praca magisterska
advertisement
UNIWERSYTET ŁÓDZKI Wydział Ekonomiczno – Socjologiczny Uzupełniające Studia Magisterskie Kierunek: Finanse i Bankowość ANALIZA FINANSOWA W ZARZĄDZANIU RENTOWNOŚCIĄ I PŁYNNOŚCIĄ PRZEDSIĘBIORSTWA SPÓŁDZIELCZEGO Praca magisterska napisana w katedrze Finansów i Bankowości pod kierunkiem Łódź 2003 Prace magisterskie - analizy Spis treści Wstęp.................................................................................................................. 4 Rozdział I SPECYFIKA SEKTORA SPÓŁDZIELCZEGO........................................... 7 1. Zarys ewolucji polskiej spółdzielczości.......................................................... 7 2. Pojęcie, cechy i klasyfikacja spółdzielni......................................................... 13 2.1. Definicje i rodzaje przedsiębiorstw spółdzielczych................................. 13 2.2. Zasady spółdzielcze.................................................................................. 20 3. Regulacje prawne funkcjonowania przedsiębiorstw spółdzielczych.............. 24 4. Przedsiębiorstwo spółdzielcze w gospodarce rynkowej................................. 37 4.1. Problemy dostosowania systemu spółdzielczego do gospodarki rynkowej................................................................................................... 38 4.2. Czynniki determinujące rozwój spółdzielczości w procesie integracji Polski z Unią Europejską (ze szczególnym uwzględnieniem spółdzielczości mleczarskiej)…............................................................... 41 Rozdział II ZASADY GOSPODARKI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTWA SPÓŁDZIELCZEGO........................................................................................ 47 1. Regulacje prawne rachunkowości przedsiębiorstwa spółdzielczych.............. 47 2. Sprawozdania finansowe, jako źródło informacji o przedsiębiorstwie........... 50 2.1. Bilans i jego struktura.............................................................................. 54 2.2. Rachunek zysków i strat........................................................................... 65 2.3. Rachunek przepływów pieniężnych......................................................... 74 Rozdział III ANALIZA FINANSOWA W OCENIE RENTOWNOŚCI I PŁYNNOŚCI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTWA SPÓŁDZIELCZEGO................. 80 1. Istota i zakres analizy finansowej.................................................................... 80 1.1. Pojęcie i funkcje analizy finansowej........................................................ 83 1.2. Analiza bilansu......................................................................................... 87 2 Prace magisterskie - analizy 1.3. Analiza rachunku zysków i strat.............................................................. 90 1.4. Analiza rachunku przepływów pieniężnych............................................ 91 2. Analiza wskaźnikowa – cele i zastosowanie................................................... 93 3. Istota i znaczenie analizy rentowności............................................................ 96 3.1. Analiza rentowności sprzedaży................................................................ 98 3.2. Analiza rentowności majątku................................................................... 102 3.3. Analiza rentowności kapitału własnego................................................... 105 4. Zadania i znaczenie płynności finansowej przedsiębiorstwa.......................... 109 4.1. Czynniki determinujące płynność finansową........................................... 111 4.2. Syntetyczne metody analizy płynności finansowej.................................. 117 4.3. Dynamiczne metody analizy płynności finansowej................................. 120 Rozdział IV WYKORZYSTANIE ANALIZY FINANSOWEJ W OCENIE OKRĘGOWEJ SPÓŁDZIELNI MLECZARSKIEJ W OZORKOWIE W LATACH 2000-2002.................................................................................... 123 1. Charakterystyka działalności Spółdzielni....................................................... 123 2. Ogólna ocena sytuacji finansowej Spółdzielni................................................ 127 3. Analiza rentowności........................................................................................ 136 4. Analiza płynności finansowej......................................................................... 140 5. Porównanie wyników analizy rentowności i płynności finansowej OSM w Ozorkowie z wynikami w branży, na podstawie OSM „Gomi” w Grodkowie................................................................................................... 142 Podsumowanie................................................................................................... 147 Załączniki............................................................................................................ 149 Spis schematów................................................................................................... 160 Spis tabel............................................................................................................. 161 Spis wykresów..................................................................................................... 162 Bibliografia.......................................................................................................... 163 3 Prace magisterskie - analizy WSTĘP Spółdzielnie są jednostkami gospodarczymi o typie przedsiębiorstw, a zarazem związkami osób czyli stowarzyszeń, u podstaw których leży pomoc wzajemna samych zainteresowanych bez elementu wyzysku. Cechą charakterystyczną jest ład organizacyjny, wynikający ze specyficznych zasad działania oraz samorządność wewnątrz spółdzielcza, której istotą jest zarządzanie przez członków (bezpośrednio lub pośrednio). Rola spółdzielczości jest szczególnie duża w gospodarce lokalnej oraz w mobilizowaniu środków własnych ludności do działalności gospodarczej. Przez szereg lat krystalizowania się ruchu spółdzielczego, forma zrzeszeń spółdzielczych okazała się przydatna dla realizowania rozmaitych grupowych potrzeb i interesów. Prowadząc działalność gospodarczą, kierują się potrzebami zrzeszonych członków, a uzyskiwanie przy tym nadwyżki finansowej (zysku) jest tylko drogą do zaspokajania owych potrzeb. Tymczasem w spółdzielczości w ujęciu historycznym zawsze wielką rolę odgrywały czynniki nie tylko czysto ekonomiczne, ale i szeroko rozumiane uwarunkowania społeczne. Stawianie sobie celów społeczno- wychowawczych, oświatowych, umożliwiało szersze oddziaływanie spółdzielni w swym środowisku. Forma zrzeszeń spółdzielczych okazuje się być elastyczna i możliwa do zastosowania w różnych warunkach historycznych, politycznych i społecznogospodarczych. Wszystkie przekształcenia transformacyjne gospodarki narodowej i ich skutki wywierały kolejno wpływ na pola, zakresy i metody działalności spółdzielczej. Wraz z przechodzeniem od gospodarki centralnie planowanej, a więc nakazowo-rozdzielczej, do gospodarki rynkowej kształtowały się zasadnicze kryteria spółdzielczości. Spółdzielnie w obecnych warunkach gospodarki rynkowej przestają być tylko dobrowolnym zrzeszeniem osób na zasadach demokratycznych, muszą być także zrzeszeniem działającym na zasadach współczesnego menedżeryzmu oraz metod marketingowych. Ważną sprawą jest zatem umiejętne zarządzanie spółdzielnią, a mianowicie potocznie określane czynności związane z tym co należy robić, aby 4 Prace magisterskie - analizy spółdzielnia uzyskała optymalne warunki do spełnienia celu swojej działalności jakim jest – poprzez wygospodarowany zysk – maksymalizacja korzyści z przynależności członków do danej spółdzielni. Można powiedzieć, iż spółdzielczość stanowi formę obronną jej członków przed negatywnymi skutkami bezwzględnej rywalizacji rynkowej przedsiębiorstw niespółdzielczych. O tym, jakie były koleje polskiej spółdzielczości i jak przedstawiają się zasady gospodarki finansowej przedsiębiorstwa spółdzielczego, traktują kolejne rozdziały niniejszej pracy. Jej pierwszy rozdział: „Specyfika sektora spółdzielczego” wprowadza w problematykę powstania spółdzielczości i ukazuje polski wkład w tworzenie tego ruchu. Przybliża definicję, rodzaje oraz zasady jakimi kieruje się spółdzielnia. Porusza bardzo aktualny w obecnej dobie temat dostosowania systemu spółdzielczego do gospodarki rynkowej w ramach integracji Polski z Unią Europejską. Rozdział drugi obejmuje zagadnienia dotyczące zasad gospodarki finansowej, opierając się na regulacjach prawnych rachunkowości przedsiębiorstwa spółdzielczego, struktury bilansu oraz rachunku zysków i strat, a także rachunku przepływów pieniężnych. Przedmiotem rozdziału trzeciego jest istota i znaczenie analizy finansowej w zarządzaniu rentownością i płynnością finansową. Wśród szerokiego zakresu możliwości oceny działalności przedsiębiorstwa, przedmiot szczególnego zainteresowania niniejszej pracy koncentruje się na aspekcie finansowym, odzwierciedleniem którego jest osiągnięty wynik oraz stan majątkowy i finansowy przedsiębiorstwa spółdzielczego. Sytuacja finansowa spółdzielni jest bowiem pełnym odbiciem efektywności ekonomicznej jej funkcjonowania. Badanie rentowności, stanowiącej podstawową miarę ekonomicznej sprawności każdego przedsiębiorstwa, wynika z faktu eliminowania przejawów nieracjonalnego zastosowania nakładów i poszukiwania efektywnych metod przy podejmowaniu decyzji gospodarczych w przedsiębiorstwie spółdzielczym. Spółdzielnie mleczarskie z reguły charakteryzują się niskim poziomem rentowności dlatego też problem ten nabiera szczególnie ważnego znaczenia w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa w 5 Prace magisterskie - analizy warunkach gospodarki rynkowej. Równie ważnym zagadnieniem w warunkach rynkowych jest utrzymanie płynności finansowej, czyli zdolności do terminowego regulowania zobowiązań bieżących. Pogorszenie płynności finansowej prowadzić może bowiem do zmniejszenie zaufania banków, do ograniczenia skali kredytowania – również przez dostawców, którzy często wycofują kredyt kupiecki i decydują się jedynie na transakcje gotówkowe – co w konsekwencji może doprowadzić do utraty reputacji, ograniczenia obszarów działania oraz zmniejszenia wartości rynkowej i finansowej. Przedmiotem rozdziału czwartego jest empiryczna analiza oparta na gospodarce finansowej Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej. Badania sytuacji finansowej poprzedzone zostały krótką charakterystyką Spółdzielni, ułatwiającą interpretację otrzymanych wyników. Treść dalszych rozważań, skoncentrowanych na analizie rentowności i płynności finansowej, oparta została na szeregu wskaźnikach bazujących na danych liczbowych ze sprawozdań finansowych. Niezależnie od wniosków, stopniowo formułowanych w toku zapoznawania się z kolejno obliczanymi wskaźnikami, celowym stało się dokonanie oceny sytuacji OSM na tle wyników w branży, na podstawie porównania z inną Spółdzielnią. Taki obraz pozwala na łatwiejsze i bardziej realistyczne formułowanie ocen sytuacji przedsiębiorstwa. 6 Prace magisterskie - analizy Rozdział I Specyfika sektora spółdzielczego. 1. Zarys ewolucji polskiej spółdzielczości. Polski ruch spółdzielczy kształtował się przez wiele lat. Powstawały proste formy współpracy, które z kolei torowały drogę pierwszym, wzorcowym spółdzielniom różnych typów. Spółdzielczość na ziemiach polskich powstała, podobnie jak w całej Europie Zachodniej i Środkowej, w XIX wieku. Pierwsze próby, czynione już pod koniec XVIII wieku, dotyczyły zaopatrzenia w towary konsumpcyjne. Następnie, pod wpływem socjalizmu utopijnego, usiłowano organizować wspólnoty produkcyjnokonsumpcyjne. W połowie XIX wieku rozwinął się na większą skalę ruch spółdzielczości spożywców, spółdzielczości kredytowej oraz w pewnym stopniu spółdzielczości rzemieślniczej i robotniczych spółdzielni wytwórczych. Ostatnie ćwierćwiecze XIX wieku przyniosło rozwój spółdzielczości rolniczej, a XX wiek również innych form spółdzielczych. Najstarsze tradycje ma spółdzielczość mleczarska. Od połowy XVII wieku w górach Jura, na pograniczu Francji i Szwajcarii, działały instytucje ludowe podobne do nowoczesnych spółdzielni mleczarskich.1 Jednakże pierwsza udana spółdzielnia o wyraźnie już skrystalizowanej formie organizacyjnej i założeniach ekonomicznych powstała w Rochdale, w Anglii, w roku 1844. Zapoczątkowała założenie spółdzielni spożywców: „Roczdelskiego Stowarzyszenia Sprawiedliwych Pionierów”. Na zasadach wypracowanych przez tę spółdzielnię wzorowało się wiele pokoleń spółdzielców. Rodzący się ruch spółdzielczy nie był ani przypadkiem losowym, ani „odkryciem” poszczególnych działaczy, lecz wynikał z warunków ekonomicznych i powstawania sił społecznych. Ogólnie mówiąc przesłanką powstania spółdzielczości była sytuacja B. Brzozowski, Spółdzielczość wiejska, Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja, Kraków 1998r., s. 21. 1 7 Prace magisterskie - analizy ekonomiczna i społeczna w XIX wieku, wywołana szybkim rozwojem kapitalizmu po rewolucji przemysłowej.2 Bardziej konkretyzując zagadnienie przesłanek, można stwierdzić, iż podstawową i najistotniejszą przesłanką ekonomiczną powstania i rozwoju ruchu spółdzielczego była nędza mas proletariackich oraz bezwzględna i brutalna eksploatacja ludzi pracy. Ponieważ wyzysk był totalny, występował on nie tylko w sferze produkcji i pierwotnego podziału, ale również w sferze cyrkulacji pieniężnej i towarowej. Obejmował nie tylko proletariat wielkoprzemysłowy, ale i drobnych, samodzielnych wytwórców, tj. chłopów i rzemieślników. Wielka produkcja fabryczna, mogąca sobie pozwolić na obniżanie cen oraz koncentrację wytwarzanych towarów przeznaczonych na zbyt na innych rynkach, podcinała byt wielu tradycyjnym rzemiosłom w miastach. Rozwijająca się gospodarka kapitalistyczna była wstrząsana częstymi kryzysami i towarzyszącym im bezrobociem. Próby organizowania spółdzielni były skuteczną formą walki. Spółdzielcy nie walczyli jednak z uprzemysłowieniem, lecz przez zastosowanie samopomocy chcieli wyeliminować ujemne skutki dla konsumentów i drobnych wytwórców. Można zatem stwierdzić, iż podstawową ideą organizowanych spółdzielni była samoobrona pracy przed wyzyskiem. Natomiast podstawową metodą samoobrony zrzeszonych było prowadzenie we własnym zakresie i wspólnymi siłami działalności gospodarczej, w celu zaspokojenia swoich konkretnych potrzeb gospodarczych bez stosowania wyzysku. Pierwsze spółdzielnie miały charakter samopomocowy i opierały swą działalność na współdziałaniu oraz na środkach własnych, wniesionych przez zrzeszających się i środkach wspólnie wygospodarowanych. Równolegle do działalności handlowej prowadziły również działalność oświatową. Szerzenie oświaty sprzyjało podnoszeniu świadomości członków. Na działalność tą spółdzielnie przeznaczały część zysków z działalności handlowej. Jednocześnie powstało szereg korzystnych dla rozwoju spółdzielczości przesłanek społecznych. Najważniejszą z nich była wolność osobista, tj. zniesienie przymusu cechowego w miastach i poddaństwa chłopów. K. Boczar, Spółdzielczość. Problematyka społeczna i ekonomiczna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1986r., s. 46. 2 8 Prace magisterskie - analizy Narastała również niechęć do kapitalistycznego systemu wytwarzania i dystrybucji, wyrażająca się ogólną krytyką kapitalizmu. Do ważnych przesłanek rozwoju spółdzielczości w wielu częściach Europy, w tym również na ziemiach polskich, należała chęć samoobrony przed dyskryminacją ekonomiczną i społeczną narodów nie mających bytu państwowego.3 Spółdzielczość rozwijała się na terenie wszystkich trzech zaborów, dostosowując się odpowiednio do systemów prawnych i społeczno-gospodarczych Prus, Austrii i Rosji. Na ziemiach polskich w okresie zaborów spółdzielczość miała co prawda podstawy prawne, lecz brak państwowości w dużej mierze utrudniał jej rozwój. Znienawidzone instytucje państwa zaborczego zastąpić miały struktury ekonomicznospołeczne tworzone oddolnie, demokratycznie, stanowiące samopomocowy odzew na potrzeby ludzkie.4 Owa samoobrona przejawiała się w organizowaniu niezależnych od zaborcy spółdzielni o wyraźnym charakterze narodowym, zarówno ekonomicznospołecznym, jaki i wychowawczo-kulturalnym. Schyłek XIX i początek XX wieku, to okres, jak już wcześniej zostało wspomniane, krystalizowania się ideologii spółdzielczej. Sukcesy ruchu spółdzielczego, rozprzestrzeniającego się w Europie Zachodniej w miastach i na wsi, zaspokajały coraz to więcej społecznych potrzeb. Spółdzielczość, jako forma realizacji określonych celów gospodarczych warstw ekonomicznie słabszych przez współdziałanie i pomoc wzajemną, ulegała niezbędnym przekształceniom w toku rozwoju historycznego. Ruch spółdzielczy czerpał długo inspirację i podstawowy zasób reguł działania ze swych początków. W trudnym okresie zaborów spółdzielczość zdobyła duży zasób doświadczeń, wykształciła własne wzorce organizacyjne, doświadczoną kadrę działaczy, metody pracy, dorobiła się pewnych, wygospodarowanych w ciągu kilku dziesięcioleci, środków materialnych. 3 4 K. Boczar, op. cit., s. 44-45. Z. Chyra-Rolicz, Z tradycji polskiej spółdzielczości II Rzeczypospolitej, Warszawa 1992r., s. 24. 9 Prace magisterskie - analizy Tabela 1. Liczba spółdzielni na ziemiach polskich w 1914 r. Teren Zabór pruski Liczba spółdzielni Liczba członków Spółdzielni 313 159 705 Zabór austryjacki 2 030 745 423 Zabór rosyjski 1 402 680 807 Razem: 3 745 1 585 935 - kredytowych 2 983 1 458 562 762 127 373 - niekredytowych Źródło: B. Brzozowski, Spółdzielczość wiejska, Wydawnictwo Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja, Warszawa 1998 r., s. 24. Z I wojny światowej spółdzielczość wyszła osłabiona gospodarczo. Pierwsze lata powojenne pogłębiały trudności ekonomiczne. Po odzyskaniu niepodległości przed spółdzielczością polską stanęło nowe, wielkie zadanie – współudział w tworzeniu własnego państwa. Dziedzictwo lat niewoli sprawiło, iż ruch spółdzielczy był bardzo zróżnicowany zarówno pod względem form działania, jak i siły ekonomicznej, wyznawanych idei oraz podstaw prawnych, które wymagały ujednolicenia. Rozpoczęto wspólną pracę jednoczenia sił i tworzenia silnych ekonomicznie struktur organizacyjnych. W niepodległym państwie polskim od 1918 roku spółdzielczość znalazła, mimo wszystko, korzystne warunki dla swej działalności, czego znamiennym wyrazem była bardzo postępowa ustawa o spółdzielniach z 29 października 1920 r. Pozostawiała ona spółdzielczości wolne pole działania, co miało okazać się bardzo korzystne i uwarunkować sukcesy ruchu. Okres względnej stabilizacji gospodarczej, obejmującej lata 1925-1929, był dla spółdzielczości pomyślny. Wzrosła sieć spółdzielni i liczba członków. Spółdzielczość stanowiła zwarty element w dziedzinie drobnego kredytu, rynku rolnego i zaopatrzenia konsumentów. Niestety tę pomyślną koniunkturę przerwał wielki kryzys gospodarczy. 10 Prace magisterskie - analizy Dotknął on spółdzielnie z pewnym opóźnieniem i nie tak głęboko jak przedsiębiorstwa prywatne, ale był bardzo przewlekły, gdyż trwał do 1935 roku. Najdotkliwiej odczuły ten „czas” spółdzielnie rolniczo-handlowe. Wiele z nich stanęło wobec całkowitej ruiny gospodarczej. W okresie od 1935 roku do wybuchu II wojny światowej, spółdzielczość wychodziła z kryzysu małymi kroczkami, ale skutecznie. Zwiększyła się bowiem liczba członków, wzrastały obroty spółdzielni, umacniała się działalność central gospodarczych. Tabela 2. Stan liczbowy spółdzielni w 1937 roku (tj. ostatnim sprzed II wojny światowej, dla którego dysponuje się pełnym materiałem statystycznym). Liczba spółdzielni Liczba członków 12 860 3 016 kredytowe 5 517 1 515 - kredytowe rolnicze 3 683 813 mleczarskie 1 408 626 rolniczo-handlowe i spoż. 3 383 429 252 22 1 804 366 Ogółem w tym: mieszkaniowe spożywców Źródło: K. Boczar, T. Szelążek, F. Wala, Spółdzielczość wiejska w okresie przełomu, Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce, Warszawa 1993 r., s. 6. Spółdzielczość w okresie międzywojennym cieszyła się poparciem ze strony państwa, widzącego w niej czynnik stabilizujący gospodarkę, co sprzyjało osłabieniu napięć społecznych. 11 Prace magisterskie - analizy Niekwestionowany dorobek ideowy i materialny spółdzielczości z okresu zaborów sprawił, że w II Rzeczypospolitej była ona już siłą społeczną, w której upatrywano środek realizacji swych celów i wzmocnienia swego znaczenia wśród różnej klienteli. Dobrze gospodarujące placówki spółdzielcze stawały się symbolem dobrej pracy o charakterze społecznym. Druga wojna światowa spowodowała w polskiej spółdzielczości wiele ciężkich strat. Część dorobku spółdzielczości „rozgrabiono”, a resztę zlikwidowano. W warunkach okupacji działacze spółdzielczy usiłowali – w ramach dopuszczonego do działania potencjału gospodarczego – prowadzić szerszą działalność z korzyścią dla społeczeństwa. Będąc wiernymi podstawowej idei ruchu, stwarzali oparcie materialne dla pozostających w trudnych warunkach materialnych działaczy społecznych i kulturalnych, organizowali działalność szkoleniową, a także prowadzili prace koncepcyjne i organizacyjne o charakterze przygotowawczym do działalności w wyzwolonym kraju. Ustanie działań wojennych spowodowało żywiołową odbudowę działalności spółdzielni i organizowanie nowych placówek na terenach wyzwalanych. W Polsce Ludowej rozpoczęto realizację radykalnych reform społecznych i gospodarczych, będących zapowiedzią uspołeczniania obrotu towarowego, zmianą systemu zarządzania oraz objęciem planowaniem całej gospodarki narodowej. Od 1948 roku spółdzielczość weszła w PRL, w nową fazę, która z pewnymi zmianami trwała aż do wielkiego przełomu w 1989 roku. Nastąpiło w tym okresie włączenie spółdzielczości w system centralnych organów państwowej władzy i administracji gospodarczej. Wyznaczały one cele, pola i zakresy działalności poszczególnych rodzajów spółdzielni oraz metody i środki ich realizacji. Spółdzielnie w systemie gospodarki centralnie planowanej przestały być klasycznymi przedsiębiorstwami. Przy centralnym sterowaniu wszystkimi dziedzinami gospodarki i instrumentalnym traktowaniu spółdzielczości, ekonomiczna samodzielność przedsiębiorstw spółdzielczych była dalece ograniczona. Stały się one swoistym ogniwem wykonawczym założeń centralnego planifikatora. Występowały, w związku z upaństwawianiem tym, deformacje spółdzielczości. istoty ruchu Jednakże, aby spółdzielczego, nie traktować nazywane tej oceny 12 Prace magisterskie - analizy jednostronnie, w spółdzielniach zachowano formalne procedury demokratyczne. Formy te stwarzały możliwość zaistnienia prawdziwie demokratycznych krytyk i postulatów. Spółdzielnie spotykały się w swej działalności z żywym popytem ludności, nie poddającym się bezpośredniemu centralnemu planowaniu. Wykazane braki i słabości nie mogą jednakże przesłonić dorobku spółdzielczości wyrażającego się znacznym, liczącym się w skali całej gospodarki narodowej, potencjałem organizacyjno-gospodarczym, będącym jednym z głównych czynników postępu cywilizacyjnego i kulturalnego. W ciągu przeszło stu lat rozprzestrzeniania się i różnicowania ruchu spółdzielczego, forma zrzeszeń spółdzielczych okazała się przydatna dla zaspokojenia rozmaitych grupowych potrzeb i interesów. Okazała się elastyczna i możliwa do zastosowania w różnych warunkach historycznych, politycznych i gospodarczospołecznych, tak w miastach jak i na wsi. Wykorzystywali ją dla swych celów zarówno ludzie ubożsi jak i majętni, widząc korzyści w zorganizowanym, zbiorowym działaniu5. 2. Pojęcie, cechy i klasyfikacja spółdzielni. 2.1. Definicje i rodzaje przedsiębiorstw spółdzielczych. Ze spółdzielczością spotykamy się w wielu dziedzinach życia. Mimo, iż jest ona dla nas zjawiskiem codziennym, to pojęcie spółdzielni nie jest bynajmniej jednoznaczne. Często ujmowane jest w sposób niepełny, czasem fałszywy, a niekiedy celowo zdeformowany. Ustalenie definicji należy niewątpliwie do zadań trudnych. Odnosi się to szczególnie do zjawisk życia społecznego i gospodarczego, albowiem spółdzielczość jako kategoria historyczna, podlega ciągłym przemianom, a tym samym zmienia w pewnej mierze treść dotychczasowych pojęć. Tradycyjne pojmowanie spółdzielczości ogranicza się do formy realizacji określonych celów gospodarczych słabszych ekonomicznie warstw, organizujących się 5 Z. Chyra-Rolicz, op. cit., s. 6. 13 Prace magisterskie - analizy w oparciu o współdziałanie i pomoc wzajemną6. Jej rozwój zapoczątkowało założenie w 1844 roku spółdzielni spożywców w Rochdale. Biorąc powyższe pod uwagę, na istotę spółdzielczości można patrzeć z różnych punktów widzenia: gospodarczego, społecznego, politycznego i etyczno-moralnego. Nie jest więc ona czystą kategorią ekonomiczną. Spółdzielczość nie jest również jednolita pod względem teoriopoznawczym, co znacznie utrudnia formowanie pojęcia. Stanowi ona bowiem przedmiot wielu nauk: ekonomii, polityki gospodarczej, polityki społecznej, socjologii, prawa, teorii organizacji, pedagogiki społecznej, historii gospodarczej, historii myśli społecznej. Podlega wpływom wytwarzanych ideologii, a jednocześnie ma swą własną drogę rozwoju. Chęć ujęcia w definicji spółdzielni całego doświadczenia historycznego daje w rezultacie określenie zbyt ogólne i nazbyt szerokie. Ideolodzy i teoretycy spółdzielczości stworzyli wiele definicji spółdzielni, które najczęściej odzwierciedlały światopogląd ich twórców. Autorami dzieł o spółdzielczości bardzo często byli zaangażowani działacze, oceniający rolę ekonomiczną i społeczną spółdzielni nie tylko przez pryzmat obiektywnych kryteriów prakseologicznych, ale również, a nawet przede wszystkim, z filozoficzno-etycznego i politycznego punktu widzenia7. Nie zawsze jednak odróżniali to, co wynika z doświadczenia historycznego, od tego, co być powinno w myśl ich ideologii, czy doktryny. Warto zaakcentować, iż skomplikowanemu charakterowi spółdzielczości i różnym poglądom na jej istotę odpowiada wielka obfitość określeń spółdzielni. W literaturze istnieje kilkadziesiąt różnych definicji spółdzielni, a wg. A Wyss liczba cech branych pod uwagę wynosi około sześćdziesięciu. Przykładem czysto ekonomicznego ujmowania istoty spółdzielni może być definicja S. Willeitnera. Elementy socjologiczne, poszerzające treść pojęcia, zawiera definicja F. Furstenberga. Definicjom wyłącznie formalno-prawnym hołdowali głośni swego czasu teoretycy niemieccy, jak H. Cruger, F. Staudinger, czy E. Jacob. K. Gide akcentował w określeniu spółdzielni pierwiastek solidaryzmu. Webbowie podkreślali 6 7 B. Kożuch, Polityka rolna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997r., s. 173. K. Boczar, op. cit., s. 14-15. 14 Prace magisterskie - analizy demokratyczny ustrój i działalność społeczną. B. Lavergne ograniczył pojęcie spółdzielni do spółdzielni spożywców, głosząc ideologię socjalizmu spółdzielczego, którego podstawowym elementem była właśnie spółdzielczość spożywców. Również polscy autorzy wnieśli wiele interesujących, choć często spornych myśli i ujęć. Dla przykładu można wymienić: Abramowskiego, Chmielewskiego, Mielczarskiego, Milewskiego, Wojciechowskiego, Wolskiego. Jak wynika z powyższego, poszczególni autorzy wymieniają szereg definicji nader rozbieżnych, będących wyrazem odmiennych poglądów na istotę i zadania spółdzielczości. Również ustawy o spółdzielniach w swym dążeniu do regulowania spraw spółdzielczych wnosiły nowe elementy do definicji. Ustawa o spółdzielczości z 29 października 1920 roku dała jednoznaczną definicję spółdzielni w art. 1., par. 1.: „Za spółdzielnię uważa się zrzeszenie nieograniczonej liczby osób o zmiennym kapitale i składzie osobowym, mające na celu podniesienie zarobku lub gospodarstwa członków przez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa”. Art. 1., par. 2.: „Służąc powyższym żądaniom gospodarczym, spółdzielnia może również mieć na celu podniesienie poziomu kulturalnego swych członków”8. Definicję tę uzupełniono stwierdzeniem, że spółdzielnia może służyć również celom kulturalnym, co stanowiło pewien kompromis pomiędzy koncepcją rochdalską a innymi wzorami ograniczającymi spółdzielczość jedynie do funkcji ekonomicznych. Stosownie natomiast do definicji zawartej w ustawie o spółdzielniach i ich związkach z 17 lutego 1961 roku „Spółdzielnia jest dobrowolnym i samorządnym zrzeszeniem o nieograniczonej liczbie członków i zmiennym funduszu udziałowym; ma ona na celu prowadzenie działalności gospodarczej w ramach narodowego planu gospodarczego, jak również działalności społeczno-wychowawczej dla stałego podnoszenia materialnego i kulturalnego poziomu życia i świadomości społecznej swych członków oraz dla dobra Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”.9 Definicja ta wniosła kilka nowych, charakterystycznych dla spółdzielczości socjalistycznej, 8 9 elementów, a mianowicie: podkreśliła związek działalności Tekst jednolity, Dz. U. z 1950r., nr 25., poz. 223. Dz. U. z 1961r., nr 12.,poz. 61. 15 Prace magisterskie - analizy gospodarczej z planami ogólnonarodowymi, a więc z interesem ogólnospołecznym, a nie tylko grupowym; silnie zaakcentowała obligatoryjną zasadę prowadzenia działalności społeczno-wychowawczej, a więc odmiennie niż w uprzednio cytowanej definicji, w której zasada ta uzależniona była od woli i możliwości samych zainteresowanych tworzących spółdzielnię; wyraźnie zaznaczyła pracę dla dobra państwa zdefiniowanego ustrojowo, tj. dla dobra Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Karty naszego prawodawstwa w doskonały sposób obrazują ewolucję terminu „spółdzielnia”. Sposób definiowania zależy bowiem od jej umiejscowienia w określonych warunkach. Zmiana zadań i celów, które zależą przede wszystkim od struktury ekonomicznej społeczeństwa, a także od stopnia rozwoju sił wytwórczych, stwarza potrzebę nowych definicji. Międzynarodowe Biuro Pracy ONZ (ILO) stwierdziło, że „Spółdzielnia jest zrzeszeniem zmiennej liczby osób odczuwających te same trudności ekonomiczne, które to osoby, zjednoczywszy się dobrowolnie na zasadzie tych samych praw i obowiązków, starają się przezwyciężyć trudności ekonomiczne poprzez prowadzenie i wykorzystywanie przedsiębiorstwa na własne ryzyko, przy pracy zespołowej i wspólnych materialnych i moralnych korzyściach, na które to przedsiębiorstwo według wspólnych potrzeb członkowie przenoszą jedną lub więcej ze swych funkcji gospodarczych”10. Podczas obrad Międzynarodowego Związku Spółdzielczego na Kongresie w Manchester w 1995 roku, przyjęto następującą definicję: „Spółdzielnia jest niezależnym stowarzyszeniem osób, łączących się dobrowolnie, w celu zaspokojenia swoich wspólnych gospodarczych, socjalnych oraz kulturalnych potrzeb i dążeń poprzez współposiadane i demokratycznie zarządzane przedsięwzięcie”.11 Definicja ta określa spółdzielnię z jednej strony jako stowarzyszenie osób, mających wspólne cele, a z drugiej jako przedsiębiorstwo prowadzone przez te osoby, które zostało powołane do realizacji celów założycielskich. Tak sformułowana definicja w doskonały sposób oddaje podwójny charakter spółdzielni. S. Dyka, P. Grzegorzewski, Zarządzanie spółdzielnią, Centrum Doradztwa i Informacji DIFIN Sp. z o.o., Warszawa 2000r., s. 14. 11 W. Boguta, J. Ejsmont, R. Kamiński, Spółdzielczość wiejska, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A., Warszawa 2000r., s. 13. 10 16 Prace magisterskie - analizy Formowanie pojęcia do zachodzących zmian doprowadziło w rezultacie do ukształtowania się aktualnie obowiązującej definicji w polskim ustawodawstwie. Cytując art. 1., par. 1. Prawa spółdzielczego, stwierdza się, iż: „Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą”. W art. 1., par. 2. zaakcentowano również bardzo ważną kwestię, a mianowicie: „Spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska”12. Jak stąd wynika, spółdzielnia stanowi zespół osób, które dla osiągnięcia wspólnego celu podejmują się współdziałania w sposób zorganizowany. Idea współdziałania, to najbardziej konstytutywny element spółdzielni. To właśnie czynnik współdziałania jest tak specyficzny dla działalności spółdzielni, iż w większości języków europejskich stał się źródłosłowem określenia spółdzielczości – z łac. cooperatio – współdziałanie. Treści spółdzielczości nie wyczerpuje jednak sama zasada współdziałania. Musi to być bowiem współdziałanie świadome, dobrowolne i oparte – jeśli nie wyłącznie, to głównie – na środkach samych zainteresowanych, czyli na tzw. samopomocy. Z zasady dobrowolności i samopomocy wypływa samorządność spółdzielni, rozumiana jako demokratyczna forma zarządzania i jako praca samych zainteresowanych dla wyzwolenia ekonomicznego i społecznego13. Z zasady dobrowolnego współdziałania wynika postulat, iż spółdzielcy w sposób samodzielny i samorządny decydują o istnieniu spółdzielni i kierunkach jej działalności. Pierwotną, a zarazem podstawową cechą każdej spółdzielni jest jej zrzeszeniowy charakter, oparty na zasadach demokratycznych. Podstawowym więc elementem, podmiotem spółdzielni, są jej członkowie14. Od spółek kapitałowych tym się ona wyróżnia, że jest zrzeszeniem osób, a nie kapitałów. Nie kapitał lecz zrzeszeni w spółdzielni ludzie stanowią o jej istocie, a 12 Dz. U. z 1994r., nr 90., poz. 419. K. Boczar, Spółdzielczość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1973r., s. 17. 14 J. Drozdowicz, Spółdzielczość jako ruch społeczno-gospodarczy, Zakłady Wydawnictw Spółdzielczych, Warszawa 1958r., s. 24. 13 17 Prace magisterskie - analizy kapitał i zysk stają się tylko instrumentami osiągania zasadniczych celów, jakimi są interesy członków. Spółdzielnie mają więc podwójny charakter, tzn. są jednostkami gospodarczymi o typie przedsiębiorstw, a jednocześnie są związkami osób, czyli stowarzyszeń. Spółdzielnie oprócz zaspokajania potrzeb ekonomicznych, a więc oprócz działalności gospodarczej, mogą prowadzić także – i niejako na równi z nią – działalność społeczno-wychowawczą, umożliwiającą szersze oddziaływanie spółdzielni w swym środowisku. W tej sferze działalności mającej niegdyś kształtować nowy typ człowieka, który umiałby współdziałać z innymi ludźmi, formował się ethos pracy spółdzielczej, w którym tkwią nieprzemijające wartości. Jak z powyższego wynika, możliwości działania spółdzielni są ogromne. Wobec tego definicja musi być na tyle ogólna, aby stworzyć spółdzielniom możliwość rozwoju, czy chociażby przetrwania na rynku, który staje się coraz bardziej umiędzynarodowiony, i na którym panuje coraz silniejsza konkurencja. Dla istnienia i funkcjonowania spółdzielni w przyszłości, jej definicja powinna opierać się na kryteriach ekonomicznych i szczególnym podkreśleniu znaczenia gospodarczego spółdzielni dla ich członków. Tak jak trudno jest ustalić jednoznaczną definicję spółdzielni, z uwagi na powstawanie i działanie w bardzo różnych sferach gospodarczo-społecznych, tak wiele trudności przysparza systematyczne porządkowanie spółdzielni. Fakt występowania różnych spółdzielni, w różnych uwarunkowaniach ekonomicznych, społecznych i innych, wywołał potrzebę ich klasyfikacji, czyli podziału na rodzaje, typy itp. W piśmiennictwie prawniczym wielokrotnie podejmowano próby grupowania spółdzielni, jednak czynność ta jest bardzo trudna i kontrowersyjna. Co więcej, ustalenie jednego zasadniczego kryterium merytorycznego podziału jest wręcz niemożliwe. W zależności od specyfiki działalności spółdzielni i zasad jej działania spółdzielnie klasyfikuje się na grupy, typy i rodzaje. Podstawą podziału spółdzielni na grupy są jej funkcje spełniane w stosunku do członków. 18 Prace magisterskie - analizy Wobec powyższego, przy klasyfikowaniu spółdzielni należy uwzględnić następujące kryteria: - charakter ustroju, w którym spółdzielnie prowadzą swą działalność, - charakter społeczny członków, tj. ich przynależność do określonych grup społecznych (robotnicy i pracownicy umysłowi, chłopi, rzemieślnicy), - sferę i przedmiot działalności (produkcja, wymiana, usługi, towary, pieniądze, mieszkania, ochrona zdrowia, itd.), - przynależność organizacyjną, polityczną, społeczną członków spółdzielni, - terenowy zakres działania, w którym można wyróżnić spółdzielnie gminne (np. Gminna Spółdzielnia Spółdzielnie „Samopomoc Mleczarskie), Chłopska”), wojewódzkie (np. okręgowe (np. Wojewódzka Okręgowe Spółdzielnia Mieszkaniowa), krajowe (Spółdzielnia Spożywców „Społem”), - charakter przedmiotu działalności – uwzględniając stosunki polskie, kryterium to, prowadzić może do podziału spółdzielni na spółdzielnie użytkowników i spółdzielnie wytwórcze (pracy). Uwzględniając istotę samopomocy tkwiącej w każdej spółdzielni można przyjąć następującą ich klasyfikację:15 1) spółdzielnie tworzące warunki do korzystniejszych świadczeń w zakresie zaopatrzenia członków w towary i usługi a) spółdzielnie konsumenckie - spożywców, rolniczo-handlowe, zaopatrzenia i zbytu, b) spółdzielnie usługowe - usługi bytowe, turystyczne, dozoru, itd., 2) spółdzielnie organizujące członkom miejsca pracy i warunki uzyskiwania dochodów a) spółdzielnie pracy b) spółdzielnie rzemieślnicze c) spółdzielnie produkcji rolnej i inne 3) spółdzielnie zaspokajające na dogodnych warunkach potrzeby członków dotyczące mieszkań i budownictwa 15 S. Dyka, P. Grzegorzewski, Zarządzanie spółdzielnią, op. cit., s. 40-41. 19 Prace magisterskie - analizy a) spółdzielnie mieszkaniowe 4) spółdzielnie ułatwiające uzyskiwanie kredytów i polis ubezpieczeniowych, m. in. na zasadzie wzajemnych świadczeń i zobowiązań a) spółdzielnie ubezpieczeniowe b) banki i podobne instytucje kredytowe - Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo – Kredytowe (SKOK) 5) spółdzielnie organizujące wykorzystanie w rolnictwie i przetwórstwie surowców rolnych a) spółdzielnie mleczarskie b) spółdzielnie ogrodnicze 6) spółdzielnie świadczące specjalistyczne usługi (np. doradztwo prawne, finansowe, itp.) a) spółdzielnie zajmujące się szkoleniem, łącznością, doradztwem, itd. b) spółdzielnie wypoczynkowe, turystyczne, itp. Wszystkie rodzaje spółdzielni mają wiele cech wspólnych, wynikających między innymi z definicji oraz wiele specyficznych cech i zasad działania. Trudności w ścisłej klasyfikacji spółdzielni wynikają z ich wielkiego bogactwa form i sposobów działania. Przytoczone kryteria klasyfikacji spółdzielni, jak też ich zaliczanie (na podstawie odpowiednich kryteriów) do określonej grupy, nie ma większego wpływu na kierowanie spółdzielnią. Jednakże w poszczególnych grupach spółdzielni w zróżnicowany sposób można – lepiej lub gorzej – realizować cele ogólne spółdzielni, a szczególnie różne cele cząstkowe. 2.2. Zasady spółdzielcze. Na kształtowanie się zasad spółdzielczych w dużym stopniu wpływała ideologia, ale przede wszystkim praktyka spółdzielcza, czasem uogólnienia teoretyczne, najczęściej jednak oddziałująca siła zwyczaju16. Ponieważ czynniki te podlegały ciągłym zmianom, również i zasady spółdzielcze rodziły się stopniowo. 16 K. Boczar, op. cit., s. 33. 20 Prace magisterskie - analizy Na zasadach wypracowanych przez spółdzielnię spożywców w Rochdale, uważaną za pierwszą prawdziwą spółdzielnię, wzorowało się wiele pokoleń spółdzielców. Ponieważ sformułowania nawiązujące do tej tradycji były najbardziej wyczerpujące i odpowiadające istocie spółdzielni, dlatego też uporządkowany system zasad zaczęto nazywać zasadami roczdelskimi. Jednakże zmieniająca się rzeczywistość rodziła zapotrzebowanie na dostosowanie zasad spółdzielczych, opartych na tradycjach pionierów spółdzielczości, do aktualnych w danym okresie wyzwań stojących przed spółdzielczością. Dlatego też dążono do formułowania reguł, które by miały charakter powszechnych zasad postępowania. Ich skodyfikowanie było formą obrony Międzynarodowego Związku Spółdzielczego przed napływem do niego pseudospółdzielni. Mimo kontrowersyjności tej idei związek zrealizował ją po raz pierwszy w 1937 roku na XV Kongresie MZS w Paryżu. Ustalił on wówczas cztery zasady obligatoryjne dla wszystkich typów spółdzielni: 1) otwartego członkostwa, 2) demokratycznego zarządu, 3) podziału zysku nie według wniesionych kapitałów, lecz w stosunku do udziału w obrotach i usługach dla spółdzielni, 4) ograniczonego oprocentowania udziałów. Kongres uchwalił również trzy zasady fakultatywne, zaproponowane już podczas obrad XIV Kongresu: 1) neutralności politycznej, narodowościowej i religijnej, 2) wyłączenia z obrotu kredytu konsumpcyjnego (tzw. zasada sprzedaży za gotówkę), 3) pracy kształceniowej (oświatowej czy społeczno-wychowawczej). Pomimo nadania owym zasadom dużego rozgłosu, to jednak nie były one wyłącznie i powszechnie stosowane. Ponadto niektóre z nich szybko się zdezaktualizowały w zmieniających się warunkach gospodarczo-społecznych i wobec nowych metod prowadzenia działalności handlowej. Zaczęły krępować rozwój spółdzielczości i dlatego potrzeba zmiany tych zasad stała się oczywista. 21 Prace magisterskie - analizy Z inicjatywą modyfikacji zasad wystąpiono na XXIII Kongresie MZS w Wiedniu w 1966 roku. Uchwalono wówczas następujące zasady spółdzielcze: 1) dobrowolnego i otwartego członkostwa, 2) demokratycznej kontroli przez członków, 3) ograniczonej stopy procentowej, 4) równego podziału nadwyżek, 5) edukacji w spółdzielni, 6) współpracy między spółdzielniami. Zasady te oparte na kanwie zasad „paryskich” cechuje jednak pewna odmienność. Nie akcentuje się już bowiem zasady neutralności politycznej. Oznacza to, iż spółdzielnie mogą angażować się po stronie określonych ruchów społecznych. Jednocześnie bardzo mocno podkreślono niemożność godzenia idei spółdzielczej z jakąkolwiek dyskryminacją społeczną, polityczną, rasową czy religijną. Warty uwagi jest również fakt, iż wszystkim zasadom nadano jednakową moc wiążącą bez poprzedniego podziału na obligatoryjne i fakultatywne. W zaktualizowanej postaci, zasady te można by ująć w poniższy sposób 17: 1) dobrowolności, 2) samorządności, 3) wspólnoty członkowskiej, 4) podnoszenia poziomu kulturalnego członków spółdzielni, 5) demokratycznego kierownictwa, 6) „otwartych drzwi”, 7) zmiennego składu osobowego i zmiennego funduszu udziałowego, 8) niepodzielności funduszu zasobowego, 9) współpracy między organizacjami spółdzielczymi. Po zmianach uwzględniających obecną sytuację w międzynarodowym ruchu spółdzielczym, zasady spółdzielcze zostały zatwierdzone przez Zgromadzenie Ogólne Międzynarodowego Związku Spółdzielczego, które odbyło się w 1995 roku w Anglii. Międzynarodowe zasady spółdzielcze mają następujące brzmienie:18 17 18 K. Kruczalak, Prawo handlowe. Zarys wykładu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998r., s. 331-333. W. Boguta, J. Ejsmont, R. Kamiński, op. cit., s. 12-13. 22 Prace magisterskie - analizy 1. Dobrowolnie i powszechnie dostępne członkostwo. Spółdzielnie są organizacjami dobrowolnymi, dostępnymi dla wszystkich osób, mogących skorzystać z ich świadczeń i gotowych wypełniać obowiązki związane z członkostwem – bez dyskryminacji płci, statusu społecznego, rasy, przekonań politycznych i religii. 2. Demokratyczne zarządzanie. Spółdzielnie są demokratycznymi organizacjami, kontrolowanymi przez swoich członków, którzy aktywnie uczestniczą w ustalaniu polityki działania spółdzielni oraz podejmowania decyzji. W spółdzielniach członkowie mają równe prawo głosu (jeden członek – jeden głos). 3. Ekonomiczne uczestnictwo członków. Członkowie równomiernie składają się na majątek spółdzielni i demokratycznie go kontrolują. Co najmniej część majątku jest niepodzielna i stanowi własność spółdzielni. Zazwyczaj członkowie nie otrzymują lub otrzymują bardzo małą dywidendę od swoich udziałów, stanowiących warunek członkostwa. Nadwyżki bilansowe członkowie przeznaczają na: rozwój swojej spółdzielni, zwiększając w miarę swoich możliwości fundusz rezerwowy, którego co najmniej część staje się niepodzielna, wypłatę dywidendy członkom, proporcjonalnie do ich transakcji ze spółdzielnią, finansowanie innej działalności zatwierdzonej przez członków. 4. Samorząd i niezależność. Spółdzielnie są samorządnymi, samopomocowymi organizacjami zarządzanymi przez swoich członków. W wypadku zawierania umów z innymi jednostkami organizacyjnymi, czynią to w taki sposób, by zapewnić demokratyczne zarządzanie i utrzymać niezależność od tych jednostek. 5. Kształcenie, szkolenie i informowanie. Spółdzielnie zapewniają możliwość kształcenia i szkolenia swoim członkom, przedstawicielom wybranym do organów spółdzielni, personelowi kierowniczemu i pracownikom – po to aby przyczyniali się oni w bardziej efektywny sposób do rozwoju swoich spółdzielni. 23 Prace magisterskie - analizy 6. Współpraca między spółdzielniami. Spółdzielni starają się służyć swoim członkom w sposób najbardziej efektywny oraz wzmacniać ruch spółdzielczy poprzez współpracę w ramach struktur lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych. 7. Troska o społeczności lokalne. Spółdzielni pracują w celu zapewnienia trwałego rozwoju społeczności lokalnych, realizując politykę zatwierdzoną przez swych członków. Zasady uchwalone przez MZS nie wyczerpują jednak wszystkich reguł postępowania spółdzielni. Niektóre typy spółdzielni wypracowały swoiste reguły i zasady, charakterystyczne tylko dla danego typu czy rodzaju spółdzielni. Wbrew obecnie obowiązującym normom, zasady spółdzielcze nie skrystalizowały się ostatecznie. Tak jak definicja spółdzielni, tak i zasady nieustannie ewoluują i dostosowują się do zmieniających się warunków. 3. Regulacje prawne funkcjonowania przedsiębiorstw spółdzielczych. Prawną podstawą działalności spółdzielni – obok ogólnych przepisów prawnych, jakimi są np. przepisy zawarte w kodeksie handlowym czy cywilnym – stanowią normy ustawowe dotyczące jedynie spółdzielni oraz normy zawarte w statucie danej spółdzielni.19 Jedną z podstawowych trudności funkcjonowania przedsiębiorstw spółdzielczych w Polsce była różnorodność ustawodawstwa regulującego ich działalność. Stąd zorganizowany jeszcze przed odzyskaniem niepodległości w lutym 1918 roku, Pierwszy Zjazd Przewodników Polskiego Ruchu Spółdzielczego, który wysunął konieczność wydania jednolitej ustawy o spółdzielniach. Ustawa o spółdzielniach, w której opracowaniu brali udział przedstawiciele spółdzielczości, uchwalona została 29 października 1920 roku. Spełniała ona zasadnicze postulaty ruchu spółdzielczego i zapewniała mu postępowe ramy rozwoju. Statut spółdzielni w sposób zindywidualizowany (m. in. ze względu na rodzaj spółdzielni, jej charakter, cel działania, itd.), ale dosyć szczegółowy reguluje działalność spółdzielni. 19 24 Prace magisterskie - analizy Nie narzucała sfer działania ani kierunków inwestycji, pozostawiając te fundamentalne sprawy grze sił wolnorynkowych. Pomimo tego, iż ustawa została dobrze przyjęta przez przedstawicieli różnych nurtów spółdzielczości, to w swym początkowym kształcie nie przetrwała zbyt długo. W 1923 roku wprowadzono jeszcze niewielkie poprawki. Większe zmiany w ustawodawstwie nastąpiły dopiero w 1934r., gdy z inicjatywy rządu znowelizowano ustawę z 1920r., otwierając czynnikom państwowym większe możliwości ingerencji w funkcjonowanie spółdzielczości. Poszukiwano możliwości pobudzenia gospodarki wychodzącej z przewlekłego kryzysu. Znowelizowana ustawa zaczęła obowiązywać od 23 lutego 1934r. W roku 1948 uzupełniono jeszcze ustawę z 29 października 1920 roku trzema ustawami, dotyczącymi Centralnego Związku Spółdzielczego, central spółdzielczych i spółdzielczo-państwowych oraz przedsiębiorstw państwowo-spółdzielczych. Kompleksową zmianę prawa spółdzielczego zakończono uchwaleniem tekstu nowej ustawy z 17 lutego 1961 roku o spółdzielniach i ich związkach. Na początku lat osiemdziesiątych wystąpiła konieczność zmiany prawa spółdzielczego i tak 16 września 1982 roku uchwalono nową ustawę – Prawo spółdzielcze20. Weszła ona w życie 1 stycznia 1983 roku i zwiększyła tym samym samodzielność spółdzielni, umocniła samorządność oraz określiła podstawowe zasady gospodarki spółdzielczej. Prawo spółdzielcze będące ukoronowaniem wieloletnich prac prowadzonych przez Naczelną Radę Spółdzielczą, w swym kształcie normatywnym dostosowane zostało – głównie na forum Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektu ustawy o spółdzielniach i ich związkach – do wymagań reformy gospodarczej i postulatów spółdzielców. Godzi się przy tym podkreślić, że ustawa gwarantuje nienaruszalność fundamentalnych zasad ruchu spółdzielczego i nawiązując do zakorzenionych w świadomości polskich spółdzielców przepisów i zasad ustawy z 29 października 1920 roku o spółdzielniach21, spożytkowała także w szerokim zakresie dorobek polskiego ruchu spółdzielczego22. 20 Tekst jednolity Dz. U. z 1995r., nr 54, poz. 288; zm. Dz. U. z 1995r., nr 133, poz. 654; Dz. U. z 1996r.,nr 5, poz. 32; nr 24, poz. 110; nr 43, poz.189. 21 Tekst jednolity Dz. U. z 1934r., nr 55, poz. 495. 22 K. Kruczalak, op. cit., s. 333. 25 Prace magisterskie - analizy Obowiązujące obecnie Prawo spółdzielcze zmieniane było przez wiele nowelizacji i dostosowywane do aktualnych warunków. W 1994 roku miała miejsce ostatnia, gruntowna nowelizacja i uchwalone wówczas Prawo spółdzielcze wyraża się ustawą z dnia 7 lipca 1994 roku o zmianie ustawy Prawo spółdzielcze oraz o zmianie niektórych innych ustaw.23 Założenie spółdzielni. Osoby zamierzające założyć spółdzielnię (tzw. założyciele) uchwalają statut spółdzielni w ten sposób, że potwierdzają jego przyjęcie przez złożenie pod nim swoich podpisów. Dokonują również wyboru organów spółdzielni, których wybór – w myśl statutu – należy do kompetencji walnego zgromadzenia. Może to być zarówno rada nadzorcza, jak i zarząd. Zebranie założycieli może jednak zaniechać wyboru tychże organów, a ograniczyć się do wyboru tzw. komisji organizacyjnej, składającej się co najmniej z trzech osób. Jeżeli założycielami spółdzielni są osoby fizyczne, ich liczba nie może być mniejsza od dziesięciu, jeśli zaś spółdzielnię zamierzają założyć wyłącznie osoby prawne, liczba ta nie może być mniejsza od trzech. W spółdzielniach produkcji rolnej liczba osób fizycznych jako założycieli nie może być mniejsza od pięciu. Ustanowienie przez ustawę minimum członków założycieli ma na celu zapobieżenie powstawania słabych, efemerycznych organizacji spółdzielczych 24. Owe ustawowe minimum założycieli jest warunkiem założenia spółdzielni, jak również jej trwania. W kwestii rejestracji powołany zarząd powinien wystąpić do sądu rejestrowego, w którego okręgu spółdzielnia ma mieć siedzibę, z wnioskiem o wpisanie spółdzielni do rejestru spółdzielni i ich związków. Do wniosku powinny być dołączone dokumenty stanowiące podstawę wpisu, a mianowicie: dwa odpisy statutu, odpisy dokumentów stwierdzających wybór zarządu i rady nadzorczej i inne, których złożenia wymagają przepisy szczególne, a zwłaszcza rozporządzenie Rady Ministrów z 23 lutego 1995 roku w sprawie sposobu prowadzenia sądowego rejestru spółdzielni25. Wniosek Dz. U. z 1994r., nr 90, poz. 419, tekst jednolity Dz. U. z 1995r., nr 54, poz. 288, z późn. zm. K. Kruczalak, op. cit., s. 339. 25 Dz. U. z 1995r., nr 23, poz. 129. 23 24 26 Prace magisterskie - analizy podpisują wszyscy członkowie zarządu. Podpisy powinny być uwierzytelnione przez sąd rejestrowy lub przez notariusza. Postanowienie o wpisaniu spółdzielni do rejestru sąd wydaje po uprzednim stwierdzeniu, że statut jest zgodny z prawem. Z chwilą wpisania spółdzielni do rejestru, nabywa ona osobowość prawną (art. 11, par. 1). Ustawa Prawo spółdzielcze uwzględniła również zagadnienie materialnej jawności rejestru spółdzielni. Art. 14: „Organem właściwym do publikowania ogłoszeń spółdzielczych przewidzianych w przepisach prawa jest >>Monitor Spółdzielczy<< wydawany przez Krajową Radę Spółdzielczą”. Prawa i obowiązki członków spółdzielni. Prawo spółdzielcze w pełni realizuje zasadę dobrowolności członkostwa. Art. 15, par. 2,3,4: „(...) Członkiem spółdzielni może być każda osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych, która odpowiada wymaganiom określonym w statucie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Ponadto statut może określać wypadki, w których dopuszczalne jest członkostwo osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych lub nie mających tych zdolności. Osoby takie nie mogą być członkami organów spółdzielni. W walnym zgromadzeniu biorą one udział przez swoich przedstawicieli ustawowych. Członkami spółdzielni mogą być również osoby prawne, o ile statut nie stanowi inaczej”. Osoby będące założycielami spółdzielni stają się jej członkami – z mocy samego prawa – z chwilą zarejestrowania spółdzielni. Inne osoby uzyskują członkostwo przez przyjęcie ich przez spółdzielnię. Warunkiem przyjęcia w poczet członków jest złożenie deklaracji (w formie pisemnej pod rygorem nieważności), w której oprócz danych osobowych kandydat musi zadeklarować liczbę udziałów, dane dotyczące wkładów (jeżeli statut przewiduje ich wnoszenie) oraz podać inne dane wymagane statutem. Organem przyjmującym członków jest organ spółdzielni wskazany przez statut (art. 17, par. 4). Może to być walne zgromadzenie lub zarząd. Przyjęcie powinno być 27 Prace magisterskie - analizy stwierdzone na deklaracji podpisem dwóch członków zarządu spółdzielni (lub osób przez zarząd do tego upoważnionych) z podaniem daty uchwały o przyjęciu (art. 17, par. 2). Uchwała o przyjęciu lub odmowie przyjęcia powinna być powzięta – jeżeli statut nie stanowi inaczej – w ciągu miesiąca od dnia złożenia deklaracji. Zainteresowany powinien być o decyzji powiadomiony pisemnie w terminie dwóch tygodni od daty jej powzięcia; w przypadku odmowy przyjęcia zawiadomienie powinno zawierać uzasadnienie. Członkostwo spółdzielni jest stosunkiem prawnym, którego źródłem i podstawą istnienia jest uzyskanie członkostwa w sposób wyżej przedstawiony. Stosunek ten ma charakter wybitnie osobisty, nie podlega zbyciu ani dziedziczeniu, co ma istotne znaczenia praktyczne i wiąże się z wieloma rozwiązaniami konstrukcyjno- prawnymi prawa spółdzielczego. Jednakże mimo takiego charakteru członkostwa spółdzielni, wiąże się z nim wiele obowiązków i uprawnień przysługujących członkom wobec spółdzielni i odwrotnie. Podstawowym uprawnieniem majątkowym członka spółdzielni jest jego prawo do korzystania ze świadczeń spółdzielni w zakresie ustalonym w statucie (art. 18). Obowiązany jest on do wniesienia wpisowego oraz zadeklarowanych – stosownie do postanowień statutu – udziałów. Należy zaznaczyć, że członek spółdzielni nie odpowiada wobec wierzycieli za zobowiązania, które zaciąga spółdzielnia w stosunkach obrotu gospodarczego. Za zobowiązania te odpowiada całym swoim majątkiem sama spółdzielnia jako osoba prawna. Jeśli wszakże spółdzielnia poniesie straty, których nie może pokryć z rezerw własnych, członek spółdzielni uczestniczy w pokrywaniu tych strat do wysokości zadeklarowanych udziałów. Oprócz dotychczas wymienionych, członkowi spółdzielni przysługują również takie prawa i obowiązki typu organizacyjnego, jak prawo żądania od zarządu spółdzielni odpisu obowiązującego statutu, możność zaznajomienia się z regulaminami wydanymi na podstawie statutu (art. 31); prawo do przeglądania rocznego sprawozdania z działalności spółdzielni, łącznie ze sprawozdaniem finansowym oraz opinią biegłego rewidenta (jeżeli podlega ono obowiązkowemu 28 Prace magisterskie - analizy badaniu) (art. 89); prawo do przeglądania protokołów walnego zgromadzenia (art.41, par. 4); rejestru członków (art. 30); itp. Członek spółdzielni może z niej wystąpić za wypowiedzeniem, które dla swej skuteczności powinno być dokonane – pod rygorem nieważności – w formie pisemnej. Termin i okres wypowiedzenia określa statut. Może być również wykluczony, jeżeli z jego winy dalsze pozostawanie w spółdzielni nie da się pogodzić z postanowieniami statutu spółdzielni lub z zasadami współżycia społecznego. Członek spółdzielni może z niej zostać wykluczony także wtedy, gdy nie jest w stanie wykonywać obowiązków statutowych. Postępowanie takie odbywa się poprzez wykreślenie członka z rejestru członków. Wyżej wymienione czynności dokonuje walne zgromadzenie lub rada nadzorcza po uprzednim wysłuchaniu wyjaśnień. Organy spółdzielni i ich kompetencje. Organami spółdzielni są: - walne zgromadzenie (zebranie przedstawicieli); - rada nadzorcza; - zebranie grup członkowskich w spółdzielniach, w których walne zgromadzenie jest zastąpione przez zebranie przedstawicieli; - inne organy przewidziane przez statut. Wybory do organów spółdzielni dokonywane są w tajnym głosowaniu spośród nieograniczonej liczby kandydatów. Odwołanie członka organu również odbywa się poprzez tajne głosowanie. Walne zgromadzenie (zebranie przedstawicieli). Art. 36, par. 1: „Walne zgromadzenie jest najwyższym organem spółdzielni”. Do kompetencji walnego zgromadzenia (zebrania przedstawicieli) należy, według art. 38: - uchwalanie kierunków prowadzonej działalności gospodarczej i działalności społeczno-kulturalnej, - rozpatrywanie sprawozdań rady nadzorczej, zatwierdzanie sprawozdań rocznych i sprawozdań finansowych, podejmowanie uchwał co do wniosków członków spółdzielni, rady nadzorczej lub zarządu w tych sprawach oraz udzielanie absolutorium członkom zarządu, 29 Prace magisterskie - analizy - podejmowanie uchwał w związku z oceną polustracyjną działalności spółdzielni, - podejmowanie uchwał w kwestii podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) lub sposobu pokrycia strat, - podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości lub zakładu, jak również innej wyodrębnionej jednostki organizacyjnej, - podejmowanie uchwał w sprawie przystępowania spółdzielni do innych organizacji gospodarczych oraz występowania z nich, - oznaczenie najwyższej sumy zobowiązań, jaką spółdzielnia może zaciągnąć, - podejmowanie uchwał w kwestii połączenia się spółdzielni, podziału oraz likwidacji spółdzielni, - rozpatrywanie w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym odwołań od uchwał rady nadzorczej, - uchwalanie zmian w statucie, - podejmowanie uchwał w sprawie przystąpienia spółdzielni do związku lub wystąpienia z niego, - wybór delegatów na zjazd związku, w którym spółdzielnia jest zrzeszona, - inne sprawy zastrzeżone przez statut spółdzielni. Członkowie biorą osobiście udział w walnym zgromadzeniu, zaś osoby prawne przez swoich pełnomocników. Każdy członek spółdzielni ma tylko jeden głos bez względu na ilość wniesionych udziałów. W walnym zgromadzeniu mają prawo uczestniczyć z głosem doradczym przedstawiciele związku rewizyjnego, w którym spółdzielnia jest zrzeszona, jak również przedstawiciele Krajowej Rady Spółdzielczej. Jeżeli liczba członków przekroczy pewną liczbę określoną w statucie, może on stanowić, że walne zgromadzenie zostaje zastąpione przez zebranie przedstawicieli. W takim wypadku statut określa zasady ustalania liczby przedstawicieli, ich wyboru oraz czas trwania przedstawicielstwa. Walne zgromadzenie (zebranie przedstawicieli) zwołuje w zasadzie zarząd spółdzielni przynajmniej raz w roku w ciągu sześciu miesięcy po upływie roku obrachunkowego (art. 39, par. 1). Ponadto zarząd zwołuje walne zgromadzenie także na żądanie rady nadzorczej lub przynajmniej jednej dziesiątej członków spółdzielni ( 30 Prace magisterskie - analizy nie mniej jednak niż trzech członków), chyba że statut zastrzega takie uprawnienie dla większej części członków. W ten sposób zwołane walne zgromadzenie (zebranie przedstawicieli) powinno się odbyć w ciągu sześciu tygodni od dnia wniesienia żądania (złożonego pisemnie z podaniem celu jego zwołania). Jeżeli to nie nastąpi, zwołuje je rada nadzorcza, związek rewizyjny lub Krajowa Rada Spółdzielcza na koszt spółdzielni. W spółdzielniach, gdzie walne zgromadzenie jest zastąpione przez zebranie przedstawicieli, zarząd zwołuje zebranie na żądanie jednej trzeciej przedstawicieli lub zebrań grup członkowskich obejmujących co najmniej jedną piątą ogólnej liczby członków spółdzielni (art. 39, par. 3). Walne zgromadzenie (zebranie przedstawicieli) może podejmować uchwały jedynie w sprawach objętych porządkiem obrad. Uchwały podejmowane są zwykłą większością głosów (w obecności co najmniej połowy uprawnionych do głosowania), chyba że ustawa lub statut wymaga kwalifikowanej większości (art. 41, par. 1 i 2). Protokoły z obrad walnego zgromadzenia są jawne dla członków spółdzielni, przedstawicieli związku rewizyjnego oraz dla Krajowej Rady Spółdzielczej. Uchwały walnego zgromadzenia (zebrania przedstawicieli) obowiązują wszystkich członków spółdzielni (art. 42, par. 1). W razie niezgodności tych uchwał z przepisami prawa lub statutu, każdy członek spółdzielni lub zarząd może je zaskarżyć do sądu. Powyższe odnosi się także do uchwał o wykluczeniu lub wykreśleniu członka ze spółdzielni. Rada nadzorcza. Art. 44: „Rada sprawuje kontrolę i nadzór nad działalnością spółdzielni”. Rada składa się co najmniej z trzech członków wybranych stosownie do postanowień statutu bądź przez walne zgromadzenie, bądź zebranie grup członkowskich. Jej członkami mogą być wyłącznie członkowie spółdzielni, chyba że członkiem spółdzielni jest osoba prawna. Może ona wtedy wskazać osobę, która nie jest członkiem spółdzielni (art. 45, par. 1 i 2). Do zakresu działania rady nadzorczej należy, według art. 46, par. 1 i 2: - uchwalanie planów gospodarczych i programów działalności społeczno-kulturalnej, 31 Prace magisterskie - analizy - nadzór i kontrola działalności spółdzielni, a zwłaszcza badanie okresowych sprawozdań (w tym sprawozdań finansowych), ocena wykonania jej zadań gospodarczych i przestrzegania przez spółdzielnię praw jej członków, a także przeprowadzanie kontroli nad sposobem załatwienia przez zarząd wniosków organów spółdzielni i jej członków, - podejmowanie uchwał w sprawie nabycia lub obciążenia nieruchomości oraz nabycia zakładu lub innej jednostki organizacyjnej, - podejmowanie uchwał w sprawie przystępowania oraz występowania z innych organizacji społecznych i gospodarczych, - zatwierdzanie struktury organizacyjnej spółdzielni, - rozpatrywanie skarg na działalność zarządu, - składanie walnemu zgromadzeniu sprawozdań, w szczególności z wyników kontroli i sprawozdań finansowych, - podejmowanie uchwał w sprawach czynności prawnych dokonywanych między spółdzielnią a członkiem zarządu i reprezentowanie spółdzielni przy tych czynnościach, - inne zastrzeżone przez statut uprawnienia. Jeżeli statut spółdzielni zastrzegłby niektóre wyżej wymienione kompetencje rady dla walnego zgromadzenia (zebrania przedstawicieli), mógłby w takim przypadku przyjąć dla rady nadzorczej nazwę komisji rewizyjnej (art. 46, par. 2). Zarząd. Art. 48, par. 1: „Zarząd kieruje działalnością spółdzielni oraz reprezentuje ją na zewnątrz”. Ustawa określa przy tym ogólną zasadę, iż kompetencje zarządu obejmują podejmowanie decyzji nie zastrzeżonych dla innych organów. Skład i liczbę członków zarządu określa statut. Zarząd może być jednoosobowy (którym jest prezes) lub wieloosobowy, wybrany, stosownie do postanowień statutu, przez radę nadzorczą lub walne zgromadzenie. Jeżeli członkiem spółdzielni jest osoba prawna, do zarządu może być wybrana osoba fizyczna nie będąca członkiem spółdzielni, wskazana przez tę osobę prawną. Członków zarządu odwołuje, w 32 Prace magisterskie - analizy zależności od postanowień statutu, rada nadzorcza lub walne zgromadzenie. Czynność ta wymaga pisemnego uzasadnienia. Inne organy. Art. 59, par. 1: „W spółdzielniach, w których walne zgromadzenie zostaje zastąpione przez zebranie przedstawicieli, organami tych spółdzielni są także zebrania grup członkowskich. Zasady podziału członków na grupy członkowskie i zasady działania tych zebrań określa statut”. Łączenie się spółdzielni. W Polsce, zarówno ustawa z 7 kwietnia 1922 roku o łączeniu się spółdzielni26, jak i ustawa o spółdzielniach z 1920 roku, a także ustawa z 1961 roku oraz ustawa obecnie obowiązująca, stoją na gruncie przejęcia jednej spółdzielni przez drugą. Art. 96: „Spółdzielnia może w każdym czasie połączyć się z inną spółdzielnią na podstawie uchwał walnych zgromadzeń łączących się spółdzielni, powziętych większością 2/3 głosów”. Uchwały te, jako podstawa prawna połączenia się spółdzielni, powinny zawierać oznaczenie spółdzielni przejmującej, przyjęcie statutu stanowiącego podstawę dalszej działalności (przy czym statut ten nie może uszczuplać nabytych praw majątkowych członków) oraz datę połączenia. Członkowie spółdzielni przejmowanej stają się z chwilą połączenia członkami spółdzielni przejmującej, majątek spółdzielni przejętej przechodzi na spółdzielnię przejmującą, a wierzyciele i dłużnicy pierwszej stają się wierzycielami i dłużnikami drugiej (art. 101). Podział spółdzielni. Art. 108, par. 1: „Spółdzielnia może podzielić się na podstawie uchwały walnego zgromadzenia podjętej większością 2/3 głosów w ten sposób, że z jej wydzielonej części zostaje utworzona nowa spółdzielnia”. Uchwała powinna zawierać oznaczenie dotychczasowej spółdzielni i „nowej”, powstającej w wyniku podziału, listę członków przechodzących do powstającej spółdzielni, zatwierdzenie sprawozdania finansowego, plan podziału składników majątkowych oraz praw i zobowiązań, a także datę podziału spółdzielni. 26 Dz. U., nr 33, poz. 265. 33 Prace magisterskie - analizy Likwidacja spółdzielni. Spółdzielnia może przejść w stan likwidacji, według art. 113, par. 1, z następujących powodów: - z upływem okresu, na który, w myśl statutu, spółdzielnię utworzono, - wskutek zmniejszenia się liczby członków poniżej wskazanej w statucie lub ustawie, jeżeli spółdzielnia w terminie jednego roku nie zwiększy liczby członków do wymaganej wielkości, - wskutek zgodnych uchwał walnych zgromadzeń zapadłych większością trzech czwartych głosów na dwóch kolejno po sobie następujących walnych zgromadzeniach, w odstępie co najmniej dwóch tygodni. Ponadto uchwałę o postawieniu spółdzielni w stan likwidacji może podjąć związek rewizyjny, w którym spółdzielnia jest zrzeszona. Ma to miejsce na okoliczność wystąpienia takich sytuacji, gdy: - działalność spółdzielni wykazuje rażące i uporczywe naruszenie prawa lub postanowień statutu, - spółdzielnia została zarejestrowana z naruszeniem prawa, - spółdzielnia co najmniej od roku nie prowadzi działalności gospodarczej. Spółdzielnia w likwidacji zachowuje swoją dotychczasową nazwę z dodatkiem „w likwidacji”. Po zakończeniu likwidacji i zatwierdzeniu sprawozdania finansowego na dzień zakończenia likwidacji przez walne zgromadzenie, likwidator zgłasza do rejestru wniosek o wykreślenie spółdzielni z rejestru oraz przekazuje księgi i dokumenty zlikwidowanej spółdzielni do przechowania. Upadłość spółdzielni. Art. 130, par. 1: „Ogłoszenie upadłości spółdzielni następuje w razie jej niewypłacalności”. Sytuacja taka ma miejsce, gdy według bilansu spółdzielni ogólna wartość jej aktywów nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich jej zobowiązań. Po stwierdzeniu przesłanek upadłości spółdzielni, zarząd obowiązany jest zwołać niezwłocznie walne zgromadzenie, a w porządku jego obrad zamieszcza się sprawę dalszego istnienia spółdzielni. W przypadku podjęcia uchwały o upadłości spółdzielni, zarząd spółdzielni 34 Prace magisterskie - analizy obowiązany jest niezwłocznie zgłosić do sądu wniosek o ogłoszenie upadłości. Mogą natomiast, ale nie muszą, wystąpić do sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości spółdzielni jej wierzyciele. Ma to na celu zabezpieczenie ich praw i przesądza w pewnym stopniu o zakresie odpowiedzialności spółdzielni za zaciągnięte zobowiązania. Sąd może zarządzić, na wniosek wierzyciela, który zgłosił wniosek o ogłoszenie upadłości spółdzielni, postawienie jej w stan upadłości mimo uchwały walnego zgromadzenia o dalszym istnieniu spółdzielni. Po zakończeniu postępowania upadłościowego, syndyk upadłości zgłasza do sądu rejestrowego wniosek o wykreślenie spółdzielni z rejestru (art. 136). Uchwalona w dniu 7 lipca 1994 roku ustawa o zmianie ustawy Prawo Spółdzielcze wieńczy bardzo ważny etap w spółdzielczości polskiej, a mianowicie etap prac legislacyjnych. Jednocześnie rozpoczęła nie mniej ważny etap dostosowawczy do znowelizowanych przepisów prawa. Dokonuje się on już w samej spółdzielni przy pełnym udziale członków i ich zaangażowaniu w tworzenie statutów i regulaminów – tych podstawowych, obok ustawy spółdzielczej, regulatorów funkcjonowania podmiotów spółdzielczych. Statut spółdzielni. Na podstawie przepisów obowiązującego prawa, każda spółdzielnia uchwala własny statut, będący jakby wewnętrzną konstytucją spółdzielni27. Stosownie do dyspozycji art. 6, par. 1 Prawa spółdzielczego, założyciele uchwalają statut spółdzielni w ten sposób, że potwierdzają jego przyjęcie przez złożenie pod nim swoich podpisów. Statut spółdzielni, będąc umownym aktem erekcyjnym, stanowi bezpośrednio – obok ustawy – podstawę prawną organizacji i działalności spółdzielni. Postanowieniom statutu (jak już to wcześniej zostało wspomniane) założyciele spółdzielni poddają się przez jego podpisanie, a wszyscy następni wstępujący do spółdzielni przez podpisanie stosownej deklaracji członkowskiej. W polskiej praktyce spółdzielczej przyjmuje się, że statut – uchwalany przez członków-założycieli i zatwierdzany przez sąd rejonowy – jest swoistą umową, gdyż 27 K. Boczar, op. cit., s. 35 Prace magisterskie - analizy większość jego postanowień dotyczy ustroju spółdzielni i stosunków między nią a jej członkami. Opracowanie statutu jest zadaniem trudnym, dlatego też związki spółdzielcze publikują tzw. statuty wzorcowe. Mają one charakter opracowania przykładowego, ułatwiającego ustalenie brzmienia własnego statutu. Zgodnie z dyspozycją art. 5 Prawa spółdzielczego, statut spółdzielni powinien określać: - nazwę spółdzielni, która powinna zawierać wyraz „spółdzielnia” lub „spółdzielczy”, - siedzibę spółdzielni, - przedmiot działalności spółdzielni oraz czas jej trwania, jeżeli założono ją na czas określony, - wysokość i liczbę udziałów, którą członek obowiązany jest zadeklarować, sposób i terminy ich wnoszenia oraz zwrotu, jak również skutki niepłacenia udziałów w terminie, - prawa i obowiązki członków, - zasady i tryb przyjmowania, występowania, wykreślania i wykluczania członków, - sposób zwoływania walnych zgromadzeń, obradowania na nich i warunki podejmowania uchwał, - zasady i tryb wyboru oraz odwoływania członków organów spółdzielni, - zasady podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) i pokrywania strat, - postanowienia, których wprowadzenia wymagają przepisy Prawa spółdzielczego (np. art. 17, par. 4; art. 18; 22; 32, par. 1). Wymienione postanowienia składają się na tzw. obligatoryjną treść statutu. Statut może ponadto - zgodnie z art. 5, par. 2 Prawa spółdzielczego – zawierać inne, fakultatywne postanowienia zależne od woli założycieli, jak np. określone w art. 15, par. 1, 3, 4; art. 16, par. 1; art. 17, par. 3; art. 20, par. 1 i 2 Prawa spółdzielczego. Taka możliwość wynika z zasady samorządności spółdzielni. Zrozumiałe, że dodatkowe postanowienia statutu nie mogą pozostawać w sprzeczności z przepisami prawa i powinny dotyczyć jedynie spraw wewnętrznych spółdzielni. 36 Prace magisterskie - analizy Statut musi być zgodny z obowiązującymi przepisami prawa, co jest zresztą – zgodnie z art. 18, par. 1 Prawa spółdzielczego – przedmiotem badania sądu w toku postępowania rejestrowego. Będąc prawem umownym, kształtującym – obok ustawy – ustrój spółdzielni i jej działalność, a także stosunki spółdzielni z jej członkami oraz prawa i obowiązki tychże członków, statut pośrednio wpływa także na treść stosunków prawnych spółdzielni w obrocie gospodarczym. Wypada zauważyć, że skutki prawne postanowień statutu wobec osób trzecich regulują w prawie polskim przepisy Kodeksu Cywilnego i przepisy pozakodeksowe, które sprawiają, że postanowienia statutu są skuteczne także wobec osób trzecich występujących w obrocie gospodarczym ze spółdzielniami. 4. Przedsiębiorstwo spółdzielcze w gospodarce rynkowej. Przemiany społeczno-gospodarcze po 1989 roku w znaczący sposób wpłynęły na działalność spółdzielni. Zapoczątkowany został proces transformacji gospodarki narodowej poprzez przechodzenie od gospodarki centralnie planowanej i kierowanej, a więc nakazowo-rozdzielczej, do gospodarki rynkowej. Znaczna część spółdzielni nie potrafiła odnaleźć się w nowych warunkach. W konsekwencji gwałtownie zmniejszył się zakres działania spółdzielni. Ta marginalizacja roli spółdzielni w gospodarce, to zarówno efekt odchodzenia od sztucznego – w czasach PRL – rozbudowania sektora spółdzielczego, jak też umiejętność działania w konkurencyjnym otoczeniu. Owo konkurencyjne otoczenie stawia przed spółdzielniami konieczność dostosowania się do reguł gry rynkowej, które są jednakowe dla wszystkich podmiotów gospodarczych w niej uczestniczących. Państwo powinno tworzyć taką politykę konkurencyjną, która stymulowałaby procesy restrukturyzacyjne i wzrostowe sprowadzające się do stosowania właściwych narzędzi polityki ekonomicznej. Restrukturyzacja, jako kategoria ekonomiczna, obejmuje zmiany zarządzania zasobami produkcyjnymi, zmiany systemowe, tj. własnościowe i regulacji oraz zmiany struktury obszarowej gospodarstw i produkcji odnośnie do jej rozmiaru, a także jakości. 37 Prace magisterskie - analizy 4.1. Problemy dostosowania systemu spółdzielczego do gospodarki rynkowej. Po roku 1989 w zasadniczy sposób zmienił się system powiązań gospodarczych. Zapoczątkowany został proces transformacji gospodarki narodowej poprzez przechodzenie od gospodarki centralnie planowanej i kierowanej, a więc nakazoworozdzielczej, do gospodarki rynkowej. Pierwszy okres wdrażania mechanizmu rynkowego w Polsce (1989-1992) przyniósł spółdzielczości wielką dezorganizację, chaos gospodarczy, gwałtowne zmniejszenie się jej roli w gospodarce narodowej w rozwiązywaniu zbiorowych problemów socjalno-bytowych i komercyjno-rynkowych. Wobec powyższego negowano dokonania i zasadność funkcjonowania spółdzielczości w nowej rzeczywistości. Poszły niejako w zapomnienie takie fakty, jak np.:28 dobrowolne i społecznie akceptowane początki ruchu (sięgające XIX wieku), piękna rola spółdzielczości w umacnianiu polskiego stanu posiadania w okresie zaborów i jej pozytywne oddziaływanie na unowocześnienie i racjonalizowanie wielu znaczących dziedzin gospodarki narodowej II Rzeczypospolitej, wysoko oceniana stymulująca rola spółdzielczości w podnoszeniu poziomu i jakości życia całych warstw społecznych. Pomimo, iż spółdzielczość weszła w okres reformy gospodarczej i przemian ustrojowych jako sektor dobrze rozwinięty, skupiający kilka milionów członków i dysponujący znacznym potencjałem gospodarczym, to w opinii publicznej nastąpiła prawie całkowita dewaluacja jej społecznego wizerunku. Niektóre ugrupowania polityczne i związane z nimi środki masowego przekazu z upodobaniem tworzyły i podtrzymywały nieprzychylne nastawienie do spółdzielczości. Nie tylko akcentowały i wyolbrzymiały występujące w pracy spółdzielni potknięcia i mankamenty, ale przemilczały, a niekiedy mocno fałszowały prawdziwą genezę ruchu. Odnosi się wręcz wrażenie, że niektóre ekipy rządowe wolałyby nawet, aby problem spółdzielczości nie istniał dla nich w ogóle. Trudno zrozumieć jak to jest, że znaczna M. G. Brodziński, Dylematy rozwoju spółdzielczości w Polsce, Fundacja „Rozwój SGGW”, Spółdzielczy Instytut Badawczy, Warszawa 1999 r., s. 69. 28 38 Prace magisterskie - analizy część z istniejących partii, organizacji społecznych i ugrupowań politycznych, ze względów koniunkturalnych nie dostrzegała niekwestionowanych, historycznie potwierdzonych w skali światowej walorów spółdzielczości. Duży, pozytywny dorobek związków spółdzielczych zniweczyła ustawa z 20 stycznia 1990 roku o zmianie w organizacji i działalności spółdzielni. W zamierzeniach ustawodawcy miała ona być aktem wielkiej, odgórnej sanacji ruchu spółdzielczego, tymczasem miała mocno destrukcyjny wpływ na rozwój spółdzielczości. Likwidacja centralnych związków spółdzielczych spowodowała dotkliwe straty w organizacji działalności gospodarczej spółdzielczości w okresie, gdy dokonywały się głębokie przeobrażenia gospodarcze. Przez rozbicie terenowych i ogólnokrajowych związków spółdzielczych zerwane zostały więzi gospodarcze budowane przez lata drogą ewolucji struktur i ciągłych poszukiwań lepszych rozwiązań. Spółdzielnie zostały pozbawione nie tylko reprezentacji, lecz również lustracji, fachowego doradztwa i działalności szkoleniowej oraz nadbudowy gospodarczej. Wystąpiły w związku z tym zjawiska marnotrawienia majątku, zahamowania działalności, utrudnienia w rozwoju, rozgoryczenie kadr i działaczy, konflikty między członkami a pracownikami, wyprzedaż majątku dla celów bieżącej konsumpcji, itp. Spółdzielnie często nastawiały się na przetrwanie. Wspomniana ustawa ze stycznia 1990 roku poza celami strukturalnymi, jak stworzenie warunków do samodzielnego działania spółdzielni, rozbicie monopolistycznych spółdzielczych organizacji wyższego szczebla, stanowiących instrument realizacji celów gospodarki planowej, miała przede wszystkim nie deklarowane wprost cele polityczne, tj. wyeliminowanie konkurencji przez osłabienie spółdzielczych struktur gospodarczych, aby zagwarantować dogodniejsze warunki do szybkiego powstania sektora gospodarki prywatnej działającej na małą i średnią skalę, zwłaszcza w sferze obrotu towarowego i przetwórstwa.29 Nastąpił w związku z tym spadek popytu na dobra konsumpcyjne i artykuły do produkcji rolnej oraz usług produkcyjno-bytowych. 29 B. Brzozowski, op. cit., s. 30-31. 39 Prace magisterskie - analizy Ponieważ rolnictwo charakteryzuje się niską rentownością, możliwości akumulacji kapitału są znacznie ograniczone, a produkcja rolna odznacza się znaczną kapitałochłonnością. W związku z tym spółdzielnie napotykały na ciągłe kłopoty z brakiem własnych środków finansowych na inwestycje. Powyższa sytuacja nasiliła się jeszcze bardziej po urynkowieniu gospodarki. W warunkach rynkowych, racjonalną działalność inwestycyjną mogą prowadzić tylko spółdzielnie mające znaczne rezerwy środków własnych. W pierwszych latach urynkowienia (1990 – 1993r.), inwestowanie w spółdzielniach zostało znacznie ograniczone trudnościami finansowymi wywołanymi dekoniunkturą w rolnictwie oraz szczególnie twardymi zasadami kredytowania (bardzo wysokie oprocentowanie i zabezpieczenia kredytowe). Urynkowienie gospodarki w znacznym stopniu pogorszyło uwarunkowania rozwoju rolnictwa, co doprowadziło do „wypadania” z rynku mniej sprawnie zarządzanych gospodarstw i to we wszystkich sektorach. Zdecydowana większość spółdzielni uległa likwidacji ze względów ekonomicznych. Majątek takich spółdzielni na ogół uległ rozproszeniu poprzez sprzedaż lub przejęcie przez poszczególnych członków. Likwidacji uległa również – stosunkowo nieliczna – część spółdzielni silnych ekonomicznie, lecz poszukujących możliwości dalszego rozwoju w dopływie kapitału z zewnątrz.30 Błędy ustawy z 20 stycznia 1990 roku próbowano naprawić poprzez uchwalenie znowelizowanego prawa spółdzielczego, zapewniającego dostosowanie zasad działania spółdzielni do warunków gospodarki rynkowej. Po długich pracach i trudnościach legislacyjnych nowelizacja ta miała miejsce 7 lipca 1994 roku. Bardzo istotne znaczenie miało uznanie własności spółdzielczej za własność prywatną członków spółdzielni, nie podlegającą prywatyzacji, potwierdzenie samorządnego i niezależnego charakteru ruchu spółdzielczego oraz stworzenie podstaw prawnych zrzeszania się spółdzielni w nowe związki spółdzielcze. Konstytucja określiła następująco ustrój gospodarczy kraju w art. 20: „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności W. Guzewicz, M. Zdzieborska, A. Żarska, Rolnicze spółdzielnie produkcyjne w warunkach gospodarki rynkowej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2000r., s. 33. 30 40 Prace magisterskie - analizy prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych, stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej”. Spółdzielczość, choć nie wymieniona z nazwy, mieć więc będzie – uzasadnione ekonomicznie i społecznie – szerokie pole działania. Wynika to z konieczności ochrony przed wyzyskiem bytowych i produkcyjnych interesów warstw ekonomicznie słabszych, tj. przede wszystkim ludności wiejskiej i rolniczej, mniej zasobnych konsumentów, rzemieślników, ludzi niepełnosprawnych. Konieczne jest więc uświadomienie znaczenia – właśnie poprzez ruch spółdzielczy – współdziałania gospodarczego i społecznego środowisk lokalnych, szczególnie tych, które nie dysponują znaczącym kapitałem, a chcą wspólnie rozwiązywać własne problemy ekonomiczne czy społeczne. Spółdzielniom znajdującym się w trudnej sytuacji ekonomicznej szansę rozwoju może stworzyć dalsza restrukturyzacja. Poprawy sytuacji dochodowej spółdzielnie te mogą poszukiwać również w uruchomieniu nowych opłacalnych kierunków produkcji w oparciu m. in. o fundusze pomocowe z Unii Europejskiej. 4.2. Czynniki determinujące rozwój spółdzielczości w procesie integracji Polski z Unią Europejską (ze szczególnym uwzględnieniem spółdzielczości mleczarskiej). Dnia 16 grudnia 1991 roku pomiędzy Polską a Wspólnotami Europejskimi podpisana została umowa o stowarzyszeniu – oficjalnie nazywana Układem Europejskim. Układ ten wszedł w życie 1 lutego 1994 roku, po długotrwałej procedurze ratyfikacyjnej w krajach Unii Europejskiej. Jego podstawowa część, dotycząca handlu między stronami, zaistniała jako tzw. Umowa Przejściowa, wytyczająca dziesięcioletni okres przeznaczony na dostosowanie polskiej gospodarki do wymogów Układu. Perspektywa członkostwa w UE stawia zatem przed Polską wyzwanie dokończenia budowy sprawnej gospodarki rynkowej oraz możliwości sprostania presji konkurencji i sił rynkowych na jednolitym rynku europejskim. O możliwościach realizacji tego zadania zadecyduje zarówno stopień harmonizacji prawa polskiego z 41 Prace magisterskie - analizy ustawodawstwem UE i dostosowanie do norm i standardów obowiązujących w UE, jak również rozwój gospodarki w jej sferze realnej, o czym świadczyć będzie wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Układ Europejski nie odnosi się w swych zapisach bezpośrednio do spółdzielczości, jednakże na jego podstawie Polska zobowiązana jest do harmonizacji wszystkich dziedzin prawa z prawem wspólnotowym, jak również określa zasady handlu artykułami rolno-spożywczymi. Wobec powyższego zagadnienia te dotyczą również spółdzielczości. Znaczące dla rozwoju polskiej spółdzielczości może być także prowadzenie polityki wobec wsi i rolnictwa, które pozwoli na: włączenie spółdzielni do wspieranego przez państwo rozwoju modelu infrastruktury rynku oraz innych organizacji, tworzących związki integracji pionowej między producentami, rynkiem i przetwórstwem, wspieranie tworzenia spółdzielni zajmujących się świadczeniem usług dla wsi, w tym także socjalnych.31 Spółdzielczość postrzegana jest jako istotny element procesu związanego z urynkowieniem gospodarki, demokratyzacją życia, rozwojem ekonomicznym pojedynczych gospodarstw, społeczności lokalnych i całych regionów, dzięki różnorodności i wysokiemu poziomowi świadczonych usług. Jest zauważana jako ważny czynnik w trudnym procesie restrukturyzacji polskiego rolnictwa oraz zapewnienie miejsc pracy. Obrady I Kongresu Spółdzielczości wyraźnie podkreśliły w przyjętej uchwale programowej, iż: „Spółdzielnie nadal pozostaną zrzeszeniami osobowymi o najdalej posuniętej w gospodarce zasadzie demokratyzmu. Głównym ich celem jest ochrona i rozwój interesów zrzeszonych członków i lokalnych społeczności. Są one również istotnym elementem tworzenia otwartego społeczeństwa obywatelskiego, zmierzającego do integracji z Unią Europejską.”.32 Organizacje spółdzielcze cieszą się ustabilizowaną i silną pozycją na rynku rolnym Wspólnoty Europejskiej. Odgrywają ważną rolę w zakresie doskonalenia 31 32 W. Boguta, J.Ejsmont, R. Kamiński, op. cit., s. 90. I Kongres Spółdzielczości obradował w Warszawie w dniach 30 i 31 maja 1995 roku. 42 Prace magisterskie - analizy struktury agrarnej oraz w organizowaniu i funkcjonowaniu rynków poszczególnych produktów i grup produktów rolnych. Prezentacja tabeli numer 3 i tabeli numer 4 w przejrzysty sposób obrazuje zarówno udział spółdzielni wiejskiej w rynku UE, jak również ekonomiczną pozycję spółdzielni, będącą rezultatem ciągłego procesu racjonalizacji, specjalizacji oraz łączenia się. Rynkowy udział spółdzielni rolniczej w zakresie przetwórstwa i marketingu oraz zaopatrzenia w środki do produkcji w znacznym stopniu różni się w poszczególnych krajach i sektorach. Spółdzielnie charakteryzujące się znaczącymi obrotami, licznym zatrudnieniem i wielką liczbą członków występują w wielu krajach UE. Szczególnego znaczenia w tej kwestii nabierają spółdzielnie przemysłu mleczarskiego i mięsnego oraz spółdzielnie wielobranżowe. Polski rynek mleczarski jest bardzo zróżnicowany. Występują na nim firmy duże, sprawnie zarządzane, wykorzystujące w swej działalności pełen zakres instrumentów marketingowych i mające szansę na poprawę swojej pozycji konkurencyjnej w kontekście wejścia Polski do struktur europejskich. Jednakże w strukturze przedsiębiorstw dominują małe i średnie spółdzielnie mleczarskie, które mają problemy z przystosowaniem się do funkcjonowania w warunkach konkurencji. Mimo pojawiających się zagrożeń istnieją jednak potencjalne zdolności konkurencyjne polskiego mleczarstwa na rynku krajowym i zagranicznym. Sprzyjające ku temu warunki stwarzać może:33 wzrost siły nabywczej ludności w niższych grupach dochodowych i popytu krajowego, koncentracja i integracja oraz wzrost stopnia wykorzystania zasobów wytwórczych w przedsiębiorstwach przerobowych, poprawa relacji cenowo – kosztowych producentów mleka w aspekcie podniesienia jego jakości, regionalne rozmieszczenie produkcji mleka, E. Skawińska, Uwarunkowania rozwoju mleczarstwa polskiego w procesie integrowania Polski z Unią Europejską, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa DOM ORGANIZATORA, Toruń 1999 r., s. 15-16. 33 43 Prace magisterskie - analizy zwiększenie roli państwa w restrukturyzacji i dokapitalizowaniu, zarówno producentów surowca jak i przetwórstwa, w warunkach spełniających kryteria efektywnościowe. Tabela 3. Udział spółdzielczości wiejskiej w rynku Unii Europejskiej (w %) Kraj Mleko Owoce i Mięso Zboża Zaopatrzenie Kredyty warzywa Austria 90 - 50 60 - - Belgia 50 70-90 20-30 - - - Dania 93 20-25 66-93 87 64-59 - Finlandia 94 - 68 - 40-60 34 Francja 49 35-50 27-88 75 50-60 - Grecja 20 12-51 5-30 49 - - Hiszpania 35 15-40 20 20 - - Holandia 82 70-96 35 - 40-50 84 Irlandia 100 - 30-70 69 70 - Luksemburg 80 - 25-30 71 75-95 - Niemcy 55-60 60 30 - 50-60 - Portugalia 83-90 35 - - - - Szwecja 99 60 79-81 75 75 - Wielka 98 35-45 20 20 20-25 - 38 41 10-15 15 15 - Brytania Włochy - brak danych Źródło: W. Boguta, J. Ejsmont, R. Kamiński, Spółdzielczość wiejska, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A., Warszawa 2000 r., s.29, cyt. za Onno-Frank van Bekkun, Gert van Dijk Agricultural Co-operatives in the Europen Union Van Goreum 1997 r. 44 Prace magisterskie - analizy Tabela 4. Największe spółdzielnie w Unii Europejskiej (1995 r.) Nazwa Kraj Spółdzielni Sektor Roczne Liczba Liczba spółdzielczy obroty Członków pracown. 3.542.000 - 10.794 w tys. euro wielobranż. Bay Wa Niemcy Metsaliitto Finlandia drzewna 3.133.000 117.783 - Campina Holandia mleczarska 3.100.000 9.500 6.549 Sodiaal Francja mleczarska 2.565.000 - - Milk Wielka mleczarska 2.393.000 18.000 300 Marque Brytania Cebeco Holandia wielobranż. 2.190.000 50 4.516 Holandia mleczarska 2.000.000 4.800 7.490 Melkunie Handelsraad Friesland Dairy Foods Socopa Francja mięsna 1.990.000 - - RHG, Niemcy wielobranż. 1.790.000 260 2.956 Holandia mleczarska 1.760.000 9.200 3.669 Hannover Coberco - brak danych Źródło: W. Boguta, J. Ejsmont, R. Kamiński, Spółdzielczość wiejska, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A., Warszawa 2000 r., s.30, cyt. za Onno-Frank van Bekkun, Gert van Dijk Agricultural Co-operatives in the Europen Union Van Goreum 1997 r. Analiza atutów i słabości spółdzielni mleczarskich wskazuje na niewielką przewagę stron silnych nad słabymi. Bilans ten jednak jest mocno zróżnicowany dla poszczególnych podmiotów. Walka spółdzielni ze swoimi słabościami, która powinna umożliwić co najmniej ich minimalizację i wzmocnić własne atuty, wymagała będzie zmian strategii działania i podjęcia odważnych decyzji prowadzących do restrukturyzacji samych spółdzielni oraz sektora. Jednakże bez zwiększenia 45 Prace magisterskie - analizy interwencji ze strony państwa większość spółdzielni, szczególnie tych o słabej kondycji finansowo-ekonomicznej, nie będzie w stanie sprostać wysokim wymogom rynku europejskiego. Sektor polskiego mleczarstwa, poprzez wdrażanie różnego rodzaju programów, dokonuje restrukturyzacji bazy technicznej i technologicznej. W związku z tym część mleczarni reprezentuje wysoki (światowy) poziom przetwórstwa. Jednak większość jednostek spółdzielczych przetwórstwa mleczarskiego osiąga małą rentowność i niedostateczną płynność finansową, co zmniejsza ich zdolności samodzielnego inwestowania. Prowadzi to do dekapitalizacji majątku oraz ogranicza możliwości jego modernizacji. Konieczną stanie się więc koncentracja kapitałowa i organizacja spółdzielni mleczarskich.34 Zwrócenie szczególnej uwagi na analizę rentowności i płynności finansowej przedsiębiorstwa spółdzielczego (przetwórstwa mleczarskiego) jest motywem przewodnim niniejszej pracy, o czym szeroko traktuje rozdział trzeci. 34 E. Skawińska, op. cit., s. 17. 46 Prace magisterskie - analizy Rozdział II Zasady gospodarki finansowej przedsiębiorstwa spółdzielczego. 1. Regulacje prawne rachunkowości przedsiębiorstwa spółdzielczego. Spółdzielnia stanowi dobrowolne i samorządne zrzeszenie osób, którego celem jest wspólne prowadzenie działalności gospodarczej w formie przedsiębiorstwa opartego na grupowej własności kierującego się potrzebami zrzeszonych członków. Spółdzielnie, w przeciwieństwie do innych form przedsiębiorstw, nie mają celów wyłącznie materialnych i w związku z tym mogą funkcjonować przy stosunkowo niskich dochodach. Prowadzenie działalności gospodarczej i uzyskiwanie nadwyżki finansowej jest jedynie drogą do zaspokajania swoich zasadniczych potrzeb oraz środkiem do osiągania innych celów.35 Nie mniej jednak działalność gospodarcza spółdzielni powinna opierać się na zasadach rachunku ekonomicznego przy zapewnieniu korzyści członkom spółdzielni. Wobec powyższego, spółdzielnia, jak każdy przedsiębiorca, zobligowana jest do prowadzenia rachunkowości według obowiązujących w tej mierze przepisów. W Polsce podstawowym aktem prawnym zawierającym regulacje prawne dotyczące zasad prowadzenia rachunkowości przez wszystkie jednostki prowadzące działalność na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej – a więc również i przez spółdzielnie – jest ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r. (Dz. U. Nr 121, poz. 591; ost. zm. Dz. U. z 2001 r., Nr 102, poz. 1117 i Nr 111, poz. 1195). Przepisy ustawy obejmują zarówno zasady sporządzania jak i tryb badania sprawozdań finansowych przez biegłych rewidentów określając jednolite prawa i obowiązki niezależnie od rodzaju działalności i formy własności podmiotu. M. Wypych (red.), Finanse przedsiębiorstwa z elementami zarządzania i analizy, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne ABSOLWENT, Łódź 1997r., s. 37-38. 35 47 Prace magisterskie - analizy Drugim aktem prawnym odnoszącym się konkretnie do podstaw prawnych działalności spółdzielni są przepisy Prawa Spółdzielczego znowelizowanego w 1994 r. Rachunkowość jest uznawana za „najstarszy system ewidencji gospodarczej mający charakter procesu identyfikacji, klasyfikacji, mierzenia, rejestracji i przesyłania informacji o operacjach gospodarczych”.36 Ustawa o rachunkowości obejmuje całokształt zagadnień związanych z prowadzeniem rachunkowości jednostki, a więc od momentu wystąpienia operacji gospodarczych, przez ich ewidencję oraz sporządzanie sprawozdań finansowych do badania i ogłaszania tychże sprawozdań. Zgodnie z art. 4, ust. 1, ustawa o rachunkowości nakłada na jednostki obowiązek stosowania zasad rachunkowości z zapewnieniem rzetelnego i jasnego przedstawienia sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego. Rachunkowość, stanowiąca system ciągłego w czasie ujmowania, grupowania, prezentacji i interpretowania wyrażonych w pieniądzu i bilansujących się ogólnych i szczegółowych danych liczbowych o działalności gospodarczej i sytuacji majątkowej jednostki gospodarczej,37 obejmuje:38 1) przyjęte zasady (politykę) rachunkowości, 2) prowadzenie, na podstawie dowodów księgowych, ksiąg rachunkowych ujmujących zapisy zdarzeń w porządku chronologicznym i systematycznym, 3) okresowe ustalanie lub sprawdzanie drogą inwentaryzacji rzeczywistego stanu aktywów i pasywów, 4) wycenę aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego, 5) sporządzanie sprawozdań finansowych, 6) gromadzenie i przechowywanie dowodów księgowych oraz pozostałej dokumentacji przewidzianej ustawą, 7) poddanie badaniu i ogłaszanie sprawozdań finansowych w przypadkach przewidzianych ustawą. Leksykon rachunkowości, opracowanie zbiorowe pod redakcją naukową E. Nowaka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWN, Warszawa 1996r., s. 175-176. 37 D Krzywda, Rachunkowość finansowa, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999r., s. 14, cyt. S. Skrzywan, Teoretyczne podstawy rachunkowości, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1968r., s. 5. 38 Ustawa o rachunkowości z dnia 29.09.1994r., Dz. U. nr 121, poz. 591, ost. zm. Dz. U. z 2001r., nr 102, poz. 1117 i nr 111, poz. 1195, art. 4, ust. 3. 36 48 Prace magisterskie - analizy Rachunkowość przedsiębiorstwa spółdzielczego, tak jak innej jednostki gospodarczej, obejmuje zespół czynności, procedur oraz urządzeń księgowych, które powinny stanowić wewnętrznie spójną całość. Odpowiedzialność za wykonywanie obowiązków w zakresie rachunkowości w sposób zgodny z ustawą o rachunkowości ponosi zarząd, który – zgodnie z obowiązującymi spółdzielnię przepisami prawa i statutem – uprawniony jest do kierowania działalnością spółdzielni oraz reprezentowania jej na zewnątrz. Aby łatwiej zrozumieć istotę rachunkowości, czynności wchodzące w jej zakres można podzielić na kolejno następujące po sobie etapy, stanowiące proces przetwarzania danych.39 Etap pierwszy obejmuje identyfikację zdarzeń gospodarczych zachodzących w przedsiębiorstwie, ich obserwację i pomiar wartościowy. Etap drugi dotyczy rejestracji zdarzeń gospodarczych. Skutki operacji gospodarczych ujmowane są w sposób chronologiczny według dat ich powstawania w urządzeniu księgowym nazywanym dziennikiem (na tym etapie realizowana jest funkcja rejestracyjna rachunkowości). Etap trzeci wyraża się w dokonywaniu systematycznych zapisów księgowych (funkcja klasyfikacyjna rachunkowości) na kontach wykazanych w przyjętym przez jednostkę planie kont.40 Etap czwarty to inwentaryzacja stanu składników majątku oraz źródeł ich pochodzenia. Polega ona na spisaniu z natury rzeczywistego stanu składników majątku i kapitałów, a następnie porównaniu ich ze stanem wynikającym z ksiąg rachunkowych. Etap piąty obejmuje agregację szczegółowych danych zarejestrowanych na kontach, wyrażającą się w zestawieniu obrotów i sald. Etap szósty, będący końcową fazą procesu przetwarzania danych w rachunkowości, dotyczy generowania informacji księgowych poprzez sporządzanie sprawozdań finansowych stanowiących zamknięcie roczne. E. Nowak, Rachunkowość. Kurs podstawowy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1998r., s. 27-28. 40 Zakładowy plan kont nie jest, jak to miało miejsce przed nowelizacją ustawy w 2001 r., zasadniczym dokumentem określającym przyjęte zasady rachunkowości, tylko jednym z elementów dokumentacji dotyczącej polityki rachunkowości. 39 49 Prace magisterskie - analizy 2. Sprawozdania finansowe jako źródło informacji o przedsiębiorstwie. Podstawowym celem sprawozdań finansowych jest udostępnienie zainteresowanym informacji określających sytuację majątkowo-finansową spółdzielni oraz jej zmiany, potrzebnych do przygotowania decyzji gospodarczych. Ich użyteczność można zaś wyrazić szansą zmniejszenia niepewności i ryzyka związanego z podejmowaniem i realizowaniem decyzji o kluczowym znaczeniu dla spółdzielni. 41 W myśl art. 12, ust. 2 ustawy o rachunkowości, sprawozdanie finansowe sporządzane jest na dzień bilansowy, którym jest dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych, a także inny dzień, na który jednostka zobowiązana jest takie sprawozdanie sporządzić, czyli: na dzień kończący rok obrotowy, na dzień zakończenia działalności jednostki, w tym również jej sprzedaży i zakończenia likwidacji lub postępowania upadłościowego, na dzień poprzedzający zmianę formy prawnej, w jednostce przejmowanej na dzień przejęcia jednostki przez inną jednostkę, na dzień poprzedzający dzień podziału lub połączenia jednostek, jeżeli w wyniku połączenia powstaje nowa jednostka, na dzień poprzedzający dzień postawienia jednostki w stan likwidacji lub upadłości, na inny dzień bilansowy określony odrębnymi przepisami – nie później niż w ciągu 3 miesięcy od dnia zaistnienia tych zdarzeń. Roczne sprawozdanie finansowe powinno być sporządzone zgodnie z obowiązującymi wymogami, jakie stawia ustawa o rachunkowości, tzn. według zasad i wzorów w niej zawartych. Sprawozdawczość finansowa stanowi więc część składową rachunkowości prowadzonej przez każdą spółdzielnię, zaś jej forma i treść podlega regulacjom prawnym. Zgodnie z ustawą o rachunkowości sprawozdanie finansowe składa się z: 41 S. Dyka, P. Grzegorzewski, op. cit., s. 144. 50 Prace magisterskie - analizy 1) bilans – wykazuje się stany aktywów i pasywów na dzień kończący bieżący i poprzedni rok obrotowy. Stanowi syntetyczne zestawienie na określony dzień wartości wszystkich posiadanych środków (aktywa) i źródeł ich pochodzenia (pasywa) oraz osiągnięty w ciągu okresu obrachunkowego wynik finansowy netto (zysk lub stratę). 42 Bilans sprawozdawczy przedstawia zatem sytuację majątkową oraz sytuację finansową jednostki na koniec roku obrotowego, z możliwością porównania danych z rokiem poprzednim. W związku z powyższym bilans jest sprawozdaniem o największej pojemności informacyjnej. 2) rachunek zysków i strat – wykazuje się oddzielnie przychody, koszty, zyski i straty oraz obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego za bieżący i poprzedni rok obrotowy. Informuje o wielkości osiągniętego w roku obrotowym wyniku finansowego, którego ustalenie dokonuje się na różnych poziomach. Zaś ostateczną jego wielkością jest wynik finansowy netto. Rachunek zysków i strat daje obraz czynników kształtujących wynik finansowy, a zatem informuje o takich wielkościach, jak: koszty i przychody, straty i zyski nadzwyczajne oraz o obowiązkowych obciążeniach wyniku finansowego. Wzór bilansu i rachunku zysków i strat przedstawia załącznik nr 2 i 3. 3) informacja dodatkowa – obejmuje wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objaśnienia. Sprawozdanie finansowe jednostek podlegające corocznemu badaniu, obejmuje ponadto zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz rachunek przepływów pieniężnych. W rachunku przepływów pieniężnych należy uwzględnić wszystkie wpływy i wydatki z działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej jednostki, z wyjątkiem wpływów i wydatków będących rezultatem zakupu lub sprzedaży środków pieniężnych. Wszystkie przedstawione ogólnie części sprawozdania finansowego nie stanowią oderwanych od siebie części, lecz są ze sobą ściśle powiązane pod względem treści. B. Bodasiński, Podstawy rachunku ekonomicznego w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1964r., s. 48. 42 51 Prace magisterskie - analizy Spółdzielnie zobligowane są również do sporządzania, oprócz rocznego sprawozdania finansowego, także tzw. sprawozdanie z działalności jednostki w roku obrotowym, które nie jest częścią sprawozdania finansowego, ale jego uzupełnieniem. Powinno ono obejmować istotne informacje o stanie majątkowym i sytuacji finansowej, w tym ocenę uzyskiwanych efektów oraz wskazanie czynników ryzyka i opis zagrożeń, a w szczególności informacje o:43 1) zdarzeniach istotnie wpływających na działalność jednostki, jakie nastąpiły w roku obrotowym, a także po jego zakończeniu, do dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego, 2) przewidywanym rozwoju jednostki, 3) ważniejszych osiągnięciach w dziedzinie badań i rozwoju, 4) aktualnej i przewidywanej sytuacji finansowej. Zarządzenie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego publikowane w Dzienniku Urzędowym Głównego Urzędu Statystycznego, nakłada na spółdzielnie również obowiązek opracowywania sprawozdań z zakresu statystyki finansów. Podstawowe sprawozdania finansowe dla celów statystycznych obejmują: F-01 – sprawozdanie o przychodach, kosztach i wyniku finansowym zawierające rachunek zysków i strat, wybrane pozycje z aktywów i pasywów, dane dotyczące nakładów inwestycyjnych, struktury kosztów, zatrudnienia oraz podatku VAT i akcyzowego (sporządzane do 18-tego każdego miesiąca w ujęciu narastającym, a od 2000 roku kwartalnie), F-02 – roczne sprawozdanie finansowe składające się z dwóch działów: bilansu oraz rachunku zysków i strat (sporządzane do dnia 31 marca każdego roku). Odpowiedzialność za sporządzenie sprawozdania finansowego ponosi osoba zajmująca stanowisko głównego księgowego w jednostce. Sprawozdanie finansowe podpisuje – podając datę podpisu – osoba, której powierzono prowadzenie ksiąg rachunkowych oraz wszyscy członkowie zarządu. Odmowa podpisu wymaga pisemnego uzasadnienia dołączonego do sprawozdania finansowego. Sprawozdanie to przedstawiane jest następnie radzie nadzorczej, która na mocy przepisów art. 88a, par. 43 Ustawa o rachunkowości, op. cit., art. 49, ust. 2. 52 Prace magisterskie - analizy 1 ustawy – Prawo spółdzielcze, podejmuje uchwałę w sprawie badania sprawozdania finansowego pod względem rzetelności i prawidłowości. Może ona zlecić badanie lustratorowi wyznaczonemu przez macierzysty związek rewizyjny, komisji rewizyjnej rady nadzorczej danej spółdzielni albo biegłemu rewidentowi. Roczne sprawozdanie z działalności spółdzielni, łącznie ze sprawozdaniem finansowym i opinią biegłego rewidenta – jeżeli podlega ono obowiązkowemu badaniu – udostępnia się członkom spółdzielni w celu zapoznania się z nimi, co najmniej na czternaście dni przed terminem walnego zgromadzenia poprzez wyłożenie sprawozdania w lokalu spółdzielni. Każdy członek spółdzielni ma prawo je przejrzeć i odpisać. Według przepisów art. 38, par. 1, pkt. 2 Prawa spółdzielczego, zatwierdzanie sprawozdań rocznych i sprawozdań finansowych należy do wyłącznej właściwości walnego zgromadzenia, który to organ dokonuje tejże czynności nie później niż sześć miesięcy od dnia bilansowego. Przed zatwierdzeniem roczne sprawozdanie finansowe podlega badaniu. Art. 88a, par. 2 ustawy – Prawo spółdzielcze stanowi, że: „roczne sprawozdanie finansowe podlega badaniu w trybie i według zasad określonych w odrębnych przepisach”. Oznacza to, że do badania rocznych sprawozdań finansowych spółdzielnia powinna stosować przepisy art. 64 ustawy o rachunkowości. Zgodnie zaś z postanowieniami ust. 1, pkt. 4 tego przepisu badaniu i ogłaszaniu podlegają m. in. roczne sprawozdania finansowe kontynuujących działalność jednostek, w tym spółdzielni, które w roku poprzedzającym roku obrotowym, za który sporządzono sprawozdanie finansowe, spełniły co najmniej dwa z następujących warunków: a) średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło co najmniej 50 osób, b) suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego stanowiła równowartość w walucie polskiej co najmniej 2,5 mln. euro, c) przychody netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finansowych za rok obrotowy stanowiły równowartość w walucie polskiej co najmniej 5 mln. euro. 53 Prace magisterskie - analizy Ogłoszenie zbadanego i zatwierdzonego sprawozdania finansowego spółdzielni następuje – zgodnie z przepisami art. 89, par. 2 ustawy Prawo spółdzielcze – w Monitorze Spółdzielczym, przy zachowaniu przepisów art. 70, ust. 1 ustawy o rachunkowości, zgodnie z którymi zarząd spółdzielni obowiązany jest złożyć bilans, rachunek zysków i strat oraz sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych za rok obrotowy do ogłoszenia w ciągu 15 dni od dnia ich zatwierdzenia, wraz z opinią biegłego rewidenta oraz odpisem uchwały bądź postanowienia organu zatwierdzającego o zatwierdzeniu sprawozdania finansowego i podziale zysku (nadwyżki finansowej) lub pokryciu straty. 2.1. Bilans i jego struktura. Bilans to zestawienie majątku i źródeł jego pochodzenia, sporządzone na określony dzień z nieco większą szczegółowością oraz uwzględniające wartość poszczególnych pozycji.44 Bilans składa się z aktywów, które dają obraz poszczególnych składników majątku przedsiębiorstwa (środków gospodarczych) oraz z pasywów odzwierciedlających źródła finansowania tego majątku, czyli zobowiązania finansowe przedsiębiorstwa w stosunku do jego udziałowców, kredytodawców, pożyczkodawców i innych wierzycieli (np.: dostawcy, pracownicy, ZUS, urząd skarbowy). W bilansie można wyróżnić wiele grup po stronie aktywów i odpowiadające im grupy po stronie pasywów, pomiędzy którymi występują określone związki i zależności.45 W obowiązującym w Polsce urzędowym wzorze bilansu (według znowelizowanej ustawy o rachunkowości) pozycje aktywów i pasywów zaklasyfikowane są do dwóch grup oznaczonych literami A i B, odpowiednio dla aktywów: A – Aktywa trwałe, B – Aktywa obrotowe; pasywów: A – Kapitały własne, B – Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania. J. Matuszewicz, P. Matuszewicz, Rachunkowość od podstaw z uwzględnieniem postanowień znowelizowanej ustawy o rachunkowości, FINANS-SERVIS Zespół Doradców Finansowo-Księgowych Sp. z o.o., GRUPA FINANS-SERVIS z wyłącznym udziałem Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 2002r., s. 25. 45 K. Sawicki (red.), Podstawy rachunkowości, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1997r., s. 276. 44 54 Prace magisterskie - analizy Bilans jest sporządzany w formie dwustronnej tabeli. Lewa strona odzwierciedla składniki majątkowe, stanowiące własność spółdzielni (aktywa), prawa strona zaś źródła ich finansowania (pasywa). Jak z poniżej przedstawionej tabeli widać pozycje aktywów i pasywów ujęte są w określonej logicznej kolejności oraz łączone są w grupy o zbliżonej treści ekonomicznej. Bilans sporządza się w układzie porządkowym, tzn. poszczególne pozycje aktywów i pasywów wykazywane są zgodnie z przyjętymi zasadami, którymi mogą być: po stronie aktywów – zasada wzrastającej bądź malejącej płynności (tj. stopnia możliwości spieniężenia zasobu), po stronie pasywów – zasada rosnącego lub malejącego stopnia wymagalności (tj. obowiązku spłaty kapitału).46 Według zasad obowiązujących w Polsce po stronie aktywów składniki majątkowe wykazywane są w kolejności wskazującej na wzrastający stopień ich płynności, tzn. łatwości, z jaką mogą być zamienione na gotówkę uwzględniając cykliczność operacji gospodarczych. Tabela 5. Podstawowe grupy majątku przedsiębiorstwa i źródeł jego pochodzenia. AKTYWA (środki gospodarcze) A. Aktywa trwałe PASYWA (źródła pochodzenia) A. Kapitał (fundusz) własny I Wartości niematerialne i prawne I Kapitał (fundusz)podstawowy II Rzeczowe aktywa majątkowe II Należne wpłaty na kapitał podstawowy III Należności długoterminowe (wielkość ujemna) IV Inwestycje długoterminowe III Udziały (akcje) własne (wielkość ujemna) V Długoterminowe rozliczenia m/o IV Kapitał (fundusz) zapasowy V Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny VI Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe VII Zysk (strata) z lat ubiegłych VIII Zysk (strata) netto IX Odpisy z zysku w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna) B. Aktywa obrotowe 46 B. Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania Czas sprawozdań finansowych, Rynki Zagraniczne 1997r., nr 148. 55 Prace magisterskie - analizy I Zapasy I Rezerwy na zobowiązania II Należności krótkoterminowe II Zobowiązania długoterminowe III Inwestycje krótkoterminowe III Zobowiązania krótkoterminowe IV Rozliczenia m/o kosztów IV Rozliczenia m/o Suma aktywów (A+B) Suma pasywów (A+B) Źródło: Opracowane na podstawie załącznika do Ustawy z dn. 29.09.1994r. o rachunkowości, Dz. U. Nr 121. poz. 591; ost. zm. Dz. U. z 2001r., Nr 102, poz. 1117 i Nr 111, poz. 1195. Na górze bilansu po jego lewej stronie, wykazuje się składniki (tzw. aktywa trwałe), których cykl obrotowy w przedsiębiorstwie jest dłuższy aniżeli jeden rok, natomiast w dolnej części aktywów pozycje majątku odtwarzane w zasadzie w jednym cyklu (tzw. aktywa obrotowe), poczynając od zapasów, przez należności (wierzytelności), a na gotówce kończąc. Z kolei po stronie pasywów znajdujących się po prawej stronie bilansu, wykazuje się pozycje według stopnia pilności ich zwrotu. I tak pozycje te uszeregowane są według zasady wzrastającej wymagalności. W pierwszej zatem kolejności podaje się kapitały własne, następnie zobowiązania i rezerwy na zobowiązania, w tym zobowiązania długoterminowe z terminem ich płatności przekraczającym jeden rok, które wraz z kapitałem własnym są na dłuższy czas zaangażowane w działalności przedsiębiorstwa wobec czego stanowią kapitały stałe. Strona pasywów zawiera również pozycję informującą o wysokości zysku (wielkość dodatnia) lub straty (wielkość ujemna).47 Jednakże wewnętrzna budowa bilansu może być zróżnicowana. Ciekawostką jest, iż w literaturze zachodniej, obok dwustronnego zestawienia aktywów po lewej stronie i pasywów po stronie prawej, spotyka się bilanse o układzie odwrotnym, tj. aktywa po prawej, a pasywa po lewej stronie. Również odwrotnie niż w Polsce przedstawia się sprawa zasad uszeregowania składników bilansu. I tak w bilansach przedsiębiorstw amerykańskich pozycje aktywów wykazywane są według zasady malejącej płynności, a pozycje pasywów według zasady malejącego stopnia wymagalności.48 W. Bień, Czytanie bilansu przedsiębiorstwa (dla menedżerów),FINANS-SERVIS Zespół Doradców Finansowo-Księgowych Sp. z o.o., GRUPA FINANS-SERVIS z wyłącznym udziałem Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 2002r., s. 34-36. 48 M. Wypych (red.), op. cit., s. 159. 47 56 Prace magisterskie - analizy W Polsce obowiązuje metoda netto sporządzania bilansu. Polega ona na wykazywaniu wartości księgowej składników aktywów i pasywów pomniejszonej o odpowiednie odpisy i korekty aktualizujące te wartości, w tym również z tytułu trwałej utraty wartości. Wobec tego, iż w bilansie po jednej i po drugiej stronie wykazywane są te same środki, tylko ujęte z różnych punktów widzenia – ogólna suma aktywów musi być równa ogólnej sumie pasywów. Równość taka, określana mianem równowagi bilansowej, jest prawidłowością, która dotyczy nie tylko bilansu jednostki gospodarczej, lecz również zasad funkcjonowania prowadzonej przez nią księgowości.49 Bilans, dzięki swojej strukturze, ma dużą wartość poznawczą dla oceny działalności gospodarczej i podejmowania decyzji w jednostce. Odzwierciedla niejako stan zasobów przedsiębiorstwa. Daje on przejrzysty obraz wewnętrznej sytuacji przedsiębiorstwa oraz uwidacznia sposób zaangażowania kapitałów i źródła pokrycia majątku. Dzięki klasyfikacji i kolejności, w jakiej zostały przedstawione w bilansie pasywa, można łatwo ustalić czy np.: majątek przedsiębiorstwa jest w pełni pokryty kapitałami własnymi, czy też na jego sfinansowanie zaciągnięto kredyty długoterminowe, których spłata w przyszłości będzie wymagała wycofania określonej kwoty środków znajdujących się w obrocie. Bez trudu można również ustalić jak przedstawiają się możliwości przedsiębiorstwa odnośnie regulowania zobowiązań krótkoterminowych, jaka jest współzależność między kredytem udzielonym własnym odbiorcom (odnosi się to do odraczania terminu płatności faktur) a kredytem otrzymywanym od dostawców, itd.50 Bilans będąc z jednej strony dokumentem księgowym, a z drugiej sprawozdaniem finansowym stanowi źródło informacji o przedsiębiorstwie dla wszystkich odbiorców – adresatów, którymi są: banki, obecni i przyszli inwestorzy, 49 50 J. Matuszewicz, P. Matuszewicz, op. cit., s. 25. W. Bień, op. cit., s. 37. 57 Prace magisterskie - analizy pracownicy, rząd i jego agendy, społeczność lokalna. Ze względu na tak zróżnicowane możliwości interpretacyjne odbiorców bilansu, nie powinien on zawierać nadmiernie skondensowanych pozycji w celu zapewnienia jego czytelności i jasności, jednakże z drugiej strony zbyt duża ich szczegółowość utrudniłaby posługiwanie się bilansem przez osoby mniej zapoznane z rachunkowością i finansami.51 Majątek przedsiębiorstwa. Każda jednostka gospodarcza, a więc także i spółdzielnia, musi posiadać i rozporządzać odpowiednią bazą materialną do prowadzenia działalności gospodarczej. Na bazę tę składają się zarówno budynki, maszyny i urządzenia, grunty, jak również materiały, wyroby gotowe, towary oraz wartości finansowe (pieniężne). Składniki majątkowe, bo o nich tu mowa, nazywane również środkami gospodarczymi mimo swej różnej postaci są dla potrzeb rachunkowych klasyfikowane w jednorodne grupy. Podstawowym kryterium grupowania tychże środków – jak to już wcześniej zostało przeze mnie wspomniane – jest ich podział według stopnia możliwości ich „spieniężenia”, a więc zgodnie z zasadą wzrastającej płynności. Z tego punktu widzenia składniki majątkowe dzieli się na trwale zaangażowane w przedsiębiorstwie (praktycznie dłużej niż rok) w związku z czym określane są one mianem majątku trwałego (aktywa trwałe) oraz składniki o relatywnie dłuższej płynności pozostające w stałym obrocie gospodarczym, tj. majątek obrotowy (aktywa obrotowe), określany również mianem aktywów bieżących. W ramach tych grup następuje dalszy podział środków według postaci w jakiej one występują. Z punktu widzenia funkcji jaką pełnią aktywa trwałe dzieli się je na: wartości niematerialne i prawne, rzeczowe aktywa majątkowe, należności długoterminowe, inwestycje długoterminowe, długoterminowe rozliczenia międzyokresowe. W grupie wartości niematerialnych i prawnych mieszczą się składniki majątkowe nie mające postaci fizycznej, czyli niematerialne prawa własności: licencje, patenty, projekty wynalazcze, wartość firmy, wartość znaków towarowych, oprogramowanie 51 W. Bień, op. cit., s. 29. 58 Prace magisterskie - analizy komputerów nabyte z zamiarem użytkowania w okresie dłuższym niż jeden rok, prawo wieczystego użytkowania gruntu i koszty zakończonych prac rozwojowych, których wyniki mogą zostać spożytkowane do uruchomienia produkcji nowych lub modernizacji już wytworzonych produktów lub technologii, koszty związane z zakładaniem, rozszerzaniem przedsiębiorstwa oraz odbywaniem zgromadzeń spółki akcyjnej. Drugą grupę stanowią rzeczowe aktywa majątkowe, czyli tzw. środki trwałe, do których zaliczamy środki przeznaczone i zdatne do długotrwałego użytkowania przez przedsiębiorstwo ( więcej niż jeden rok). Ilość środków trwałych posiadanych przez przedsiębiorstwo jest zazwyczaj znaczna i zależy od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej oraz stopnia utechnicznienia procesu gospodarczego. Różnorodność tychże środków trwałych wymaga ich sklasyfikowania. I tak wyróżnia się następujące grupy: grunty własne, budynki i budowle, urządzenia techniczne i maszyny, środki transportu, inwestycje rozpoczęte, zaliczki na poczet inwestycji, inne środki trwałe. Należności długoterminowe, to środki pieniężne należne jednostce od jednostek powiązanych i pozostałych jednostek, których okres spłaty na dzień bilansowy jest dłuższy niż rok. Do inwestycji długoterminowych zalicza się trwałe (dłuższe niż jeden rok) zaangażowanie środków pieniężnych jednostki gospodarczej w innych jednostkach w postaci udziałów, papierów wartościowych, udzielania długoterminowych pożyczek oraz długoterminowych lokat pieniężnych (np. na terminowych rachunkach bankowych), które to czynności przynoszą tejże jednostce określone korzyści (dywidendy, odsetki). Drugą grupę środków gospodarczych przedsiębiorstwa stanowią aktywa obrotowe. Z punktu widzenia funkcji jakie pełnią, dzieli się je na cztery grupy: 59 Prace magisterskie - analizy zapasy, należności krótkoterminowe, inwestycje krótkoterminowe, rozliczenia międzyokresowe kosztów. Zatem aktywa obrotowe to składniki, które nie mają charakteru trwałego (tak, jak miało to miejsce przy aktywach trwałych), a cechą charakterystyczną jest to, że są w ciągłym ruchu i stale zmieniają swą postać, przechodząc z jednej postaci w drugą, stosownie do procesów gospodarczych zachodzących w przedsiębiorstwie. Rzeczowymi składnikami w grupie zapasów są: materiały, półprodukty, produkty gotowe, towary, zaliczki na poczet dostaw. Ostatnia pozycja, a więc otrzymane zaliczki na poczet dostaw, występują w tym miejscu jako wartość ujemna. Pociąga to za sobą założenie, iż przedsiębiorstwo nie może swobodnie dysponować wyrobami lub towarami, na które otrzymało zaliczki. Alternatywnym rozwiązaniem jest w tym przypadku wykazanie otrzymanych zaliczek w pasywach, w grupie zobowiązań.52 Należności krótkoterminowe, to należności, których okres spłaty na okres bilansowy jest krótszy niż rok, z wyszczególnieniem ich rodzajów, tj.: należności od jednostek powiązanych, należności od pozostałych jednostek, a w tym: - z tytułu dostaw i usług, - z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych, zdrowotnych i innych świadczeń, - inne należności, - należności dochodzone w drodze sądowej. Inwestycje krótkoterminowe, to krótkoterminowe aktywa finansowe: w jednostkach powiązanych, w pozostałych jednostkach: J. Szczepaniak, Ocena przedsiębiorstwa na podstawie sprawozdań finansowych, Biblioteka Biznesu EKORNO, Łódź 1994r., s. 37. 52 60 Prace magisterskie - analizy - udziały, akcje, inne papiery wartościowe, pożyczki udzielone i inne krótkoterminowe aktywa finansowe, środki pieniężne: - w kasie i na rachunkach bankowych i inne aktywa pieniężne, oraz inne inwestycje krótkoterminowe. Rozliczenia międzyokresowe kosztów, to tzw. nakłady przyszłych okresów, czyli koszty poniesione z góry. Jest to specyficzna pozycja majątku, a istnieje ona w celu zapewnienia współmierności kosztów z przychodami dla prawidłowego ustalenia wyniku finansowego w danym okresie. Rozliczenia międzyokresowe obejmują czynne rozliczenia kosztów oraz inne rozliczenia międzyokresowe, np. rezerwy na przejściową różnicę z tytułu podatku dochodowego, spowodowaną odmiennością momentu uznania przychodu za osiągnięty lub kosztu za poniesiony w myśl ustawy i przepisów podatkowych.53 Po omówieniu części bilansu dotyczącej środków gospodarczych przedsiębiorstwa (aktywów), w dalszej kolejności przybliżę źródła ich finansowania (pasywa). Źródła finansowania składników majątku przedsiębiorstwa. Majątkowe wyodrębnienie danej jednostki gospodarczej zwraca uwagę na fakt, w jaki sposób przedsiębiorstwo finansuje swoje aktywa: czy ze środków własnych, czy też obcych. Zgodnie z powyższym źródła finansowania składników majątkowych dzieli się na fundusze (kapitały) własne oraz zobowiązania i rezerwy na zobowiązania [fundusze (kapitały) obce]. Poszczególne pozycje pasywów w bilansie (podobnie jak to miało miejsce w przypadku aktywów) ujęte są według określonej zasady, w tym przypadku zasady rosnącego stopnia wymagalności (pilności zwrotu). W pierwszej kolejności podaje się fundusze (kapitały) własne, które stanowią równowartość składników majątkowych wniesionych na stałe do przedsiębiorstwa przez jej właścicieli oraz wygenerowanych przez samo przedsiębiorstwo w toku jego działalności w rezultacie zatrzymania na własne potrzeby części zysku. Kapitał obcy, czyli zobowiązania i rezerwy na zobowiązania, to równowartość tej części składników majątkowych, jaka została wniesiona czasowo do majątku przedsiębiorstwa przez osoby prawne lub fizyczne. 53 K. Sawicki (red.), op. cit., s. 281. 61 Prace magisterskie - analizy Występuje on w bilansie – jak już to wcześniej zostało nadmienione – w postaci różnego rodzaju zobowiązań. W pierwszej grupie pasywów, stanowiących kapitały własne, wyszczególnić można: kapitał podstawowy, należne wpłaty na kapitał podstawowy, kapitał zapasowy, kapitał z aktualizacji wyceny środków trwałych, inne kapitały, zysk (strata) z lat ubiegłych, zysk (strata) netto za rok obrotowy, odpisy z zysku w ciągu roku (wielkość ujemna). Kapitał (fundusz) podstawowy przybiera różne nazwy w zależności od formy własności oraz formy prawnej danej jednostki gospodarczej. Przykładowo w spółdzielniach nazywany jest funduszem udziałowym, w spółkach akcyjnych – kapitałem akcyjnym, w spółkach z o.o. – kapitałem udziałowym, w spółkach jawnych, komandytowych i cywilnych – kapitałem wspólników, zaś w przedsiębiorstwach państwowych – funduszem założycielskim. Fundusz udziałowy w spółdzielniach powstaje z wpłat udziałów członkowskich, odpisów na udziały członkowskie z podziału nadwyżki bilansowej lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach. Ulega on zmniejszeniu na skutek zwracania udziałów członkom występującym ze spółdzielni oraz spisywania strat bilansowych w ciężar tego funduszu. Obciążenie funduszu udziałowego stratą bilansową może być skorygowane w przyszłych latach poprzez odpisanie na jego dobro części uzyskanego obrotu ogólnego.54 Należne wpłaty na kapitał podstawowy – pozycja ta koryguje kapitał podstawowy do realnej wysokości (wielkość ujemna). Kapitał (fundusz) zapasowy obejmujący pozycje stanowiące o jego pochodzeniu, tj.: ze sprzedaży akcji powyżej ich wartości nominalnej, tworzony ustawowo, tworzony zgodnie ze statutem lub umową, z dopłat wspólników, z innych źródeł. W spółdzielniach przybiera on nazwę funduszu zasobowego, natomiast w przedsiębiorstwie państwowym – funduszu przedsiębiorstwa. 54 B. Bodasiński, op. cit., s. 68. 62 Prace magisterskie - analizy Fundusz zasobowy jest drugim funduszem zasadniczym, który spółdzielnie mają obowiązek tworzyć w myśl ustawy Prawo spółdzielcze. Fundusz ten tworzy się z odpisów od dochodu ogólnego, z wpłat przez członków wpisowego, udziałów nie podjętych w terminie przez członków, którzy wystąpili ze spółdzielni oraz z części nadwyżki bilansowej (zysku do podziału) lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach. Po kapitale własnym w bilansie wyszczególnione są zobowiązania i rezerwy na zobowiązania, w tym: rezerwy na zobowiązania, zobowiązania długoterminowe, zobowiązania krótkoterminowe, rozliczenia międzyokresowe. Rezerwy na zobowiązania, mające na względzie odpisy tworzone w związku z podatkiem dochodowym od osób prawnych lub osób fizycznych, z należnościami od dłużników, ze stratami związanymi z realizacją przedsięwzięć gospodarczych, itp. Celem tworzenia rezerw jest posiadanie środków na pokrycie strat związanych z ryzykiem towarzyszącym prowadzeniu działalności gospodarczej. Zobowiązania długoterminowe obejmują zobowiązania wobec jednostek powiązanych i pozostałych jednostek, w tym: kredyty i pożyczki, zobowiązania z tytułu dłużnych papierów wartościowych, inne zobowiązania finansowe, pozostałe. Zobowiązania takie charakteryzują się tym, że okres spłaty na dzień bilansowy jest dłuższy niż rok. W związku z powyższym zobowiązania długoterminowe uznaje się również jako stabilne źródło finansowania. Łącznie z kapitałem własnym stanowią tzw. kapitał stały przedsiębiorstwa, który powinien zapewnić pokrycie przynajmniej wykazujących najniższą płynność składników aktywów, jakimi są elementy majątku trwałego. Zobowiązania krótkoterminowe, tzn. takie, których okres spłaty na dzień bilansowy jest krótszy niż jeden rok. W tym miejscu wykazywane są zobowiązania wobec jednostek powiązanych i zobowiązania krótkoterminowe wobec pozostałych jednostek, w tym: kredyty i pożyczki, 63 Prace magisterskie - analizy zobowiązania z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych, inne zobowiązania finansowe, zobowiązania z tytułu dostaw i usług, zaliczki otrzymane na poczet dostaw, zobowiązania wekslowe, zobowiązania z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i innych świadczeń, zobowiązania z tytułu wynagrodzeń, inne. W grupie zobowiązań sklasyfikowano również fundusze specjalne (celowe). Stanowią one równowartość środków, które mogą być wykorzystane tylko na cele ustalone w przepisach, statucie bądź umowie, określających sposób wykorzystania tych funduszów. Celem tworzenia funduszy specjalnych jest wyłączenie z ogólnej masy kapitałów (funduszy) przedsiębiorstwa tej ich części, która ma służyć realizacji określonego zadania.55 W spółdzielniach do funduszy specjalnych zalicza się fundusz socjalno-kulturalny oraz inne fundusze przewidziane w statucie spółdzielni. Fundusz socjalno-kulturalny tworzy się z corocznych odpisów od dochodu ogólnego, dotacji na cele socjalne i kulturalne, dochodów z imprez, odsetek od przechowywanych w banku środków na cele socjalno-kulturalne. Przeznaczony jest on na zaspokojenie potrzeb socjalnych, kulturalnych i szkoleniowych spółdzielni. Rozliczenia międzyokresowe powstają w wyniku zaliczenia do kosztów roku obrotowego składników kosztów, które dotyczą tego okresu, a nie zostały faktycznie poniesione do dnia zamykającego dany okres sprawozdawczy. Szczegółowe zestawienie podstawowych grup majątku oraz źródeł ich pochodzenia w ujęciu zgodnym z obowiązującą ustawą o rachunkowości przedstawia załącznik numer 1. 2.2. Rachunek zysków i strat. 55 J. Matuszewicz, P. Matuszewicz, op. cit., s. 339-340. 64 Prace magisterskie - analizy Analityczny obraz wykazanego w bilansie, w jednej pozycji jako „wynik finansowy netto”, wyniku działalności jednostki gospodarczej uzyskuje się w sprawozdaniu o nazwie rachunek zysków i strat. W rachunku zysków i strat – popularnie nazywanym także jako rachunek wyników – następuje rozwinięcie wyniku bilansowego. Bilans, mimo swej dużej wartości poznawczej, zawiera wyłącznie wielkości zasobowe, a osiągnięty wynik działalności jest wykazywany jako ostateczny rezultat finansowy. Dlatego też w rachunku zysków i strat, stanowiącego niezbędne dopełnienie bilansu, ocena wyniku finansowego wymaga uzupełnienia o wielkości strumieniowe. Rachunek zysków i strat obejmuje szereg operacji rachunkowych, które mają na celu ustalenie rodzaju i wielkości ostatecznego wyniku finansowego, jego elementów oraz kierunków i proporcji podziału. Działania te umożliwiają stopniowe dochodzenie do wyniku finansowego netto z całokształtu działalności jednostki gospodarczej w danym okresie obrachunkowym. Podobnie jak w przypadku bilansu, rachunek zysków i strat sporządzany jest metodą netto. Polega ona na wykazywaniu w sprawozdaniu z wyników działalności ostatecznych kwot zysków i strat na poszczególnych rodzajach działalności oraz wyników nadzwyczajnych. Tak sporządzone sprawozdanie z zysków i strat daje syntetyczny obraz rezultatów działalności jednostki, lecz nie pozwala na zorientowanie się, jakie przyczyny złożyły się na osiągnięty wynik, tzn. jakie osiągnięto przychody i jakie poniesiono koszty w celu uzyskania tychże przychodów. Obowiązująca metoda netto jest jednak sprzeczna z zasadą niekompensowania przychodów i kosztów.56 Jednostka gospodarcza może prowadzić różnego rodzaju działalność. Ze względu na potrzeby rachunku zysków i strat można dokonać podziału działalności na trzy rodzaje: 1) działalność operacyjną: a) działalność operacyjną właściwą, nazywaną krótko działalnością operacyjną, b) pozostałą działalność operacyjną, 2) operacje finansowe, 56 E. Nowak, op. cit., s. 250. 65 Prace magisterskie - analizy 3) operacje nadzwyczajne. Istota rachunku zysków i strat polega na tym, iż dla każdego z wyżej wymienionych rodzajów działalności ustala się przychody, którym przeciwstawia się koszty ich osiągnięcia, a ustalony rezultat koryguje się (zwiększa lub zmniejsza) o zyski i straty nadzwyczajne. W efekcie tej korekty otrzymuje się wynik finansowy (zysk lub stratę) brutto, a po jego pomniejszeniu o obowiązkowe obciążenia, otrzymuje się wynik finansowy (zysk lub stratę) netto.57 Rachunek wyników jednostki można ogólnie określić, jako syntetyczne zestawienie (w ujęciu wartościowym) takich elementów składających się na wynik finansowy netto jednostki, jak: 58 A – Przychody ze sprzedaży produktów (towarów, materiałów) i koszty dotyczące sprzedaży produktów (towarów, materiałów), B – Pozostałe przychody operacyjne i pozostałe koszty operacyjne, C – Przychody i koszty finansowe, D – Zyski nadzwyczajne i straty nadzwyczajne, E – Obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego. Algebraiczna suma tychże różnic po uwzględnieniu grupy E, a więc podatku dochodowego od osób prawnych oraz innych obowiązkowych obciążeń wyniku finansowego, stanowi wynik finansowy netto (zysk netto), który podlega podziałowi, względnie jeśli jest to strata netto – wymaga pokrycia. W obowiązującym obecnie ujęciu rachunku zysków i strat, wyróżnić można segmenty pozwalające ustalić pięć kategorii wyniku finansowego, których strukturę przedstawia rysunek numer 1. Jak z poniższego rysunku wynika w rachunku zysków i strat eksponowany jest fakt oddzielenia poszczególnych rodzajów działalności, wpływających na wynik finansowy przedsiębiorstwa ze względu na różnorodność form powiązań przedsiębiorstwa z rynkiem. Działalność gospodarcza, która stanowi podstawę funkcjonowania przedsiębiorstwa, oddzielona jest od sytuacji nadzwyczajnych, często niezależnych od przedsiębiorstwa. Z kolei w ramach działalności gospodarczej 57 58 E. Nowak, op. cit., s. 200-201. M. Klimas, Podręczna encyklopedia rachunkowości, POLTEXT, Warszawa 1997r., s. 389. 66 Prace magisterskie - analizy następuje rozgraniczenie działalności operacyjnej od działalności finansowej. 59 Na kształtowanie się wyniku finansowego przedsiębiorstwa mają bowiem wpływ wyniki na poszczególnych tych działalnościach. Wzrost lub spadek zysku netto wiąże się ze zmianami poszczególnych rodzajów wyników finansowych oraz czynników na nie oddziałujących. 59 M. Wypych (red.), op. cit., s. 161. 67 Prace magisterskie - analizy Wykres 1. Struktura rachunku zysków i strat. Koszty podstawowej działalności operacyjnej – + Przychody z podstawowej działalności operacyjnej WYNIK NA SPRZEDAŻY Koszty pozostałej działalności operacyjnej – + Przychody z pozostałej działalności operacyjnej WYNIK NA DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ Koszty działalności finansowej – + Przychody z działalności finansowej WYNIK BRUTTO NA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Straty nadzwyczajne – + Zyski nadzwyczajne WYNIK FINANSOWY BRUTTO Obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego – WYNIK FINANSOWY NETTO PODZIAŁ WYNIKU W KSIĘGACH NASTĘPNEGO ROKU Źródło: D. Krzywda, op. cit., s. 70, cyt. M. Stępień, Z. Wydymus, Podstawy rachunkowości – zbiór ćwiczeń 1, DEBET S.C., Kraków 1998r., s. 140. 68 Prace magisterskie - analizy Koszty i przychody z działalności operacyjnej. Działalność operacyjna jest zasadniczą działalnością jednostki gospodarczej, której celem jest realizowanie podstawowych zadań, do osiągnięcia których jednostka została powołana. Działalność ta obejmuje wytwarzanie i sprzedaż produktów, świadczenie usług, zakup oraz sprzedaż towarów i materiałów. W związku z prowadzoną działalnością operacyjną jednostka ponosi koszty określane mianem kosztów działalności operacyjnej, na które składają się: koszty własne sprzedanych produktów, wartość sprzedanych produktów, wartość sprzedanych materiałów. Wobec powyższego, a więc w związku ze sprzedażą produktów, towarów i materiałów jednostka osiąga określone przychody. Przychód ze sprzedaży stanowi kwota uzyskana lub należna od odbiorcy z tytułu dokonanej sprzedaży składników majątku jednostki, pomniejszona o należny podatek od towarów i usług. WYNIK NA SPRZEDAŻY (zysk lub strata) stanowi różnicę pomiędzy przychodami ze sprzedaży produktów (towarów, materiałów) a kosztami osiągnięcia tych przychodów (kosztami działalności operacyjnej). W zależności od sposobu ujęcia przychodów i kosztów działalności operacyjnej przez jednostkę gospodarczą, ustawa o rachunkowości pozwala przyjąć jeden z alternatywnych wariantów sporządzania rachunku zysków i strat: 1) wg. wariantu porównawczego, 2) wg. wariantu kalkulacyjnego. Podstawowa różnica między wariantem porównawczym a wariantem kalkulacyjnym polega na sposobie ujęcia kosztów wytworzenia sprzedanych produktów. W wariancie porównawczym przedstawia się koszty według ich rodzajów, stosując korektę w postaci zmiany stanu produktów sprowadzającą te koszty do poziomu kosztów wytworzenia sprzedanych produktów. Z kolei w wariancie kalkulacyjnym przedstawia się koszty wytworzenia sprzedanych produktów oraz oddzielnie wykazuje się koszty sprzedaży i koszty ogólnego zarządu.60 60 K. Sawicki (red.), op. cit., s. 283. 69 Prace magisterskie - analizy Szczegółowe zestawienie rachunku zysków i strat według ustawy o rachunkowości, przedstawione w wariancie porównawczym i kalkulacyjnym obrazuje załącznik numer 2 (2/1, 2/2).61 Pozostałe koszty i przychody operacyjne. Pozostała działalność operacyjna jest działalnością gospodarczą, której zamierzeniem jest realizowanie zadań niewiążących się bezpośrednio z przedmiotem działalności jednostki gospodarczej. Chodzi tu w szczególności o działania związane ze sprzedażą i likwidacją składników majątku trwałego jednostki oraz z innymi zdarzeniami gospodarczymi występującymi niesystematycznie. Z prowadzeniem pozostałej działalności operacyjnej związane jest ponoszenie kosztów – zwanych w tym przypadku pozostałymi kosztami operacyjnymi oraz osiąganie przychodów – zwanych pozostałymi przychodami operacyjnymi. Pozostałe koszty operacyjne obejmują w szczególności koszty spowodowane: sprzedażą, likwidacją lub nieplanowymi odpisami amortyzacyjnymi (umorzeniowymi) środków trwałych, odpisaniem inwestycji, które nie dały zamierzonego efektu gospodarczego, likwidacją wartości niematerialnych i prawnych, odpisaniem należności przedawnionych, umorzonych, nieściągalnych, utworzeniem rezerw, z wyjątkiem rezerw dotyczących operacji finansowych, odpisami aktualizującymi (zmniejszającymi) wartość zapasów rzeczowych składników majątku obrotowego, zapłatą odszkodowań, kar i grzywien, przekazaniem darowizn. Pozostałe przychody operacyjne, to w szczególności przychody spowodowane: sprzedażą i likwidacją środków trwałych, likwidacją wartości niematerialnych i prawnych, odpisaniem zobowiązań przeterminowanych, umorzonych, nieściągalnych, rozwiązaniem rezerw, z wyjątkiem rezerw dotyczących operacji finansowych, Rachunek zysków i strat w dalszym ciągu można sporządzać w dwóch wariantach, ale tylko w układzie drabinkowym, bowiem układ dwustronny został wyeliminowany z przepisów ustawy. 61 70 Prace magisterskie - analizy odpisami aktualizującymi (zwiększającymi) wartość zapasów rzeczowych składników majątku obrotowego, otrzymaniem odszkodowań, kar i grzywien, otrzymaniem darowizn, otrzymaniem dotacji, subwencji i dopłat na inne cele niż nabycie lub wytworzenie środków trwałych, albo wykonanie prac rozwojowych. WYNIK NA POZOSTAŁEJ DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ (zysk lub strata) stanowi różnicę pomiędzy pozostałymi przychodami operacyjnymi a poniesionymi pozostałymi kosztami operacyjnymi. Koszty i przychody finansowe. Działalność finansowa jest rodzajem działalności, który powoduje zmiany w rozmiarach i relacjach kapitału własnego i obcego w jednostce gospodarczej.62 Obejmuje zatem prowadzenie gospodarki środkami pieniężnymi i papierami wartościowymi. Działalność finansowa polega więc na angażowaniu środków pieniężnych w obrót papierami wartościowymi, lokowaniu środków pieniężnych w banku, udzielaniu pożyczek, zaciąganiu kredytów, wystawianiu weksli na spłatę zobowiązań, itp. Określenia koszty i przychody finansowe, w omawianym rodzaju działalności, oznaczają w istocie koszty i przychody z operacji finansowych. Na koszty operacji finansowych składają się:63 płacone odsetki od kredytów i pożyczek oraz zobowiązań, oprócz odsetek płaconych od kredytów inwestycyjnych w okresie realizacji inwestycji i działalności finansowej z funduszów specjalnych, odsetki od własnych obligacji i innych papierów wartościowych, dyskonto od weksli własnych i obcych dyskontowanych w banku, wartość w cenach nabycia sprzedanych akcji i obligacji obcych oraz udziałów, ujemne różnice kursowe dotyczące środków pieniężnych, zrealizowanych należności i zobowiązań oraz udzielonych pożyczek w walutach obcych, 62 63 D. Krzywda, op. cit., s. 106. E. Nowak, op. cit., s. 214-216. 71 Prace magisterskie - analizy utworzenie rezerw na przewidywane straty w związku z dokonywanymi operacjami finansowymi. Za przychody z operacji finansowych uważa się:64 przychody z tytułu udziałów w innych jednostkach, odsetki od lokat, wkładów bankowych i udzielonych pożyczek, otrzymane odsetki od obligacji obcych, rozwiązanie rezerwy, utworzonej w ciężar kosztów, na przewidywane koszty operacji finansowych, dyskonto od weksli obcych, czeków obcych i papierów wartościowych, przychody ze sprzedaży długo- i krótkoterminowych papierów wartościowych, dodatnie różnice kursowe dotyczące środków pieniężnych, zrealizowanych należności i zobowiązań oraz udzielonych pożyczek w walutach obcych, otrzymane dywidendy od akcji obcych. WYNIK NA OPERACJACH FINANSOWYCH (zysk lub strata) stanowi różnicę między przychodami z operacji finansowych a poniesionymi kosztami operacji finansowych. Straty i zyski nadzwyczajne. Przez zdarzenia nadzwyczajne (operacje nadzwyczajne) należy rozumieć skutki zdarzeń powstających niepowtarzalnie, poza zwykłą działalnością jednostki. Do kosztów (strat) i przychodów (zysków) nadzwyczajnych zalicza się skutki spowodowane: zdarzeniami losowymi, zaniechaniem lub zawieszeniem pewnego rodzaju działalności (w tym również istotną zmianą metod produkcji lub sprzedażą zorganizowanej części jednostki), postępowaniem układowym lub naprawczym. Odpowiednio do kosztów (strat) nadzwyczajnych zalicza się:65 wartość netto składników majątku jednostki utraconych w wyniku zdarzeń losowych oraz koszty usuwania skutków tych zdarzeń, 64 65 E. Nowak, op. cit., s. 214-216. J. Matuszewicz, P. Matuszewicz, op. cit., s. 312. 72 Prace magisterskie - analizy wartość netto rzeczowych składników majątku trwale unieruchomionych z powodu zaniechania określonego rodzaju działalności oraz koszty ich likwidacji lub sprzedaży, a także wartość sprzedanych lub złomowanych materiałów lub półfabrykatów, które są zbędne z uwagi na zaniechanie określonej działalności i nie nadają się do wykorzystania w innej działalności, wartość netto składników majątkowych wchodzących w skład zorganizowanej części jednostki, która podlega sprzedaży. Jako przychody (zyski) nadzwyczajne traktuje się:66 odszkodowania otrzymane za straty spowodowane zdarzeniami losowymi, równowartość nadających się do dalszego wykorzystania rzeczowych składników majątku objętych skutkami zdarzeń losowych, odzyskane wartości związane z zaniechaniem lub zawieszeniem określonego rodzaju działalności jednostki, przychody ze sprzedaży zorganizowanej części jednostki, obniżenie zobowiązań wobec kontrahentów na skutek postępowania układowego, ugodowego i naprawczego, mającego na celu uchronienie jednostki od upadłości po uprawomocnieniu się jego postanowień. WYNIK NA OPERACJACH NADZWYCZAJNYCH (zysk lub strata) stanowi różnicę pomiędzy zrealizowanymi zyskami nadzwyczajnymi a poniesionymi stratami nadzwyczajnymi. Obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego. Do obowiązkowych obciążeń wyniku finansowego zalicza się przede wszystkim podatek dochodowy od osób prawnych lub osób fizycznych. Ponadto zalicza się również i inne płatności z nimi zrównane wynikające z odrębnych przepisów. Podatek dochodowy od osób prawnych (stanowiący najważniejszy element obligatoryjnych obciążeń wyniku finansowego) stanowi:67 ostateczne księgowe zobowiązanie z tytułu tego podatku, tzn. ustalone od wyniku brutto ujawnionego w rachunku zysków i strat, z uwzględnieniem różnic trwałych między ustawą o rachunkowości a prawem podatkowym, 66 67 J. Matuszewicz, P. Matuszewicz, op. cit., s. 312-313. D. Krzywda, op. cit., s. 89. 73 Prace magisterskie - analizy powiększenie o rezerwę na podatek odłożony, ujawnioną w pozycji B.1. [Rezerwy na podatek dochodowy od osób prawnych lub osób fizycznych] pasywów bilansu lub zmniejszenie o podatek do zwrotu (nadpłacony) ujęty w pozycji C.2. [Inne rozliczenia międzyokresowe] aktywów bilansu, zmniejszone o umorzone – decyzją organu podatkowego – zobowiązanie z tytułu podatku dochodowego. Wynik brutto pomniejszony o obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego tworzy WYNIK NETTO (zysk lub stratę netto). Zysk netto podlega podziałowi na podstawie odrębnych przepisów prawa i właścicieli jednostki, natomiast strata netto – rozliczeniu i pokryciu. 2.3. Rachunek przepływów pieniężnych. Rachunek przepływów pieniężnych dostarcza informacji, umożliwiających dokonanie oceny majątku netto spółdzielni i jej struktury finansowej, daje podstawy do oszacowania możliwości oddziaływania przez spółdzielnię na wielkość i rozkład w czasie jej przepływów, a także jest podstawą do ustalenia kwot, terminów i stopnia pewności przyszłych przepływów pieniężnych. Celem sporządzenia tego rachunku jest uzyskanie podstawy do oceny zdolności pozyskiwania środków pieniężnych z różnych rodzajów działalności, rozłożenia ich w czasie, jak również stopnia pewności oraz oceny potrzeb płatniczych. Dla właściwego określenia wartości przepływów pieniężnych wyodrębnia się na podstawie art. 48b, ust. 3 ustawy o rachunkowości odpowiednio trzy rodzaje działalności: operacyjną, inwestycyjną i finansową. Działalność operacyjna. Przez działalność operacyjną rozumie się podstawowy rodzaj działalności jednostki oraz inne rodzaje działalności, nie zaliczone do działalności inwestycyjnej lub finansowej. Przykładem przepływów w działalności operacyjnej mogą być:68 wpływy ze sprzedaży produktów, towarów i usług, 68 W. Boguta, J. Ejsmont, R. Kamiński, op. cit., s. 142. 74 Prace magisterskie - analizy wpływy z odpłatnego użyczania prawa własności, z opłat, prowizji i innych przychodów, zapłaty dostawcom za otrzymane towary, materiały, energię i wykonane usługi, zapłaty pracownikom za prace, zapłaty należnych podatków, ceł, ubezpieczeń społecznych. Działalność inwestycyjna. Przez działalność inwestycyjną (lokacyjną) rozumie się nabywanie lub zbywanie składników aktywów trwałych i krótkoterminowych aktywów finansowych oraz wszystkie z nimi związane pieniężne koszty i korzyści. Przykładem przepływów w działalności inwestycyjnej mogą być:69 wypłaty na nabycie wartości niematerialnych i prawnych, rzeczowego majątku trwałego oraz finansowych składników majątku, wpływy ze sprzedaży wartości niematerialnych i prawnych, rzeczowego majątku trwałego, a także finansowych składników majątku, wypłaty i wpłaty z tytułu otrzymanych i należnych innych dywidend. Działalność finansowa. Przez działalność finansową rozumie się pozyskiwanie lub utratę źródeł finansowania [zmiany w rozmiarach i relacjach kapitału (funduszu) własnego i obcego w jednostce] oraz wszystkie z nimi związane pieniężne koszty i korzyści. Przykładem przepływów w działalności finansowej mogą być:70 zaciągnięcie lub spłata kredytów bankowych i pożyczek, płatności dywidend i innych wypłat na rzecz właścicieli, płatności zobowiązań z tytułu umów leasingu finansowego. Grupowanie przepływów według działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej pozwala w przejrzysty sposób scharakteryzować relacje i strukturę wewnątrz poszczególnych rodzajów działalności oraz między nimi, a także umożliwia ocenę ich powiązań z wynikiem finansowym netto. Rachunek z przepływów pieniężnych obrazuje strumienie gotówkowe poprzez wskazanie 69 70 źródeł pochodzenia zasobów gotówkowych (wpływy) oraz ich W. Boguta, J. Ejsmont, R. Kamiński, op. cit., s. 142. W. Boguta, J. Ejsmont, R. Kamiński, op. cit., s. 142. 75 Prace magisterskie - analizy wykorzystania (wydatki). Różnica pomiędzy wpływami a wydatkami stanowi zmianę stanu gotówki, która poprzez dodanie jej do gotówki początkowej daje gotówkę na koniec okresu. Powyższe można przedstawić w postaci następującego schematu: Schemat 1. Struktura gotówki na koniec okresu sprawozdawczego. Środki pieniężne netto (wpływy - wydatki) z działalności operacyjnej Stan gotówki na początku okresu sprawozdawczego + Środki pieniężne netto (wpływy - wydatki) z działalności inwestycyjnej Stan gotówki na koniec okresu sprawozdawczego Środki pieniężne netto (wpływy - wydatki) z działalności finansowej Źródło: red. M Wypych, Finanse przedsiębiorstwa, ABSOLWENT, Łódź 1997 r., s. 168. Środki pieniężne netto – nadwyżka finansowa netto – powszechnie określa się mianem cash flow. Pojęcie to jest różnie definiowane zarówno w literaturze jak i w praktyce. W wąskim ujęciu określa ono sumę zysku netto i amortyzacji rzeczowych składników majątku trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych. Szersze ujęcie prezentuje cash flow jako sumę wyniku finansowego i kosztów niepieniężnych (amortyzacji, rezerw), pomniejszoną o przychody niepieniężne (nie będące wpływami). Natomiast rozwinięta definicja dokładnie przedstawia cash flow jako realizowaną w danym okresie nadwyżkę wpływów nad wydatkami. Obok zysku netto i amortyzacji, źródłami dopływu środków są:71 zwiększenie kapitałów własnych, w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego itd., M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997 r., s. 36. 71 76 Prace magisterskie - analizy zwiększenie stanu wszelkich zobowiązań, to jest z tytułu kredytów bankowych, pożyczek, zobowiązań wobec dostawców, pracowników, instytucji publicznoprawnych itd., a także wzrost rezerw, funduszy specjalnych, rozliczeń międzyokresowych biernych oraz przychodów przyszłych okresów, zmniejszenia stanu aktywów, wynikające głównie ze sprzedaży zapasów, środków trwałych, papierów wartościowych itd., zatrzymanie dywidendy. Zgromadzone środki mogą być wykorzystane do: zwiększenia majątku trwałego przedsiębiorstwa, tj. podniesienia nakładów kapitałowych w fazie przygotowania inwestycji, oddania do użytkowania nowych obiektów środków trwałych, wniesienia udziałów do innych jednostek gospodarczych, udzielenia pożyczek długoterminowych lub wykupu papierów wartościowych na rynku kapitałowym, zwiększenia majątku obrotowego, zmniejszenia kapitału obcego, zobowiązań, funduszów, rezerw oraz rozliczeń międzyokresowych biernych i przychodów przyszłych okresów, wypłaty dywidend. Porównanie tychże wpływów i wydatków pozwala na ustalenie dodatniej lub ujemnej nadwyżki środków pieniężnych. Dodatnia nadwyżka finansowa netto sprzyja umacnianiu równowagi finansowej, z kolei ujemna wskazuje na groźbę destabilizacji finansowej. Rachunek przepływów pieniężnych sporządza się na podstawie danych zawartych w bilansie, rachunku zysków i strat oraz na podstawie wybranych informacji z ksiąg rachunkowych. Informacje te dotyczą jednak takich operacji gotówkowych, których nie da się ustalić na podstawie tychże sprawozdań, toteż należy po nie sięgać do ewidencji księgowej. Przepływy środków pieniężnych można ująć za pomocą dwóch metod: pośredniej i bezpośredniej. Punktem wyjścia w pierwszej metodzie jest zysk netto lub strata netto, a więc ostateczny wynik rachunku zysków i strat, który jest stopniowo korygowany w celu ustalenia kwot nadwyżek finansowych netto. Zaś w metodzie bezpośredniej zestawia się oddzielnie źródła środków pieniężnych i oddzielnie wykorzystanie 77 Prace magisterskie - analizy środków pieniężnych (każdorazowo w podziale na poszczególne rodzaje działalności), a nadwyżkę pieniężną netto określa się w końcowej części sprawozdania jako różnicę między sumą źródeł gotówki i sumą wykorzystania gotówki. Przykładową formę rachunku przepływów pieniężnych z podziałem na rodzaje działalności przedstawia załącznik numer 3 (3/1, 3/2). W warunkach obowiązujących w gospodarce rynkowej wszystkie decyzje dotyczące zarówno bieżącego funkcjonowania jak i rozwoju spółdzielni podejmowane są przez zarząd. Dotyczy to wszystkich decyzji bez względu na ich rangę, strategiczny i taktyczny zakres podmiotowy. Przy podejmowaniu każdej z nich oprócz celów doraźnych decydenci powinni mieć na uwadze zarówno zysk jak i korzyści członków spółdzielni. Jednak warunkiem przetrwania i rozwoju przedsiębiorstw działających w warunkach zbliżonych do wolnorynkowych jest właśnie osiągnięcie zysku na poziomie podobnym do ich rynkowych konkurentów o innych statusach własnościowych lub prawnych. Powstająca nadwyżka finansowa (bilansowa) wskazuje na źródła dopływu środków finansowych w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej.72 Zasady rozliczenia wyniku finansowego. W ramach badania sprawozdania finansowego (stanowiącego zamknięcie roczne), wynik finansowy netto, ustalony pod koniec roku obrotowego, podlega w następnym roku zweryfikowaniu przez biegłego rewidenta. Zweryfikowanie wyniku finansowego powoduje w dalszej kolejności jego rozliczenie. Rozliczenie wyniku polega na określeniu kierunków wykorzystania zysku lub sposobu pokrycia straty. Wedle art. 53, ust. 3 ustawy o rachunkowości, podział lub pokrycie wyniku finansowego może nastąpić dopiero po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego przez organ zatwierdzający, poprzedzonego wyrażeniem przez biegłego rewidenta opinii o tym sprawozdaniu bez zastrzeżeń lub z zastrzeżeniami. Podział lub pokrycie wyniku finansowego netto, dokonany bez spełnienia tego warunku, jest nieważny z mocy prawa. 72 S. Dyka, P. Grzegolewski, op. cit., s. 153-154. 78 Prace magisterskie - analizy Prawidłowy zysk spółdzielni, po pomniejszeniu o podatek dochodowy oraz po uwzględnieniu innych obowiązkowych obciążeń, stanowi nadwyżkę bilansową spółdzielni. Zgodnie z przepisami art. 76 i 77 ustawy Prawo spółdzielcze, zasady podziału nadwyżki bilansowej określa statut. Nie mniej jednak jej podział następuje na podstawie uchwały walnego zgromadzenia. Co najmniej 5% nadwyżki przeznacza się na zwiększenie funduszu zasobowego, jeśli fundusz ten nie osiąga wysokości wniesionych udziałów obowiązkowych. Część nadwyżki bilansowej, która pozostanie po dokonaniu odpisu na fundusz zasobowy, przeznacza się na cele określone w uchwale walnego zgromadzenia. W przypadku, gdy zadeklarowane przez członka udziały nie zostały w pełni wniesione, wówczas kwoty przypadające członkowi z tytułu podziału nadwyżki bilansowej zalicza się na poczet jego niepełnych udziałów. Jeżeli natomiast podział nadwyżki finansowej między członków spółdzielni ma nastąpić w formie oprocentowania udziałów, w podziale tym uwzględnia się także byłych członków, bądź ich spadkobierców, którym przysługują roszczenia o wypłatę udziałów. Jeśli działalność spółdzielni w ciągu roku obrachunkowego zamiast nadwyżki (zysków) przynosi straty, zachodzi konieczność ich pokrycia. Tę kwestię regulują przepisy art. 90 Prawa spółdzielczego. Straty bilansowe spółdzielni pokrywa się z funduszu zasobowego, a w sytuacji, gdy fundusz ten nie wystarcza, również z funduszu udziałowego i innych funduszów własnych spółdzielni, według kolejności ustalonej przez statut. Z reguły straty bilansowe powinny być pokryte w tym samym roku, w którym zostały wykazane w bilansie. Jednakże zasada ta nie dotyczy strat pierwszego roku obrachunkowego po założeniu spółdzielni, kiedy to straty mogą być pokryte w roku następnym. W sytuacji, gdyby fundusze własne nie wystarczyły na pokrycie strat, walne zgromadzenie może podjąć uchwałę, zobowiązującą członków spółdzielni do wcześniejszego wpłacenia udziałów niż to przewiduje statut. 79 Prace magisterskie - analizy Rozdział III Analiza finansowa w ocenie rentowności i płynności przedsiębiorstwa. 1. Istota i zakres analizy finansowej. Sprawne funkcjonowanie współczesnego przedsiębiorstwa, w tym również i przedsiębiorstwa spółdzielczego, uzależnione jest od sprawnego działania systemu informacyjnego, polegającego na gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji. Spośród różnego rodzaju dostarczanych informacji szczególne miejsce zajmują informacje analityczne, odwzorowujące związki i zależności między zjawiskami występującymi w toku prowadzonej działalności gospodarczej, jak również wiadomości o przyczynach i skutkach zmian w strukturze zjawiska oraz jego rozmiarach 73. Działalność gospodarczą danej jednostki obejmuje analiza całościowa, której częściami składowymi są badania ogólne lub szczegółowe – w zależności od celów przed nią stawianych. Przybliżenie obrazu analizy działalności gospodarczej prezentuje schemat numer 2. Wśród szerokiego zakresu możliwości oceny działalności przedsiębiorstwa, przedmiot szczególnego zainteresowania niniejszej pracy koncentruje się na aspekcie finansowym, odzwierciedleniem którego jest osiągnięty wynik finansowy oraz stan majątkowy i finansowy przedsiębiorstwa spółdzielczego. W gospodarce rynkowej podstawą funkcjonowania każdego podmiotu gospodarczego, w tym również spółdzielczego, są środki finansowe stanowiące kapitał. B. Wersty, Metody analizy stanu i wyników finansowych przedsiębiorstwa. Analiza wskaźnikowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1993r., s. 5. 73 80 Prace magisterskie - analizy Schemat 2. Podział analizy działalności przedsiębiorstwa. Analiza działalności przedsiębiorstwa Analiza ekonomiczna Analiza techniczno ekonomiczna - analiza produkcji analiza zatrudnienia i wydajności pracy analiza środków trwałych analiza gospodarki materiałowej analiza postępu technicznego Analiza finansowa - Analiza otoczenia Analiza otoczenia ogólnego Analiza otoczenia szczegółowego Analiza powiązań przedsiębiorstwa z otoczeniem analiza sytuacji majątkowej analiza sytuacji finansowej analiza wyniku finansowego analiza przychodów analiza kosztów analiza przepływów pieniężnych Źródło: Opracowano na podstawie: W. Gabrusewicz, Podstawy analizy finansowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 2002 r., s. 15-16. 81 Prace magisterskie - analizy Sfera finansów łączy wszystkie obszary działania spółdzielni, zaś decyzje dotyczące finansowania polegają na dokonywaniu wyboru jednego wśród dostępnych wariantów działania w przyszłości. Bardzo ważnego znaczenia nabierają wówczas informacje analityczne dotyczące stanów i wyników gospodarki finansowej przedsiębiorstwa, bowiem od rezultatów uzyskiwanych w tej dziedzinie zależy pozycja spółdzielni na rynku i możliwości rozwoju. Wykrywane podczas działań analitycznych prawidłowości pozwalają wnioskować prospektywnie, w wyniku czego analiza zjawisk finansowych umożliwia stawianie diagnoz ekonomicznych w przedsiębiorstwie i przygotowywanie decyzji dotyczących przyszłości 1. Celem podejmowanych w spółdzielni decyzji jest zatem obniżenie poziomu ponoszonego ryzyka i zwiększenie szansy odniesienia sukcesu rynkowego przez przedsiębiorstwo, a tym samym i zaspokojenie potrzeb członków spółdzielni.2 1.1. Pojęcie i funkcje analizy finansowej. Analiza finansowa, stanowiąc najstarszy historycznie dział analizy ekonomicznej 3, zajmuje się metodami, procedurami i technikami postępowania badawczego oraz tworzeniem zasad posługiwania się nimi w badaniach strukturalnych i przyczynowych zjawisk należących do gospodarki finansowej.4 Jak z poniższego schematu widać, pierwsze przybliżenie pojęcia analizy finansowej opierało się na systemie bardzo wąsko rozumianym, a składającym się z analizy bilansu i analizy rachunku zysków i strat. 1 M. Wypych (red.), op. cit., s.22. Ta dbałość o interes członków wynika ze specyficznego charakteru spółdzielni, jej podwójnego (bimodalnego) charakteru, tj. zrzeszenia i przedsiębiorstwa. Majątek spółdzielni, będący prywatną własnością jej członków, ma być wykorzystywany do prowadzenia działalności gospodarczej na zasadach rachunku ekonomicznego, przy zapewnieniu korzyści członków spółdzielni (art. 67). 3 T. Waśniewski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997r., s. 14. 4 B. Wersty, op. cit., s. 5. 2 83 Prace magisterskie - analizy Schemat 3. Tradycyjne ujęcie analizy finansowej. Analiza finansowa Analiza bilansu Analiza rachunku zysków i strat Źródło: M. Walczak, Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1998r., s. 48. Wyrazicielami tak tradycyjnego ujęcia analizy finansowej byli choćby L. Razowski oraz teoretyk analizy finansowej z okresu międzywojennego W. Skalski. Jednakże według współczesnych poglądów analiza finansowa jest czymś więcej niż opisem liczb zawartych w sprawozdaniach. Jest przede wszystkim ukierunkowana na objaśnienie czynników wpływających na poprawę wyników przedsiębiorstwa. W literaturze tematu przedmiot analizy finansowej jest traktowany bardzo szeroko, co znajduje wyraz w różnorodności definicji. Potwierdzeniem braku jednolitości poglądów w tej kwestii stanowią przytoczone w tabeli numer 6 stanowiska reprezentatywnych autorów polskich. Przedstawione poglądy, chociaż nawiązują do tradycyjnego pojmowania analizy finansowej, różnią się od niego w sposób dość istotny. Akcentują bowiem nie źródła, lecz przedmiot, którym jest analiza efektywności ekonomicznej działalności oraz analiza sytuacji majątkowej i finansowej przedsiębiorstwa (przychody, koszty i wynik finansowy oraz rentowność i płynność finansową). Oba te czynniki są ze sobą ściśle powiązane, gdyż wysoka efektywność prowadzi do dobrej sytuacji finansowej i odwrotnie. 84 Prace magisterskie - analizy Tabela 6. Przedmiot analizy finansowej w ujęciu różnych autorów. E. Kurtys T. Waśniewski efektywność przychody gospodarowania koszty własne płynność wynik finansowy finansowa B. Wersty płynność J. Szczepaniak efektywność zadłużenie ia a przedsiębiorst zarządzanie źródła pokrycia wa siła ryzyko firm efektywność rentowność rentowność aktywność przedsięwzięć wartość sytuacja rynek kapitałowy dynamika działalności rentowność przedsiębiorstw stan finansowy majątek gospodarowan zadłużenie finansowa ekonomiczna W. Jeleń L. Bednarski dochodowa aktywami majątkowa rynkowa majątku opłacalność zdolność płynność płatnicza przychody, sytuacja koszty i wynik finansowa finansowy organizacja i finansowa J. Skowroński (koncepcje UE) efektywność działalności płynność finansowa rentowność kapitałów rentowność zwrotność lokat kapitału kapitałowych efektywność majątku metody gospodarowania Źródło: W. Gabrusewicz, Podstawy analizy finansowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 2002r., s. 22. 85 Prace magisterskie - analizy Schemat 4. Współczesne ujęcie analizy finansowej. Analiza finansowa Analiza efektywności ekonomicznej działalności przedsiębiorstwa Analiza sytuacji finansowej przedsiębiorstwa Źródło: M. Walczak, Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1998r., s. 50. Podział ten powstał przede wszystkim na skutek ogólnego wzrostu zapotrzebowania na informacje pochodzące z analizy finansowej. Przetwarzanie informacji, przy pomocy specjalnie w tym celu opracowanych procedur, umożliwia w dalszej kolejności ich prezentację w formie analiz przedstawiających wybrane aspekty charakteryzujące kondycję spółdzielni, którymi zainteresowani są nie tylko decydenci, członkowie, czy pracownicy spółdzielni, ale także potencjalni jej partnerzy. Zarówno wielkość majątku i zobowiązań oraz zdolność do generowania zysku i terminowego spłacania kredytów i należności stanowią podstawę do oceny ryzyka związanego z podjęciem ze spółdzielnią współpracy finansowej, produkcyjnej czy handlowej. Analizy określające pozycję spółdzielni na rynku wykorzystywane są w różnej skali i z uwzględnieniem różnych zakresów tematycznych interesujących poszczególnych odbiorców. Mogą być one przeprowadzane zgodnie z bieżącymi potrzebami, bądź systematycznie w okresach miesięcznych, kwartalnych, czy rocznych. Poruszając kwestię analizy efektywności ekonomicznej spółdzielni, przedmiotem zainteresowania jest przede wszystkim finansowa strona jej działalności, gdyż zarówno przychody, jak i koszy oraz osiągnięty wynik finansowy (zysk lub strata), a także takie kategorie jak fundusze i zobowiązania oraz majątek i aktualna wartość spółdzielni wyrażone są w formie pieniężnej. Dlatego też sytuacja finansowa spółdzielni jest pełnym odbiciem efektywności ekonomicznej jej funkcjonowania, zaś optymalizowaniu zysków i nadwyżki finansowej oraz dokonywaniu niezbędnych 86 Prace magisterskie - analizy korekt, które wynikają ze zmian zachodzących w otoczeniu rynkowym, służy przeprowadzanie analiz sytuacji finansowej.1 Ocena przedsiębiorstwa przez pryzmat finansów możliwa jest w oparciu o łączne wykorzystanie wszystkich trzech sprawozdań finansowych, między którymi zachodzą oczywiście określone powiązania. Każde z nich spełnia określoną rolę. Bilans stanowi swoisty raport o kondycji finansowej przedsiębiorstwa, charakteryzując jednocześnie na określony moment czasowy jego strukturę majątkową oraz źródła finansowania majątku. Rachunek zysków i strat jest z kolei raportem o dokonaniach przedsiębiorstwa w ciągu okresu sprawozdawczego – wszelkie wielkości w tym sprawozdaniu są strumieniami finansowymi sprowadzonymi do konkretnego przedziału czasowego. Zestawienie przepływu środków pieniężnych wykazuje przyczyny zmian sytuacji finansowej (czego nie podaje bilans i rachunek zysków i strat). Sprawozdanie to jest użyteczne zwłaszcza dla potrzeb wewnętrznych przedsiębiorstwa, jako czynnik wspomagający zarządzanie, planowanie i kontrolę. Dopełnienie wstępnej analizy finansowej, opartej na informacjach zawartych w sprawozdaniach, odbywa się przy zastosowaniu metod wskaźnikowych, polegających na badaniu wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi elementami bilansu i rachunku zysków i strat. 1.2. Bilans Analiza bilansu. stanowiąc podstawowe sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa spółdzielczego, prezentuje dane liczbowe, które określają istniejące stany majątku i źródeł jego finansowania. Będąc rachunkiem statycznym bilans nie wykazuje strumieni wartości – jakie towarzyszą działalności gospodarczej – ujmuje natomiast skutki tych procesów w zmienionych wartościach aktywów i pasywów na dany moment czasowy. Leksykon rachunkowości w następujący sposób przybliża pojęcie analizy bilansu: „Analiza bilansu sensu stricto polega na zrozumieniu treści poszczególnych pozycji, badaniu ich zmian oraz ustaleniu zależności strukturalnych pionowych i poziomych. 1 S. Dyka, P. Grzegorzewski, op. cit., s. 156-157. 87 Prace magisterskie - analizy Analiza bilansu sensu largo obejmuje czytanie bilansu, analizę pionową (analizę aktywów i analizę pasywów) oraz analizę poziomą bilansu, tj. ustalenie prawidłowości bądź nieprawidłowości sfinansowania poszczególnych składników bilansowych oraz sytuacji płatniczej przedsiębiorstwa”.2 W związku z powyższym celem analizy bilansu jest zbieranie informacji, ustalanie stanu faktycznego oraz dokonywanie ocen i konstruowanie wniosków do podejmowania decyzji. Należy przeprowadzać ją dwoma podstawowymi metodami: 1) w układzie pionowym – jest to badanie struktury bilansu polegające na określeniu udziału poszczególnych pozycji aktywów i pasywów w sumie bilansowej w danym roku (prezentowane jako wielkości procentowe), 2) w układzie poziomym – jest to badanie dynamiki bilansu polegające na ustaleniu trendów krótko- i długookresowych składników majątku i kapitałów w ich wzajemnych relacjach. Powiązania poziome pozwalają na ocenę struktury majątkowo-kapitałowej przedsiębiorstwa (prezentowane jako wielkości bezwzględne lub procentowe). Analiza pionowa bilansu pozwala ustalić ogólne tendencje zmian w poziomie i strukturze majątku oraz źródeł jego finansowania, umożliwiając tym samym uchwycenie nieprawidłowości i zagrożeń w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa. Jako prawidłową w aktywach uznaje się, iż wartość rzeczowego majątku trwałego powinna wzrastać w większym stopniu niż zapasy rzeczowych składników majątku obrotowego, a te z kolei w większym stopniu niż należności i roszczenia. Stosunek majątku trwałego do majątku obrotowego wykazujący tendencję rosnącą świadczy o umacnianiu się zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa. Struktura pionowa pasywów znajduje natomiast odbicie przede wszystkim w relacji między kapitałem własnym i kapitałem obcym. Pożądaną jest tendencja rosnąca kapitałów własnych i malejąca kapitałów obcych (zobowiązań). Wzrost udziału kapitału własnego, będący zjawiskiem pozytywnym, świadczy o umacnianiu się finansowym przedsiębiorstwa, o możliwościach jego wypłacalności. Korzystnym objawem jest spadek udziału ogólnej kwoty zobowiązań. Należy jednak podzielić je na zobowiązania długo- i 2 Leksykon rachunkowości, op. cit., s. 11. 88 Prace magisterskie - analizy krótkoterminowe uwzględniając różną treść ekonomiczną (wysokość oprocentowania, rodzaj wierzycieli, terminy zapłaty – przeterminowane i nie przeterminowane).3 Dla przykładu, rosnąca wielkość kapitałów na inwestycje może oznaczać objaw pozytywny, sugerując, iż przedsiębiorstwo dąży do rozwoju pomimo niedoboru własnych środków i podejmuje inwestycje o takiej efektywności, przy której spodziewa się spłacić zaciągnięty kredyt z osiąganych zysków. Wzrost zadłużenia z tytułu kredytów krótkoterminowych może być uzasadniony potrzebami finansowymi (wzrostem produkcji) – pod warunkiem, że nie są to kredyty przeterminowane. Jednak nadmierny ich wzrost jest najczęściej objawem trudności finansowych przedsiębiorstwa i powoduje zwiększenie udziału funduszów obcych w finansowaniu działalności, co nie jest pozytywnie odbierane przez kredytodawców.4 Celem poziomej analizy bilansu jest ocena stopnia finansowania działalności przedsiębiorstwa funduszami własnymi i obcymi oraz ocena jego płynności finansowej, zarówno długo- jak i krótkoterminowej. Ma to związek z ryzykiem finansowym. Uzasadnione jest, aby składniki majątkowe obarczone znacznym ryzykiem, a więc wykazujące niską płynność, finansowane były ze źródeł stabilnych, natomiast składniki majątkowe o stosunkowo wysokiej płynności – przez kapitały krótkoterminowe oraz zobowiązania bieżące. W celu zachowania równowagi w długim okresie niezbędne jest pokrycie majątku trwałego kapitałem własnym. Przy zastosowaniu wskaźnika finansowania majątku trwałego kapitałem własnym można określić stopień tego pokrycia. W sytuacji, gdy majątek trwały w pełni sfinansowany jest kapitałem własnym, wówczas zachowana jest tzw. złota reguła bilansowa. W praktyce jednak majątek trwały znajduje pokrycie w tzw. kapitale stałym, który obejmuje fundusze własne oraz fundusze obce długoterminowe. Relację tę wyraża się przy zastosowaniu tzw. wskaźnika pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym. Jest to tzw. złota reguła bankowa, przy zachowaniu której kwota kapitału stałego powinna przekraczać wartość majątku trwałego. Oznacza to, iż kapitał stały pokryje częściowo również majątek obrotowy. L. Bednarski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1998r., s. 59. 4 M. Wypych (red.), op. cit., s. 178. 3 89 Prace magisterskie - analizy Utrzymanie równowagi finansowej przedsiębiorstwa w krótkim okresie związane jest z finansowaniem składników majątku obrotowego. Podstawowym źródłem finansowania tego majątku są kapitały udostępnione przedsiębiorstwu na krótki czas. Jeżeli kapitały krótkoterminowe oraz zobowiązania bieżące w całości pokrywają majątek obrotowy zachowana zostaje tzw. złota reguła bilansowa w stosunku do obrotowych składników majątku przedsiębiorstwa. Częściej jednak występuje sytuacja, gdzie część środków obrotowych finansowana jest również kapitałem stałym, który zwykło się w tym przypadku określać mianem kapitału obrotowego netto lub kapitału pracującego. Przedsiębiorstwo korzysta wówczas w mniejszym stopniu z kredytów bankowych oraz bieżących zobowiązań na finansowanie środków obrotowych. Oznacza to lepszą sytuację ekonomiczną przedsiębiorstwa. Kapitał pracujący stanowi więc pewnego rodzaju element bezpieczeństwa ułatwiający zachowanie bieżącej płynności finansowej. Przestrzeganie wyżej opisanych reguł charakteryzujących relacje między strukturą majątku a strukturą źródeł jego finansowania jest często w praktyce trudne do osiągnięcia przez spółdzielnie, jednakże sprzyja utrzymaniu równowagi finansowej, która warunkuje bieżącą egzystencję i przyszły rozwój. 1.3. Analiza rachunku zysków i strat. Rachunek zysków i strat, będący sprawozdaniem przedstawiającym dokonania przedsiębiorstwa spółdzielczego za dany okres, zestawia przychody i koszty ich uzyskania w poszczególnych obszarach działalności, zyski i straty nadzwyczajne, należności podatkowe obciążające spółdzielnię, a w rezultacie zysk netto. Oceniając przedsiębiorstwo na podstawie tego sprawozdania należy określić, w których obszarach działalności przedsiębiorstwo pracuje najefektywniej, jakie obszary przyczyniają się do wypracowania zysku, jakie zaś do poniesienia straty. Należy zatem porównać dynamikę przychodów i kosztów. Analizę tych zjawisk można dokonać poprzez porównanie zestawień poszczególnych składowych rachunku wyników za rok bieżący z danymi z poprzednich lat obrachunkowych. Wzrost lub spadek zysku netto wiąże się bowiem ze zmianami poszczególnych rodzajów wyniku finansowego oraz 90 Prace magisterskie - analizy czynników na nie oddziałujących. Na przykład wzrost zysku na działalności operacyjnej wynika głównie z wyższej dynamiki przychodów ze sprzedaży niż kosztów ich uzyskania, wzrost zysku brutto z korzystnego salda przychodów i kosztów finansowych oraz wyników nadzwyczajnych, ostatecznie zaś zysku netto z wysokości obowiązkowych obciążeń zysku – głównie podatku dochodowego. Odchylenia ujemne tych wskaźników mogą być następstwem zmniejszenia zysku bądź powstania straty netto.5 Wyniki przeprowadzonych badań przedstawia się za pomocą liczb bezwzględnych wykazujących różnicę między kolejnymi latami lub w ujęciu procentowym, odnosząc wielkości z okresu obrachunkowego do danych z okresów minionych. Analiza struktury rachunku zysków i strat sprowadza się do ustalenia udziału poszczególnych jego elementów w ogólnej wielkości przychodów ze sprzedaży. Metoda ta służy określeniu procentowego udziału istotnych składników sprawozdania w odniesieniu do ustalonej podstawy. Odpowiednie wskaźniki struktury wyrażać wówczas będą przykładowo: poziom kosztów uzyskania przychodów, poziom zysku na działalności operacyjnej, zysk brutto na działalności gospodarczej, ogólnego zysku brutto, czy zysku netto. Zmiany wskaźników struktury określają odchylenia dodatnie lub ujemne, wskazując jednoznacznie na przekształcenia poszczególnych elementów osiągniętego wyniku finansowego. Badania dokonywane na podstawie rachunku wyników uzupełniają wiedzę zainteresowanych na temat źródeł pozyskania przez spółdzielnię zasobów finansowych oraz celów na które środki trwałe i obrotowe zostały spożytkowane. 6 1.4. Analiza rachunku przepływów pieniężnych. Rachunek przepływów pieniężnych pozostaje w ścisłym związku z bilansem i rachunkiem zysków i strat, dlatego też do pełnej analizy majątkowej, finansowej i efektywnościowej konieczne jest zapoznanie się oraz przeanalizowanie treści wynikających z tegoż sprawozdania. 5 6 L. Bednarski, op. cit., s. 63-64. S. Dyka, P. Grzegorzewski, op. cit., s. 159. 91 Prace magisterskie - analizy Analiza przepływów pieniężnych znajdująca zastosowanie także w ocenie sytuacji finansowej przedsiębiorstw spółdzielczych, dotyczy: przepływów pieniężnych, dochodów netto, bilansu i wskaźników określających kondycję finansową spółdzielni oraz stopień wykorzystania posiadanego majątku, poziom produktywności kapitału i płynność finansową. Celem sprawozdania jest wskazanie przyczyn zmian sytuacji finansowej (czego nie podaje bilans i rachunek wyników), zatem warto w tym miejscu zwrócić uwagę na czynniki wywierające wpływ na zmianę przepływów pieniężnych. Dodatni wpływ na wielkość przepływów wywierają: zysk po opodatkowaniu, odliczenia na umorzenie majątku trwałego (po uwzględnieniu wydatków poniesionych na jego odtworzenie), zmiany netto w kapitale obrotowym, wartości likwidowanego majątku trwałego. Natomiast zmniejszeniu przepływów pieniężnych towarzyszą kwoty wydatkowane na kapitał trwały i obrotowy.7 Analiza sprawozdania daje pogląd na rezultaty prowadzonej polityki finansowej, ułatwia sporządzanie planów finansowych w dostosowaniu do założeń strategii rozwojowej, a także pozwala na późniejszą kontrolę ich realizacji. Dotyczy ona następujących rodzajów działalności:8 eksploatacyjnej, co wymaga uwzględnienia: wyniku finansowego, amortyzacji, zmiany stanu rezerw długo- i krótkoterminowych, zmiany stanu zapasów oraz stanu należności i zobowiązań oraz innych zmian aktywów, inwestycyjnej, przy uwzględnieniu przychodów i rozchodów: środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, środków finansowych, majątku netto oraz poziomu inwestycji rozpoczętych, finansowej, biorąc pod uwagę: kapitały własne, dywidendy, zmiany w pożyczkach i kredytach długoterminowych. Grupowanie przepływów według działalności eksploatacyjnej, inwestycyjnej oraz finansowej daje spółdzielczego. przejrzysty Jest ono obraz użyteczne sytuacji zwłaszcza finansowej dla potrzeb przedsiębiorstwa wewnętrznych przedsiębiorstwa, jako czynnik wspomagający zarządzanie, planowanie i kontrolę. 7 8 Tamże, s. 160. Leksykon rachunkowości ..., op. cit., s. 11. 92 Prace magisterskie - analizy Natomiast zewnętrzni odbiorcy (inwestorzy, wierzyciele) mogą dokładniej ocenić płynność finansową i wypłacalność przedsiębiorstwa. 2. Analiza wskaźnikowa - cele i zastosowanie. Pełne poznanie i wykorzystanie bogatych treści ekonomicznych zawartych w sprawozdaniach finansowych wymaga różnokierunkowych powiązań i przekształceń danych liczbowych.9 Sama analiza bilansu, rachunku wyników oraz rachunku przepływów pieniężnych nie stwarza – w warunkach gospodarki rynkowej – wystarczających przesłanek do oceny kondycji finansowej spółdzielni. W celu uzyskania kompleksowego obrazu sytuacji w tym zakresie, niezbędne jest rozwinięcie analizy (z reguły w oparciu o dane zawarte w tych sprawozdaniach) o tzw. analizę wskaźnikową. Umożliwia ona pogłębioną analizę różnych aspektów działalności spółdzielni, opierając się na badaniach wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi składnikami bilansu oraz rachunku zysków i strat. Prowadzi to do obliczenia odpowiednich wskaźników oraz dokonywania wszechstronnych porównań. Znaczna różnorodność wskaźników finansowych, służących do charakterystyki poszczególnych obszarów działalności każdego przedsiębiorstwa, stwarza potrzebę ich klasyfikacji. Zazwyczaj ujmowane są w grupy o zbliżonej treści ekonomicznej i prezentowane w zestawach adekwatnych do obszarów badawczych, które te wskaźniki mają obsługiwać. Do najbardziej typowych, a zarazem najważniejszych obszarów analizy wskaźnikowej zalicza się: analizę płynności, analizę sprawności działania, analizę wspomagania finansowego, analizę rentowności.10 Wymienione cztery grupy tworzą wyczerpujący zakres zagadnień analizy finansowej przedsiębiorstwa, w ramach których uwzględnia się następujący podział wskaźników:11 9 L. Bednarski, op. cit., s. 70. M. Walczak, Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1998r., s. 89. 11 Dokonując klasyfikacji wskaźników korzystano z prac: L. Bednarski, op. cit., s. 71, M. Walczak, op. cit., s. 89, red. M. Wypych, op. cit., s. 198. 10 93 Prace magisterskie - analizy 1) Wskaźniki płynności finansowej (liquidity ratios) – charakteryzują zasoby majątku obrotowego dostarczając informacje o możliwościach realizacji bieżących zobowiązań (stopniu wypłacalności) a) wskaźnik bieżącej płynności, b) wskaźnik płynności przyspieszonej, c) wskaźnik środków pieniężnych, d) wskaźnik zobowiązań natychmiast wymagalnych 2) Wskaźniki sprawności działania (activity ratios) – określane także mianem wskaźników obrotowości lub aktywności – obrazują efektywność (szybkość) krążenia zasobów majątkowych, a zwłaszcza produktywność ich całości i poszczególnych składników a) wskaźnik obrotu aktywami, b) wskaźnik rotacji majątku trwałego, c) wskaźnik rotacji majątku obrotowego, d) wskaźnik rotacji należności, e) wskaźnik rotacji zapasów 3) Wskaźniki wspomagania finansowego (financial leverage ratios) – zwracają uwagę na źródła finansowania majątku, a w szczególności na stopień udziału zobowiązań zarówno długo- i krótkoterminowych oraz na związaną z tym efektywność nakładów a) wskaźnik ogólnego zadłużenia, b) wskaźnik zadłużenia kapitału własnego, c) wskaźnik zadłużenia długoterminowego, d) wskaźnik zadłużenia majątku trwałego, e) wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem, f) wskaźnik pokrycia długu zyskiem, g) wskaźnik pokrycia długu nadwyżką finansową 4) Wskaźniki rentowności (rentability ratios) – przedstawiają efektywność finansową działalności gospodarczej przez relatywne powiązania wyniku finansowego z przychodami ze sprzedaży i kosztami ich uzyskania oraz zasobami majątkowymi i kapitałem własnym 94 Prace magisterskie - analizy a) wskaźnik rentowności sprzedaży, b) wskaźnik rentowności majątku, c) wskaźnik rentowności kapitału. Szczegółowy wykaz wskaźników finansowych wraz z prezentacją wzorów zawiera załącznik numer 4. Warunkiem, aby z wartości wskaźnika można było wyciągać wnioski o pewnym wycinku kondycji finansowej przedsiębiorstwa spółdzielczego, aby dostarczał on użytecznych informacji, niezbędne jest znalezienie mu punktu odniesienia stanowiącego podstawę oceny. Nie ma jednoznacznych standardów, na podstawie których dokonuje się oceny. Jednak niektóre wartości wyliczonych wskaźników są porównywane z wielkościami uznawanymi powszechnie za pożądane, będącymi pewnym wzorcem (bazą). W zależności od celów analizy, jak i dostępności danych, wzorcami mogą być tak samo obliczone wskaźniki:12 z tego samego przedsiębiorstwa, dotyczące okresu poprzedniego lub innego przeszłego, planowane (przewidywane, postulowane, itd.), z innych przedsiębiorstw działających w tej samej branży, bądź średnie wyniki uzyskiwane w tej branży. Z informacji możliwych do uzyskania na podstawie analizy wskaźnikowej korzysta kierownictwo spółdzielni, otrzymując w ten sposób szansę na podjęcie szybkich działań w kwestii np. naprawy kondycji finansowej. Sytuacją finansową spółdzielni mogą być również zainteresowane instytucje udzielające kredytów lub pożyczek, uzależniając zakres analizy względem rodzaju kredytu (długo- czy krótkoterminowy). Informacjami tymi kierują się – przy zawieraniu umów handlowych – także kontrahenci spółdzielni (zarówno dostawcy, jak i odbiorcy). Wiedza możliwa do uzyskania dzięki stosowanej analizie finansowej nie jest obojętna również członkom spółdzielni oraz jej pracownikom. Członkowie mogą być zainteresowani zdolnością spółdzielni do wypłaty dywidendy, a w dalszej kolejności dla pracowników stanowi bezpośrednie odzwierciedlenie kwalifikacji i predyspozycji kadry kierowniczej T. Dudycz, S. Wrzosek, Analiza finansowa. Problemy metodyczne w ujęciu praktycznym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000r., s. 14-15. 12 95 Prace magisterskie - analizy realizującej proces zarządzania spółdzielnią, dając przesłanki do podejmowania decyzji personalnych w tym zakresie. Mimo, iż wskaźniki nie dostarczają pełnych informacji o przyczynach występujących zjawisk czy działań gospodarczych, to jednak stanowią niezbędny element analizy finansowej. Podstawową ich zaletą jest prostota i łatwość powszechnego zastosowania. Poszczególne wskaźniki umożliwiają jednak wyciąganie wniosków na temat określonych obszarów funkcjonowania spółdzielni, stwarzają warunki do określenia zarówno mocnych, jak i słabych stron działalności oraz wnioskowania o zagrożeniach i szansach rozwoju. 3. Istota i znaczenie analizy rentowności. Analiza rentowności stanowi jeden z najbardziej istotnych zakresów analizy finansowej. Wynika to z dużego znaczenia rentowności stanowiącej podstawową miarę ekonomicznej sprawności przedsiębiorstwa. Rentowność jest bowiem rezultatem polityki prowadzonej przez przedsiębiorstwo w różnych dziedzinach, a także skuteczności i efektywności decyzji podejmowanych przez kierownictwo. Jako cel działania przedsiębiorstwa, rentowność (profitability) wymusza eliminowanie przejawów nieracjonalnego zastosowania nakładów i poszukiwania efektywnych metod. Stanowi instrument racjonalizacji działalności przedsiębiorstwa jako całości. Jako funkcja celu prowadzi do stosowania racjonalnych ekonomicznie kryteriów przy podejmowaniu decyzji na wszystkich miejscach powstawania kosztów.13 Celem każdego przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą jest maksymalizacja efektu, którym w wymiarze finansowym jest najczęściej zysk. Ponieważ spółdzielnie, w przeciwieństwie do innych form przedsiębiorstw, nie mają celów wyłącznie materialnych, to jednak uzyskiwanie nadwyżki finansowej jest drogą do zaspokajania zasadniczych potrzeb oraz środkiem do osiągania innych celów. Z uwagi na to, iż spółdzielnie mogą funkcjonować przy stosunkowo niskich dochodach, Z. Dowgiałło (red.), Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy w warunkach rynku, Wydawnictwo ZNICZ 1994r., s. 173. 13 96 Prace magisterskie - analizy tak ważne jest racjonalne i efektywne kierowanie działalnością przedsiębiorstwa, zapewniające korzyści zrzeszonym członkom. Rozpatrując rentowność w kategoriach finansowych, o efektywności przedsiębiorstwa świadczy relacja osiągniętego zysku (efektu) w stosunku do zainwestowanego kapitału lub zaangażowanego majątku (nakładu) w celu osiągnięcia tego zysku. Relację tę powszechnie nazywa się zyskownością przedsięwzięcia gospodarczego, rentownością, jak również stopą zwrotu. Najbardziej ogólną postać wskaźnika rentowności można wyrazić następująco:14 Zysk (efekt) Rentowność = Kapitał (nakład) Istnieje również wskaźnik rentowności nie pokrywający się z wyżej przedstawioną definicją, będący relacją zysku do sprzedaży, która przyczyniła się do jego osiągnięcia: Zysk Rentowność sprzedaży Sprzedaż = Z reguły rentowność określana jest jako fakt osiągania przychodów z działalności gospodarczej przewyższających koszty jej prowadzenia. Natomiast wskaźniki rentowności wykorzystywane są do pomiaru intensywności tego zjawiska. Wyrażają one stosunek osiągniętego zysku do różnych podstaw porównań odzwierciedlając wyniki uzyskiwane we wszystkich dziedzinach działalności spółdzielni. Zasadniczym kryterium rozróżnienia wskaźników rentowności jest podstawa odnoszenia zysku. Zatem do obiektów analitycznych, będących przedmiotem pomiaru w analizie rentowności, należą:15 14 15 T. Dudycz, S. Wrzosek, op. cit., s. 129. W. Gabrusewicz, op. cit., s. 208. 97 Prace magisterskie - analizy 1) rentowność sprzedaży (rentowność handlowa), 2) rentowność majątku (rentowność ekonomiczna), 3) rentowność zaangażowanych kapitałów (rentowność finansowa). Parametry niezbędne do obliczenia tych wskaźników czerpane są ze sprawozdań finansowych (bilansu i rachunku wyników) i w konsekwencji podobnie jak one odzwierciedlają stan w momencie sporządzenia tych sprawozdań. Zadaniem analizy rentowności jest zatem w pierwszej kolejności pomiar, a następnie identyfikacja czynników kształtujących jej poziom i dynamikę oraz ustalenie kierunku i siły wpływu każdego z nich na zmiany rozmiarów rentowności w badanym okresie, a w końcowym etapie określenie warunków i środków maksymalizacji rentowności.16 Jednakże ze względu na szczególny charakter prowadzonej przez spółdzielnie działalności gospodarczej, dopiero porównanie osiągniętej rentowności badanego przedsiębiorstwa z przeciętną rentownością w branży lub z wynikami innych, zbliżonych charakterem działalności przedsiębiorstw dostarcza podstaw do miarodajnej oceny i podjęcia właściwych decyzji. 3.1. Analiza rentowności sprzedaży. Rentowność sprzedaży informuje o opłacalności sprzedaży. Poziom rentowności sprzedaży odzwierciedla stan stosunków przedsiębiorstwa z rynkiem. W sytuacji, gdy poziom ten jest wysoki, a przedsiębiorstwo osiąga przychody ze sprzedaży pozwalające pokryć koszty bieżącej działalności oraz wygospodarować środki na dalszy rozwój, można mówić o opłacalności sprzedaży i zadowalającym stanie stosunków przedsiębiorstwa z rynkiem. Jeżeli przedsiębiorstwo ponosi stratę, wówczas na negatywne stosunki przedsiębiorstwa z rynkiem mogą mieć wpływ zbyt wysokie koszty produkowanych wyrobów oraz zbyt niska ich jakość. 17 16 17 B. Wersty, op. cit., s. 34. W. Gabrusewicz, op. cit., s. 209. 98 Prace magisterskie - analizy Analiza rentowności sprzedaży opiera się na wskaźnikach będących stosunkiem procentowym zysku do przychodu ze sprzedaży lub kosztów uzyskania przychodów. Zwykle wyodrębnia się następujące rodzaje wskaźników rentowności sprzedaży: 1) wskaźniki będące relacją wyniku finansowego do przychodów ze sprzedaży – wskaźniki rentowności sprzedaży, 2) wskaźniki będące relacją wyniku finansowego do kosztów działalności – wskaźniki rentowności netto, 3) wskaźniki będące relacją kosztów do kwoty przychodów ze sprzedaży – wskaźniki poziomu kosztów. Pierwsza grupa wskaźników rentowności sprzedaży jest najczęściej wykorzystywaną miarą opłacalności sprzedaży. Informuje, ile procent zysku osiągnęło przedsiębiorstwo z uzyskanego przychodu ze sprzedaży. Rentowność sprzedaży odzwierciedla zatem marżę zysku, jaka realizuje przedsiębiorstwo na każdej jednostce sprzedaży. Z reguły spółdzielnie mleczarskie wytwarzają wyroby w krótkich cyklach produkcyjnych oraz prowadzą hurtową sprzedaż towarów w dużych ilościach, wobec tego marża zysku jest na ogół niska. W niektórych przypadkach można ją zwiększyć przez racjonalizację kosztów. Sposób ten jest dla przedsiębiorstwa najbardziej wskazany. Poza tym, że nie wymaga zmiany ceny, której wzrost mógłby spowodować spadek popytu na oferowane wyroby, daje również przedsiębiorstwu przewagę konkurencyjną na rynku. Innym sposobem zwiększania rentowności sprzedaży jest oddziaływanie na cenę – konkretnie na jej wzrost. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że korzyść osiągnięta w wyniku wzrostu ceny zostanie utracona poprzez spadek sprzedaży.18 Najbardziej ogólna postać wskaźnika rentowności sprzedaży przedstawia się następująco: Zysk netto 100 18 T. Dudycz, S. Wrzosek, op. cit., s. 136. 99 Prace magisterskie - analizy Wskaźnik rentowności sprzedaży = Przychody ze sprzedaży Im wyższy jest poziom tego wskaźnika, tym wyższa efektywność bieżącej działalności przedsiębiorstwa. Tendencja rosnąca lub dodatnie odchylenie wskaźnika rentowności sprzedaży przy porównaniu dwóch okresów świadczyć może zarówno o rozszerzeniu działalności gospodarczej przez wzrost sprzedaży i jej odpowiednią strukturę asortymentową, jak również o osiąganiu korzystniejszych cen sprzedaży i obniżeniu jednostkowych kosztów własnych.19 Ogólna postać zysku ujęta w liczniku wskaźnika rentowności sprzedaży może mieć tyle odmian, ile rodzajów zysku występuje w rachunku zysków i strat. Podobny problem dotyczy również przychodów ze sprzedaży. Z uwagi na to, dla celów analizy rentowności sprzedaży przedsiębiorstwa spółdzielczego adekwatnym będzie zastosowanie wskaźnika rentowności sprzedaży netto oraz wskaźnika rentowności sprzedaży brutto. Wskaźnik rentowności sprzedaży netto określa stosunek zysku netto do sprzedaży netto, czyli: Zysk netto 100 Wskaźnik rentowności sprzedaży netto = Sprzedaż netto Ukazuje on opłacalność osiągania przychodów ze wszystkich źródeł. Uwzględnia nie tylko zysk dotyczący działalności podstawowej, ale również wynik na pozostałej sprzedaży, wynik na działalności finansowej, wynik nadzwyczajny oraz obowiązkowe obciążenia zysku. Wskaźnik rentowności sprzedaży brutto różni się od poprzedniego tym, że w jego liczniku wykazywany jest zysk brutto, pomijający kwestię opodatkowania, czyli: Wskaźnik rentowności = sprzedaży brutto 19 Zysk brutto 100 Sprzedaż netto L. Bednarski, op. cit., s. 98. 100 Prace magisterskie - analizy Równoległe badania analityczne obu tych wskaźników pozwalają uzyskać informacje o przyczynach zmian w ich poziomie. Dla przykładu, jeżeli wskaźnik rentowności sprzedaży brutto nie zmienia się przez dłuższy okres, a wskaźnik rentowności sprzedaży netto w tym czasie się obniży, to przyczyna tego obniżenia będzie tkwić bądź we wzroście kosztów własnych produkcji sprzedanej w relacji do wartości sprzedaży, bądź w podniesieniu podatków. Jeśli natomiast rentowność brutto spadnie, a netto się nie zmieni, to przyczyny należy szukać w obniżeniu podatku.20 Kolejny (drugi) rodzaj wskaźników rentowności sprzedaży uwzględnia w obliczeniach koszty działalności. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku przychodów, również wskaźniki rentowności sprzedaży oparte na kosztach mogą mieć odpowiednio dużą liczbę odmian. Jednakże podstawowa formuła wskaźnika rentowności netto ma postać: Wskaźnik rentowności = netto = Zysk netto x 100 Koszty własne sprzedaży Wskaźnik ten wskazuje na relację zysku do wielkości sprzedaży wyrażonej za pomocą kosztów własnych. Koncentruje się na wpływie obniżki kosztów na efektywność działalności przedsiębiorstwa oraz umożliwia poznanie wpływu zmian struktury asortymentowej i wzrostu wielkości produkcji na poprawę zysku. Wzrost wskaźnika rentowności netto można uzyskać również przy spadku rozmiarów produkcji okupując to odpowiednim zmniejszeniem kosztów. Należy jednak podkreślić, że wskaźnik ten silnie reaguje na obniżkę kosztów i dlatego wszelkie działania niepożądane dają obniżkę kosztów w krótkim okresie, a odpowiedni ich wzrost w długim okresie.21 20 21 B. Wersty, op. cit., s. 35. L. Bednarski, op. cit., s. 212. 101 Prace magisterskie - analizy Trzeci rodzaj wskaźnika rentowności sprzedaży stanowią wskaźniki poziomu kosztów, określające udział poniesionych kosztów w kwocie przychodów ze sprzedaży. Koszty własne sprzedaży x 100 Wskaźnik poziomu kosztów = Przychód ze sprzedaży Im niższy jest ten udział, tym większa jest (w wyrażeniu wskaźnikowym) rentowność działalności gospodarczej. 3.2. Analiza rentowności majątku. Rentowność majątku oznacza zdolność przedsiębiorstwa do generowania zysku. Najbardziej ogólna postać wskaźnika rentowności majątku jest stosunkiem procentowym wyniku finansowego do majątku zaangażowanego w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Zysk netto x 100 Wskaźnik rentowności majątku = Majątek ogółem Informuje o wielkości zysku przypadającego na jednostkę majątku, obejmującego zarówno majątek trwały, jak i majątek obrotowy. Wskaźnik ten jest powszechnie w literaturze określany jako ROA (Return On Assets), ROI (Return On Investment). Wskaźniki rentowności majątku w doskonały sposób wskazują, jak efektywnie przedsiębiorstwo zarządza swoim majątkiem. Zasadniczym walorem tych wskaźników jest to, iż pobudzają do: racjonalnego gospodarowania majątkiem trwałym i obrotowym, utrzymania wielkości zasobów majątku odpowiadającej rozmiarowi prowadzonych działań, eliminowania zbędnych i nadmiernych składników majątku. W rosnącym poziomie wskaźnika ujawnia się maksymalizacja obrotu i obniżka kosztów własnych oraz rozmiar i efekty ekonomiczne działalności inwestycyjnej, będące symptomem poprawy sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Natomiast kiedy 102 Prace magisterskie - analizy wartość wskaźnika ulega obniżeniu, mamy do czynienia z pogorszeniem sytuacji finansowej.22 Ogólna postać wskaźnika rentowności majątku może zostać rozbudowana przez uwzględnienie zarówno odpowiednich rodzajów zysku, jak i składników majątku. W pracach analitycznych wyróżnić można zatem dwie grupy wskaźników rentowności majątku, z uwzględnieniem: zróżnicowania zakresu wyniku finansowego (w liczniku), zróżnicowania zakresu majątku (w mianowniku). Wskaźniki pierwszej grupy obliczamy według następujących formuł: 1) zysk netto x 100 Wskaźnik rentowności majątku netto = majątek ogółem Jest on syntezą efektywności finansowej przedsiębiorstwa z całokształty działalności. 2) zysk brutto x 100 Wskaźnik rentowności majątku brutto = majątek ogółem Wskaźnik ten, w przeciwieństwie do pierwszego, nie uwzględnia obowiązkowych obciążeń zysku. 3) Wskaźnik rentowności majątku brutto z odsetkami (zysk brutto + odsetki) x 100 = majątek ogółem Skorygowanie w tym przypadku zysku brutto o odsetki ma uzasadnienie w tym, że są one elementem kosztów operacji finansowych wynikających z zaangażowania składników majątkowych pochodzących z kredytów i pożyczek. Wśród wskaźników rentowności majątku drugiej grupy wyróżnić można: 1) 22 Wskaźnik rentowności majątku trwałego = zysk netto x 100 majątek trwały W. Gabrusewicz, op. cit., s. 213-214. 103 Prace magisterskie - analizy zysk netto x 100 2) Wskaźnik rentowności majątku obrotowego = majątek obrotowy Wskaźniki te pozwalają określić stopień efektywności finansowej poszczególnych grup majątku przedsiębiorstwa. Efektywność ta może zmieniać się zatem w różnym stopniu w zależności od zmian zakresu zaangażowanego majątku. Pomiędzy wskaźnikami, wykorzystywanymi w analizie wyników finansowych przedsiębiorstwa, istnieją wzajemne związki i zależności. Ich przykładem mogą być powiązania między rentownością majątku netto a rentownością sprzedaży netto i obrotowością majątku. Powiązania te można zobrazować w następujący sposób: Rentowność majątku netto = rentowność sprzedaży netto x obrotowość majątku czyli Zysk netto zysk netto = Majątek ogółem przychody ze sprzedaży x przychody ze sprzedaży majątek ogółem Jak z powyższego zapisu wynika, rentowność majątku jest iloczynem rentowności sprzedaży netto i obrotowości majątku, innymi słowy rentowność majątku jest zależna od tych czynników. Z przedstawionych zależności wynika, że poprawę zdolności dochodowej przedsiębiorstwa można osiągnąć dzięki zwiększeniu rentowności sprzedaży albo dzięki wzrostowi obrotowości majątku, bądź dzięki działaniu jednego i drugiego czynnika jednocześnie. Znajomość tej zależności może być pomocna w badaniach przyczynowo-skutkowych zmian rentowności aktywów łącznych. 3.3. Analiza rentowności kapitału własnego. 104 Prace magisterskie - analizy Rentowność zaangażowanego w przedsiębiorstwie spółdzielczym kapitału własnego obrazują wskaźniki rentowności kapitału własnego, będące relacją wyniku finansowego (przede wszystkim zysku netto) do przeciętnego stanu kapitału własnego w różnym jego zakresie. Ze względu na formę organizacyjno-prawną, którą reprezentuje przedsiębiorstwo spółdzielcze, kapitały określane są mianem funduszy, i tak kapitały własne obejmują: fundusze podstawowe (udziałowy i zasobowy), fundusz zapasowy, fundusz rezerwowy z aktualizacji wyceny środków trwałych, inne fundusze rezerwowe, nie podzielony wynik finansowy z lat ubiegłych oraz wynik finansowy netto roku obrotowego. Podstawowa formuła wskaźnika rentowności kapitału własnego, nazywana w anglo-amerykańskim systemie gospodarki rynkowej wskaźnikiem ROE (Return On Equit), zapisywana jest następująco: Wskaźnik rentowności kapitału własnego Zysk netto x 100 = Kapitał własny Wskaźnik ten wyraża efekty działalności przedsiębiorstwa w przeliczeniu na jednostkę kapitału wniesionego przez członków (właścicieli) spółdzielni. W odróżnieniu od wskaźników rentowności majątku jest on wyrazem efektywności nie całości kapitału ulokowanego w majątku trwałym i obrotowym, lecz jedynie tej jego części, która pomija zobowiązania długo- i krótkoterminowe, a więc wszelkie kapitały obce. Z uwagi na ważną zależność jaką tworzy relacja funduszy podstawowych do całkowitego kapitału własnego pozwala pogłębić postać wskaźnika podstawowego o następujący zapis: Zysk netto x 100 Wskaźnik rentowności = kapitału podstawowego Rentownością finansową zainteresowani zatem w szczególności właściciele Kapitałsąpodstawowy spółdzielni, bowiem efektywność swojej inwestycji finansowej oceniają właśnie na 105 Prace magisterskie - analizy podstawie wysokości rentowności kapitału własnego. Spółdzielnie mleczarskie charakteryzują się z reguły niskim poziomem wskaźników rentowności, jednakże odnotowywanie wzrostu poziomu wskaźnika rentowności kapitału własnego daje szansę do uzyskania dywidendy oraz szerszych możliwości rozwojowych przedsiębiorstwa. Do celów analitycznych wskaźnik rentowności kapitału własnego można ująć w postaci bardziej rozwiniętej, przy pomocy następującego iloczynu:23 Wskaźnik rentowności kapitału własnego = zysk netto majątek ogółem majątek ogółem kapitał własny x czyli Wskaźnik rentowności kapitału własnego = wskaźnik rentowności majątku x mnożnik kapitału własnego Mnożnik kapitału własnego określa w jakim stopniu majątek finansowany jest ze środków własnych, a w jakim stopniu ze środków obcych. W sytuacji, gdyby całość majątku przedsiębiorstwa znalazła pokrycie w kapitale własnym, wówczas rentowność kapitałów byłaby równa rentowności majątku. Z reguły jednak część majątku znajduje również pokrycie w kapitałach obcych. Zatem dążenie do wzrostu mnożnika kapitału własnego (który prowadzi do wzrostu rentowności kapitału własnego) uzasadnione jest tylko wtedy, gdy koszt pozyskania dodatkowego kapitału obcego (w postaci płaconych odsetek) jest niższy od poziomu rentowności majątku, co w rezultacie znajduje odzwierciedlenie we wzroście kapitałów własnych. Dodatkowe korzyści uzyskiwane z efektywnego wykorzystania kapitałów obcych określane są wówczas jako pozytywny efekt działania dźwigni finansowej (financial leverage). Dźwignię tę wyraża różnica między poziomem 23 W. Gabrusewicz, op. cit., s. 219. 106 Prace magisterskie - analizy wskaźnika rentowności kapitału własnego a poziomem wskaźnika rentowności majątku.24 Duże uznanie i szerokie zastosowanie w analizie rentowności kapitału własnego zyskał tzw. model analizy wskaźnikowej Du Ponta, opracowany przez pracowników zarządu firmy o tej samej nazwie. Dzięki tej metodzie można stosunkowo łatwo zidentyfikować czynniki kształtujące rentowność kapitału własnego. Model ten najczęściej przedstawiany jest jako piramida, na szczycie której znajduje się rentowność netto kapitału własnego, niżej zaś czynniki mające wpływ na tę rentowność. Obrazowo metodę Du Ponta przedstawia wykres numer 2. Jak z poniższego wykresu wynika, wskaźnik rentowności kapitału własnego jest iloczynem rentowności sprzedaży, obrotowości majątku i mnożnika kapitału własnego. Formułę tę można zapisać:25 Wskaźnik rentowności kapitału własnego = rentowność sprzedaży x obrotowość majątku x mnożnik kapitału własnego czyli Wskaźnik rentowności kapitału własnego zysk netto = przychody ze sprzedaży x przychody ze sprzedaży majątek ogółem x majątek ogółem kapitał własny Wykres 2. 24 25 L. Bednarski, op. cit., s. 108-109. W. Gabrusewicz, op. cit., s. 220. 107 Prace magisterskie - analizy Model Du Ponta. Zysk netto (ZN) Przychód netto (PN) Aktywa (A) Rentowność sprzedaży (ZN/PN) Rentowność aktywów (ZN/A) Rotacja aktywów (PN/A) (1-struktura kapitału) Kapitał Obcy (KO) Rentowność netto kapitału (ZN/KWO) Struktura kapitału (KO/KW) Kapitał łączny (KW) Źródło: T. Dudycz, S. Wrzosek, Analiza finansowa. Problemy metodyczne w ujęciu praktycznym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000r., s. 138. Zatem wskaźnik rentowności kapitału własnego jest syntetycznym wyrazem zależności nie tylko od zysku netto i kapitału własnego (wg. formuły podstawowej), lecz także od przychodów ze sprzedaży i całego zaangażowanego majątku. Znajomość czynników kształtujących rentowność kapitału własnego może ułatwić przedsiębiorstwu podejmowanie odpowiednich przedsięwzięć prowadzących do poprawy tej rentowności (przy zachowaniu zasad racjonalnego działania), czyli: 26 1) kiedy przedsiębiorstwo dysponuje ograniczonymi zasobami kapitału, powinno podejmować takie działania, które przy danym kapitale umożliwiają zwiększenie zysku poprzez np. wzrost sprzedaży, czy obniżkę kosztów, 2) jeżeli przedsiębiorstwo wyczerpało wszystkie możliwości wzrostu zysku, wówczas powinno dążyć do minimalizowania zasobów niezbędnego kapitału do osiągnięcia T. Dudycz, Analiza finansowa, Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999r., s. 129-130. 26 108 Prace magisterskie - analizy zysku, a zatem powinno pozbyć się nie wykorzystanego majątku czy obniżyć zapasy jako podstawowego składnika majątku obrotowego. W praktyce często jednak korzysta się z obu przedsięwzięć jednocześnie, by poprawić rentowność kapitału własnego. 4. Zadania i znaczenie analizy płynności finansowej przedsiębiorstwa. Utrzymanie płynności finansowej jest jednym z najważniejszych problemów przedsiębiorstw funkcjonujących w gospodarce rynkowej. Przez płynność finansową rozumie się zdolność przedsiębiorstwa do osiągnięcia przepływów pieniężnych umożliwiających regulowanie wymagalnych zobowiązań i pokrywanie niespodziewanych wydatków gotówkowych.27 Zatem płynność finansowa to zdolność do terminowego regulowania bieżących zobowiązań, tj. zobowiązań o okresie spłaty poniżej jednego roku oraz części zobowiązań długoterminowych, których spłata przypada na dany rok. Ponieważ zobowiązania przedsiębiorstwa regulowane są ze środków pieniężnych, w analizie płynności bierze się pod uwagę środki pieniężne oraz te składniki majątku, które mogą być relatywnie szybko i bez większych kosztów zamienione na gotówkę. Składniki te zwykło nazywać się aktywami bieżącymi lub obrotowymi. Najbardziej płynne aktywa obrotowe to środki pieniężne oraz należności. Zapasy i rozliczenia międzyokresowe czynne reprezentują natomiast aktywa obrotowe o niskim stopniu płynności, gdyż wykazują określoną trudność w zamianie ich na gotówkę w krótkim okresie. Z uwagi na to, iż pomiędzy poszczególnymi składnikami majątku i rodzajami kapitałów zachodzą określone relacje, podstawowymi wyznacznikami płynności finansowej są: stopień płynności aktywów bieżących i stopień wymagalności pasywów bieżących.28 D. Wędzki, Strategie płynności finansowej przedsiębiorstwa. Przepływy pieniężne a wartość dla właścicieli, Oficyna Ekonomiczna Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych Sp. z o.o., Kraków 2002r., s. 34. 28 W. Gabrusewicz, op. cit., s. 229. 27 109 Prace magisterskie - analizy Jak z powyższego wynika, posiadanie zdolności do wywiązywania się z bieżących zobowiązań nie oznacza utrzymywania w przedsiębiorstwie takiego stanu środków pieniężnych, który równoważyłby te zobowiązania. Płynność finansowa oznacza takie sterowanie wpływami i wydatkami, aby wpływy mogły równoważyć w określonym czasie wydatki, a ewentualne zahwiania rytmiczności wpływów i wydatków kompensować rezerwą w tym celu utrzymywanych środków pieniężnych lub krótkoterminowym kredytem. Ilość środków pieniężnych niezbędnych do zapewnienia płynności finansowej zależy więc od wzajemnego sprzężenia wpływów i wydatków. Im ta korelacja jest większa, tym mniej można utrzymywać środków pieniężnych w rezerwie i bez większych trudności regulować wymagalne zobowiązania. Decyzja, czy utrzymywać rezerwę środków pieniężnych, czy raczej korzystać z kredytu, zależy od rachunku ekonomicznego, mającego na celu wybór korzystniejszego wariantu.29 Płynność finansowa ulega ciągłym zmianom, przy czym mogą to być zarówno zmiany dodatnie, jak i ujemne, tj. takie, które zagrażają wewnętrznej i zewnętrznej pozycji przedsiębiorstwa. Dlatego też podstawowym zadaniem analizy płynności finansowej jest przygotowanie i dostarczenie, do odpowiednich stanowisk kierowniczych, informacji o wielkości i kierunku zmian występujących w poziomie płynności oraz o przyczynach tych zmian. Informacje o płynności finansowej stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania zarówno kierownictwa przedsiębiorstwa, jak i jego otoczenia. Kierownictwo – śledząc zmiany w poziomie płynności, może efektywnie zarządzać płynnością, a w przypadku ewentualnego zagrożenia, sprawnie reagować podejmując działania poprawiające zaistniały stan. Natomiast otoczenie – dostawcy, banki, udziałowcy – zawsze uzależnia swoje powiązania finansowe z przedsiębiorstwem od jego płynności. Konsekwencje utraty płynności finansowej są dla przedsiębiorstwa zazwyczaj poważne. Dostawcy zaprzestają udzielania kredytu kupieckiego i prowadzą wyłącznie transakcje gotówkowe z przedsiębiorstwem. Zmniejsza się również zaufanie wobec banków, które ograniczają przedsiębiorstwu kredyty, zaczynają dyktować ostrzejsze warunki udzielania kredytów lub w ogóle ich nie udzielają. 29 T. Dudycz, S. Wrzosek, op. cit., s. 51. 110 Prace magisterskie - analizy Wszystko to wraz z utrata reputacji przedsiębiorstwa prowadzi do zmniejszenia się obszaru działania na rynku oraz odbija się ujemnie na poziomie osiąganych zysków. Aby unikać kłopotów z płatnościami swoich zobowiązań, zarząd przedsiębiorstwa powinien na bieżąco rozwiązywać problemy płynności finansowej poprzez elastyczne zarządzanie kapitałem obrotowym, zapasami, należnościami oraz gotówką. Analizę płynności finansowej można również rozpatrywać ze względu na przyjęty horyzont czasowy dzieląc ją odpowiednio na krótkoterminową i długoterminową. Analiza krótkoterminowa skupia się na krótkookresowym (operacyjnym) przewidywaniu wpływów i wydatków przedsiębiorstwa. Dokonać tego można, opierając się na kilku wskaźnikach o charakterze statycznym, które pozwalają w sposób przybliżony określać zdolność przedsiębiorstwa do regulowania bieżących zobowiązań. Natomiast analiza długoterminowa ma charakteryzować wydatki i możliwości ich finansowania w dłuższej perspektywie. Informacje te niejednokrotnie stanowią podstawę wielu decyzji inwestycyjnych czy finansowych. Płynność długoterminowa ma charakter dynamiczny i opiera się głównie na planowaniu przepływów pieniężnych. 30 4.1. Czynniki determinujące płynność finansową. Utrzymanie płynności finansowej w przedsiębiorstwie zdeterminowane jest w dużym stopniu poziomem i strukturą kapitału obrotowego. Kapitał obrotowy netto stanowi różnicę wartości majątku obrotowego i zobowiązań krótkoterminowych. Jest ona równoważna części majątku obrotowego finansowanej kapitałami własnymi oraz zobowiązaniami długoterminowymi.31 Kapitał obrotowy netto może być obliczony w dwojaki sposób:32 Tamże, s. 52. D. Wędzki, op. cit., s. 39. 32 M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997r., s. 74. 30 31 111 Prace magisterskie - analizy 1) podejście kapitałowe Kapitał obrotowy netto = Kapitał stały - Majątek trwały 2) podejście majątkowe Kapitał obrotowy netto = Aktywa bieżące - Krótkoterminowe źródła finansowania aktywów bieżących Kapitał obrotowy netto (zwany również kapitałem pracującym) jest zatem częścią łącznego kapitału przedsiębiorstwa, która stanowi:33 miarę stopnia płynności finansowej, ponieważ wyraża wielkość majątku zabezpieczającego spłatę wymagalnych zobowiązań – im większa wartość kapitału, tym mniejsze ryzyko utraty płynności finansowej; bufor chroniący przedsiębiorstwo przed stratami operacyjnymi – dysponując nadwyżką majątku obrotowego nad zobowiązaniami krótkoterminowymi, ma ono środki, które mogą zostać przeznaczone na odnowienie cyklu operacyjnego na zakładanym poziomie. Im większa wartość kapitału obrotowego netto, tym lepsza jest ta ochrona; margines bezpieczeństwa przed skutkami niepewności, której źródłem jest w szczególności otoczenie. Niepewność ta dotyczy przede wszystkim poziomu popytu, terminowości dostaw i stopnia wywiązywania się kontrahentów ze zobowiązań. Kapitał obrotowy netto odgrywa więc szczególnie ważną rolę w znamiennym otoczeniu rynkowym. Częsta zmiana postaci środków tworzących kapitał obrotowy (przechodzenia jednych aktywów w drugie) powoduje, że zależność ta ma postać cyklicznego procesu, u podstaw którego tkwią strumienie pieniężne generowane w toku działalności przedsiębiorstwa. Cykl kapitału obrotowego obrazuje poniższy schemat. 33 D. Wędzki, op. cit., s. 39-40. 112 Prace magisterskie - analizy Schemat 5. Cykl kapitału obrotowego. Wpływ należności Zakup GOTÓWKA NALEŻNOŚCI Sprzedaż na kredyt Sprzedaż za gotówkę ZAPASY WYROBÓW GOTOWYC H SUROWCE MATERIAŁY Produkcja Źródło: red. M. Wypych, Finanse przedsiębiorstwa z elementami zarządzania i analizy, ABSOLWENT, Łódź 1997, s. 262 W ścisłym znaczeniu cyklem kapitału obrotowego określa się okres, który upływa od momentu wydatkowania środków pieniężnych na zakup czynników produkcji do momentu uzyskania przychodów pieniężnych ze sprzedaży wyrobów lub usług wyprodukowanych dzięki zastosowaniu tych czynników. Analiza tego cyklu stanowi jeden z najważniejszych elementów oceny efektywności gospodarowania kapitałem obrotowym. Podstawową miarą tej efektywności jest długość cyklu kapitału obrotowego, która zdeterminowana jest: 34 długością cyklu konwersji zapasów, czyli okresu, który upływa od momentu zakupienia zapasów materiałów i surowców do produkcji do momentu sprzedaży wytworzonych z nich produktów gotowych. Cykl ten obejmuje zatem nie tylko przekształcenie zapasów surowców i materiałów do produkcji w produkty gotowe, ale także przekształcenie zapasów produktów gotowych w należności w wyniku sprzedaży (cykl brutto kapitału obrotowego lub cykl operacyjny); J. Czekaj, Z. Dresler, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998r., s. 117-118. 34 113 Prace magisterskie - analizy długością cyklu konwersji należności, czyli okresu, jaki upływa od momentu powstania należności za sprzedane produkty do momentu ich uregulowania przez odbiorców, a więc do momentu przekształcenia ich w środki pieniężne (cykl brutto kapitału obrotowego lub cykl operacyjny); długością okresu odroczenia płatności zobowiązań przedsiębiorstwa, czyli czasu, który upływa od momentu dostawy materiałów i surowców do produkcji do momentu uregulowania zobowiązań z tytułu tych dostaw (cykl netto kapitału obrotowego lub cykl kasowy). Środki wykorzystywane w tym cyklu charakteryzuje zatem:35 1) krótki okres życia, zwykle krótszy niż rok 2) szybka zmiana postaci środków (gotówka – zapasy surowców i materiałów – zapasy wyrobów gotowych – należności – gotówka, itd.) 3) synchronizacja. Poziom kapitału obrotowego zależy od stopnia synchronizacji między produkcją, sprzedażą oraz tempem inkasowania należności. Z uwagi na brak pełnej synchronizacji oraz element niepewności i ryzyka, powstaje potrzeba posiadania kapitału obrotowego i sprawnego nim zarządzania. Skuteczne zarządzanie kapitałem obrotowym sprowadza się do trzech funkcji:36 1) ustalenie pożądanych rozmiarów oraz struktury aktywów i pasywów, 2) ustanowienie administracyjnych oraz organizacyjnych podstaw zarządzania kapitałem obrotowym w ramach przyjętych ustaleń, 3) przyjęcie strategii finansowania kapitału obrotowego. W praktyce poziom kapitału obrotowego może być bardzo zróżnicowany. Pełny zakres tego zróżnicowania zawiera się w trzech sytuacjach:37 Dodatni kapitał obrotowy (kapitał stały – majątek trwały > 0). Ta dodatnia różnica oznacza, że część aktywów bieżących w przedsiębiorstwie finansowana jest kapitałami długoterminowymi pozostającymi w ciągłej jego dyspozycji. Schemat 6. Dodatni kapitał obrotowy. M. Sierpińska, D. Wędzki, op. cit., s. 79-80. M. Wypych (red.), op. cit., s. 263. 37 M. Sierpińska, D. Wędzki, op. cit., s. 76-78. 35 36 114 Prace magisterskie - analizy Aktywa trwałe Kapitał stały Aktywa bieżące Kapitały krótkotermin owe Źródło: M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997r., s. 76. Z uwagi na wysokie koszty angażowania kapitałów obcych w działalność gospodarczą, polskie przedsiębiorstwa starają się ograniczać kredyty długoterminowe i zastępować je wygospodarowanym zyskiem bądź zaciąganiem kredytów krótkoterminowych. Zerowy poziom kapitału obrotowego (kapitał stały – majątek trwały = 0). Schemat 7. Zerowy kapitał obrotowy. Aktywa trwałe Aktywa bieżące Kapitał stały Kapitały krótkotermin owe Źródło: M.Sierpińska, D. Wędzki, op. cit., s. 77. Sytuacja ta prezentuje stan idealny, który może wystąpić chwilowo. W praktyce poziom kapitału obrotowego oscyluje wokół zera w warunkach słabej kondycji finansowej przedsiębiorstw stosujących zasadę – płacę za zobowiązania, gdy otrzymam należności. Ujemny kapitał obrotowy (kapitał stały – majątek trwały < 0). Sytuacja taka ma miejsce wówczas, gdy część składników majątku trwałego finansowana jest zobowiązaniami krótkoterminowymi. 115 Prace magisterskie - analizy Schemat 8. Ujemny kapitał obrotowy. Aktywa trwałe Aktywa bieżące Kapitał stały Kapitały krótkotermin owe Źródło: M. Sierpińska, D. Wędzki, op. cit., s. 77. Występuje ona dość często wśród firm handlowych, które wydłużają terminy płatności zobowiązań za dostarczone im towary, przy czym na bieżąco otrzymują gotówkę w momencie sprzedaży tych towarów. Powstałe w ten sposób wolne środki pieniężne mogą być angażowane do finansowania majątku trwałego. Podobna sytuacja pojawia się również w wielu przedsiębiorstwach produkcyjnych, gdzie ujemny kapitał obrotowy jest przejawem realizowania inwestycji z części bieżącego obrotu. Takie angażowanie gotówki w krótkim czasie powoduje zaległości w terminowym regulowaniu bieżących zobowiązań. Prowadzi to do zatorów płatniczych i olbrzymich strat z nimi związanych. Poziom kapitału obrotowego ulegając zmianie – w wyniku kolejnych operacji gospodarczych w przedsiębiorstwie – kształtuje bieżącą sytuację w zakresie płynności finansowej. Aby utrzymać tę płynność, niezbędne jest regulowanie poziomu tych zmian poprzez:38 zwiększenie kapitału obrotowego w przedsiębiorstwie polegające na: - zmniejszeniu stanu majątku trwałego w wyniku sprzedaży zbędnych środków, likwidacji środków zużytych oraz ograniczenia nakładów inwestycyjnych, - zwiększeniu kapitałów stałych poprzez przeznaczenie znacznej części wygospodarowanego zysku na cele rozwojowe, zwiększenie kapitałów własnych lub zwiększenie zobowiązań długoterminowych; 38 Tamże, s. 78. 116 Prace magisterskie - analizy zmniejszenie kapitału obrotowego w przedsiębiorstwie polegające na: - zwiększeniu majątku trwałego w wyniku zakupu rzeczowych jego składników, wartości niematerialnych i prawnych, zakupu akcji i obligacji oraz udzielenia długoterminowych pożyczek innym podmiotom gospodarczym bądź zwiększenia poziomu należności długoterminowych, - zmniejszeniu kapitałów stałych poprzez umorzenie akcji, pokrycie strat kapitałem zapasowym (w spółdzielniach funduszem zasobowym), spłatę zadłużenia długoterminowego. Zarówno sytuację bieżącą jak i skutki zarządzania można badać stosując statyczne i dynamiczne mierniki oceny płynności finansowej przedsiębiorstwa. 4.2. Statyczne metody analizy płynności finansowej. Statyczne metody analizy płynności finansowej służą do oceny bieżącej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa w dziedzinie obsługi zadłużenia. Wykorzystują one przede wszystkim dane bilansu sporządzonego na dany moment. Do metod tych zalicza się szereg tradycyjnych wskaźników o większym bądź mniejszym zakresie stosowania w praktyce, przy czym najważniejsze z nich to: wskaźnik bieżącej płynności finansowej wskaźnik płynności przyspieszonej wskaźnik środków pieniężnych wskaźnik zobowiązań natychmiast wymagalnych – treasury ratio WSKAŹNIK BIEŻĄCEJ PŁYNNOŚCI FINANSOWEJ informuje, w jakim stopniu bieżące aktywa pokrywają bieżące pasywa. Oblicza się go następująco: Wskaźnik bieżącej płynności finansowej = aktywa bieżące pasywa bieżące Aktywa bieżące to majątek obrotowy, czyli zapasy, należności i środki pieniężne. Natomiast pasywa bieżące to zobowiązania bieżące, powiększone o rozliczenia międzyokresowe bierne i przychody przyszłych okresów, czyli te, które są wymagalne w relatywnie krótkim czasie. 117 Prace magisterskie - analizy Obliczony wskaźnik porównuje się z danymi z okresu poprzedniego, wskaźnikami innych przedsiębiorstw z branży oraz z tzw. standardami przyjmowanymi w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Nie ma w literaturze całkowitej zgodności odnośnie wysokości tych standardów. Jednak najczęściej przyjmuje się za optymalny poziom wskaźnika bieżącej płynności finansowej wielkość z przedziału od 1,5 do 2,0. Wzrost wskaźnika w czasie oznacza poprawę płynności finansowej oraz zmniejszenie ryzyka związanego z obsługą zadłużenia. Jednak zbyt wysoki jego poziom może wskazywać na niedostatecznie efektywne wykorzystanie wolnych zasobów majątkowych, co świadczy o tzw. nadpłynności finansowej. Natomiast spadek wielkości wskaźnika w czasie może być symptomem trudności płatniczych przedsiębiorstwa, a niekiedy świadczyć nawet o jego niewypłacalności. Nadmiernie wysoka lub nadmiernie niska wartość wskaźnika bieżącej płynności finansowej powinna skłaniać kierownictwo przedsiębiorstwa do zbadania przyczyn takiego stanu. WSKAŹNIK PŁYNNOŚCI PRZYSPIESZONEJ (tzw. wskaźnik szybki) informuje o stopniu pokrycia zobowiązań bieżących aktywami o dużej płynności, czyli należnościami, krótkoterminowymi papierami wartościowymi i środkami pieniężnymi. Obliczany jest według wzoru: Wskaźnik płynności przyspieszonej = aktywa bieżące – zapasy – rozliczenia m/o czynne pasywa bieżące W tym przypadku również nie ma zgodności interpretacji co do najwłaściwszej normy. Za zadowalające uważa się kształtowanie wskaźnika na poziomie od 1,0 do 1,2, bowiem jedynie taka wielkość potwierdza możliwość pokrycia przez przedsiębiorstwo wymagalnych zobowiązań. Kształtowanie się wartości wskaźnika szybkiego poniżej jedności oznacza, iż wielkość płynnych aktywów obrotowych jest niższa od zobowiązań bieżących, co może prowadzić do trudności w terminowym regulowaniu wszystkich zobowiązań bieżących. Niski poziom wskaźnika płynności przyspieszonej przy wysokim poziomie wskaźnika bieżącej płynności świadczy o znacznym zamrożeniu środków obrotowych 118 Prace magisterskie - analizy w zapasach, natomiast jego wysoki poziom oznaczać może nadmierne gromadzenie środków pieniężnych na rachunkach bankowych. WSKAŹNIK ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH jest relacją środków pieniężnych powiększonych o krótkoterminowe papiery wartościowe przeznaczone do obrotu do zobowiązań bieżących. Wskaźnik środków pieniężnych środki pieniężne + krótkoterminowe papiery wartościowe = zobowiązania bieżące Określa ona zatem najwyższy stopień płynności finansowej, gdyż uwzględnia tylko te aktywa obrotowe, których płynność jest natychmiastowa. Informuje jaka część zobowiązań bieżących może być uregulowana bez zwłoki środkami pieniężnymi, gdyby w danym momencie stały się natychmiast wymagalne.39 Z reguły przyjmuje się, że wielkość wskaźnika kształtuje się od kilku do kilkunastu procent. Wskaźnik środków pieniężnych nie przesądza jednak o stopniu wypłacalności przedsiębiorstwa, a jedynie sygnalizuje jego sprawność płatniczą.40 WSKAŹNIK TREASURY RATIO stanowi bardziej rygorystyczną formę wskaźnika środków pieniężnych, będący relacją środków pieniężnych do zobowiązań natychmiast wymagalnych, czyli takich, których okres wymagalności przypada na najbliższe trzy miesiące. Wskaźnik zobowiązań natychmiast wymagalnych = środki pieniężne zobowiązania natychmiast wymagalne W praktyce nie wypracowano jeszcze standardu, który odnosiłby się do tego wskaźnika, dlatego przedsiębiorstwo musi porównywać go w czasie. 4.3. 39 40 Dynamiczne metody analizy płynności finansowej. Tamże, s. 61. L. Bednarski, op. cit., s. 74. 119 Prace magisterskie - analizy Ocena płynności finansowej przy pomocy wskaźników opartych na danych bilansowych (wielkości zasobowe) ma ograniczony charakter. Metody statyczne nie oddają w pełni zdolności płatniczej przedsiębiorstwa. W związku z tym celowe jest wykorzystanie metod dynamicznych (strumieniowych), opartych na danych liczbowych rachunku przepływów pieniężnych. Z uwagi na to, iż sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych pokazuje wielkość wygenerowanej gotówki, może charakteryzować przyszłe strumienie gotówkowe wykorzystywane w ustalaniu przyszłej płynności finansowej. Dlatego też coraz częściej przedsiębiorstwa sporządzają prognozowane przepływy pieniężne w celu określenia przyszłych wpływów i wydatków; ustalenia ewentualnego niedoboru środków pieniężnych oraz źródeł ich pokrycia.41 Do oceny pozycji finansowej przedsiębiorstwa używa się wielu różnych wskaźników, które ujmuje się w dwóch grupach:42 I. Wskaźniki wydajności gotówkowej, II. Wskaźniki wystarczalności gotówkowej. WSKAŹNIKI WYDAJNOŚCI GOTÓWKOWEJ informują o tym, ile wpływów gotówkowych generuje przedsiębiorstwo w danym czasie ze sprzedaży lub zaangażowanego majątku. Wykaz najważniejszych wskaźników zawiera tabela numer 7. Spośród przedstawionych wskaźników, wskaźnik wydajności gotówkowej sprzedaży należy do najważniejszych. Ukazuje on bowiem, ile gotówki wpływa do przedsiębiorstwa ze sprzedaży w danym czasie. Niski poziom wskaźnika świadczyć może o trudnościach płatniczych przedsiębiorstwa. Tabela 7. Wskaźniki wydajności gotówkowej. Nazwa wskaźnika 1. Wskaźnik wydajności gotówkowej sprzedaży 41 42 Formuła obliczenia gotówka netto z działalności operacyjnej sprzedaż netto W. Gabrusewicz, op. cit., s. 236. M. Sierpińska, D. Wędzki, op. cit., s. 52. 120 Prace magisterskie - analizy 2. Wskaźnik wydajności gotówkowej zysku gotówka netto z działalności operacyjnej zysk z działalności gospodarczej 3. Wskaźnik wydajności gotówkowej majątku gotówka netto z działalności operacyjnej średnia wartość majątku ogółem 4. Wskaźnik wydajności gotówkowej majątku trwałego gotówka netto z działalności operacyjnej średnia wartość majątku trwałego 5. Wskaźnik wydajności gotówkowej majątku obrotowego gotówka netto z działalności operacyjnej średnia wartość majątku obrotowego Źródło: M. Sierpińska, D Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997r., s. 53. Pożądanym kierunkiem zmian poszczególnych wskaźników wydajności gotówkowej jest wzrost ich wielkości w czasie, gdyż przyrost wskaźników poprawia sytuację płatniczą przedsiębiorstwa, a ich spadek sytuację tę pogarsza. Oprócz porównań w czasie, wskaźniki te mogą być rozpatrywane na tle analogicznych wskaźników innych przedsiębiorstw z tej samej branży. WSKAŹNIKI WYSTARCZALNOŚCI GOTÓWKOWEJ informują natomiast o relacji, w jakiej pozostaje wygenerowana z działalności podstawowej gotówka do różnych wydatków i zobowiązań przedsiębiorstwa. Wykaz przykładowych wskaźników zawiera tabela numer 8. Pierwsze trzy wskaźniki wystarczalności gotówki operacyjnej dostarczają informacji o zdolności przedsiębiorstwa do spłaty swoich zobowiązań – ogółem, bieżących i długoterminowych. Im wyższy poziom wskaźników, tym lepsza sytuacja płatnicza przedsiębiorstwa. Tabela 8. Wskaźniki wystarczalności gotówkowej. Nazwa wskaźnika 1. Wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę zobowiązań ogółem Formuła obliczenia gotówka netto z działalności operacyjnej zobowiązania ogółem 121 Prace magisterskie - analizy 2. Wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę zobowiązań bieżących 3. Wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę zobowiązań długoterminowych gotówka netto z działalności operacyjnej zobowiązania bieżące gotówka netto z działalności operacyjnej zobowiązania długoterminowe 4. Wskaźnik ogólnej wystarczalności gotówki operacyjnej 5. Wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na zakup środków trwałych gotówka netto z działalności operacyjnej spłata zobowiązań długoterminowych + wypłata dywidend + zakupy majątku trwałego gotówka netto z działalności operacyjnej wydatki na zakup środków trwałych Źródło: M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997r., s. 53. Za pomocą wskaźnika ogólnej wystarczalności gotówki operacyjnej dokonuje się pomiaru zdolności przedsiębiorstwa do regulowania rocznych wydatków na spłatę długoterminowych kredytów, wypłaty dywidend i zakupów składników majątku trwałego. W przypadku, gdy wskaźnik ten jest równy lub wyższy od jedności, oznacza to, że przedsiębiorstwo pokrywa swoje potrzeby i nie musi korzystać z innych instrumentów finansowych, takich jak np. kredyty bankowe. Słowem podsumowania warto zaznaczyć, iż rentowność i płynność finansowa muszą występować równocześnie. Tylko wtedy bowiem zapewniają jednostce pozycję wypłacalnego, solidnego partnera na rynku i zagwarantują zaplanowany rozwój przedsiębiorstwa.43 Rozdział IV Wykorzystanie analizy finansowej w ocenie Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Ozorkowie w latach 2000 – 2002 r. M. Walczak (red.), Sprawozdawczość i analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne ABSOLWENT, Łódź 2001r., s. 91. 43 122 Prace magisterskie - analizy 1. Charakterystyka działalności Spółdzielni. Spółdzielczość, mimo różnych opinii, jest ważnym podmiotem gospodarczym. Szczególną rolę odgrywa ona w gospodarce lokalnej oraz w mobilizowaniu środków własnych ludności do działalności gospodarczej. Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Ozorkowie jest przedsiębiorstwem istniejącym od 1937 roku i zatrudniającym przeciętnie 200 pracowników. Prowadzi swoją działalność samodzielnie oraz posiada osobowość prawną, zdobytą w 1980 roku poprzez wpis do rejestru handlowego. Ostatniego wpisu dokonano w 1999 roku z uwagi na zmiany w statucie Spółdzielni. Członkami Spółdzielni są osoby fizyczne (o pełnej zdolności do czynności prawnych) prowadzące chów bydła, produkcję i dostawy mleka, a także inne osoby związane ze Spółdzielnią w tym również jej pracownicy. Członkami mogą być także, według postanowień statutu, osoby prawne prowadzące hodowlę bądź chów bydła mlecznego lub inną działalność związaną z realizacją zadań statutowych Spółdzielni. Osoby prawne reprezentowane są wówczas przez swoich ustawowych przedstawicieli lub pełnomocników. Organami Spółdzielni są: 1) Zebranie Przedstawicieli – jest najwyższym organem Spółdzielni. Wyboru przedstawicieli na Zebranie Przedstawicieli Spółdzielni dokonują Zebrania Grup Członkowskich spośród członków Spółdzielni w liczbie ustalonej przez Radę Nadzorczą. Do wyłącznej właściwości Zebrania Przedstawicieli należy podejmowanie najważniejszych uchwał w Spółdzielni. 2) Rada Nadzorcza – składa się wyłącznie z członków Spółdzielni. Rada wybiera spośród swego grona prezydium w składzie: przewodniczący, zastępca i sekretarz z zadaniem organizowania pracy Rady. W imieniu ogółu członków kontroluje i nadzoruje całokształt działalności Spółdzielni. 3) Zarząd – kieruje działalnością Spółdzielni w osobach prezesa i dwóch wiceprezesów, którzy uprawnieni są do dokonywania czynności prawnych – 123 Prace magisterskie - analizy składania oświadczeń i podpisywania w imieniu Spółdzielni oraz reprezentowania jej na zewnątrz. 4) Zebrania Grup Członkowskich – są terenowym organem Spółdzielni, w którym uczestniczą członkowie Spółdzielni. W zebraniu rejonowym mogą brać udział również dostawcy mleka nie będący członkami Spółdzielni, zaproszeni przedstawiciele miejscowych władz, instytucji i organizacji rolników oraz inne zaproszone osoby. Zasadniczymi funduszami własnymi tworzonymi w Spółdzielni są: 1) fundusz udziałowy – powstający z wpłat udziałów członkowskich, odpisów na udziały członkowskie z podziału nadwyżki bilansowej lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach, 2) fundusz zasobowy – powstający z wpłat przez członków wpisowego, części nadwyżki bilansowej lub innych źródeł. Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska tworzy również fundusze specjalne: 1) Zakładowy Fundusz Świadczeń Socjalnych a) socjalny b) mieszkaniowy 2) fundusz otrzymany z Ministerstwa Rolnictwa z przeznaczeniem na pożyczki dla rolników. W OSM w Ozorkowie działa system kontroli wewnętrznej. Kontrola ta sprawowana jest przez zarząd Spółdzielni w oparciu o „Regulamin Kontroli Wewnętrznej” oraz w oparciu o: instrukcję obiegu dokumentów księgowych, instrukcję obsługi kasowej i instrukcję inwentaryzacji, osoby uprawnione przez zarząd do potwierdzania i zatwierdzania dowodów źródłowych. Działanie kontroli wewnętrznej zapewnia kompletne ujęcie i udokumentowanie: przychodów i rozchodów dostaw i usług związanych z tym faktur, przychodów i rozchodów środków pieniężnych, wynagrodzeń za pracę, 124 Prace magisterskie - analizy zgodności operacji gospodarczej z przepisami prawa i efektywnym gospodarowaniem. Przedmiotem działalności gospodarczej Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Ozorkowie, według założeń statutowych, jest: 1) skup mleka od rolników z terenu okolicznych gmin, 2) produkcja wyrobów mleczarskich, 3) działalność handlowa towarami własnymi i obcymi, sprzedaż hurtowa i detaliczna. Spółdzielnia skupia wokół siebie mniejsze i większe gminy, organizując i wspomagając byt tamtejszych rolników. Często stanowi dla nich jedyne źródło utrzymania. Spółdzielnia skupuje mleko od rolników z terenu gmin Ozorków, Parzęczew, Zgierz, Góra św. Małgorzaty, Piątek, Głowno, Stryków, Dalików, Wartkowice. Odbiór mleka odbywa się w punktach skupu mleka oraz bezpośrednio od dostawców – producentów poprzez cysterny samozbierające. Za dostarczone mleko Spółdzielnia płaci bieżąco w terminie do 15-go dnia następnego miesiąca. Rozprowadza w miarę potrzeb na warunkach zapłaty mlekiem – pasze treściwe i otręby, udziela także pożyczek na zakup krów, sprzętu do zbioru pasz i innych urządzeń. Pomoc finansowa, jakiej udziela Spółdzielnia jest oczywiście ograniczona ze względu na szczupłe środki pieniężne. Zajmując się działalnością produkcyjną OSM oferuje następujące produkty mleczarskie: mleko w proszku, masło, śmietana, twarogi, sery dojrzewające, napoje mleczne, kefir, jogurt, maślanka, desery, mleko spożywcze, 125 Prace magisterskie - analizy mleko acidofilne. OSM w Ozorkowie jako jedyna mleczarnia w regionie wytwarza sery twarde oraz zajmuje się produkcją tak szerokiej gamy wyrobów. Okoliczne mleczarnie specjalizują się przeważnie w pojedynczym asortymencie, nie zapewniając przy tym tak kompleksowej obsługi rynku. Rynkami zbytu dla wytworzonych wyrobów gotowych jest rynek lokalny, obejmujący obszar całego województwa łódzkiego, na terenie którego Spółdzielnia posiada sieć własnych sklepów, a ponadto mleczarnia współpracuje z wieloma odbiorcami na terenie całego kraju. Poza tym na terenie województwa Spółdzielnia zaopatruje niemal wszystkie przedszkola, szpitale, zakłady karne. Podstawą zdobywania nowych klientów są przede wszystkim konkurencyjne ceny oraz stosunkowo wysoka jakość oferowanych produktów. W celu powiększenia ogółu asortymentów mleczarskich, Spółdzielnia prowadzi także działalność handlową artykułami spożywczymi i przemysłowymi. Handel detaliczny i hurtowy prowadzony jest przez sieć sklepów i hurtowni na terenie całego kraju, m.in. na Wybrzeżu, Śląsku i w Łodzi. W omawianej Spółdzielni surowiec (mleko) stanowi 60% kosztów wytworzenia wyrobów gotowych. Pozostałe 40% to opakowania, paliwo, energia elektryczna, podatki, ubezpieczenia, płace, itp. Celem przeciwstawienia się trudnościom – spowodowanym nieubłaganym wzrostem kosztów – Spółdzielnia poczyniła odpowiednie przygotowania do zwiększenia produkcji i sprzedaży wyrobów o wyższej rentowności. Do wyrobów tych należy zaliczyć przede wszystkim sery oraz napoje mleczne, których asortyment został ostatnio znacznie rozszerzony. Dla prawidłowego rozwoju, poprawy jakości produkcji i wyniku ekonomicznego, każdego roku Spółdzielnia ponosi określone nakłady inwestycyjne. Aby zobrazować prowadzone działania wyszczególnić można dla przykładu: zakupy specjalistycznych maszyn, które wzbogacają linię technologiczną i przyczyniają się do sprawniejszej wydajności produkcji odpowiadając wymogom i obowiązującym standardom (linia nalewania śmietany – nalewarka, drukarka etykietek, tunel zgrzewczy, linia próżniowego pakowania, waga z drukarką, nalewarko-pakowaczka, urządzenie do odbioru mleka, itp.), 126 Prace magisterskie - analizy zakupy specjalistycznych środków transportu zapewniające sprawny i estetyczny, bezpośredni odbiór mleka (np. autocysterny), zakupy innych niezbędnych środków (lady chłodnicze, wózki widłowe, kontenery, wagi sklepowe, komputery, itp.). W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, Spółdzielnia skoncentrowała się w ostatnich latach na rozbudowie i modernizacji serowni dostosowując obiekt do wymogów unijnych. Jest to w obecnej dobie najważniejsza inwestycja, która w niedalekiej przyszłości ma przynieść duże korzyści i poszerzyć szerokie możliwości produkcyjne mleczarni. Źródło finansowania powyższych nakładów inwestycyjnych stanowią własne środki pieniężne pochodzące z amortyzacji środków trwałych oraz kredyty bankowe. Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska prowadzi działalność gospodarczą na zasadach rachunku ekonomicznego. Mimo, iż zysk nie jest podstawowym założeniem Spółdzielni, to jednak jak każdy „dobry gospodarz” dokłada wszelkich starań, aby zapewnić korzyści swoim członkom i zdobyć pozycję na rynku. Mimo, iż część mleczarni reprezentuje wysoki (światowy) poziom przetwórstwa, to jednak większość jednostek spółdzielczych przetwórstwa mleczarskiego osiąga niską rentowność i niedostateczną płynność finansową. Konieczną stanie się więc koncentracja polegająca na wdrażaniu różnego rodzaju programów dokonujących restrukturyzacji bazy technicznej i technologicznej oraz wprowadzenie zasad współczesnego menedżeryzmu w systemie kierowania i zarządzania tak specyficzną jednostką, jaką jest spółdzielnia mleczarska. 2. Ogólna ocena sytuacji finansowej Spółdzielni . Działalność gospodarczą Spółdzielni, jej wynik oraz sytuację majątkową i finansową w badanych latach 2000 – 2002r., obrazują dane liczbowe podane w kolejnych tabelach. Przeciętne zatrudnienie: 127 Prace magisterskie - analizy 2002 2001 2000 175 177 181 Sytuacja majątkowa i finansowa. Tabela 9. Struktura majątkowa OSM w latach 2000 – 2001. 31.12.2001r. AKTYWA 31.12.2000r. Zmiana w strukturze majątku (+) wzrost (-) spadek w tys. zł. % w tys. zł. % 2 3 4 5 6 A. MAJĄTEK TRWAŁY 5.232 54,4 5.780 61,2 -548 - wartości niematerialne i prawne - rzeczowy majątek trwały - finansowy majątek trwały B. MAJĄTEK OBROTOWY 4 5.136 92 4.375 0,04 53,4 0,96 45,5 5 5.683 92 3.655 0,05 60,2 0,97 38,7 -1 -547 +720 1. Zapasy - materiały - produkty i półprodukty - towary 2. Należności krótkoterminowe - z tyt. dostaw i usług - od budżetu - pozostałe 3. Środki pieniężne C. ROZLICZENIA M/O 1.478 426 722 330 2.714 2.449 58 207 183 4 15,4 4,4 7,5 3,4 28,2 25,5 0,6 2,2 1,9 0,04 1.309 497 509 303 1.530 1.252 52 226 816 5 13,9 5,3 5,4 3,2 16,2 13,3 0,6 2,4 8,6 0,05 +169 -71 +213 +27 +1.184 +1.197 +6 -19 -633 -1 RAZEM AKTYWA 9.612 100,00 9.439 100,00 +173 1 Źródło: Dane sprawozdawcze OSM w Ozorkowie. Tabela 10. Struktura pasywów OSM w latach 2000 – 2001r. 31.12.2001r 31.12.2000r. Zmiana 128 Prace magisterskie - analizy PASYWA sytuacji finans. (+) wzrost (-) spadek w tys. zł. % w tys. zł. % 2 3 4 5 6 6.951 2.475 1.942 72,3 25,7 20,2 6.840 2.369 1.973 72,5 25,1 20,9 +111 +106 -31 2.616 -86 +4 - 27,2 0,9 0,04 - 2.647 -171 +23 - 28,0 1,8 0,2 - -31 +85 -19 - - - 138 1,5 -138 D. ZOBOWIĄZANIA KRÓTKOTERMINOWE I FUNDUSZE SPECJALNE - zobowiązania krótkoterminowe - fundusze specjalne 2.660 2.239 421 27,7 23,3 4,4 2.439 2.063 377 25,8 21,9 4,0 +221 +176 +44 E. ROZLICZENIA M/O I PRZYCHODY PRZYSZŁYCH OKRESÓW RAZEM PASYWA 9.612 100,00 22 0,2 9.439 100,00 -22 +173 1 A. KAPITAŁ WŁASNY fundusz udziałowy fundusz zasobowy fundusz rezerwowy z aktualizacji wyceny - wynik lat ubiegłych - wynik roku obrotowego - B. REZERWY C. ZOBOWIĄZANIA DŁUGOTERMINOWE Źródło: Dane sprawozdawcze OSM w Ozorkowie. W 2001 roku majątek trwały netto uległ zmniejszeniu z kwoty 5.780 tys. zł. W 2000 roku do kwoty 5.232 tys. zł. – tj. o 548 tys. zł., czyli 9,5% Powyższe zmiany dotyczą: - środków trwałych – zmniejszenie o 547 tys. zł. Majątek obrotowy uległ zwiększeniu z kwoty 3.655 tys. zł. z 2000 roku do kwoty 4.375 tys. zł. W roku 2001 – tj. o 720 tys. zł., czyli o 19,7% Na łączną kwotę zwiększenia składają się: - zapasy – zwiększenie o - należności – zwiększenie o - środki pieniężne – zmniejszenie o 169 tys. zł. 1.184 tys. zł. 633 tys. zł. 129 Prace magisterskie - analizy W strukturze majątku nastąpiły zmiany polegające na znacznym zwiększeniu się udziału należności. W wyniku zaistniałych zmian w majątku wzrósł wskaźnik udziału majątku obrotowego, a zmniejszył się wskaźnik udziału majątku trwałego w sumie bilansowej. Tabela 11. Struktura majątku OSM za lata 2000 – 2001. Wyszczególnienie Aktywa trwałe Aktywa obrotowe RAZEM Udział % w wartości majątku ogółem 2001r. 2000r. 54,4 61,2 45,5 38,7 100,00 100,00 Kapitały własne w 2001 roku uległy zwiększeniu w stosunku do roku poprzedniego o 111 tys. Zł. Na powyższy wzrost wpływ miały: - przyrost funduszu udziałowego (wpłaconego) o - zysk bilansowy za 2001 rok 106 tys. zł. 4 tys. zł. W 2001 roku nastąpiło zmniejszenie zobowiązań długoterminowych o kwotę 138 tys. zł. W wyniku spłaty części kredytu bankowego. Zwiększeniu uległy natomiast zobowiązania krótkoterminowe o 221 tys. zł., głównie w wyniku zobowiązań z tytułu dostaw i usług. Ogólna wartość majątku uległa zwiększeniu z kwoty 9.439 tys. zł. W 2000 roku do kwoty 9.612 tys. zł. w roku 2001 – tj. o 173 tys. zł., czyli o 1,8% Tabela 12. Struktura majątkowa OSM w latach 2001 – 2002. 130 Prace magisterskie - analizy AKTYWA 31.12.2002r. 31.12.2001r. w tys. w tys. Zł. 1 % Zł. % Zmiana w 131truktu rze majątku (+) wzrost (-) spadek 2 3 4 5 6 A. MAJĄTEK TRWAŁY 4.952 54,3 5.232 54,4 -280 - wartości niematerialne i prawne - środki trwałe netto - środki trwałe w budowie - inwestycje długoterminowe 8 4.752 100 92 4.176 0,09 52,1 1,1 1,0 45,8 4 5.136 92 4.375 0,04 53,4 0,96 45,5 +4 -384 +100 -199 1.478 15,4 426 4,4 722 7,5 330 3,4 2.714 28,2 2.449 25,5 58 0,6 207 2,2 183 1,9 183 1,9 4 0,04 9.612 100,00 -6 +28 -108 +73 -611 -720 +25 +84 +407 +407 +7 -485 B. MAJĄTEK OBROTOWY 1.Zapasy - materiały - produkty i półprodukty - towary 2.Należności krótkoterminowe - z tyt. Dostaw i usług - od budżetu - inne 3. Inwestycje krótkoterminowe - środki pieniężne 4. Rozliczenia m/o RAZEM AKTYWA 1.472 16,1 454 5,0 614 6,7 403 4,4 2.103 23,0 1.729 18,9 83 0,9 291 3,2 590 6,5 590 6,5 11 0,1 9.127 100,00 Źródło: Dane sprawozdawcze OSM w Ozorkowie. Tabela 13. Struktura pasywów OSM w latach 2001 – 2002r. 131 Prace magisterskie - analizy 31.12.2002r PASYWA 31.12.2001r. Zmiana sytuacji finans. (+) wzrost (-) spadek w tys. zł. % w tys. zł. % 2 3 4 5 6 1 A. KAPITAŁ WŁASNY 6.731 73,7 6.951 72,3 -220 fundusz udziałowy fundusz zasobowy fundusz rezerwowy z aktualizacji wyceny - wynik roku ubiegłego - wynik roku obrotowego 2.249 1.882 24,6 20,6 2.475 1.942 25,7 20,2 -226 -60 2.596 28,4 +4 0,04 2.616 -86 +4 27,2 0,9 0,04 -20 +86 - 2.660 27,7 2.660 27,7 2.239 23,3 421 4,4 9.612 100,00 -263 -309 -283 -27 +46 -485 - B. ZOBOWIĄZANIA I REZERWY 1) Rezerwy 2) Zobowiązania długoterminowe 3) Zobowiązania krótkoterminowe - zobowiązania krótkoterminowe - fundusze specjalne 4) Rozliczenia m/o RAZEM PASYWA 2.397 26,3 2.351 25,8 1.956 21,4 394 4,3 46 0,5 9.127 100,00 Źródło: Dane sprawozdawcze OSM w Ozorkowie. W roku 2002 aktywa trwałe netto uległy zmniejszeniu z kwoty 5.232 tys. zł. do kwoty 4.952 tys. zł. – tj. o 280 tys. zł., czyli o 5,4% Powyższe zmiany dotyczą: - środki trwałe – zmniejszenie o 384 tys. zł. - inwestycje (środki trwałe w budowie) – zwiększenie o 100 tys. zł. - wartości niematerialne i prawne – wzrost o 4 tys. zł. Aktywa obrotowe uległy zmniejszeniu z kwoty 4.375 tys. zł. w 2001 roku do kwoty 4.176 tys. zł. w roku 2002 – tj. o 199 tys. zł., czyli o 4,5% Na łączną kwotę zmniejszenia składają się: - zapasy – zmniejszenie o 6 tys. zł. - należności – zmniejszenie o 611 tys. zł. - środki pieniężne – zwiększenie o 407 tys. zł. 132 Prace magisterskie - analizy W strukturze majątku nie nastąpiły żadne zmiany, a mianowicie wskaźnik udziału majątku trwałego i obrotowego w sumie bilansowej kształtowały się w zasadzie na jednakowym poziomie w 2001 i 2002 roku. Tabela 14. Struktura majątku OSM za lata 2001 – 2002. Wyszczególnienie Aktywa trwałe Aktywa obrotowe RAZEM Udział % w wartości majątku ogółem 2002r. 2001r. 54,3 54,4 45,8 45,5 100,00 100,00 Kapitały własne w 2002 roku zmniejszyły się w stosunku do roku poprzedniego o 220 tys. zł. Na powyższe zmniejszenie wpływ miały: - zmniejszenie funduszu udziałowego (wpłaconego) o 226 tys. zł. - zmniejszenie funduszu zasobowego o 60 tys. zł. - zmniejszenie funduszu rezerwowego z aktualizacji wyceny o 20 tys. zł. - poprawa wyniku finansowego o 86 tys. zł. Zmniejszeniu uległy zobowiązania krótkoterminowe o 283 tys. zł., głównie z zobowiązaniach z tytułu dostaw i usług. Ogólna wartość majątku uległa zmniejszeniu z kwoty 9.612 tys. zł. w 2001 roku do kwoty 9.127 tys. zł. w roku 2002 – tj. o 485 tys. zł., czyli o 5% 133 Prace magisterskie - analizy Sytuacja dochodowa. Tabela 15. Struktura rachunku zysków i strat OSM za lata 2000 –2002. Wyszczególnienie 2002 tys. zł. 2001 tys. zł. 2000 tys. zł. Zmiana tys. zł. (2-3) Zmiana tys. zł. (3-4) Dynamika 2001=100 Dynamika 2000=100 1 2 3 4 5 6 7 8 21.003 6.034 27.037 22.422 5.997 28.419 20.425 6.456 26.881 -1.419 +37 -1.382 +1.997 -459 +.1538 93,7 100,6 95,1 109,8 92,9 105,7 5.384 19.369 614 2.289 27.655 -618 711 54 +657 9 14 -5 +34 30 +4 5.375 20.628 548 2.198 28.749 -330 388 48 +340 13 19 -6 +4 +4 5.747 18.575 508 2.253 27.083 -202 315 87 +228 7 29 -22 19 1 +23 +23 +9 -1.259 +66 +91 -1.094 -288 +323 +6 +317 -4 -5 - -372 +2.053 +40 -55 +1.666 -128 +73 -39 +112 +6 -10 - 100,2 93,9 112,0 104,1 96,2 187,3 183,2 112,5 193,2 69,2 73,7 - 93,5 111,1 107,9 97,6 106,2 163,4 123,2 55,2 149,1 185,7 65,5 - Przychody - ze sprzedaży produktów i usług - ze sprzedaży towarów i materiałów Razem przychody ze sprzedaży Koszty - wart. sprzed. towarów i materiałów - koszt wytw. sprzedanych produktów - koszty sprzedaży - koszty ogólnego zarządu Razem koszty Wynik na sprzedaży Pozostałe przychody operacyjne Pozostałe koszty operacyjne Wynik na pozost. działal. operacyjnej Przychody finansowe Koszty finansowe Wynik na działalności gospodarczej Zyski nadzwyczajne Straty nadzwyczajne Zysk brutto Obowiązkowe obciążenia Zysk netto 134 Prace magisterskie - analizy Przychody ogółem ze sprzedaży w 2001 roku w porównaniu z rokiem 2000 uległy zwiększeniu z poziomu 26.881 tys. zł. do poziomu 28.419 tys. zł. – wzrost o 1.538 tys. zł. , tj. o 5,7% Koszty sprzedanych produktów oraz sprzedanych towarów wzrosły łącznie z kwoty 27.083 tys. zł. za 2000 rok do poziomu 28.749 tys. zł. w roku 2001 – wzrost o 1.666 tys. zł., tj. o 6,2% Wynik na sprzedaży uległ pogorszeniu o 128 tys. zł., osiągając stratę w wysokości 330 tys. zł. w 2001 roku. 2001r. 2000r. 388 tys. zł. 48 tys. zł. +340 tys. zł. 315 tys. zł. 87 tys. zł. +228 tys. zł. Przychody finansowe Koszty finansowe Wynik na działalności finansowej (strata) 13 tys. zł. 19 tys. zł. -6 tys. zł. 7 tys. zł. 29 tys. zł. -22 tys. zł. Zysk brutto na działalności gospodarczej +4 tys. zł. +23 tys. zł. Pozostałe przychody operacyjne Pozostałe koszty operacyjne Wynik na pozostałej działalności operacyjnej (zysk) Porównując lata 2001 i 2002 stwierdzić należy, iż przychody ogółem ze sprzedaży w porównaniu z rokiem 2001 uległy zmniejszeniu z poziomu 28.419 tys. zł. do poziomu 27.037 tys. zł. w 2002 roku – zmniejszenie o 1.382 tys. zł., tj. o 4,9% Koszty sprzedanych produktów oraz sprzedanych towarów zmniejszyły się z kwoty 28.749 tys. zł. za 2001 rok do poziomu 27.655 tys. zł. w roku 2002 – zmniejszenie o 1.094 tys. zł., tj. o 3,8% Wynik na sprzedaży w 2002 roku w porównaniu do roku ubiegłego uległ pogorszeniu o 288 tys. zł., osiągając stratę w wysokości 618 tys. zł. Pozostałe przychody operacyjne Pozostałe koszy operacyjne Wynik na pozostałej działalności operacyjnej (zysk) 2002r. 2001r. 711 tys. zł. 54 tys. zł. +657 tys. zł. 388 tys. zł. 48 tys. zł. +340 tys. zł. 135 Prace magisterskie - analizy Przychody finansowe Koszty finansowe Wynik na działalności finansowej (strata) 9 tys. zł. 14 tys. zł. -5 tys. zł. 13 tys. zł. 19 tys. zł. -6 tys. zł. Zysk brutto na działalności gospodarczej +34 tys. zł. +4 tys. zł. ekonomicznej sprawności 3. Analiza rentowności. Rentowność stanowi podstawową miarę przedsiębiorstwa, będącą rezultatem polityki prowadzonej przez przedsiębiorstwo w różnych dziedzinach działalności. Do pomiaru intensywności tego zjawiska wykorzystuje się wskaźniki rentowności, wyrażające stosunek zysku osiągniętego z działalności gospodarczej do różnych podstaw porównań. Z uwagi na to, iż zysk nie jest podstawowym celem badanej Spółdzielni, w związku z tym charakteryzuje się ona z reguły niskim poziomem wskaźników rentowności. Ich charakterystykę przedstawia poniższa tabela. Tabela 16. Wskaźniki rentowności za lata 2000 – 2002. Wskaźniki (%) Rodzaj wskaźnika 1 1) 2) 3) 4) 1) 2) 3) 2002r. 2001r. 2000r. 2 3 4 WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI SPRZEDAŻY wsk. rentowności sprzedaży netto 0,01 0,01 0,09 wsk. rentowności sprzedaży 0,13 0,01 0,09 brutto 0,02 0,01 0,08 wsk. rentowności netto 91,55 101,16 100,75 wsk. poziomu kosztów WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI MAJĄTKU wsk. rentowności majątku netto 0,04 0,04 0,24 wsk. rentowności majątku trwałego 0,08 0,08 0,40 wsk. rentowności majątku 0,10 0,09 0,63 obrotowego Zmiana (+) poprawa (-) pogorsz. 2/3 Zmiana (+) poprawa (-) pogorsz. 3/4 5 6 +0,12 +0,01 (-)9,61 -0,08 -0,08 -0,07 (+)0,41 - -0,20 - -0,32 +0,01 -0,54 136 Prace magisterskie - analizy 1 2 3 4 5 WSKAŹNIK RENTOWNOŚCI KAPITAŁU WŁASNEGO 1) wsk. rentowności kapitału 0,06 0,06 0,34 własnego 6 - -0,28 Wykres 3. Wskaźniki rentowności sprzedaży. 0,14 0,13 0,12 0,1 0,09 0,09 0,08 0,08 0,06 0,04 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01 0,01 Wskażnik rentowności sprzedaży brutto Wskaźnik rentowności netto 0 Wskaźnik rentowności sprzedaży netto 2002 2001 2000 101,16 102 100,75 100 98 96 94 92 91,55 90 88 86 Wskaźniki poziomu kosztów 2002 2001 2000 137 Prace magisterskie - analizy Wykres 4. Wskaźniki rentowności majątku. 0,7 0,63 0,6 0,5 0,4 0,4 0,3 0,24 0,2 0,1 0,09 0,08 0,08 0,1 0,04 0,04 0 Wskaźnik rentowności majątkku netto Wskaźnik rentowności majątkku trwałego 2002 2001 Wskaźnik rentowności majątku obrotowego 2000 Wykres 5. Wskaźnik rentowności kapitału własnego. 0,4 0,34 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,06 0,06 0,05 0 2002 2001 2000 Badając lata 2000 – 2002 łatwo zauważyć, iż wszystkie wskaźniki rentowności za 2001 rok uległy pogorszeniu w porównaniu z rokiem poprzednim, natomiast w roku 138 Prace magisterskie - analizy 2002 pozostały na poziomie roku 2001, a w bardziej szczegółowych kwestiach wykazywały tendencję wzrostową. Z uwagi na to, iż w roku 2000 wystąpiła równość pomiędzy zyskiem netto i zyskiem brutto (Spółdzielnia nie poniosła żadnych obciążeń, w tym podatkowych) i równość taka wystąpiła także w 2001 roku – wskaźniki rentowności sprzedaży netto i brutto w poszczególnych tych latach kształtowały się na jednakowym poziomie (2000r. – 0,09; 2001r. – 0,01). Jednakże porównując te dwa okresy odnotowuje się spadek wartości wskaźników rentowności sprzedaży netto i brutto w 2001 roku o 0,08% W roku 2002 wskaźnik rentowności sprzedaży netto pozostał na poziomie roku poprzedniego (0,01), natomiast wskaźnik rentowności sprzedaży brutto (pomijając kwestię opodatkowania za 2002r.) wzrósł w porównaniu z 2001 rokiem o 0,12% Wskaźnik rentowności netto uległ pogorszeniu w 2001 roku o 0,07% do roku 2000, przyczyna tego stanu tkwi w tendencji spadkowej zysku netto i tendencji wzrostowej kosztów własnych sprzedaży. W roku 2002 nastąpił wzrost wskaźnika o 0,01% do roku 2001 ze względu na zmniejszenie kosztów własnych sprzedaży. Wskaźnik poziomu kosztów w 2001 roku w porównaniu z rokiem poprzednim wzrósł o 0,41%, co świadczy (w wyrażeniu wskaźnikowym) o spadku rentowności działalności gospodarczej Spółdzielni, bowiem im niższy poziom tego wskaźnika, tym lepiej. Spadek wskaźnika poziomu kosztów odnotowano natomiast w 2002 roku; wskaźnik obniżył się w porównaniu do roku 2001 o 9,6% Wskaźniki rentowności majątku informują jak efektywnie Spółdzielnia zarządza swoim majątkiem. W przypadku wskaźnika rentowności majątku netto odnotowano w 2001 roku spadek o 0,20% w stosunku do roku 2000; wskaźnik rentowności majątku trwałego spadł o 0,32%, a wskaźnik rentowności majątku obrotowego o 0,54%. W 2002 roku natomiast wskaźniki rentowności majątku pozostały na poziomie roku poprzedniego – wskaźnik rentowności majątku netto – 0,04, wskaźnik rentowności majątku trwałego – 0,08; jedynie wskaźnik rentowności majątku obrotowego wzrósł z poziomu 0,09 do poziomu 0,10, czyli o 0,01% 139 Prace magisterskie - analizy Wskaźnik rentowności kapitału własnego za 2001 rok (0,06) uległ pogorszeniu w porównaniu z rokiem 2000 (0,34) o 0,28%; przyczyn takiego stanu można się doszukiwać w spadku rentowności sprzedaży, jak i rentowności majątku. W roku 2002 wskaźnik pozostał na poziomie roku 2001 (0,06), co wyraża się w stabilnych (niezmiennych) efektach działalności Spółdzielni na przestrzeni dwóch okresów. 4. Analiza płynności finansowej. Badanie płynności finansowej Spółdzielni wyraża jej zdolność do osiągania przepływów pieniężnych umożliwiających regulowanie wymagalnych zobowiązań i pokrycie niespodziewanych wydatków gotówkowych. Analiza płynności finansowej przeprowadzona zostanie w ujęciu krótkoterminowym (statycznym). Ujęcie krótkoterminowe – statyczne metody analizy. Tabela 17. Wskaźniki płynności finansowej za lata 2000 – 2002. Wskaźniki Rodzaj wskaźnika 1 1) wsk. płynności bieżącej [1,5 – 2,0] 2) wsk. płynności przyspieszonej [1,0 – 1,2] 3) wsk. środków pieniężnych (%) 2002r. 2001r. 2000r. 2 3 4 Zmiana (+) poprawa (-) pogorsz. 2/3 Zmiana (+) poprawa (-) pogorsz. 3/4 5 6 1,74 1,65 1,49 +0,09 +0,16 1,12 1,09 0,95 +0,03 +0,14 30,15 8,17 39,55 +21,98 -31,38 140 Prace magisterskie - analizy Wykres 6. Wskaźniki płynności finansowej. 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1,74 1,65 1,49 1,12 0,95 Wskaźnik płynności bieżącej 2002 Wskaźnik płynności przyśpieszonej 2001 2000 45,00% 39,55% 40,00% 35,00% 1,09 30,15% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 8,17% 10,00% 5,00% 0,00% Wskaźnik środków pieniężnych 2002 2001 2000 Wskaźniki płynności finansowej w badanych latach 2000 – 2002 wykazywały tendencję wzrostową, poprawiając tym samym z roku na rok płynność finansową Spółdzielni oraz zmniejszając ryzyko związane z obsługą zadłużenia. Zarówno wskaźnik płynności bieżącej, jak i płynności przyspieszonej mieszczą się w ustalonych ogólnie granicach przedziału (z niewielkim odstępstwem w roku 2000), co zasługuje na pozytywną ocenę bieżącej sytuacji finansowej Spółdzielni. Wskaźnik płynności bieżącej wynosił w 2001 roku 1,65 (wzrósł w porównaniu do roku 2000 o 0,16%) – oznacza to, że majątkiem obrotowym Spółdzielnia jest w stanie zapłacić całość swoich zobowiązań bieżących. Podobnie w roku 2002, wskaźnik 141 Prace magisterskie - analizy ten uległ poprawie i wynosił 1,74 – a więc wzrósł o 0,09% w stosunku do roku poprzedniego, zwiększając tym samym możliwości obsługi zadłużenia. Wskaźnik płynności przyspieszonej wynosił w 2001 roku 1,09 (wzrost o 0,14% w stosunku do roku 2000), a w 2002 roku 1,12 (wzrost o 0,03% w stosunku do roku 2001); mimo, iż kształtują się one blisko ustalonej dolnej granicy wskaźnika, to nie budzą zastrzeżeń w możliwościach płatniczych Spółdzielni. Warto jednak zauważyć, że na płynności finansową Spółdzielni istotny wpływ mają zapasy. Porównanie wskaźnika płynności bieżącej ze wskaźnikiem płynności przyspieszonej wskazuje na zwiększenie się wpływu zapasów na płynność finansową. Wskaźnik środków pieniężnych (zdolności płatniczej) osiągnął w 2001 roku poziom 8,17. Oznacza to, że środkami pieniężnymi Spółdzielnia jest w stanie zapłacić 8,17% długów bieżących. W 2002 roku natomiast wskaźnik ten kształtował się na poziomie 30,15, co oznacza, że środkami pieniężnymi Spółdzielnia jest w stanie zapłacić aż 30,15% zobowiązań bieżących. Podsumowując można stwierdzić, że sytuacja finansowa Spółdzielni Mleczarskiej w zakresie obsługi zadłużenia nie jest zagrożona i rokuje pozytywne efekty na przyszłość. 5. Porównanie wyników analizy rentowności i płynności finansowej OSM w Ozorkowie z wynikami w branży, na podstawie z OSM „Gomi” w Grodkowie. W celu przeprowadzenia analizy porównawczej dane liczbowe sytuacji finansowej OSM „Gomi” w Grodkowie zaczerpnięte zostały z Monitora Spółdzielczego – B nr 133 z dnia 8 lutego 2001 roku, s. 33-39. 142 Prace magisterskie - analizy Tabela 18. Wskaźniki rentowności OSM „Gomi” w Grodkowie za lata 1998 - 1999. Wskaźniki (%) Rodzaj wskaźnika 1 1) 2) 3) 4) 1) 2) 3) 1) 1999r. 1998r. 2 3 Zmiana (+) poprawa (-) pogorsz. 2/3 4 WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI SPRZEDAŻY 0,53 0,51 wsk. rentowności sprzedaży netto 0,29 0,39 wsk. rentowności sprzedaży brutto wsk. rentowności netto 0,54 0,52 wsk. poziomu kosztów 99,14 98,83 WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI MAJĄTKU 3,08 2,79 wsk. rentowności majątku netto wsk. rentowności majątku trwałego 6,53 5,39 wsk. rentowności majątku obrotowego 5,83 5,80 WSKAŹNIK RENTOWNOŚCI KAPITAŁU WŁASNEGO wsk. rentowności kapitału własnego 6,15 6,10 +0,02 -0,1 +0,02 (+)0,31 +0,29 +1,14 +0,03 +0,05 Wykres 7. Wskaźniki rentowności sprzedaży OSM "Gomi". 0,6 0,53 0,54 0,51 0,5 0,52 0,39 0,4 0,29 0,3 0,2 0,1 0 Wskaźnik rentowności sprzedaży netto Wskażnik rentowności sprzedaży brutto 1999 Wskaźnik rentowności netto 1998 143 Prace magisterskie - analizy 99,2 99,15 99,1 99,05 99 98,95 98,9 98,85 98,8 98,75 98,7 98,65 99,14 98,83 Wskaźnik poziomu kosztów 1999 1998 Wykres 8. Wskaźniki rentowności majątku OSM "Gomi". 7 6 5 4 3 2 1 0 6,53 5,83 5,39 3,08 5,8 2,79 Wskaźnik rentowności majątku netto Wskaźnik rentowności majątku 1999 Wskaźnik rentowności majątku obrotowego 1998 Wykres 9. Wskaźniki rentowności kapitału własnego. 6,16 6,15 6,14 6,13 6,12 6,11 6,1 6,09 6,08 6,07 6,15 6,1 1999 1998 144 Prace magisterskie - analizy Jak z powyżej przedstawionych wartości wskaźników wynika, OSM „Gomi” przedstawia zadowalającą sytuację w zakresie rentowności. Wynika to między innymi z osiągania stosunkowo wysokiego wyniku finansowego w trakcie badanych lat oraz wysokich przychodów ze sprzedaży. Porównując rentowność OSM w Ozorkowie z OSM „Gomi” w Grodkowie łatwo zauważyć, iż sytuacja tej pierwszej prezentuje znacznie gorsze wyniki w tym zakresie. Stan ten można wytłumaczyć szeroko zakrojonymi działaniami inwestycyjnymi prowadzonymi przez OSM w Ozorkowie, które stały się przyczyną osłabienia zasobów majątkowych i finansowych w generowaniu dodatnich wyników na poszczególnych działalnościach. Mimo, iż spółdzielnie mleczarskie charakteryzują się z reguły niskim poziomem rentowności, to jednak tak niski jej poziom w OSM w Ozorkowie jest stanem przejściowym, który unormuje się po zakończeniu modernizacji serowni, pochłaniającej znaczne środki własne. Tabela 19. Wskaźniki płynności finansowej OSM „Gomi” w Grodkowie za lata 1998 - 1999. Wskaźniki Rodzaj wskaźnika 1 1999r. 1998r. 2 3 Zmiana (+) poprawa (-) pogorsz. 2/3 4 1) wsk. płynności bieżącej [1,5 – 2,0] 1,14 1,02 +,012 2) wsk. płynności przyspieszonej [1,0 – 1,2] 3) wsk. środków pieniężnych (%) 0,71 0,55 +,016 8,10 10,73 -2,63 145 Prace magisterskie - analizy Wykres 10. Wskaźniki płynności finansowej OSM "Gomi". 1,2 1,14 1,02 1 0,71 0,8 0,55 0,6 0,4 0,2 0 Wskaźnik płynności bieżącej Wskaźnik płynności przyśpieszonej 1999 12,00% 1998 10,73% 10,00% 8,10% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% Wskaźnik środków pieniężnych 1999 1998 Sytuacja w zakresie utrzymywania płynności finansowej w obu Spółdzielniach przedstawia się pozytywnie. Związane jest to poniekąd z charakterem prowadzonej działalności, w ramach której utrzymywane są z reguły wysokie zasoby majątkowe finansowane w całości kapitałami własnymi, Jak z powyższej prezentacji wynika zarówno OSM w Ozorkowie, jak i OSM „Gomi” w Grodkowie nie budzą wątpliwości w wywiązywaniu się z bieżących zobowiązań. Wielkości wskaźników wykazują tendencję wzrostową w ramach badanego okresu i kształtują się w granicach wielkości wzorcowych. 146 Prace magisterskie - analizy PODSUMOWANIE Polskie mleczarstwo, pomimo posiadanych dobrych warunków rozwoju, w ostatnich latach zostało mocno przyhamowane przez błędną politykę rolną minionych rządów, wyrażającą się brakiem stabilizacji gospodarczej w kraju, wielkim bezrobociem, obniżeniem dochodu narodowego. Spółdzielnie mleczarskie, aby mogły obronić się przed zalewem produktów mleczarskich z krajów zachodnich, muszą dokonywać ogromnych zmian strukturalnych w zakresie koncentracji produkcji. Analiza atutów i słabości spółdzielni mleczarskich wskazuje na niewielką przewagę stron silnych nad słabymi. Bilans ten jednak jest mocno zróżnicowany dla poszczególnych podmiotów. Walka spółdzielni ze swoimi słabościami, która powinna umożliwić co najmniej ich minimalizację i wzmocnić własne atuty, wymagała będzie zmian strategii działania i podjęcia odważnych decyzji prowadzących do restrukturyzacji samych spółdzielni oraz sektora. Jednakże bez zwiększenia interwencji ze strony państwa większość spółdzielni, szczególnie tych o słabej kondycji finansowo-ekonomicznej, nie będzie w stanie sprostać wysokim wymogom rynku europejskiego. Na podstawie danych dotyczących gospodarki finansowej Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej, przedstawionych w rozdziale czwartym niniejszej pracy, można jednoznacznie stwierdzić, iż Spółdzielnia w okresie omawianych trzech kolejno następujących po sobie lat, wykazuje zadowalające rezultaty. Jest jedyną Spółdzielnią Mleczarską w regionie, która zajmuje się tak szerokim asortymentem produkowanych wyrobów. Borykając się z nieuniknionymi problemami wzrostu kosztów działalności co roku prowadzi działania inwestycyjne umożliwiające poprawę jakości oferowanych wyrobów, dąży do zdobywania nowych rynków zbytu i zwiększenia sprzedaży. Pomimo, iż podstawowym założeniem Spółdzielni nie jest osiąganie zysku, to jednak osiągnięte dodatnie rezultaty działalności gospodarczej nie wystarczyły do utrzymania dostatecznej rentowności, która w 2001 roku uległa pogorszeniu w porównaniu z rokiem 2000, a w roku 2002 pozostała na poziomie roku 2001. Korzystniejsza sytuacja wystąpiła natomiast w kwestii płynności finansowej badanej Spółdzielni. Wskaźniki wykorzystane do zobrazowania tej płynności mieściły się w przedziałach uznawanych za optymalne. Można zatem stwierdzić, że sytuacja 147 Prace magisterskie - analizy finansowa Spółdzielni w zakresie obsługi zadłużenia nie jest zagrożona i rokuje pozytywne efekty na przyszłość. Poza tym Spółdzielnia posiada duże zaplecze majątkowe, które zresztą w większej części finansowane jest kapitałami własnymi w wyniku czego poważne zachwianie płynności finansowej jest mało prawdopodobne. Pozytywne wyniki końcowe osiągnięte w latach 2000 – 2002, wyrażające się dodatnią nadwyżką bilansową, świadczą o racjonalnych i efektywnych działaniach gospodarczych. W dużej mierze przyczyniły się do tego korzystne wyniki na pozostałej działalności operacyjnej. Dopełnienie obrazu sytuacji finansowej OSM w Ozorkowie stanowi porównanie tejże Spółdzielni ze Spółdzielnią w Grodkowie, utwierdzające o gospodarności. 148 Prace magisterskie - analizy Załącznik 1. BILANS JEDNOSTEK, Z WYŁĄCZENIEM BANKÓW I UBEZPIECZYCIELI AKTYWA A. AKTYWA TRWAŁE I Wartości niematerialne i prawne 1. Koszty zakończonych prac rozwojowych 2. Wartość firmy 3. Inne wartości niematerialne i prawne 4. Zaliczki na wartości niematerialne i prawne II Rzeczowe aktywa majątkowe 1. Środki trwale a) grunty (w tym prawo użytkowania wieczystego gruntu) b) budynki, lokale, obiekty inżynierii lądowej i wodnej c) urządzenia techniczne i maszyny d) środki transportu e) inne środki trwałe 2. Środki trwałe w budowie 3. Zaliczki na środki trwałe w budowie III Należności długoterminowe 1. Od jednostek powiązanych 2. Od pozostałych jednostek IV Inwestycje długoterminowe 1. Nieruchomości 2. Wartości niematerialne i prawne 3. Długoterminowe aktywa finansowe a) w jednostkach powiązanych - udziały lub akcje - inne papiery wartościowe - pożyczki udzielone - inne długoterminowe aktywa finansowe PASYWA A. KAPITAŁ (FUNDUSZ) WŁASNY I Kapitał (fundusz) podstawowy II Należne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna) III Udziały (akcje) własne (wielkość ujemna) IV Kapitał (fundusz) zapasowy V Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny VI Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe VII Zysk (strata) z lat ubiegłych VIII Zysk (strata) netto IX Odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna) B. ZOBOWIĄZANIA I REZERWY NA ZOBOWIĄZANIA I Rezerwy na zobowiązania 1. Rezerwa z tytułu odroczonego podatku dochodowego 2. Rezerwa na świadczenia emerytalne i podobne a) długoterminowa b) krótkoterminowa 3. Pozostałe rezerwy a) długoterminowe b) krótkoterminowe II Zobowiązania długoterminowe 1. Zobowiązania wobec jednostek powiązanych 2. Wobec pozostałych jednostek a) kredyty i pożyczki b) zobowiązania z tytułu dłużnych papierów wartościowych c) inne zobowiązania finansowe d) inne (pozostałe) 149 Prace magisterskie - analizy w pozostałych jednostkach udziały lub akcje inne papiery wartościowe pożyczki udzielone inne długoterminowe aktywa finansowe 4. Inne inwestycje długoterminowe V Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe 1. Aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego 2. Inne rozliczenia międzyokresowe B. AKTYWA OBROTOWE I Zapasy 1. Materiały 2. Półprodukty i produkty w toku 3. Produkty gotowe 4. Towary 5. Zaliczki na dostawy II Należności krótkoterminowe 1. Należności od jednostek powiązanych a) z tytułu dostaw i usług, o okresie spłaty: - do 12 miesięcy - powyżej 12 miesięcy b) inne 2. Należności od pozostałych jednostek a) z tytułu dostaw i usług, o okresie spłaty: - do 12 miesięcy - powyżej 12 miesięcy b) z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych oraz innych świadczeń c) inne d) dochodzone na drodze sądowej III Inwestycje krótkoterminowe 1. Krótkoterminowe aktywa finansowe a) w jednostkach powiązanych - udziały, akcje - inne papiery wartościowe - pożyczki udzielone - inne krótkoterminowe aktywa finansowe b) w pozostałych jednostkach - udziały, akcje - inne papiery wartościowe - pożyczki udzielone - inne krótkoterminowe aktywa b) - III Zobowiązania krótkoterminowe 1. Wobec jednostek powiązanych a) z tytułu dostaw i usług, o okresie wymagalności: - do 12 miesięcy - powyżej 12 miesięcy b) inne 2. Wobec pozostałych jednostek a) kredyty i pożyczki b) z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych c) inne zobowiązania finansowe d) z tytułu dostaw i usług, o okresie wymagalności: - do 12 miesięcy - powyżej 12 miesięcy e) zaliczki otrzymane na dostawy f) zobowiązania wekslowe g) zobowiązania z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i innych świadczeń h) z tytułu wynagrodzeń i) inne 3. Fundusze specjalne IV Rozliczenia międzyokresowe 1. Ujemna wartość firmy 2. Inne rozliczenia międzyokresowe a) długoterminowe b) krótkoterminowe 150 Prace magisterskie - analizy finansowe c) środki pieniężne i inne aktywa pieniężne - środki pieniężne w kasie i na rachunkach - inne środki pieniężne - inne aktywa pieniężne 2. Inne inwestycje krótkoterminowe IV Rozliczenia międzyokresowe kosztów SUMA BILANSOWA SUMA BILANSOWA 151 Prace magisterskie - analizy Załącznik 2. RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT JEDNOSTEK, Z WYŁĄCZENIEM BANKÓW I UBEZPIECZYCIELI Załącznik 2/1. WARIANT PORÓWNAWCZY A. PRZYCHODY ZE SPRZEDAŻY I ZRÓWNANE Z NIMI, W TYM: - od jednostek powiązanych I Przychody netto ze sprzedaży produktów II Zmiana stanu produktów (zwiększenie – wartość dodatnia, zmniejszenie – wartość ujemna) III Koszt wytworzenia produktów na własne potrzeby jednostki IV Przychody netto ze sprzedaży towarów i materiałów B. KOSZTY DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ I Amortyzacja II Zużycie materiałów i energii III Usługi obce IV Podatki i opłaty, w tym: - podatek akcyzowy V Wynagrodzenia VI Ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia VII Pozostałe koszty rodzajowe VIII Wartość sprzedanych towarów i materiałów C. ZYSK (STRATA) ZE SPRZEDAŻY (A – B) D. POZOSTAŁE PRZYCHODY OPERACYJNE I Zysk ze zbycia niefinansowych aktywów trwałych II Dotacje III Inne przychody operacyjne E. POZOSTAŁE KOSZTY OPERACYJNE I Strata ze zbycia niefinansowych aktywów trwałych II Aktualizacja wartości aktywów niefinansowych III Inne koszty operacyjne F. ZYSK (STRATA) Z DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ (C + D – E) G. PRZYCHODY FINANSOWE I Dywidendy i udziały w zyskach, w tym: - od jednostek powiązanych II Odsetki, w tym: - od jednostek powiązanych III Zysk ze zbycia inwestycji IV Aktualizacja wartości inwestycji V Inne H. KOSZTY FINANSOWE I Odsetki, w tym: - od jednostek powiązanych 152 Prace magisterskie - analizy II Strata ze zbycia inwestycji III Aktualizacja wartości inwestycji IV Inne I. ZYSK (STRATA) Z DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ (F + G – H) J. WYNIK ZDARZEŃ NADZWYCZAJNYCH (J.I. – J.II.) I Zyski nadzwyczajne II Straty nadzwyczajne K. ZYSK (STRATA) BRUTTO (I -/+ J) L. PODATEK DOCHODOWY M. POZOSTAŁE OBOWIĄZKOWE ZMNIEJSZENIA ZYSKU (ZWIĘKSZENIA STRATY) N. ZYSK (STRATA) NETTO (K – L – M) Załącznik 2/2. WARIANT KALKULACYJNY A. PRZYCHODY NETTO ZE SPRZEDAŻY PRODUKTÓW, TOWARÓW I MATERIAŁÓW, W TYM: - od jednostek powiązanych I Przychody netto ze sprzedaży produktów II Przychody netto ze sprzedaży towarów i materiałów B. KOSZTY SPRZEDANYCH PRODUKTÓW, TOWARÓW I MATERIAŁÓW, W TYM: - jednostkom powiązanym I Koszt wytworzenia sprzedanych produktów II Wartość sprzedanych towarów i materiałów C. ZYSK (STRATA) BRUTTO ZE SPRZEDAŻY (A – B) D. KOSZTY SPRZEDAŻY E. KOSZTY OGÓLNEGO ZARZĄDU F. ZYSK (STRATA) ZE SPRZEDAŻY (C – D – E) G. POZOSTAŁE PRZYCHODY OPERACYJNE I Zysk ze zbycia niefinansowych aktywów trwałych II Dotacje III Inne przychody operacyjne H. POZOSTAŁE KOSZTY OPERACYJNE I Strata ze zbycia niefinansowych aktywów trwałych II Aktualizacja wartości aktywów niefinansowych III Inne koszty operacyjne I. ZYSK (STRATA) Z DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ (F + G – H) J. PRZYCHODY FINANSOWE I Dywidendy i udziały w zyskach, w tym: - od jednostek powiązanych II Odsetki, w tym: - od jednostek powiązanych III Zysk ze zbycia inwestycji IV Aktualizacja wartości inwestycji 153 Prace magisterskie - analizy V Inne K. KOSZTY FINANSOWE I Odsetki, w tym: - od jednostek powiązanych II Strata za zbycia inwestycji III Aktualizacja wartości inwestycji IV Inne L. ZYSK (STRATA) Z DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ (I + J – K) M. WYNIK ZDARZEŃ NADZWYCZAJNYCH (M.I. – M.II.) I Zyski nadzwyczajne II Straty nadzwyczajne N. ZYSK (STRATA) BRUTTO (L -/+ M) O. PODATEK DOCHODOWY P. POZOSTAŁE OBOWIĄZKOWE ZMNIEJSZENIA ZYSKU (ZWIĘKSZENIE STRATY) R. ZYSK (STRATA) NETTO (N – O – P) 154 Prace magisterskie - analizy Załącznik 3. RACHUNEK PRZEPŁYWÓW PIENIĘŻNYCH Załącznik 3/1. METODA POŚREDNIA A. PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH Z DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ I. Zysk (strata) netto II. Korekty razem 1. Amortyzacja 2. Zyski / Straty z tytułu różnic kursowych 3. Odsetki i udziały w zyskach (dywidendy) 4. Zyski / Straty z działalności inwestycyjnej 5. Zmiana stanu rezerw 6. Zmiana stanu zapasów 7. Zmiana stanu należności 8. Zmiana stanu zobowiązań krótkoterminowych (z wyjątkiem pożyczek i kredytów) 9. Zmiana rozliczeń międzyokresowych 10. Inne korekty III. Przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej (I +/- II) B. PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH Z DZIAŁALNOŚCI INWESTYCYJNEJ I. Wpływy 1. Zbycie wartości niematerialnych i prawnych oraz rzeczowych aktywów trwałych 2. Zbycie inwestycji w nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne 3. Wpływy aktywów finansowych, w tym: a) w jednostkach powiązanych b) w pozostałych jednostkach - zbycie aktywów finansowych - otrzymane dywidendy i udziały w zyskach - otrzymane spłaty pożyczek długoterminowych - odsetki otrzymane - inne wpływy z aktywów finansowych 4. Inne wpływy inwestycyjne II. Wydatki 1. Nabycie wartości niematerialnych i prawnych oraz rzeczowych aktywów trwałych 2. Inwestycje w nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne 3. Na aktywa finansowe, w tym: a) w jednostkach powiązanych b) w pozostałych jednostkach - nabycie aktywów finansowych - udzielone pożyczki długoterminowe 4. Inne wydatki inwestycyjne III. Przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej (I – II) C. PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH Z DZIAŁALNOŚCI FINANSOWEJ I. Wpływy 1. Wpływy netto z wydania udziałów (emisji akcji) i innych instrumentów kapitałowych 155 Prace magisterskie - analizy oraz dopłat do kapitału 2. Kredyty i pożyczki 3. Emisja dłużnych papierów wartościowych 4. Inne wpływy finansowe II. Wydatki 1. Nabycie udziałów własnych 2. Dywidendy i inne wypłaty na rzecz właścicieli 3. Inne niż wypłaty na rzecz właścicieli wydatki z tytułu podziału zysku 4. Spłaty kredytów i pożyczek 5. Wykup dłużnych papierów wartościowych 6. Z tytułu zobowiązań finansowych 7. Płatności z umów leasingu finansowego 8. Odsetki 9. Inne wydatki finansowe III. Przepływy pieniężne netto z działalności finansowej (I – II) D. PRZEPŁYWY PIENIĘŻNE NETTO RAZEM (A.III +/- B.III +/- C.III +/-) E. BILANSOWA ZMIANA STANU ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH, W TYM: - zmiana stanu środków pieniężnych z tytułu różnic kursowych F. ŚRODKI PIENIĘŻNE NA POCZĄTEK OKRESU G. ŚRODKI PIENIĘŻNE NA KONIEC OKRESU (F +/- D) - o ograniczonej możliwości dysponowania Załącznik 3/2. METODA BEZPOŚREDNIA A. I. 1. 2. II. 1. 2. 3. 4. 5. III B. I. 1. 2. 3. a) PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH Z DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ Wpływy Sprzedaż Inne wpływy z działalności operacyjnej Wydatki Dostawy i usługi Wynagrodzenia netto Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne oraz inne świadczenia Podatki i opłaty o charakterze publicznoprawnym Inne wydatki operacyjne Przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej (I – II) PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH Z DZIAŁALNOŚCI INWESTYCYJNEJ Wpływy Zbycie wartości niematerialnych i prawnych oraz rzeczowych aktywów trwałych Zbycie inwestycji w nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne Z aktywów finansowych, w tym: w jednostkach powiązanych 156 Prace magisterskie - analizy b) w pozostałych jednostkach - zbycie aktywów finansowych - dywidendy i udziały w zyskach - spłata udzielonych pożyczek długoterminowych - odsetki - inne wpływy z aktywów finansowych 4. Inne wpływy inwestycyjne II. Wydatki 1. Nabycie wartości niematerialnych i prawnych oraz rzeczowych aktywów trwałych 2. Inwestycje w nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne 3. Na aktywa finansowe, w tym: a) w jednostkach powiązanych b) w pozostałych jednostkach - nabycie aktywów finansowych - udzielone pożyczki długoterminowe 4. Inne wydatki inwestycyjne III Przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej (I – II) C. PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH Z DZIAŁALNOŚCI FINANSOWEJ I. Wpływy 1. Wpływy netto z wydania udziałów (emisji akcji) i innych instrumentów kapitałowych oraz dopłat do kapitału 2. Kredyty i pożyczki 3. Emisja dłużnych papierów wartościowych 4. Inne wpływy finansowe II. Wydatki 1. Nabycie udziałów (akcji) własnych 2. Dywidendy i inne wypłaty na rzecz właścicieli 3. Inne niż wypłaty na rzecz właścicieli, wydatki z tytułu podziału zysku 4. Spłaty kredytów i pożyczek 5. Wykup dłużnych papierów wartościowych 6. Z tytułu innych zobowiązań finansowych 7. Płatności zobowiązań z tytułu umów leasingu finansowego 8. Odsetki 9. Inne wydatki finansowe III Przepływy pieniężne netto z działalności finansowej (I – II) D. PRZEPŁYWY PIENIĘŻNE NETTO, RAZEM (A.III +/- B.III +/- C.III) E. BILANSOWA ZMIANA STANU ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH, W TYM: - zmiana stanu środków pieniężnych z tytułu różnic kursowych F. ŚRODKI PIENIĘŻNE NA POCZĄTEK OKRESU G. ŚRODKI PIENIĘŻNE NA KONIEC OKRESU (F +/- D), W TYM: - o ograniczonej możliwości dysponowania 157 Prace magisterskie - analizy Załącznik 4. WSKAŹNIKI FINANSOWE WSKAŹNIKI PŁYNNOŚCI FINANSOWEJ aktywa bieżące 1,5 2,0 pasywa bieżące aktywa bieżące - zapasy - rozliczeni a m/o 2) Wskaźnik płynności przyśpieszonej = pasywa bieżące 1) Wskaźnik bieżącej płynności = 1,0 1,2 śr. pieniężne + krótkoterm . pap. wart. zobow . bieżące środki pieniężne 4) Wskaźnik zob. natychmiast wymagalnych = zobowiązan ia natychmias t wymagaln e 3) Wskaźnik środków pieniężnych = WSKAŹNIKI SPRAWNOŚCI DZIAŁANIA przychód ze sprzedaży przeciętny s tan aktywów przychód ze sprzedaży Wskaźnik rotacji majątku trwałego = przeciętny stan majątku tr walego przychód ze sprzedaży Wskaźnik rotacji majątku obrotowego = przeciętny stan majątku obrotowego przychód ze sprzedaży Wskaźnik rotacji należności = przeciętny stan należności przychód ze sprzedaży Wskaźnik rotacji zapasów = przeciętny stan zapasów 1) Wskaźnik obrotu aktywami = 2) 3) 4) 5) 158 Prace magisterskie - analizy WSKAŹNIKI WSPOMAGANIA FINANSOWEGO zobowiązan ia ogólem 0,5;0,67 aktywa ogólem zobowiązan ia ogólem Wskaźnik zadłużenia kapitału własnego = 1,0; 3,0 kapital wlasny zobowiązan ia dlugoterm. Wskaźnik zadłużenia długoterminowego = 0,5 ; 1,0 kapital wlasny majątek tr waly netto Wskaźnik zadłużenia majątku trwałego = > 1,0 zobowiązan ia dlugoterm. zysk brutto + odsetki Wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem = odsetki zysk brutto + odsetki Wskaźnik pokrycia długu zyskiem = 1,2 ; 2,5 raty kredytu + odsetki Zysk netto + amortyzacj a Wskaźnik pokrycia długu nadwyżką finansową = >1,5 raty kredytu + odsetki 1) Wskaźnik zadłużenia ogólnego = 2) 3) 4) 5) 6) 7) WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI 1) Wskaźniki rentowności sprzedaży: zysk netto x 100 a) Wskaźnik sprzedaży netto = sprzedaż netto zysk brutto x 100 b) Wskaźnik sprzedaży brutto = sprzedaż netto zysk netto x 100 c) Wskaźnik rentowności netto = koszty wl asne sprzedaży koszty wl asne sprzedaży x 100 d) Wskaźnik poziomu kosztów = przychody ze sprzedaży 2) Wskaźniki rentowności majątku: zysk netto x 100 a) Wskaźniki rentowności majątku netto = majątek ogólem zysk brutto x 100 b) Wskaźnik rentowności majątku brutto = majątek ogólem zysk netto x 100 c) Wskaźnik rentowności majątku trwałego = majątek t rwaly zysk netto x 100 d) Wskaźnik rentowności majątku obrotowego = majątek obrotowy 3) Wskaźniki rentowności kapitału: zysk netto x 100 a) Wskaźnik rentowności kapitału własnego = kapital wlasny zysk netto x 100 b) Wskaźnik rentowności kapitału podstawowego = kapital podstawowy 159 Prace magisterskie - analizy Schemat 1. Struktura gotówki na koniec okresu sprawozdawczego............... 76 Schemat 2. Podział analizy działalności przedsiębiorstwa............................. 81 Schemat 3. Tradycyjne ujęcie analizy finansowej.......................................... 84 Schemat 4. Współczesne ujęcie analizy finansowej....................................... 86 Schemat 5. Cykl kapitału obrotowego............................................................ 113 Schemat 6. Dodatni kapitał obrotowy............................................................. 115 Schemat 7. Zerowy kapitał obrotowy............................................................. 115 Schemat 8. Ujemny kapitał obrotowy............................................................. 116 160 Prace magisterskie - analizy Tabela 1. Liczba spółdzielni na ziemiach polskich w 1914 roku................... 10 Tabela 2. Stan liczbowy spółdzielni w 1937 roku.......................................... 11 Tabela 3. Udział spółdzielczości wiejskiej w rynku Unii Europejskiej (w %).............................................................................................. 44 Tabela 4. Największe spółdzielnie w Unii Europejskiej (1995r.).................. 45 Tabela 5. Podstawowe grupy majątku przedsiębiorstwa i źródeł jego pochodzenia.................................................................................... 55 Tabela 6. Przedmiot analizy finansowej w ujęciu różnych autorów.............. 85 Tabela 7. Wskaźniki wydajności gotówkowej............................................... 121 Tabela 8. Wskaźniki wystarczalności gotówkowej........................................ 122 Tabela 9. Struktura majątkowa OSM w latach 2000 – 2001.......................... 127 Tabela 10. Struktura pasywów OSM w latach 2000 – 2001............................ 128 Tabela 11. Struktura majątku OSM za lata 2000 – 2001................................. 130 Tabela 12. Struktura majątkowa OSM w latach 2001 – 2002.......................... 131 Tabela 13. Struktura pasywów OSM w latach 2001 – 2002............................ 132 Tabela 14. Struktura majątku OSM za lata 2001 – 2002................................. 133 Tabela 15. Struktura rachunku zysków i strat OSM za lata 2000 – 2001........ 134 Tabela 16. Wskaźniki rentowności za lata 2000 – 2002.................................. 136 Tabela 17. Wskaźniki płynności finansowej za lata 2000 – 2002.................... 140 Tabela 18. Wskaźniki rentowności OSM „Gomi” w Grodkowie za lata 1998 – 1999.................................................................................... 143 Tabela 19. Wskaźniki płynności finansowej OSM „Gomi” w Grodkowie za lata 1998 – 1999............................................................................. 145 161 Prace magisterskie - analizy Wykres 1. Struktura rachunku zysków i strat................................................ 68 Wykres 2. Model Du Ponta........................................................................... 108 Wykres 3. Wskaźnik rentowności sprzedaży……………………………… 137 Wykres 4. Wskaźnik rentowności majątku………………………………... 138 Wykres 5. Wskaźnik rentowności kapitału własnego……………………... 138 Wykres 6. Wskaźnik płynności finansowej………………………………... 141 Wykres 7. Wskaźnik rentowności sprzedaży OSM „Gomi”………………. 143 Wykres 8. Wskaźnik rentowności majątku OSM „Gomi”……….………... 144 Wykres 9. Wskaźnik rentowności kapitału własnego OSM „Gomi”……… 144 Wykres 10. Wskaźnik płynności finansowej OSM „Gomi”………………... 146 162 Prace magisterskie - analizy BIBLIOGRAFIA 1. Bednarski L., Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1998r. 2. Bień W., Czytanie bilansu przedsiębiorstwa (dla menedżerów), FINANS-SERVIS Zespół Doradców Finansowo-Księgowych Sp. z o. o., GRUPA FINANS-SERVIS z wyłącznym udziałem Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 2002r. 3. Boczar K., Spółdzielczość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1973r. 4. Boczar K., Spółdzielczość. Problematyka społeczna i ekonomiczna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1986r. 5. Boczar K., Szelążęk T., Wala F., Spółdzielczość wiejska w okresie przełomu, Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce, Warszawa 1993r. 6. Bodasiński B., Podstawy rachunku ekonomicznego w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1964r. 7. Boguta W., Ejsmont J., Kamiński R., Spółdzielczość wiejska, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A., Warszawa 2000r. 8. Brodziński M. G., Dylematy rozwoju spółdzielczości w Polsce, Fundacja „Rozwój SGGW”, Spółdzielczy Instytut Badawczy, Warszawa 1999r. 9. Brzozowski B., Spółdzielczość wiejska, Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja, Kraków 1998r. 10. Chyra-Rolicz Z., Z tradycji polskiej spółdzielczości II Rzeczypospolitej, Warszawa 1992r. 11. Czekaj J., Dresler Z., Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998r. 12. Dowgiałło Z. (red.), Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy w warunkach rynku, Wydawnictwo ZNICZ 1994r. 13. Drozdowicz J., Spółdzielczość jako ruch społeczno-gospodarczy, Zakłady Wydawnictw Spółdzielczych, Warszawa 1958r. 14. Dudycz T., Analiza finansowa, Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999r. 163 Prace magisterskie - analizy 15. Dudycz T., Wrzosek S., Analiza finansowa. Problemy metodyczne w ujęciu praktycznym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000r. 16. Dyka S., Grzegorzewski P., Zarządzanie spółdzielnią, Centrum Doradztwa i Informacji DIFIN Sp. z o.o., Warszawa 2000r. 17. Gabrusewicz W., Podstawy analizy finansowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 2002r. 18. Guzewicz W., Zdzieborska M., Żarska A., Rolnicze spółdzielnie produkcyjne w warunkach gospodarki rynkowej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2000r. 19. Klimas M., Podręczna encyklopedia rachunkowości, POLTEXT, Warszawa 1997r. 20. Kożuch B., Polityka rolna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997r. 21. Kruczalak K., Prawo handlowe. Zarys wykładu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998r. 22. Krzywda D., Rachunkowość finansowa, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999r. 23. Matuszewicz J., Matuszewicz P., Rachunkowość od podstaw z uwzględnieniem postanowień znowelizowanej ustawy o rachunkowości, FINANS-SERVIS Zespół Doradców Finansowo-Księgowych Sp. z o.o., GRUPA FINANS-SERVIS z wyłącznym udziałem Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 2002r. 24. Micherda B., Analityczna funkcja rachunkowości w okresie przejściowym do gospodarki rynkowej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998r. 25. Nowak E., Rachunkowość. Kurs podstawowy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1998r. 26. Onno-Frank van Bekkun, Gert van Dijk Co-operatives in the Europen Union Van Goreum 1997r. 27. Sawicki K. (red.), Podstawy rachunkowości, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1997r. 28. Sierpińska M., Wędzki D., Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997r. 164 Prace magisterskie - analizy 29. Skawińska E., Uwarunkowania rozwoju mleczarstwa polskiego w procesie integrowania Polski z Unią Europejską, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa DOM ORGANIZATORA, Toruń 1999r. 30. Skrzywan S., Teoretyczne podstawy rachunkowości, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1968r. 31. Stępień M., Wydymus Z., Podstawy rachunkowości – zbiór ćwiczeń 1, DEBET S.C., Kraków 1998r. 32. Sudoł S., Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Teoria i praktyka zarządzania, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa DOM ORGANIZATORA, Toruń 1999r. 33. Szczepaniak J., Ocena przedsiębiorstwa na podstawie sprawozdań finansowych, Biblioteka Biznesu EKORNO, Łódź 1994r. 34. Urbańczyk E., Metody ilościowe w analizie finansowej przedsiębiorstwa, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1998r. 35. Walczak M., prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1998r. 36. Walczak M. (red.), Sprawozdawczość i analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne ABSOLWENT, Łódź 2001r. 37. Waśniewski T., Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997r. 38. Wersty B., Metody analizy stanu i wyników finansowych przedsiębiorstwa. Analiza wskaźnikowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1993r. 39. Wędzki D., Strategie płynności finansowej przedsiębiorstwa. Przepływy pieniężne a wartość dla właścicieli, Oficyna Ekonomiczna Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych Sp. z o.o., Kraków 2002r. 40. Wypych M. (red.), Finanse przedsiębiorstwa z elementami zarządzania i analizy, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne ABSOLWENT, Łódź 1997r. 165 Prace magisterskie - analizy AKTY PRAWNE 41. Ustawa o spółdzielczości z 29 października 1920r., Dz. U. z 1950r., nr 25, poz. 223. 42. Ustawa o łączeniu się spółdzielni z 7 kwietnia 1922r., Dz. U. nr 33, poz. 265. 43. Ustawa o spółdzielniach i ich związkach z 17 lutego 1961r., Dz. U. z 1961r., nr 12, poz. 61. 44. Ustawa Prawo spółdzielcze z 16 września 1982r., Dz. U. z 1995r., nr 54, poz. 288 z późniejszymi zmianami. 45. Ustawa z 7 lipca 1994r. o zmianie ustawy Prawo spółdzielcze oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz. U. z 1994r., nr 90, poz. 419 z późniejszymi zmianami. 46. Ustawa o rachunkowości z 29 września 1994r., Dz. U. nr 121, poz. 591; ost. zm. Dz. U. z 2001r., nr 102, poz. 1117 i nr 111, poz. 1195. 47. Rozporządzenie Rady Ministrów z 23 lutego 1995r. w sprawie sposobu prowadzenia sądowego rejestru spółdzielni, Dz. U. z 1995r., nr 23, poz. 129. INNE 48. Czas sprawozdań finansowych, Rynki Zagraniczne 1997r., nr 148. 49. Leksykon rachunkowości, opracowanie zbiorowe pod redakcją naukową E. Nowaka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1996r. 50. Monitor spółdzielczy – B, nr 133 z 8 lutego 2001r. 166
