieki nad osobami, które ze względu na chorobę, wiek (dzieci i ludzie starzy) lub kalectwo nie są w pełni samodzielne. Rodzina zaspokaja potrzeby opiekuńcze swych członków. Zostaje w ten sposób zaspokojona potrzeba troszczenia się o innych i doznawania opieki. Zapewnienie optymalnych warunków mieszkaniowych swojej rodzinie jest jednym z zadań wynikających z pełnienia funkcji usługowo-opiekuńczej. Wszystkie badane osoby z liceum chciałyby zapewnić swojej przyszłej rodzinie dobre warunki mieszkaniowe, których odzwierciedleniem był najczęściej dom jednorodzinny na obrzeżach miasta lub na wsi. Taki obraz przyszłego domu miało 25 dziewcząt i prawie wszyscy (95,65%) chłopcy. Jeden badany uczeń powiedział, iż chciałby „mieć mieszkanie czteropokojowe w centrum miasta”. Badani z technikum chcieliby zapewnić swojej rodzinie dobre warunki mieszkaniowe. Prawie wszyscy (91,30%) chcą mieć w przyszłości dom jednorodzinny z ogrodem. Dwóch (8,70%) uczniów chce zamieszkać w dużym mieszkaniu w mieście. Zapewnienie członkom rodziny wyżywienia jest jedną z usług funkcji usługowoopiekuńczej. Badani z liceum oraz technikum przedstawili swoją opinię dotyczącą propagowanego sposobu odżywiania we własnej rodzinie. Mając do wyboru kilka odpowiedzi młodzież wskazała na te najbardziej optymalne, jej zdaniem. Tabela nr 25. Propagowany sposób odżywiania we własnej rodzinie wg. grupy liceum Sposób odżywiania Posiłki przygotowywane samodzielnie Konsumpcja w "fast food'ach" Inne Suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N % 24 1 25 96,00 4,00 100,00 22 1 23 95,65 4,35 100,00 98 Darmowe prace mgr z pedagogiki Badana młodzież twierdzi, iż rodzina powinna spożywać posiłki przygotowane samodzielnie. Spośród badanych dziewcząt, 96% jest takiego zdania. Jedna z nich zaproponowała jedzenie wegetariańskie jako sposób odżywiania. Prawie wszyscy chłopcy zgadzają się z koleżankami- 95,65% badanych. Tylko jeden zaznaczył odpowiedź „inne”, proponując również jedzenie wegetariańskie. Wszyscy badani odrzucili konsumpcję w „fast food’ach”. Tabela nr 26. Propagowany sposób odżywiania we własnej rodzinie wg. grupy technikum Sposób odżywiania Grupa technikum chłopcy N % Posiłki przygotowywane 20 samodzielnie Konsumpcja w "fast food'ach" Inne 3 Suma 23 86,96 13,04 100,00 Młodzież z technikum opowiada się za posiłkami przygotowywanymi samodzielnie. Takiej odpowiedzi udzieliło 86,96% badanych. Natomiast, 3 osoby wskazało odpowiedź „inne - swojskie , wiejskie jadło”. Kolejne dwie tabele prezentują opinię młodzieży na temat opieki nad dzieckiem. Jest to również bardzo ważne zadanie wynikające z funkcji usługowo-opiekuńczej. Osoba opiekująca się dzieckiem wywiera istotny wpływ na późniejszy jego rozwój, na jego osobowość. Dlatego tak ważnym jest fakt, czy będzie to ktoś bliski dziecku (matka, ojciec) czy też osoba całkiem nieznana. 99 Tabela nr 27. Opieka nad dzieckiem wg. grupy liceum Sprawując y opiekę nad dzieckiem Żona Mąż Instytucje Wspólnie Suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N % 5 20,00 13 56,53 - - 1 19 25 4,00 76,00 100,00 - 3 7 23 - 13,04 30,43 100,00 Licealistki uważają, iż dziećmi rodzice powinni się opiekować wspólnie -76% dziewcząt jest tego zdania. Żonie ten obowiązek powierza 20% badanych. Pojawia też się odpowiedź „przedszkole” jako instytucja wspomagająca rodziców w opiece nad dzieckiem, której udzieliła jedna badana. Nieco ponad połowa chłopców twierdzi, iż żona powinna opiekować się dziećmi. Trzech badanych wskazuje na instytucje, czyli przedszkola. Na wspólną opiekę nad małym dzieckiem zdecydowałoby się 30,43% uczniów. Tabela nr 28. Opieka nad dzieckiem wg. grupy technikum Sprawując Grupa technikum y opiekę chłopcy nad N % dzieckiem Żona 18 78,26 Mąż Instytucje Wspólnie 5 21,74 Suma 23 100,00 Większość- 78,26% - badanych uważa, iż to żona powinna opiekować się małymi dziećmi. Natomiast, tylko 5 chłopców sądzi, iż małżonkowie powinni wspólnie zajmować się małymi dziećmi. 100 Darmowe prace mgr z pedagogiki Jako kolejną rozpatrywano kwestię wypełniania obowiązków domowych. Jest to również usługa wynikająca z funkcji opiekuńczej. Dziewczęta, częściej niż ich koledzy z liceum, opowiadają się za równouprawnieniem w wykonywaniu obowiązków domowych, takich, jak: sprzątanie, gotowanie, zmywanie czy pranie. Ponad trzy czwarte badanych uczennic uważa, iż mężczyźni również powinni wykonywać te prace. Za tradycyjnym podziałem obowiązków domowych jest 24% dziewcząt. Badani chłopcy w większości - 69,57%- są zwolennikami tradycyjnego podziału obowiązków. Siedmiu z nich twierdzi, że mężczyźni powinni wykonywać te same czynności domowe, które wykonują kobiety. Ankietowani chłopcy z technikum popierają tradycyjny podział obowiązków domowych. Opowiada się za nim 60,87% badanych. Sześciu (26,09%) z uczniów uważa, iż małżonkowie powinni uzgadniać podział obowiązków między sobą. Nie ma zdania na ten temat 3 (13,04%) osoby. Funkcja socjalizująca polegająca na wprowadzeniu w społeczeństwo nowych obywateli, przekazuje im język, podstawowe wzory zachowania, zwyczaje, obyczaje. Kształtuje ona świat wartości moralnych i kulturowych. Funkcja ta dotyczy także współmałżonków, którzy żyjąc razem podlegają procesowi socjalizacji. Z tą funkcją wiążą się również potrzeby rodzicielskie wychowywania dzieci. Stosunek do odmiennych zainteresowań współmałżonka jest bardzo ważny. Rzutuje on na całe, wspólne życie i na atmosferę w rodzinie. Wszyscy badani z liceum mają pełen tolerancji i kompromisu stosunek do odmiennych zainteresowań partnera. W 100% zarówno dziewczęta, jak i chłopcy uważają, iż odmienne zainteresowania współmałżonka urozmaicają życie. Prawie cała (86,96%) grupa uczniów z technikum jest za pełną tolerancją odmiennych zainteresowań żony. Tylko trzy osoby (13,04%) odpowiada, iż „nie wie”. Ważne, aby móc spędzać czas z rodziną. To wpływa na poczucie bezpieczeństwa u dziecka, kreuje jego zainteresowania, poglądy. Tabela nr 23 i 24 prezentuje odpowiedzi badanych osób na temat form spędzania wolnego czasu z rodziną. 101 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 29. Formy spędzania wolnego czasu przez rodzinę wg. grupy liceum Formy Grupa liceum spędzania dziewczęta wolnego N % czasu Rekreacja na 10 40,00 świeżym powietrzu Wspólne 7 28,00 rozmowy Wspólne spacery 2 8,00 Wspólne obiady Wspólnie 6 24,00 Suma 25 100,00 ch opcy N % 10 43,48 2 8,70 3 13,04 - - 8 34,78 23 100,00 Badane dziewczęta najczęściej, 40%, wskazują na rekreację na świeżym powietrzu jako formę spędzania wolnego czasu przez rodzinę. Ważne są również wspólne rozmowy, które uznaje 28% uczennic. Dla 24% dziewcząt najważniejszym jest, aby rodzina spędzała czas razem, forma jest mniej ważna. Dwie badane piszą o wspólnych spacerach rodzinnych. Chłopcy również najczęściej (43,48%) odpowiadają, iż rekreacja na świeżym powietrzu jest pożądaną formą spędzania wolnego czasu przez rodzinę. Dla 8 z badanych uczniów wspólne przebywanie jest właściwą formą spędzania czasu. Odpowiedź „wspólne spacery” podało 13,04% chłopców, na „wspólne rozmowy” wskazało 8,70% uczniów. 102 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 30. Formy spędzania wolnego czasu przez rodzinę wg. grupy technikum Formy Grupa technikum spędzania chłopcy wolnego N % czasu Rekreacja na 12 52,17 świeżym powietrzu Wspólne 1 4,35 rozmowy Wspólne 1 4,35 spacery Wspólne 3 13,04 obiady Wspólnie 6 26,09 Suma 23 100,00 Najwięcej (52,17%) chłopców wskazało odpowiedź „rekreacja na świeżym powietrzu” jako forma spędzania czasu z rodziną. Dla 6 (26,09%) badanych najważniejsze jest to, aby wspólnie spędzać ten czas, konkretny sposób nie ma znaczenia. Jako kolejną formę spędzania czasu z rodziną 13,04% uczniów wymieniło „wspólne obiady”. Po jednym z badanych wskazało „wspólne spacery” i „wspólne rozmowy”. Ważny walor wychowawczy ma spełnianie lub nie wszystkich oczekiwań dzieci. Należy mieć świadomość wpływu takiego zachowania na kształtowanie się osobowości dziecka, jago poczucia odpowiedzialności i moralności. Poniższe dwie tabele są obrazem opinii młodzieży na ten temat. 103 Tabela nr 31. Spełnianie wszystkich oczekiwań dzieci wg. grupy liceum Spełnianie Grupa liceum oczekiwań dziewczęta chłopcy dzieci Tak Nie Suma N % N % 5 20 25 20,00 80,00 100,00 2 21 23 8,70 91,30 100,00 Młodzież wypowiadając się na temat wychowywania dzieci, twierdzi, że rodzice nie powinni ulegać wszystkim prośbom dzieci („takie zachowanie jest złe pod względem wychowawczym”). Taką opinię prezentuje 80% dziewcząt oraz 91,30% chłopców. Za spełnianiem wszystkich próśb dzieci przez rodziców wypowiada się 5 uczennic i 2 uczniów. Tabela nr 32. Spełnianie wszystkich próśb dzieci wg. grupy technikum Spełnianie Grupa technikum próśb c opcy dzieci Nh % Tak Nie Suma 5 18 23 21,74 78,26 100,00 Większość , bo 78,26% badanej młodzieży z technikum uważa, iż rodzice nie powinni spełniać wszystkich próśb dzieci. Przeciwnego zdania jest 5 uczniów. Udział dzieci w podejmowaniu decyzji rodzinnych jest istotny z punktu widzenia procesu socjalizacji. Kształtuje on poczucie sprawstwa u dzieci. Powoduje, iż dziecko czuje, że jest pełnoprawnym członkiem rodziny, że inni liczą się z jego zdaniem i szanują je. Tabela nr 27 i 28 przedstawia pogląd młodych osób na tę kwestię. 104 Tabela nr 33. Uczestnictwo dzieci w podejmowaniu rodzinnych decyzji wg. grupy liceum Grupa liceum dziewczęta ch opcy Udział dzieci w podejmowaniu decyzji rodzinnych Tak Nie Suma N % N % 22 3 25 88,00 12,00 100,00 19 4 23 82,61 17,39 100,00 Zdaniem 22 badanych dziewcząt dzieci powinny uczestniczyć w podejmowaniu ważnych, rodzinnych decyzji. Przecząco odpowiedziało 12% uczennic. Natomiast, według 82,61% badanych chłopców w podejmowaniu ważnych decyzji powinny również brać udział dzieci. Odpowiedzi „nie” udzieliło 4 uczniów. Tabela nr 34. Uczestnictwo dzieci w podejmowaniu rodzinnych decyzji wg. grupy technikum Udział Grupa technikum dzieci w chłopcy podejmowaniu decyzji rodzinnych Tak Nie Suma N % 14 9 23 60,87 39,13 100,00 Według 60,87% uczniów z technikum dzieci powinny uczestniczyć w podejmowaniu rodzinnych decyzji. Takiego zachowania nie popiera 9 (39,13%) badanych. Z funkcją socjalizacyjną wiąże się także wprowadzanie dziecka w świat wartości, norm i tradycji. To dzięki tej funkcji różnego rodzaju tradycje są kultywowane. Kolejne dwie tabele opisują tradycje, które młodzież zadeklarowała przenieść do swojej rodziny. 105 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 35. Tradycje, które młodzież deklaruje przenieść do przyszłej rodziny wg. grupy liceum Tradycje Spędzanie czasu razem Tradycje świąteczne Wspólne obiady Tradycje chrześcijańskie Pracowitość Żadne Suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N % 9 4 6 1 5 25 36 1 4,35 16 6 26,08 24 2 8,7 4 - - - 2 12 23 20 100 8,7 52,17 100 Na pytanie o zwyczaje i tradycje, które badany chciałby przenieść do swojej przyszłej rodziny padały wśród dziewcząt odpowiedzi: „spędzanie czasu razem” (36%), „wspólne obiady” (24%), 20% nie chce przenosić żadnych tradycji, „tradycje świąteczne” (16%)oraz „tradycje chrześcijańskie” (4%). Żadnych tradycji nie chce przenosić do swojej przyszłej rodziny ponad połowa badanych chłopców, czyli 52,17%. Tradycje świąteczne chciałoby kultywować 26,08% uczniów. Po 2 badanych deklaruje chęć kontynuowania tradycji wspólnych obiadów i pracowitości. Tylko dla 1 chłopca ważnym zwyczajem jest spędzanie czasu razem. Tabela nr 36. Tradycje, które młodzież deklaruje przenieść do przyszłej rodziny wg. grupy technikum Tradycje Grupa technikum chłopcy N % 106 Darmowe prace mgr z pedagogiki Spędzanie czasu razem Tradycje świąteczne Wspólne obiady Tradycje chrześcijańskie Żadne Suma 3 13,04 9 39,13 1 4,35 3 13,04 7 23 30,43 100,00 Spośród 23 badanych uczniów technikum 9 (39,13%) deklaruje kontynuowanie tradycji świątecznych. Następnie, 7 osób nie chce przenosić do swojej przyszłej rodziny żadnych tradycji. Na „spędzanie czasu razem” oraz „tradycje chrześcijańskie” jako tradycje warte dalszego kultywowania wskazało po 3 (13,04%) chłopców. Kolejne tabele (nr 31 i 32) charakteryzują kwestię udziału dzieci w obowiązkach domowych. Młodzi z liceum oraz technikum oceniali czy dzieci powinny pomagać w wypełnianiu obowiązków domowych. Niewątpliwie udział dzieci w tego rodzaju pracach wpływ na ich socjalizację. Tabela nr 37. Pomoc dzieci w wypełnianiu obowiązków domowych wg. grupy liceum Wypełnianie obowiązków domowych przez dzieci Tak Nie Suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N % 25 100 23 100 - - - - 25 100 23 100 107 Darmowe prace mgr z pedagogiki Wszystkie osoby z liceum, bez względu na płeć, zgodnie twierdzą, iż dzieci powinny pomagać w wypełnianiu obowiązków domowych. Tabela nr 38. Pomoc dzieci w wypełnianiu obowiązków domowych wg. grupy technikum Wypełnianie obowiązków domowych przez dzieci Tak Nie Suma Grupa technikum chłopcy N % 23 23 100,00 - 100,00 Wszyscy chłopcy z grupy technikum uważają, że dzieci powinny pomagać w wypełnianiu obowiązków domowych. Stosowanie odpowiednich metod wychowawczych wpływa na proces socjalizacji dziecka. Rodzice często stają przed dylematem zastosowania kary lub jej niestosowania. To samo może dotyczyć nagrody, którą także należy stosować świadomie i nie nadużywać jej. Poniższe tabele prezentują poglądy uczniów dotyczące metod wychowawczych. 108 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 39. Metody wychowawcze przynoszące lepsze skutki wg. grupy liceum Metody Grupa liceum wychowawcze dziewczęta chłopcy N % N % Nagroda 22 88,00 18 78,26 Kara 3 12,00 5 21,74 Suma 25 100,00 23 100,00 Według 88% badanych uczennic nagroda jest metodą przynoszącą lepsze skutki wychowawcze niż kara. Przeciwnego zdania jest 12% dziewcząt. Nagrodę jako skuteczniejszą metodę wychowawczą spostrzega 78,26% chłopców. Na karę wskazuje 5 badanych. Tabela nr 40. Metody wychowawcze przynoszące lepsze skutki wg. grupy technikum Metody Grupa technikum wychowawcze chłopcy Nagroda Kara Suma N 20 3 23 % 86,96 13,04 100,00 Zdaniem 20 (86,96%) badanych nagroda przynosi lepsze skutki wychowawcze niż kara. Natomiast, 3 (13,04%) uważa, iż kara jest skuteczniejszym środkiem wychowawczym, lecz stosowana z rozsądkiem. Funkcja psychohigieniczna, gwarantuje członkom rodziny poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną oraz warunki dla rozwoju osobowości. Dzięki niej rodzina wzmacnia równowagę psychiczną i dobry nastrój swych członków. Przez wypełnianie funkcji psychohigienicznej rodzina przyczynia się do ugruntowania zdrowia psychicznego. Dzięki tej funkcji zaspokajane są potrzeby miłości, przynależności, uznania i szacunku. Spędzanie czasu z dziećmi wpływa na ich poczucie bezpieczeństwa, zaspokaja ich potrzebę przynależności. Jest bardzo ważne dla rozwoju osobowości dziecka. Tabele 35 i 36 109 Darmowe prace mgr z pedagogiki traktują o formach spędzania czasu z dziećmi zdaniem młodzieży. Tabela nr 41. Formy spędzania czasu z dziećmi wg. grupy liceum Formy spędzania czasu z dziećmi Częste rozmowy Czytanie Zabawa Wspólne przebywanie Inne Suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N % 14 56 7 30,43 3 1 12 4 2 4 8,7 17,39 7 28 10 43,48 25 - 100 - 23 - 100 Częste rozmowy za ważną formę spędzania czasu z dziećmi uważa 56% badanych dziewcząt. 28% spośród nich wskazuje również wspólne przebywanie jako istotny sposób spędzania czasu z dzieckiem. Jako atrakcjne wykorzystywanie czasu z dziećmi kolejno badane wymieniają czytanie (12%), zabawę (4%). Za najważniejszą formę spędzania czasu z dziećmi chłopcy (43,48%) uznają wspólne przebywanie. Siedmiu odpowiada, iż częste rozmowy są ważne. Natomiast, 4 za istotny sposób spędzania czasu z dziećmi uznaje zabawę, a 2 uczniów czytanie. Tabela nr 42. Formy spędzania czasu z dziećmi wg. grupy technikum Formy spędzania czasu z dziećmi Częste rozmowy Grupa technikum chłopcy N % 4 17,39 110 Darmowe prace mgr z pedagogiki Czytanie Zabawa Wspólne przebywanie Inne Suma 2 4 8,70 17,39 13 56,52 23 100,00 - Dla 13 (56,52%) chłopców ważną formą spędzania czasu z dziećmi jest wspólne przebywanie. Czterech (17,39%) uważa zabawę za ważny sposób przebywania z dzieckiem i tyle samo uczniów tak traktuje częste rozmowy. Dwóch badanych (8,70%) wymienia czytanie jako istotną formę spędzania czasu z dzieckiem. Umiejętność słuchania i właściwego rozumienia wypowiedzi członków rodziny jest bardzo ważna we wspólnym, harmonijnym życiu. Gwarantuje ona wspólne przebywanie w zgodzie, konstruktywne rozwiązywanie problemów oraz pełne porozumienie. Badani uważają za bardzo ważną umiejętność słuchania i właściwego rozumienia wypowiedzi innych członków rodziny. Prawie wszyscy twierdzą, iż „ważne jest zdanie każdego” oraz tolerancja w stosunku do poglądów członków rodziny. Spośród badanych uczennic 96% uważa, iż słuchanie i rozumienie członków rodziny ma bardzo duże znaczenie, dzięki niemu można się porozumieć. Tylko jedna osoba nie ma zdania. Podobnie myślą chłopcy, gdyż 69,57% z nich umiejętności słuchania przypisuje ważną rolę w bezkonfliktowym życiu rodzinnym. Natomiast 7 badanych nie wie, co odpowiedzieć. Badani uczniowie z technikum uważają za bardzo ważną umiejętność słuchania i właściwego rozumienia wypowiedzi członków rodziny. Prawie wszyscy - 86,96% - twierdzą, iż ważna jest tolerancja w stosunku do poglądów reszty członków rodziny. Natomiast, 3 uczniów nie wyraziło swojej opinii. O tym, że małżonkowie czują się kochani według 48% badanych dziewcząt przesądzają zachowania, w których, „okazują sobie słowami lub czynami”. Spośród badanych 24% uczennic mówi, iż „wtedy, kiedy jest między nimi uczucie, bliskość”, a 12% twierdzi o miłości świadczy wzajemne pomaganie w trudnych chwilach. Natomiast 2 osoby uważa, iż wzajemna tolerancja, słuchanie i zaufanie są dowodem miłości oraz 2 osoby nie maja zdania na ten temat. Wśród badanych chłopców z liceum wyniki rozkładają się dosyć równomiernie, gdyż 30,43% chłopców uważa, że o miłości świadczą czyny i słowa, ale również wzajemna pomoc (26,09%). Nie ma zdania 5 z badanych uczniów. Poza tym 13,04% sądzi, iż współmałżonkowie czują się kochani, jeśli jest między nimi uczucie bliskości. Natomiast, 2 111 Darmowe prace mgr z pedagogiki chłopców jest zdania, że tolerancja, zaufanie świadczą o miłości między ludźmi. Spośród 23 uczniów technikum 43,48% jest zdania, iż o wzajemnej miłości świadczą czyny i słowa. Miłość to także wzajemna pomoc - tak twierdzi 6 (26,07%) osób. Nie ma zdania 4 badanych. Natomiast, 3 (13,04%) chłopców uważa, iż miłość to zaufanie i troska o drugą osobę. Kolejne wypowiedzi badanych uczniów i uczennic dotyczyły oznak miłości rodziców w stosunku do dziecka. Według badanych dziewcząt dziecko czuje się kochane, kiedy: „rodzice rozmawiają z nim, poświęcają mu czas” - 24%, „kiedy mu to mówią” (24%), „się nim interesują” (16%), „słuchają go” ( 12%), „przytulają je” (12%), „opiekują się nim” (8%) badanych. Nie ma zdania 4% dziewcząt. Chłopcy natomiast, twierdzą, iż dziecko czuje się kochane, kiedy: „rodzice mu to okazują” (26,08%), „otaczają je opieką i troską” (21,74%), „słuchają go” (17,39%), „czuje się bezpieczne” (13,04%), „przebywają z nim”( 8,70%). Odpowiedzi „nie wiem” udziela 2 osoby. Młodzież z technikum uważa, iż dziecko czuje się kochane, kiedy „rodzice zajmują się nim”- tak odpowiada 9 (39,13%) osób. Następnie, 6 (26,09%) badanych twierdzi, iż o miłości do dziecka świadczą słowa. Cztery (17,39%) osoby uważa, że „dziecko czuje się kochane, kiedy jest słuchane przez rodziców”. Kolejnych 3 (13,04%) uczniów sądzi, iż wspólne przebywanie z dzieckiem świadczy o miłości rodziców do niego. Jeden (4,35%) badany nie przedstawił swojej opinii. Młodzi ludzie są zdania, iż bliskie, pełne miłości i życzliwości relacje między rodzicami wpływają pozytywnie na poczucie bezpieczeństwa u dziecka. Takiego zdania jest 28% badanych dziewcząt oraz 43,48% chłopców. Natomiast, ciągłe kłótnie, sprzeczki i awantury sprawiają, że „dziecko czuje się niechciane” i brakuje mu poczucia bezpieczeństwa twierdzi 64% uczennic i 34,78% uczniów. Nie ma zdania 8% dziewcząt oraz 21,74% chłopców. Młodzież z grupy technikum jest zdania, iż dobre, przepełnione miłością stosunki między rodzicami powodują, że dziecko czuje się bezpieczne i kochane. Tak twierdzi 20 (86,96%) badanych. Natomiast, kłótnie i zła atmosfera domowa sprawiają, iż dziecko ma zaburzone poczucie bezpieczeństwa - to zdanie 2 uczniów. Jeden (4,35%) chłopiec nie udzielił odpowiedzi. Wszyscy są zdania, że relacje między rodzicami wpływają pozytywnie lub negatywnie na poczucie bezpieczeństwa dziecka. 112 Darmowe prace mgr z pedagogiki Rodzina jest uważana za ważną wartość w życiu człowieka. Bez niej jednostka czuje się samotna, nie ma wsparcia, miłości. Brak rodziny poważnie rzutuje na rozwój osobowości dziecka, na poczucie bezpieczeństwa i przynależności. Rodzina kształtuje człowieka. Poniżej badana młodzież odpowiedziała na pytanie traktujące rodzinę jako wartość. Tabela nr 43. Rodzina jako wartość w życiu człowieka wg. grupy liceum Rodzina jako wartość Tak Nie Suma Grupa liceum dziewczęta chłopcy N % N % 24 96 22 95,65 1 4 1 4,35 25 100 23 100 Prawie wszyscy badani, bo 96% dziewcząt i 95,65% chłopców twierdzą, iż rodzina jest ważną wartością w życiu człowieka, „bez nie można żyć”. Jedna badana uważa, że tak nie jest. Jeden uczeń również nie postrzega rodziny jako istotnej wartości w życiu. Tabela nr 44. Rodzina jako wartość w życiu człowieka wg. technikum Rodzina jako wartość Tak Nie Suma Grupa technikum chłopcy N % 22 95,65 1 4,35 23 100,00 Prawie wszyscy (95,65%) chłopcy uważają, iż rodzina jest wartością w życiu człowieka. Jeden uczeń był odmiennego zdania. Młodzież wypowiedziała się również na temat bardzo ważnej kwestii, jaką jest sukces w małżeństwie. Co zrobić, aby go osiągnąć? Młodzi ludzie wybrali spośród proponowanych odpowiedzi te, które ich zdaniem gwarantują osiągnięcie sukcesu w małżeństwie. 113 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 45. Wartości niezbędne do osiągnięcia sukcesu w małżeństwie wg. grupy liceum Grupa liceum Wartości zapewniające dziewczęta chłopcy sukces N % N % małżeński Wzajemne 14 56 17 73,91 zrozumienie Miłość 21 84 18 78,26 Tolerancja 10 40 9 39,13 Partnerstwo 8 32 6 26,09 Wspólne wartości 4 16 6 26,09 i cele Wspólne 1 4 3 13,04 zainteresowania Wierność, 23 92 17 73,91 uczciwość Zamożność 4 16 3 13,04 Dzieci 7 28 7 30,43 Zgodność 6 24 3 13,04 charakteru Wzajemna 2 8 5 21,74 atrakcyjność Odpowiedzialność 11 44 9 39,13 Pożycie seksualne Inne suma 12 48 2 *125 8 500 12 52,17 - - *108 499,98 *każda z badanych osób udzieliła po 5 odpowiedzi Według badanych dziewcząt najważniejsze wartości zapewniające sukces małżeński to kolejno: „wierność, uczciwość”(92%) badanych, „miłość” (84%), „wzajemne zrozumienie” (56%), „pożycie seksualne” (48%), „odpowiedzialność” (44%) oraz „tolerancja” (40%). Następnie uczennice wskazały „partnerstwo” (32%), „dzieci” (28%), „zgodność charakteru” (24%), „wspólne wartości i cele” (16%), „zamożność” (16%). Najmniej badanych wymieniło „wzajemną atrakcyjność” (8%) i „wspólne zainteresowania”( 4%) badanych. Chłopcy z liceum uważają, iż wartości niezbędne do osiągnięcia sukcesu w małżeństwie to, kolejno „miłość” (78,26%), „wierność, uczciwość”(73,91%), „wzajemne zrozumienie” (73,91%), „pożycie seksualne” (52,17%). Nieco niżej oceniono „tolerancję”(39,13%), „odpowiedzialność” (39,13%), „dzieci” (30,43%), „partnerstwo” (26,09%), „wspólne wartości i cele” (26,09%), „wzajemna atrakcyjność” (21,74%). Najmniej osób wskazało „wspólne zainteresowania” (13,04%), „zgodność charakteru” (13,04%) i zamożność” (13,04%). 114 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 46. Wartości niezbędne do osiągnięcia sukcesu w małżeństwie wg. grupy technikum Wartości zapewniające sukces małżeński Wzajemne zrozumienie Miłość Tolerancja Grupa technikum ch opcy Partnerstwo Wspólne wartości i cele Wspólne zainteresowania Wierność, uczciwość Zamożność Dzieci Zgodność charakteru Wzajemna atrakcyjność Odpowiedzialność Pożycie seksualne Inne suma N % 18 78,26 21 12 91,30 52,17 8 34,78 4 17,39 2 8,70 18 78,26 - - 9 39,13 - - 3 13,04 13 56,52 7 30,43 - - *115 499,98 * każda z badanych osób udzieliła po 5 odpowiedzi Jak wynika z tabeli, chłopcy z technikum podobnie do swoich kolegów z liceum postrzegają wartości ważne w osiągnięciu sukcesu małżeńskiego. Oznacza to, iż wymieniają po kolei: „miłość”(91,30%), „wierność, uczciwość” (78,26%), „wzajemne zrozumienie” (78,26%), „odpowiedzialność” (56,52%), „tolerancja” (52,17%). Rzadziej wskazywano na takie wartości, jak: „dzieci” (39,13%), „partnerstwo” (34,78%), pożycie seksualne (30,43%) „wspólne wartości i cele” (17,39%), „wzajemna atrakcyjność” (13,04%) oraz „wspólne zainteresowania” ( 8,70%). 115 Darmowe prace mgr z pedagogiki 4.4. Postawy przejawiane przez rodziców a postrzeganie zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej Postawa rodzicielska (ojcowska i macierzyńska) to całościowa forma ustosunkowania się rodziców (osobno matki, osobno ojca) do dzieci, do techniki oddziaływania, do zagadnień wychowawczych itp. Kształtuje się ona podczas pełnienia funkcji rodzicielskich (J. Rembowski, 1986, s. 197-198). Wpływ rodziców na dziecko jest niezaprzeczalny. Świadomie lub mniej świadomie, dziecko czy też młody człowiek powiela wzorce wyniesione z domu rodzinnego. Jego światopogląd, wartości, normy mają swe źródło w oddziaływaniach rodziców. Postawy przejawiane przez rodziców, sposób pełnienia funkcji rodzicielskich wywiera wpływ na stosunek ich dzieci do rodziny, do zadań przez nią spełnianych. Rozdział przedstawia postawy naczelne wskazując ich związek z postrzeganiem przez młodzież zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. W tabeli zawarte są dane informujące o nasileniach średnich wartości postaw naczelnych rodziców uczennic oraz uczniów liceum ogólnokształcącego. 116 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 47. Postawy naczelne rodziców w percepcji uczennic i uczniów liceum Kategorie postaw T - studenta Grupa liceum dziewczęta mat ci ojcowie X SD X SD bliskość uczuciowa dystans uczuciowy kontrola chłopcy mat ki ojcowie matki ojcowie X SD X SD 13,99 3,29 11,78 3,38 13,64 4,24 11,90 2,66 0,63 - 0,07 9,56 11,21 2,78 11,07 2,93 11,18 8,15 2,70 0,02 2,73 13,36 2,45 8,34 2,53 9,32 2,73 8,48 1,82 7,21 - 0,08 autonomia 8,21 2,86 8,73 2,95 8,69 1,84 8,27 1,82 -0,86 Jak wynika z danych zawartych w tabeli, w grupie młodzieży licealnej postawa naczelna „bliskość uczuciowa” u matek ma wyższe nasilenie średnich wartości niż u ojców badanych. Postawy matek są bardziej nacechowane akceptacją, koncentracją na dziecku oraz posiadaniem. Różnica między postawami matek dziewcząt i chłopców nie jest istotna statystycznie podobnie jak, między ojcami. W kategorii naczelnej „dystans uczuciowy” to postawy ojców prezentują wyższe nasilenie średnich wartości. Zarówno badane dziewczęta, jak i chłopcy odczuwają ze strony ojców silniejsze odrzucenie, wrogie odsuwanie się , a także chłód emocjonalny. Postawy matek uczniów i uczennic różnią się na poziomie istotnym statystycznie. U ojców badanych uczniów „dystans uczuciowy” jest zbliżony do „bliskości uczuciowej”. Można, więc przypuszczać, że szczególnie chłopcy czują brak bliskości uczuciowej ze strony ojców. Warto podkreślić, że „dystans uczuciowy” u matek i u ojców chłopców jest na zbliżonym poziomie. Opisując postawę naczelną „kontrola” widzimy silniejsze nasilenie średnich wartości postaw matek badanej młodzieży. Matki nieco częściej niż ojcowie stosują nadzór, nadmiernie ingerują w życie dziecka czy wpajają poczucie winy. Oznacza to, iż matki chcą zawsze wiedzieć, gdzie jest ich dziecko, kontrolują je częściej niż ojcowie. Ponadto matki badanych dziewcząt i chłopców z liceum wytwarzają u dziecka poczcie lęku i niepokoju. Różnice między postawami przejawianymi przez matki dziewcząt i chłopców są istotne statystycznie, ojców zaś nie. Postawa „autonomii” jest różnie przejawiana. Dziewczęta odczuwają większą autonomię ze strony swoich ojców (prezentują oni większe nasilenie średnich wartości niż matki). Wynika z tego, iż ojcowie uczennic częściej niż matki, stosują wobec córek rozluźnioną dyscyplinę oraz pozwalają na dużą swobodę. Z kolei badani chłopcy wskazują na większą autonomię ze strony matek. Matki 117 0,26 Darmowe prace mgr z pedagogiki częściej pobłażają swym synom, nie przywiązując wielkiej wagi do ich nieodpowiedniego zachowania. Matki szybciej i łatwiej wybaczają synom ich złe zachowanie, nie wyciągając żadnych konsekwencji. Zarówno matki, jak i ojcowie prezentują postawy, między którymi różnice nie są istotne pod względem statystycznym. Analizie została także poddana sytuacja szkolna młodzieży. Rozpatrując stosunek młodzieży do wymagań formalnych otrzymano następujące wyniki: dziewczęta wykazują wyższą średnią wartość w przychodzeniu na zajęcia niż chłopcy z liceum. Uczennice również mają wyższe nasilenie średnich wartości w braku nieuzasadnionej absencji. Dziewczęta bardziej niż ich koledzy z liceum przykładają się do noszenia materiałów potrzebnych na lekcje. Analizując aktywność uczniów związaną z uczeniem się obowiązkowym stwierdzono, iż w grupie uczennic najwyższą średnią wartość prezentuje odrabianie prac domowych pisemnych. Wykazywanie tendencji do poprawy złych stopni dziewczęta oceniły niżej, niż poprzednią postawę, na 3,60. Najniżej uczennice oceniły postawy aktywności na lekcjach i odrabiania prac domowych ustnych. Kolejno zebrano informacje dotyczące postaw związanych z uczeniem się ponadobowiązkowym i rozwojem intelektualnym. W grupie dziewcząt najwyższą średnią wartość uzyskała wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie przedmiotów szkolnych, następnie czytanie książek i czasopism oraz systematyczność w samodzielnym uczeniu się pozalekcyjnym. Najniższe wartości otrzymały wytrwałość i systematyczność w samodzielnym uczeniu się i uczestnictwo w pozaszkolnych spotkaniach edukacyjnych. Uczennice prezentowały następująco postawy związane z faktem bycia członkiem klasy i szkoły jako grupy formalnej. Badane dziewczęta najwyższą średnią wartość przypisały udziałowi w pracach na rzecz klasy i szkoły oraz udziałowi w imprezach organizowanych przez szkołę. Analizując stosunek uczennic do nauczycieli i personelu szkolnego, wnioskujemy, iż u licealistek najwyżej oceniono postawę wykonywania poleceń nauczycieli uczących. Nasilenie średnich wartości wykonywania poleceń nauczycieli nie uczących wyniosło 3,48 i było ono niższe od nasilenia średniej wartości postawy wykonywania poleceń personelu administracyjnego. Postawa aktywności związanej z kulturą zdrowotną u dziewcząt przejawiała się głównie w przestrzeganiu zasad higieny osobistej. Na zbliżonym poziomie oceniono postawę dbałości o czystość ubrania i estetykę wyglądu zewnętrznego. Niższą wartość miała postawa związana z aktywnością fizyczną oraz racjonalność trybu życia. Kontakt uczennic z używkami był nikły. Żadna z nich nie zażywała narkotyków. 118 Darmowe prace mgr z pedagogiki Kolejną grupę badawczą stanowili chłopcy z liceum, których sytuacja szkolna również została zdiagnozowana. Rozpatrując stosunek licealistów do wymagań formalnych wnioskujemy, iż średnia wartość punktualności chłopców wynosi 3,61. Uczniowie z liceum brak nieuzasadnionej absencji osiągają na poziomie 2,22. Charakteryzując stosunek uczniów do wymagań formalnych rozpatrzono również kwestię noszenia materiałów na lekcje. Licealiści otrzymali nasilenie średnich wartości noszenia materiałów potrzebnych na lekcje wynoszące 3,61. Kolejno wzięta została pod uwagę aktywność uczniów związana z uczeniem się obowiązkowym. Licealiści najwyżej ocenili wykazywanie tendencji do poprawy złych stopni. Następnie, terminowe oddawanie prac domowych uzyskało punktację wynoszącą. Aktywność na lekcjach oraz odrabianie prac domowych ustnych miały takie samo nasilenie średnich wartości, określone na 2,70. Następnie analizowano aktywność uczniów związaną z uczeniem się ponadobowiązkowym i rozwojem intelektualnym. U chłopców najwyżej oceniono wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie innych zainteresowań oraz czytanie książek i czasopism. Najniższe nasilenie średnich wartości postaw było w zakresie wytrwałość i systematyczności w samodzielnym uczeniu się, uczestnictwa w pozaszkolnych spotkaniach edukacyjnych. Określono również aktywność uczniów wynikającą z faktu bycia członkiem klasy i szkoły jako grupy formalnej. Uczniowie liceum najwyżej ocenili dbałość o mienie szkoły. Postawa udziału w pracach na rzecz klasy i szkoły oraz udziału w imprezach organizowanych przez szkołę uzyskały taką samą punktację. Najniższe nasilenie średnich wartości miały postawa inicjowania prac na rzecz klasy i inicjowania prac na rzecz szkoły. Stosunek uczniów do nauczycieli i personelu szkolnego to kolejny wymiar postawy wywiązywania się z zadań, który został zbadany. Licealiści przypisali największą punktację postawie wykonywania poleceń nauczycieli uczących. Kolejne dwie postawy oceniono podobnie wykonywanie poleceń nauczycieli nie uczących, wykonywanie poleceń personelu administracyjnego. Została także wzięta pod uwagę aktywność uczniów związana z kulturą zdrowotną. Chłopcy najwyżej ocenili dbałość o czystość ubrania oraz przestrzeganie zasad higieny osobistej. Nasilenie średnich wartości postawy aktywności fizycznej i racjonalności trybu życia, w grupie uczniów otrzymało najniższą punktację. Uczniowie z liceum swoje kontakty z używkami ocenili następująco: palenie papierosów (4 uczniów przyznało się do palenia), picie alkoholu miało już wyższą wartość - spośród 23 uczniów 18 przyznało się do kontaktów z alkoholem. Natomiast, nasilenie średniej wartości sięgania po narkotyki wyniosło 0,35 - 3 119 Darmowe prace mgr z pedagogiki chłopców odpowiedziało, iż „zażywa czasem narkotyki”. Warto również dokonać analizy postrzegania przez dziewczęta i chłopców z liceum funkcji wypełnianych przez rodzinę prokreacyjną w kontekście ich sytuacji rodzinnej i szkolnej. Analizując wypełnianie funkcji prokreacyjnej przez rodzinę młodzież licealna uważa, iż najbardziej sprzyja rozwojowi dziecka rodzina pełna. Ponad połowa dziewcząt popiera zjawisko samotnego macierzyństwa i ojcostwa. Badane dziewczęta uważają, iż coraz więcej kobiet decyduje się na samotne macierzyństwo, a także coraz więcej dziewcząt rozpoczyna życie seksualne w coraz młodszym wieku. Dlatego ponad połowa (60%) uczennic stwierdza, że liczba samotnych matek będzie się zwiększać. Prawie wszystkie uczennice z liceum uznały, że dwoje dzieci w rodzinie najbardziej sprzyja dobremu funkcjonowaniu rodziny. Takiej odpowiedzi udzieliło 60% dziewcząt. Biorąc pod uwagę wypełnianie funkcji ekonomicznej przez rodzinę badania wykazały, iż dziewczęta są zdania, iż źródłem utrzymania ich rodziny powinna być praca w instytucji państwowej. Tak twierdzi 40% licealistek. Większość dziewcząt jest zdania, iż mąż i żona powinni wspólnie dbać o zabezpieczenie finansowe rodziny ( 88%). Badane uczennice, częściej niż chłopcy, popierają pracę zawodową kobiet. Opowiadając się za równouprawnieniem, uważają iż kobiety mogą tak samo jak mężczyźni realizować się w pracy. Pozytywny stosunek do kariery zawodowej kobiet ma 88% uczennic. Licealistki mają również pozytywne podejście do kariery zawodowej mężczyzn. Młodzież jest zdania, iż ważne decyzje finansowe dotyczące rodziny małżonkowie powinni podejmować wspólnie. Za takim rozwiązanie są wszystkie badane dziewczęta. Charakteryzując funkcję usługowo-opiekuńczą rodziny wszystkie badane osoby stwierdziły, iż chciałyby zapewnić swojej przyszłej rodzinie dobre warunki mieszkaniowe, czyli dom jednorodzinny na obrzeżach miasta lub na wsi. Badana młodzież twierdzi, iż rodzina powinna spożywać posiłki przygotowane samodzielnie. Spośród badanych dziewcząt, 96% jest takiego zdania. Licealistki uważają, iż dziećmi rodzice powinni się opiekować wspólnie. Dziewczęta, częściej niż ich koledzy, opowiadają się za równouprawnieniem w wykonywaniu obowiązków domowych (76%) badanych uczennic uważa, iż mężczyźni powinni wykonywać te same prace, które wykonuj ą kobiety. Omawiając funkcję socjalizacyjną pełnioną przez rodzinę młodzież licealna prezentuje pełen tolerancji i kompromisu stosunek do odmiennych zainteresowań partnera. Badane uczennice najczęściej, wskazują na rekreację na świeżym powietrzu jako formę spędzania wolnego czasu przez rodzinę. Dla 24% dziewcząt najważniejszym jest, aby rodzina spędzała czas razem, forma jest mniej ważna. Uczennice z grupy liceum wypowiadając się na 120 Darmowe prace mgr z pedagogiki temat wychowywania dzieci, twierdzą, że rodzice nie powinni ulegać wszystkim prośbom dzieci (taką opinię prezentuje 80% badanych). Zdaniem 22 badanych dziewcząt dzieci powinny uczestniczyć w podejmowaniu ważnych, rodzinnych decyzji. Tradycję „spędzania czasu razem” chciałoby przenieść do swojej przyszłej rodziny 36% dziewcząt. Chce kultywować „wspólne obiady” jedna czwarta uczennic. Wszystkie osoby badane zgodnie twierdzą, iż dzieci powinny pomagać w wypełnianiu obowiązków domowych. Według 88% badanych uczennic nagroda jest metodą przynoszącą lepsze skutki wychowawcze niż kara. Analizując funkcję psychohigieniczną, jaką spełnia rodzina badane uczennice uważają, iż częste rozmowy są ważną formą spędzania czasu z dziećmi. Twierdzi tak 56% badanych dziewcząt. Badane uczennice z grupy liceum uważają za bardzo ważną umiejętność słuchania i właściwego rozumienia wypowiedzi innych członków rodziny. Spośród nich 96% uważa, iż słuchanie i rozumienie członków rodziny ma bardzo duże znaczenie, dzięki niemu można się porozumieć. Prawie połowa dziewcząt odpowiada, iż mąż lub żona czują się kochani wtedy, „kiedy to sobie okazują słowami lub czynami”. Według badanych dziewcząt dziecko czuje się kochane, kiedy: „rodzice rozmawiają z nim, poświęcają mu czas” , „kiedy mu to mówią” . Młodzi ludzie zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, są zdania, iż bliskie, pełne miłości relacje między rodzicami wpływają pozytywnie na poczucie bezpieczeństwa u dziecka. Natomiast, ciągłe kłótnie i awantury sprawiają, że „dziecko czuje się niechciane” . Wszystkie badane twierdzą, iż rodzina jest ważną wartością w życiu człowieka. Analizie poddano również stosunek licealistów do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Wypowiadając się na temat wypełniania funkcji prokreacyjnej przez rodzinę chłopcy z liceum uważają, iż najbardziej sprzyja rozwojowi dziecka rodzina pełna. Samotne macierzyństwo i ojcostwo jest negatywnie odbierane przez ponad połowę badanych chłopców. Wszyscy badani twierdzą, iż liczba samotnych ojców nie zwiększy się, w przeciwieństwie do liczby samotnych matek. Uczniowie liceum uważają, że liczba samotnych matek będzie się zwiększać. Tak uważa ponad 65% licealistów. Większość licealistów uznała, że dwoje dzieci w rodzinie najbardziej sprzyja dobremu funkcjonowaniu rodziny. Analizy wypełnianie funkcji ekonomicznej przez rodzinę wykazały, iż badani uczniowie liceum uważają, że praca w przedsiębiorstwie prywatnym jest najlepszym źródłem utrzymania. Większość młodzieży ( ponad 86%) jest zdania, iż mąż i żona powinni wspólnie dbać o zabezpieczenie finansowe rodziny. Ponad połowa (65%) badanych licealistów pozytywnie ustosunkowuje się do kariery zawodowej kobiety. Badani chłopcy zastrzegają, iż kobieta robiąc karierę, nie powinna zaniedbywać rodziny. Pojawiają się również głosy 121 Darmowe prace mgr z pedagogiki negatywne - prawie 35% uczniów jest przeciwna robieniu kariery zawodowej przez kobiety. Karierę zawodową mężczyzn popierają prawie wszyscy. Większość chłopców jest zdania, iż ważne decyzje finansowe dotyczące rodziny małżonkowie powinni podejmować wspólnie. Określając swój stosunek do funkcji usługowo- opiekuńczej rodziny wszyscy badani uczniowie stwierdzili, iż chcieliby zapewnić swojej przyszłej rodzinie dobre warunki mieszkaniowe, czyli dom jednorodzinny na obrzeżach miasta lub na wsi. Chłopcy są zdania , iż rodzina powinna spożywać posiłki przygotowane samodzielnie. Na wspólną opiekę nad małym dzieckiem zdecydowałoby się tylko niewiele ponad 30% chłopców z liceum. Ponad połowa chłopców uważa, iż to żona powinna zajmować się dzieckiem. Badani chłopcy w większości (prawie 70%) są zwolennikami tradycyjnego podziału obowiązków. Charakteryzując funkcję socjalizacyjną pełnioną przez rodzinę licealiści są pełni tolerancji i kompromisu w stosunku do odmiennych zainteresowań partnera. Chłopcy najczęściej odpowiadają, iż rekreacja na świeżym powietrzu jest pożądaną formą spędzania wolnego czasu przez rodzinę. Dla 8 z uczniów wspólne przebywanie jest właściwą formą spędzania czasu. Młodzież z grupy liceum wypowiadając się na temat wychowywania dzieci, w większości twierdzi, że rodzice nie powinni ulegać wszystkim prośbom dzieci. Zdaniem większości (ponad 82%) chłopców dzieci powinny uczestniczyć w podejmowaniu ważnych, rodzinnych decyzji. Żadnych tradycji nie chce przenosić do swojej przyszłej rodziny ponad połowa badanych chłopców (ponad 52%). Wszyscy uczniowie zgodnie twierdzą, iż dzieci powinny pomagać w wypełnianiu obowiązków domowych. Za skuteczniejszą metodę wychowawczą uważa nagrodę ponad 78% chłopców. Na karę wskazuje prawie 22% badanych. Opisując funkcję psychohigieniczną, jaką spełnia rodzina, za najważniejszą formę spędzania czasu z dziećmi chłopcy uznają wspólne przebywanie ( ponad 43%) badanych. Badani uczniowie z grupy liceum uważają za bardzo ważną umiejętność słuchania i właściwego rozumienia wypowiedzi innych członków rodziny. Większość z nich umiejętności słuchania przypisuje ważną rolę w bezkonfliktowym życiu rodzinnym. Wśród badanych ponad 30% chłopców uważa, że o miłości między małżonkami świadczą czyny i słowa, ale również wzajemna pomoc jest istotna dla około 26%. Chłopcy twierdzą, iż dziecko czuje miłość rodziców wtedy, kiedy mu ją okazują, kiedy troszczą się o nie. Młodzi ludzie zarówno są zdania, iż bliskie, pełne miłości relacje między rodzicami wpływają pozytywnie na poczucie bezpieczeństwa u dziecka. Ciągłe kłótnie i awantury sprawiają, że „dziecko czuje się niechciane” . Prawie wszyscy badani licealiści twierdzą, iż rodzina jest ważną wartością w życiu człowieka. Poniższa tabela prezentuje dane dotyczące postaw naczelnych przejawianych przez rodziców uczniów technikum. 122 Darmowe prace mgr z pedagogiki Tabela nr 48. Postawy naczelne rodziców w percepcji uczniów technikum Kategorie postaw bliskość uczuciowa dystans uczuciowy kontrola autonomia Grupa technikum chłopcy matki ojcowie X SD X SD Grupa liceum dziewczęta matki ojcowie X SD X SD T- studenta matki ojcowie 14,99 2,22 13,03 5,28 13,99 3,29 11,78 3,38 -0,62 -0,77 10,05 2,22 10,98 2,90 9,56 2,73 11,21 2,78 -0,88 0,14 9,04 9,23 8,83 8,59 13,36 2,45 8,21 2,86 8,34 2,53 7,71 8,73 2,95 -1,82 -0,30 0,07 2,59 2,18 2,54 3,10 Analizując powyższą tabelę, widzimy, iż postawa naczelna „bliskość uczuciowa” ma wyższe nasilenie średnich wartości u matek badanych chłopców. Świadczy to o tym, że matki częściej niż ojcowie pocieszają swoich synów, akceptują ich. Postawy matek są pełne czułości, ciepła życzliwości. Postawy matek chłopców z technikum zostały porównane z postawami matek dziewcząt z liceum. Podobnie było w przypadku ojców. Jak wynika z tabeli, różnica między postawami naczelnymi matek dziewcząt i matek chłopców z technikum jest nie istotna statystycznie. Ojcowie przejawiają postawy również nie istotne statystycznie. Kolejna postawa naczelna to „dystans uczuciowy”. W tej kategorii ojcowie przejawiają częściej niż matki postawy odrzucenia, odsuwania się czy chłodu emocjonalnego. Ojcowie rzadziej rozmawiają z synami, spędzają z nimi mniej czasu niż matki. Postawy ojców są nacechowane dystansem i rezerwą. Zarówno matki, jak i ojcowie uczennic z liceum i uczniów z technikum prezentują postawy, między którymi różnice są nieistotne statystycznie. Charakteryzując postawę naczelną „kontrola”, dostrzec można, iż postawy matek prezentują nieco wyższe nasilenie średnich wartości. Oznacza to, że matki częściej niż ojcowie stosują nadzór nad synami. Postawa taka jest synonimem ciągłej kontroli, wtrącania się w sprawy dziecka. Matki są postrzegane jako te, które wpajają poczucie winy, lęku i niepewności. W ramach tej kategorii matki chłopców (w porównaniu z matkami dziewcząt) przejawiają postawy, z których wynikają różnice istotne statystycznie. Postawy ojców chłopców z technikum oraz postawy ojców dziewcząt ujawniają różnice nieistotne pod względem statystycznym. Kategoria naczelna „autonomia” jest, mimo wszystko, częściej przejawiana przez matki, zdaniem badanych chłopców. Z jednej strony uczniowie odczuwają kontrolę ze strony matek, z drugiej jednak to one są osobami, które częściej niż ojcowie pobłażają swoim synom. Matki nie stosują przymusu w stosunku do synów, łatwiej wybaczają im złe zachowanie. Postawa naczelna „autonomia” jest postawą różniącą w sposób istotny matki chłopców i matki 123 Darmowe prace mgr z pedagogiki dziewcząt. Różnice między postawami ojców uczennic i uczniów są nieistotne statystycznie. Po analizie postrzegania przez badaną młodzież technikum postaw naczelnych przejawianych przez rodziców, scharakteryzujemy postawę wywiązywania się z zadań młodych osób oraz ich stosunek do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej, uwzględniając wszystkie funkcje przez nią pełnione. Rozpatrując stosunek młodzieży do wymagań formalnych otrzymano następujące wnioski. Badani chłopcy z technikum określają nasilenie średniej wartości postawy punktualności w przychodzeniu na zajęcia na 4,04. Natomiast, średnia wartość braku nieuzasadnionej absencji jest nieco wyższa u tych badanych niż u ich kolegów z liceum. Postawa noszenia materiałów potrzebnych na lekcje uzyskała w ocenie uczniów technikum najwyższą punktację. Jest to wyższe nasilenie średnich wartości od wartości postaw prezentowanych przez grupę liceum. Dalej rozpatrzono aktywność uczniów związaną z obowiązkowym uczeniem się. Chłopcy z grupy technikum ocenili najwyżej, podobnie jak ich koledzy z liceum, wykazywanie tendencji do poprawy złych stopni. Nasilenie średnich wartości postaw aktywności na lekcjach i terminowego oddawania prac domowych miało taki sam najniższy wynik. Następna analiza dotyczyła aktywności uczniów związanej z uczeniem się ponadobowiązkowym i rozwojem intelektualnym. Osoby z grupy technikum najwyższą wartość przypisali postawie wytrwałość wzbogacania wiedzy w zakresie innych zainteresowań. Podobnie uczynili chłopcy z liceum. Systematyczność w samodzielnym uczeniu się pozalekcyjnym osiągnęła nieco niższą punktację. Najniżej uczniowie ocenili wytrwałość we wzbogacaniu wiedzy w zakresie języków obcych i uczestnictwo w pozaszkolnych spotkaniach edukacyjnych. Określono dalej aktywność uczniów wynikającą z faktu bycia członkiem klasy i szkoły. Grupa uczniów z technikum najwyżej oceniła dbałość o mienie szkoły. Kolejną trochę niższą punktację otrzymała postawa udziału w imprezach organizowanych przez szkołę. W ocenie postaw inicjowania prac na rzecz klasy i inicjowania prac na rzecz szkoły chłopcy z obydwu grup nie różnią się. Uczniowie z technikum, podobnie jak ich koledzy z liceum ocenili te postawy najniżej. Charakteryzowano również stosunek uczniów do nauczycieli i personelu szkolnego. Chłopcy z technikum najwyższe nasilenie średnich wartości przypisali postawie wykonywania poleceń nauczycieli uczących. Następnie, wykonywanie poleceń personelu administracyjnego najniższą punktację. Dokonano także oceny aktywności uczniów związanej z kulturą zdrowotną. Grupa 124 Darmowe prace mgr z pedagogiki technikum najwyżej oceniła przestrzeganie zasad higieny osobistej, podobnej oceny dokonały dziewczęta. Niższą wartość miała postawa związana z aktywnością fizyczną oraz racjonalność trybu życia. Z analizy kontaktów uczniów technikum z używkami wynikają następujące wnioski 12 chłopców pali papierosy badanych. Cała grupa deklaruje picie alkoholu. Do kontaktów z narkotykami przyznało się 5 osób. Pozostałe 18 osób nie zażywa narkotyków. Uczniowie technikum wypowiedzieli się również na temat funkcji wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Analizując wypełnianie funkcji prokreacyjnej przez rodzinę młodzież z technikum uważa, iż najbardziej sprzyja rozwojowi dziecka rodzina pełna. Grupa uczniów z technikum w prawie 44% ma obojętny stosunek do kwestii samotnego macierzyństwa i ojcostwa. Samotne macierzyństwo i ojcostwo jest negatywnie odbierane przez prawie 40% badanych chłopców. Badani z technikum również uważają, że liczba samotnych matek będzie się zwiększać. Tak uważa blisko 70% uczniów technikum. Niewiele ponad połowa, czyli 52% jest zdania, iż liczba samotnych ojców nie ulegnie zmianie. Ponad połowa uczniów także uważa, iż dwoje dzieci w rodzinie najbardziej sprzyja dobremu funkcjonowaniu rodziny. Biorąc pod uwagę wypełnianie funkcji ekonomicznej przez rodzinę badania wykazały, iż większość chłopców z technikum jest zdania, iż źródłem utrzymania rodziny powinna być własna działalność gospodarcza. Pozostali wskazują pracę w przedsiębiorstwie prywatnym. Prawie wszyscy badani ( ponad 91%) z grupy technikum stwierdzają, iż małżonkowie wspólnie powinni dbać o materialne zabezpieczenie rodziny. Ponad połowa grupy z technikum ma pozytywny stosunek do kariery kobiety. Chłopcy ci uważają, iż kobieta, jeśli chce, powinna rozwijać się zawodowo, aczkolwiek nie powinna zapominać o rodzinie. Jak widać, wszyscy chłopcy popierając karierę kobiet stawia warunek, ażeby nie rzutowała ona (kariera) na życie rodzinne. Takiego wymogu nie stawiają uczniowie robiącym karierę zawodową mężczyznom. Zdecydowana większość młodzieży z technikum uważa, iż ważne decyzje finansowe dotyczące rodziny małżonkowie powinni podejmować wspólnie. Tylko jedna osoba jest zdania, że decydować o rodzinnych finansach powinien mąż. W postrzeganiu tego zadania również można zauważyć pewną różnicę. Mimo poparcia dla wspólnego dbania o finanse, tylko wśród chłopców pojawiały się głosy, iż to mąż powinien podejmować decyzje finansowe. Charakteryzując funkcję usługowo-opiekuńczą rodziny wszystkie badane osoby stwierdziły, iż chciałyby zapewnić swojej przyszłej rodzinie dobre warunki mieszkaniowe, czyli dom jednorodzinny na obrzeżach miasta lub na wsi. Młodzież z technikum opowiada się także za posiłkami przygotowywanymi samodzielnie. Większość ( ponad 78%) badanych uczniów technikum uważa, iż to żona powinna opiekować się małymi dziećmi. Pojawiła się 125 Darmowe prace mgr z pedagogiki kolejna różnica w podejściu do wypełniania zadań między chłopcami a dziewczętami. Ankietowani chłopcy z popierają tradycyjny podział obowiązków domowych. Opowiada się za nim około 61% badanych. I znów pojawił się rozdźwięk między chłopcami a dziewczętami. Badane uczennice zdecydowanie popierają równouprawnienie w wykonywaniu wszelkich zadań rodzinnych. Omawiając funkcję socjalizacyjną pełnioną przez rodzinę grupa z technikum prezentuje tolerancję w stosunku do odmiennych zainteresowań partnera. Najwięcej chłopców z technikum wskazało odpowiedź „rekreacja na świeżym powietrzu” jako forma spędzania czasu z rodziną. Większość badanej młodzieży z technikum uważa, iż rodzice nie powinni spełniać wszystkich próśb dzieci. Zdaniem ponad połowy uczniów dzieci powinny uczestniczyć w podejmowaniu ważnych, rodzinnych decyzji. Spośród 23 badanych chłopców z technikum 9 deklaruje kontynuowanie tradycji świątecznych. Następnie, 7 osób nie chce przenosić do swojej przyszłej rodziny żadnych tradycji. Wśród chłopców, częściej niż wśród dziewcząt, można zauważyć głosy niechęci w stosunku do kultywowania jakichkolwiek tradycji. Wszystkie osoby badane zgodnie twierdzą, iż dzieci powinny pomagać w wypełnianiu obowiązków domowych. Zdaniem 20 chłopców nagroda przynosi lepsze skutki wychowawcze niż kara. Analizując funkcję psychohigieniczną, jaką spełnia rodzina, ponad połowa chłopców z technikum za ważną formą spędzania czasu z dziećmi uważa wspólne przebywanie. Jak wynika z analizy, chłopcy zgodnie wskazują na wspólne przebywanie jako ważną formę spędzania czasu z dziećmi, dziewczęta natomiast opowiadają się za częstymi rozmowami. Niemal wszyscy badani z technikum są tego samego zdania, wypowiadając się na temat znaczenia umiejętności słuchania i właściwego rozumienia wypowiedzi innych członków rodziny. Spośród 23 uczniów technikum prawie połowa jest zdania, iż o wzajemnej miłości świadczą czyny i słowa. Młodzież uważa, iż dziecko czuje się kochane, kiedy „rodzice zajmują się nim”. Młodzi chłopcy są zdania, iż bliskie, pełne miłości relacje między rodzicami wpływają pozytywnie na poczucie bezpieczeństwa u dziecka. Natomiast, ci kłótnie i awantury sprawiają, że dziecko ma zachwiane poczucie bezpieczeństwa . Dla wszystkich chłopców z technikum rodzina jest ważną wartością w życiu. 126 Darmowe prace mgr z pedagogiki Zakończenie Rodzina odgrywa niezmiernie ważną rolę w życiu każdego człowieka. Oddziaływania członków rodziny, a szczególnie rodziców wywierają wpływ na wszystkie aspekty rozwoju dziecka oraz młodego człowieka. Rodzice są najbliższymi osobami dla dziecka, więc to z nimi identyfikuje się, przejmuje wzory przez nich prezentowane. Postawy przejawiane przez rodziców mają ogromny wpływ na rozwój osobowości dziecka, jego poczucie własnej wartości, samoocenę oraz poczucie sprawstwa. Postawy rodzicielskie, pozytywne i negatywne, decydują o stylu wychowania, o doborze metod wychowawczych. Kreują one emocjonalny, i nie tylko, stosunek rodziców do dziecka. Wpływają one również na postrzeganie przez młodzież swojej przyszłej rodziny, sposobu jej funkcj onowania. Przedmiotem rozważań teoretycznych i empirycznych zamieszczonych w mojej pracy był wpływ postaw matek i ojców badanej młodzieży na jej stosunek do funkcji wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Wzięta została także pod uwagę sytuacja szkolna badanych osób. Badaniami objęłam 71 osób - 25 dziewcząt z liceum ogólnokształcącego, 23 chłopców z liceum ogólnokształcącego i 23 chłopców z technikum. Analiza zebranych wyników ukazała następujące zależności: Postawy pozytywne przejawiane przez matki i ojców charakteryzowały rodziców młodzieży mającej również pozytywny stosunek do funkcji spełnianych w rodzinie. Młodzież ta deklarowała, iż rodzina jest wartością w jej życiu, iż chce w przyszłości mieć dzieci. Postawa naczelna „bliskość uczuciowa” miała większe nasilenie średnich wartości u matek i u ojców w obydwu grupach (w grupie dziewcząt oraz w grupie chłopców z technikum) odnoszących się pozytywnie do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Podobnie było z postawą „autonomii”. Rodzice ci bardziej ufali swym dzieciom. Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta z obu grup rozumieli istotę rodziny, mieli pełen odpowiedzialności stosunek do obowiązków wynikających z jej posiadania. Różnice związane z płcią badanych ujawniły się jedynie w podejściu do sposobu realizacji niektórych funkcji rodzinnych. Pierwsze różnice ujawniły się w postrzeganiu funkcji ekonomicznej. Badane uczennice, częściej niż chłopcy, popierają pracę zawodową kobiet. Opowiadając się za równouprawnieniem, uważają iż kobiety mogą tak samo jak mężczyźni realizować się w pracy. Chłopcy uważają, iż kobieta, jeśli chce, powinna rozwijać się zawodowo, aczkolwiek nie powinna zapominać o rodzinie. Jak widać, wszyscy chłopcy 127 Darmowe prace mgr z pedagogiki popierając karierę kobiet stawia warunek, ażeby nie rzutowała ona (kariera) na życie rodzinne. Inne też było spostrzeganie funkcji opiekuńczo - usługowej. Większość badanych uczniów technikum uważa, iż to żona powinna opiekować się małymi dziećmi. Pojawiła się kolejna różnica w podejściu do wypełniania zadań między chłopcami a dziewczętami. Ankietowani chłopcy z technikum popierają tradycyjny podział obowiązków domowych, opowiada się za nim prawie 61% badanych. I znów pojawił się rozdźwięk między chłopcami a dziewczętami. Badane uczennice zdecydowanie popierają równouprawnienie w wykonywaniu wszelkich zadań rodzinnych. Ukształtowana w pełni postawa wywiązywania się z zadań wpływała pozytywnie na stosunek młodzieży do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Grupa dziewcząt i chłopców z technikum uzyskała wysoka punktację podczas analizy ich sytuacji szkolnej. We wszystkich sześciu wymiarach uczennice i uczniowie otrzymywali punkty wyższe niż chłopcy z liceum. Oznacza to, iż badane dziewczęta i chłopcy z technikum mając wykształconą postawę wywiązywania się z zadań, osiągnęli również pełny rozwój w zakresie odpowiedzialności oraz poczucia sprawstwa. Dzięki takiej postawie młodzież prezentuje świadomy i pozytywny stosunek do funkcji rodzinnych. Postawy negatywne matek i ojców, do których zalicza się postawę „dystans uczuciowy” oraz „kontrola” nie wpływały w sposób pozytywny na młodzież. Postawa „dystans uczuciowy” miała większe nasilenie średnich wartości postaw matek i ojców u rodziców chłopców z liceum. Postawę naczelna „kontrola” też miała wyższe nasilenie średnich wartości postaw matek badanych chłopców. Matki nieco częściej niż ojcowie stosowały nadzór, nadmiernie ingerują w życie dziecka czy wpajają poczucie winy. Oznacza to, iż matki chciały zawsze wiedzieć, gdzie jest ich dziecko, kontrolowały je. Ponadto matki badanych chłopców z liceum wytwarzały u dziecka poczucie lęku i niepokoju. Powyższe postawy negatywne wpłynęły na stosunek uczniów z liceum do zadań wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Wśród chłopców z tej grupy byli tacy, którzy uważali, iż: to żona powinna zajmować się dzieckiem (ponad połowa chłopców była takiego zdania), nie chcą przenosić do swojej przyszłej rodziny żadnych tradycji, skuteczniejszą metodą wychowawczą jest nagroda, ale wskazywali też karę. Sytuacja szkolna chłopców z liceum była nieco gorsza niż młodzieży z poprzednich dwóch grup badawczych. Chłopcy ci uzyskiwali niższą punktację prawie we wszystkich sześciu wymiarach. Oznacza to, iż u nich postawa wywiązywania się z zadań nie została w pełni ukształtowana. Wnioskować można, iż sytuacja szkolna w tym przypadku wpłynęła w sposób mniej stymulujący i pozytywny na postrzeganie przez badanych chłopców funkcji wypełnianych w rodzinie. 128 Darmowe prace mgr z pedagogiki Reasumując, postawy pozytywne oraz negatywne rodziców wpływają na postrzeganie przez ich dzieci funkcji wypełnianych w rodzinie prokreacyjnej. Dziecko akceptowane, kochane i szanowane przez swych rodziców chce w przyszłości również założyć rodzinę, w której będą przestrzegane wartości ukształtowane w rodzinie, akceptowane społecznie i sprzyjające dobremu funkcjonowaniu rodziny macierzystej. Natomiast, młodzież żyjąca pod stała kontrolą, nadzorem, u której rodzice wzbudzają poczucie niepokoju, lęku i braku zaufania nie do końca wie, jak właściwie spostrzegać obowiązki płynące z faktu posiadania rodziny. Młodzież odczuwająca bliskość uczuciową ze strony rodziców ma również korzystną sytuację szkolną, która również istotnie wpływa i dopełnia kształtowanie się właściwego stosunku dziewcząt i chłopców do wypełniania zadań w rodzinie prokreacyjnej. 129 Darmowe prace mgr z pedagogiki Aneks Ankieta Uprzejmie informuję, że przy wypełnianiu tej ankiety zapewniona jest pełna dyskrecja. Pragnę zaznaczyć, że zostanie ona wykorzystana tylko i wyłącznie do badań naukowych, a zamieszczone w niej dane do analiz statystycznych. Proszę o szczere odpowiedzi. Data badania : Pseudonim : Wiek : Płeć : Liczba rodzeństwa : sióstr ............... braci ............ Stałe miejsce zamieszkania: - wieś - miasto - miasto powiatowe - miasto wojewódzkie Wykształcenie matki.......... Wykształcenie ojca ............ Wykonywany zawód matki Wykonywany zawód ojca... 1. Jaki jest Twój stosunek do kwestii samotnego macierzyństwa ? Przedstaw w paru zdaniach swoją opinię. 2. Jaki jest Twój stosunek do kwestii samotnego ojcostwa ? Przedstaw w paru zdaniach swoją opinię. 3. Czy sądzisz, że liczba samotnych matek będzie się zwiększała ? Proszę o uzasadnienie odpowiedzi. 4. Czy sądzisz, że liczba samotnych ojców będzie się zwiększała ? Proszę o uzasadnienie odpowiedzi. 5. Jaką liczbę dzieci w rodzinie uznajesz za najbardziej sprzyjającą ich rozwojowi oraz 130 Darmowe prace mgr z pedagogiki dobremu funkcjonowaniu rodziny ? Wybierz najbliższą Ci odpowiedź. jedno dwoje troje więcej 6. Co powinno być źródłem utrzymania Twojej rodziny ?Wybierz najbliższą Ci odpowiedź: własna działalność gospodarcza praca w instytucji państwowej praca w przedsiębiorstwie prywatnym 7. Kto w Twojej rodzinie powinien dbać o jej materialne zabezpieczenie ? żona wspólnie mąż 8. Proszę przedstaw swój pogląd na karierę zawodową : kobiety mężczyzny 9. Jaki jest Twój stosunek do odmiennych zainteresowań żony/ męża ? Przedstaw w paru zdaniach swoją opinię. 10. Jakie warunki mieszkaniowe chciałabyś/ chciałbyś zapewnić swojej rodzinie ? Proszę opisz je. 11. Kto w Twojej rodzinie powinien podejmować ważne decyzje finansowe (dotyczące rodziny) ? żona mąż wspólnie 12. Jaki sposób odżywiania propagowałabyś/ propagowałbyś we własnej rodzinie ? posiłki przygotowywane samodzielnie konsumpcja w „fast food ach” innyjaki ............................................................................................................................... 13. Kto Twoim zdaniem, powinien opiekować się małymi dziećmi ? Proszę wybierz i uzasadnij odpowiedź. żona............................................................................................................................................ mąż............................................................................................................................................. instytucje .................................................................................................................................... inne ............................................................................................................................................ 14. Jak według Ciebie, rodzina powinna spędzać wolny czas ? 15. Czy uważasz, że rodzice powinni spełniać wszystkie prośby dzieci ? Proszę uzasadnij swoją odpowiedź. 131 Darmowe prace mgr z pedagogiki 16. Czy sądzisz, że dzieci powinny uczestniczyć w podejmowaniu ważnych, rodzinnych decyzji ? tak nie 17. Które z wymienionych sposobów spędzania czasu z dzieckiem uważasz za ważne ? częste rozmowy czytanie zabawa wspólne przebywanie ze sobą inne 18. Jakie według Ciebie , ma znaczenie słuchanie i właściwe rozumienie wypowiedzi innych członków rodziny ? Proszę uzasadnij swoją wypowiedź. 19. Jakie tradycje i zwyczaje przeniosłabyś/ przeniósłbyś do swojej rodziny z obecnej rodziny ? 20. Jakie obowiązki domowe według Ciebie, powinna wykonywać : żona mąż 21. Czy sądzisz, że dzieci powinny pomagać w wypełnianiu domowych obowiązków ? tak nie 22. Jak sądzisz, kiedy żona/ mąż czują się kochani ? 23. Jak sądzisz, kiedy dziecko czuje się kochane ? 24. Jaki Twoim zdaniem, wpływ na poczucie bezpieczeństwa dziecka ma stosunek rodziców do siebie ? 25. Co Twoim zdaniem, przynosi lepsze skutki wychowawcze ? nagroda kara 26. Czy zgadzasz się ze zdaniem, że rodzina jest wartością w życiu człowieka ? Uzasadnij odpowiedź. tak ............................................................................................................................................. nie 27. Co według Ciebie, jest niezbędne do osiągnięcia sukcesu w małżeństwie ? Proszę zaznacz maksymalnie 5 odpowiedzi. wzajemne zrozumienie odpowiedzialność miłość inne ........................ tolerancja partnerstwo 132 Darmowe prace mgr z pedagogiki wspólne wartości i cele wspólne zainteresowania wierność, uczciwość zamożność dzieci zgodność charakteru wzajemna atrakcyjność pożycie seksualne Ankieta Niniejsza ankieta jest anonimowa. Proszę o jej wypełnienie ponieważ pragnę poznać Twój stosunek do zadań szkolnych. Nie ma w niej dobrych czy złych odpowiedzi. Bardzo Cię proszę o odpowiedzi szczere i wiarygodne. Data badania : Pseudonim : Wiek : Płeć : K M Proszę zaznacz w skali od 1 do 5 Twoją odpowiedź, zakreślając wybraną cyfrę kółkiem (cyfra 1 oznacza „nie” bądź „nigdy”, cyfra 3 jest neutralna, cyfra 5 oznacza „tak” bądź „zawsze” ). 1. Oceń swoją punktualność w przychodzeniu na zajęcia szkolne : 12345 2. Jak często zdarza Ci się opuszczać lekcje bez uzasadnionej przyczyny (np. choroba, sytuacje rodzinne)? 12345 3. Czy nosisz materiały potrzebne na lekcje ? tak nie 4. Oceń swoją aktywność na lekcjach : 12345 5. Oceń swoją systematyczność w odrabianiu prac domowych: a) pisemnych 12345 133 Darmowe prace mgr z pedagogiki b) ustnych 12345 6. Jeśli dostaniesz złą ocenę, czy starasz się ją poprawić ? 12345 7. Jak oceniasz swój stosunek do odrabiania prac domowych? 12345 8. Jak oceniasz swoją samodzielną pracę domową ? 12345 9. Jaka jest Twoja wytrwałość i systematyczność w uczeniu się ? 12345 10. Jak oceniasz Twoją aktywność związaną ze wzbogacaniem swojej wiedzy ? a) w zakresie przedmiotów szkolnych 1 2 3 4 5 b) w zakresie języków obcych 1 2 3 4 5 c) w zakresie innych zainteresowań 1 2 3 4 5 11. Oceń jak często czytasz książki i czasopisma : 12345 12. Jak często uczestniczysz w pozaszkolnych spotkaniach edukacyjnych ? 12345 13. Oceń swoją dbałość o mienie szkoły : 12345 14. Jaki jest Twój udział w pracach na rzecz klasy i szkoły ? 12345 15. Jaki jest Twój udział w imprezach organizowanych przez szkołę ? 12345 16. Oceń na ile znasz tradycję swojej szkoły : 12345 17. Jak często zdarza Ci się być inicjatorem prac na rzecz klasy ? 12345 18. Jak często zdarza Ci się być inicjatorem prac na rzecz szkoły ? 12345 19. Jaki jest Twój stosunek do wykonywania poleceń nauczycieli uczących : 1 23 4 5 20. Jaki jest Twój stosunek do wykonywania poleceń nauczycieli nie uczących Cię : 1 23 4 5 21. Jaki jest Twój stosunek do wykonywania poleceń personelu administracyjnego : 1 23 4 5 22.Oceń swoją dbałość o czystość swego ubrania : 1 23 4 5 23. Określ swój stosunek do zasad higieny osobistej ? 12345 24. Oceń swoją troskę o estetykę wyglądu osobistego : 1 23 4 5 25. Określ swoją aktywność fizyczną : 1 23 4 5 26. Jak oceniasz racjonalność swojego trybu życia ? 12345 27. Czy palisz papierosy ? Jeśli tak, to określ jak często : tak 1 2 3 4 5 nie 28. Czy pijesz alkohol ? Jeśli tak, to określ jak często : tak 1 2 3 4 5 nie 29. Czy bierzesz narkotyki ? Jeśli tak, to określ jak często sięgasz po narkotyki : tak 12345 nie 134 Darmowe prace mgr z pedagogiki CHILDRENS REPORTS OF PARENTAL BEHA VIOR INVETOR Y (CRPBI) E. S. SCHAEFER oprac. E. SCHLUDERMANN - tłumaczenie W. Kowalski S. SCHLUDERMANN 1. Poprawiał (a) mi humor, kiedy rozmawiał- (a) ze mną o moich zmartwieniach (kłopotach). 2. Nie był (a) zbyt cierpliwy (wa) w stosunku do mnie. 3. Zwracał (a) uwagę na to, abym dokładnie wiedział (a), co wolno mi robić, a co nie. 4. Chciał (a) dokładnie wiedzieć, gdzie jestem i co robie. 5. Szybko zapominał (a) o zasadach (np. zakazach i nakazach), które wcześniej ustalił (a) odnośnie mojego postępowania (zachowania). 6. Był (a) mało rygorystyczny (na) w stosunku do mnie. 7. Nie rozmawia} (a) ze mną zbyt wiele. 8. Nie rozmawiał (a) ze mną, kiedy go zdenerwowałe (a) m, zirytowałe (a) m lub rozgniewałe (a) m. 9. Był (a) bardzo rygorystyczny (na) w stosunku do mnie. 10. Czuł (a) się obrażony (a), urażony (a), kiedy nie posłuchałe (a) m jej (jego) rady. 11. .Ciągle mówił- (a) mi, jak powinienem (powinnam) się zachowywać. 12. Zwykle nie interesował (a) się moim nieodpowiednim zachowaniem. 13. Spędzał (a) ze mną bardzo mało czasu. 14. Prawie zawsze mówił (a) do mnie ciepłym i przyjaznym głosem. 15. Zawsze myślał (a) o tym, co mogłoby sprawić mi przyjemność. 16. Ustalał (a) wiele zasad (np. zakazów, nakazów) i przestrzegał (a) ich. 17. Mówił (a), jak bardzo mnie kocha. 18. Zawsze sprawdzał (a), co robiłe (a) m w szkole lub w czasie zabawy. 19. Karał (a) mnie za jakieś zachowanie jednego dnia, a lekceważył (a) to zachowanie innego dnia. 20. Pozwalat (a) mi powiedzieć, że moje pomysły (opinie) są lepsze od jego (jej)pomysłów (opinii). 21. Przebaczał (a) mi łatwo, kiedy zrobiłe (a) m coś z złego. 22. Czasami, kiedy był (a) na mnie rozgniewany (a) nie odzywał (a) się do mnie, lecz był (a) chłodny (a) i traktował (a) mnie przez pewien czas z dystansem. 23. Nie pomagał (a) mi wtedy, kiedy tego potrzebowałe (a) m. 135 Darmowe prace mgr z pedagogiki 24. Przestrzegał (a) zasad (np. zakazów, nakazów), zamiast pozwolić mi na pewne odstępstwa od nich. 25. Wyjasniał (a) mi, pouczał (a) mnie dokładnie, jak mam wykonywać moją pracę. 26. Nie zwracał (a) zbyt wielkiej uwagi na moje nieodpowiednie zachowanie. 27. Był (a) zadowolony (a), kiedy wybierałe (a) m w rożnych sytuacjach własny sposób postępowania. 28. Kiedy nie dotrzymałe (a) m obietnicy, nie ufał (a) mi przez dłuższy czas. 29. Sadzę, że nie myślał (a) o mnie bardzo często. 30. Nie wyznaczał (a) mi godziny powrotu do domu. 31. Poświęcał (a) mi wiele uwagi i otaczał (a) mnie opieką. 32. Sądził (a), ze każde moje nieodpowiednie zachowanie powinno być w jakiś sposób karane. 33. Prosił (a), abym opowiadał (a) mu (jej) o wszystkim, co zdarzyło mi się, kiedy przebywałe (a) m poza domem. 34. Nie zapominał (a) szybko o moim nieodpowiednim zachowaniu. 35. Chciat (a), abym mówił (a) mu (jej) o tym, że nie podoba mi się sposób, w jaki mnie traktuje. 36. Martwił (a) się o mnie, kiedy bytem (a) m poza domem. 37.Surowo mnie karał (a). 38. Byt przekonany (a), ze okazuje mi swoją miłość. 39. Czuł (a) się urażony (a), (obrażony (a) niektórymi moimi zachowaniami. 40. Pozwalał (a) mi decydować razem z nim (nią) odnośnie tego, nad czym pracujemy. 41. Mówił (a), ze pewnego dnia ukarze mnie za moje nieodpowiednie zachowanie. 42. Pozostawiał (a) mi tyle swobody, ile chciałe (a) m. 43. Uśmiechał (a) się do mnie bardzo często. 44. Ciągle karcił (a) mnie i pouczał (a) przy wykonywaniu jakiejś pracy. 45. Dokładnie sprawdzał (a) mnie, aby upewnić się, czy mam odpowiednich przyjaciół. 46. To, czy przestrzegał (a) jakiejś zasady (reguły), czy nie zależało od jego (jej) humoru. 47. Wybaczał (a) mi nieodpowiednie zachowanie. 48. Nie pokazywał (a), ze mnie kocha. 49. Był (a) mniej przyjaźnie nastawiony (a) do mnie, kiedy inaczej zapatrywałe (a) m się na jakąś sprawę niż on (ona). 50. Potrafił (a) pocieszyć mnie, kiedy byłe (a) m smutny (a) lub zdenerwowany (a). 51. Był (a) bardzo zaangażowany (a) w moje życie. 52. Prawie zawsze narzekał (a) na to, co robię. 136 Darmowe prace mgr z pedagogiki 53. Zawsze wysłuchiwał (a) moich opinii i pomysłów. 54. Zawsze chciał (a) by mówić mi, co mam robić. 55 .Nie sprawdzał (a), czy zrobiłe(a) m to, o czym mi mówił (a). 56. Myślał (a) i mówił (a) o moim nieodpowiednim zachowaniu długo po tym, kiedy miało ono miejsce. 57. Nie uczestniczył (a) razem ze mną wielu czynnościach (pracach). 58. Pozwalał (a) mi wychodzić tam, gdzie chciałe (a) m bez pytania go (jej) o to. 59. Był (a) zadowolony (a) z tego, że wykonuje różne czynności razem ze mną. 60. Dawał (a) mi odczuć, że jestem najważniejszą osobą w jego (jej) życiu. 61 .Był (a) zdenerwowany (a) (rozzłoszczony (a) drobnymi uchybieniami w moim zachowaniu. 62. Przestrzegał (a) jedynie zasad (np. zakazów, nakazów), które mu (jej) służyły. 63. Chciał (a) naprawdę, abym powiedział (a) mu (jej), co sadzę o pewnych sprawach. 64. Unikał (a) spoglądania na mnie, kiedy go (ją) niemile rozczarowałe (a) m. 65. Zwykle czynił (a) mnie ośrodkiem swojej uwagi w domu. 66. Często mnie chwalił (a). 67. Mówił (a), że jeżeli jego ( kocham, to powinienem (powinnam) robić to, czego on (a) chce (wymaga). 68. Rzadko przejmował (a) się tym, ze nic nie robę. 69. Starał (a) się rozumieć mój punkt widzenia na rożne sprawy. 70 .Skarżył (a) się, że działam mu (jej) na nerwy. 71. Nie wykonywał (a) rożnych czynności (prac) ze mną. 72. Domagał (a) się, abym zrobił (a) dokładnie to, co mi polecił (a). 73. Pytał (a) innych ludzi, co robiłe (a) m poza domem. 74. Denerwował (a) się („wychodził (a) z siebie") na mnie, kiedy nie pomagałę (a) m jemu (jej) w pracach porządkowych w domu. 75. Nie żądał (a) ode mnie posłuszeństwa, jeżeli narzekał (a) m lub protestowałe (a) m przeciwko jego (jej) poleceniom. 76. Rozweselał (a) mnie, kiedy byle (a) m smutny (a). 77. Zwracał (a) uwagę, abym był (a) posłuszny (a), kiedy coś mi poleca. 78. Mówił (a) mi, przypominał (a) o wszystkim, co dla mnie zrobił (a). 79. Chciał (a) mieć kontrolę nad wszystkim cokolwiek robiłe (a) m. 80. Nie przywiązywał (a) wagi do przestrzegania zasad (np. zakazów, nakazów) ustalonych odnośnie mojego postępowania. 81. Sadził (a), że każde moje nieodpowiednie zachowanie jest czymś bardzo poważnym i 137 Darmowe prace mgr z pedagogiki będzie miało konsekwencje w przyszłości. 82. Zawsze szukał (a) we mnie winy. 83. Często mówił (a)o tym, co dobrego zrobiłe (a)m. 84. Całe jego (jej) życie było skoncentrowane wokół dzieci. 85. Wydawał (a) się nie wiedzieć, czego potrzebuje (chce). 86. Był (a) szczęśliwy (a), kiedy widział (a) mnie wracającego (wracającą) ze szkoły lub z placu gry. 87. Pozwalał(a) mi na dokonanie wyboru, kiedy tylko byto to możliwe. 88. Kiedy uraziłe (a) m jego (jej) uczucia nie rozmawiał (a) ze mną dotąd, aż ponownie sprawiłe (a) m mu (jej) przyjemność. 89. Martwił (a) się., ze nie jestem w stanie dbać o siebie, kiedy go (jej) nie ma w pobliżu. 5)0. Piescił (a), przytulał (a), całował (a) mnie na dobranoc, kiedy byłem (a) mały (a). 91. Mówił (a), że gdybym rzeczywiście troszczył się o niego (o nią), nie robił (a) bym tego, co przyprawia go (ją) o zmartwienie. 92. Zawsze starał (a) się mnie zmienić. 93. Łatwo było mu (jej) „nagadać" (wyjawić pretensje). 94. Chciał (a), abym był (a) innym człowiekiem. 95. Pozwalał (a) mi wychodzić z domu wieczorami, kiedy tylko chciałe (a) m. 96. Wydawał (a) się być dumny (a) z tego, co robiłe (a) m. 97. Spędzał (a) prawie cały wolny czas ze swoimi dziećmi. 98. Nie pozwalał (a) mi zająć się czymś innym, dopóki nie wykonałe (a) m tego, o co mnie poprosił (a). 99. Był (a) bardzo zainteresowany czego uczę się w szkole. 100. Nie lubił (a) sposobu, w jaki zachowywałe (a) m się w domu. 101. Zmieniał (a) swoje decyzje (postanowienia), aby było mu (jej) wygodnej. 102 .Łatwo było mi przekonać jego (ją) do czegoś. 103. Chciał (a), abym został (a) w domu, gdzie mógłby (mogłaby) się mną opiekować. 104. Dawał (a) mi odczuć, ze nie jestem kochany 105. Miał (a) tak wiele zasad (np. nakazów, zakazów), że nie pamiętałe (a) o wszystkich więc często mnie karał (a). 106. Mówił (a), ze czyni go (ją) szczęśliwym 138 Darmowe prace mgr z pedagogiki 107. Ciągle przypominał (a) o tym, co złego zrobiłem (a)m. 108. Pozwalał (a) mi robić wszystko, co mi się podoba. L p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. Tak Raczej tak Nie L p. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102 103. 104. 105. 106. 107. 108. Tak Raczej tak Nie 139 Darmowe prace mgr z pedagogiki 1. Adamski F., „ Socjologia małżeństwa i rodziny”, PWN, 1984, Warszawa 2. Arends R. I., „Uczymy się nauczać”, WSiP, 1994, Warszawa 3. Aronson E., Wilson T.D., Akert R. M., Psychologia społeczna”, Wydawnictwo Zysk i S ka, 1997, Poznań 4. Baniak J., „Rodzina a osobowość dziecka”, Problemy Rodziny, 1996/1 5. Bronfenbrenner U., „Dwa światy wychowania. ZSRR i USA”, PWN, 1988 , Warszawa 6. Cohen L., Manion L., Morrison K., „Wprowadzenie do nauczania”, Wydawnictwo Zysk i S - ka, 1999, Poznań 7. Dąbrowska T.E., Wojciechowska-Charlak B., „Między praktyką a teorią wychowania”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1997, Lublin 8. de Barbaro B., „ Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1999, Kraków 9. Dembo M. H., „Stosowana psychologia wychowawcza”, WSiP, 1997, Warszawa 10. Domańska M., „Wpływ postaw rodzicielskich na kształtowanie się osobowości dziecka”, Wychowanie na co dzień, 1999/3 11. Hudańska I., „Szkolny system oceniania. Wskazówki dla rad pedagogicznych”, Oficyna Wydawnicza G&P, 2002, Poznań 12. Janowski A., „ Uczeń w teatrze życia szkolnego”, WSiP, 1995, Warszawa 13. Janowski A., „Psychologia społeczna a zagadnienia wychowawcze”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, Wrocław 14. Janowski A., Stachyra R., „Prestiż ucznia wśród rówieśników”, WSiP, 1985, Warszawa 15. Kaja B., „Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja i psychokorekcja” ,1997, Bydgoszcz 16. Konarzewski K., „Problemy i schematy. Pierwszy rok nauki szkolnej dziecka”, Wydawnictwo „Żak”, 1995, Warszawa 17. Konarzewski K., „Sztuka nauczania. Szkoła”, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, Warszawa 18. Kowalski W. S., „Metoda kwestionariuszowa w badaniach psychologicznych środowiska rodzinnego”, UMCS Wydział Pedagogiki i Psychologii, 1982, Lublin 19. Kruszewski K., „Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela”, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, Warszawa 20. Łobocki M., „Wychowanie w klasie szkolnej”, WSiP, 1974, Warszawa 21. Łobocki, M. „Metody badań pedagogicznych klasy szkolnej”, UMCS, 1976, Lublin 22. Łobocki M., „Metody i techniki badań pedagogicznych”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2000, Kraków 23. Łobocki, M., „Metody badań pedagogicznych”, Wydawnictwo PWN, 1984, Warszawa 140 Darmowe prace mgr z pedagogiki 24. Łobocki, M., „Wybrane zagadnienia z metodyki pracy opiekuńczo-wychowawczej”, UMCS Wydział Pedagogiki i Psychologii, 1987, Lublin 25. Łobocki, M., „Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 1999, Kraków 26. Mandal E. E. „Stereotypy matki i ojca u dzieci w różnym wieku”, Psychologia Wychowawcza, 1998/4 27. Materne J., „Opiekuńcze funkcje szkoły wiejskiej”, PWN, 1988, Warszawa 28. Materne J., „Opiekuńcze funkcje szkoły.Wprowadzenie do metodyki pracy opiekuńczej”, 1988, Warszawa 29. Materne J., „Zarys problemowy pracy opiekuńczej szkoły”, 1975, Warszawa 30. Matynia A., „O ocenianiu w szkole”, Nowa Szkoła, 2000/ 7, 31. Muszyński H., „Wstęp do metodologii pedagogiki”, PWN, 1970, Warszawa 32. Niemierko B., „Między oceną szkolną a dydaktyką. Bliżej dydaktyki”, WSiP Spółka Akcyj na, 1991, W arszawa 33. Nowak S., „Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne”, PWN, 1970, Warszawa 34. Pielachowski J., „Trzy razy szkoła”, Wydawnictwo „eMPi”, 2002, Poznań 35. Pilkiewicz M., „Normy i sankcje grupowe. Model formalny normy społecznej. NURT. Wybrane zagadnienia z psychologii”, Oświata i Wychowanie, 1976/11 36. Pilkiewicz M., „Stopień ukształtowania postawy wywiązywania się z zadań u młodzieży szkolnej z różnych środowisk” [w] Gurycka A., „Podmiotowość w doświadczeniach wychowawczych dzieci i młodzieży”, 1989, Warszawa 37. Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., „Psychologia rozwoju człowieka”, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, Warszawa 38. Reid J-A., „Uczenie się w małych grupach w klasie”, WSiP, 1996, Warszawa 39. Rembowski J., „Rodzina w świetle psychologii”,WsiP, 1986, Warszawa 40. Sałaciński L., „Dylematy wychowania w reformowanej szkole”, Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, 1999, Zielona Góra 41. Sikorski W., „Postawy rodzicielskie w percepcji...”, Psychologia wychowawcza, 2000/2-3, 42. Sitarczyk M., „Międzypokoleniowa transmisja postaw wychowawczych ojców”, Wydawnictwo UMCS, 2002, Lublin 43. Strelau J., „Psychologia. Podręcznik akademicki”, GWP, 2000, Gdańsk 44. Szacka B., „Wprowadzenie do socjologii”, Oficyna Naukowa, 2003, Warszawa 45. Szczepański J., „Elementarne pojęcia socjologii”,1972, Warszawa 141 Darmowe prace mgr z pedagogiki 46. Sztompka P., „Socjologia. Analiza społeczeństwa”, Wydawnictwo Znak, 2002, Kraków 47. Targosz R., „Z doświadczeń pracy opiekuńczo - wychowawczej nauczycieli”, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, 2000, Bielsko - Biała 48. Tyszka Z., Wachowiak A., „Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny”, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, 1997, Poznań 49. Wroczyński R., Pilch T., „Metodologia pedagogiki społecznej”, Wydawnictwo PAN, 1974, Warszawa 50. Vasta R., Haith M. M., Miller S. A., „ Psychologia dziecka”, WSIP, 1995, Warszawa 51. Zaborowski Z., „Wstęp do metodologii badań pedagogicznych”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973, Warszawa 52. Zaczyński W., „Praca badawcza nauczyciela”, WSiP, 1968, Warszawa 53. Zaczyński W., „Praca badawcza nauczyciela”, WSiP, 1995, Warszawa 54. Ziemska M., „Postawy rodzicielskie”, Wiedza Powszechna, 1973, Warszawa 55. Ziemska M., „Rodzina a osobowość”, Wiedza Powszechna, 1980, Warszawa 142
