ABSOLUT [łac

Temat I: Istota religii
Magdalena L. Gierałt
[łac.], filoz. byt istniejący bez przyczyny, samoistnie, od niczego nie zależny i niczym nie ograniczony,
pojmowany na ogół jako wieczna, jedyna i konieczna podstawa rzeczywistości; termin wprowadzony przez Plotyna na
oznaczenie bytu, z którego pochodzą wszystkie inne byty. W dziejach filozofii występuje wiele koncepcji absoulutu,
związanych z różnymi ujęciami poznania filoz. i wielością filoz. wizji świata; w niektórych ujęciach absoulut utożsamia się
z Bogiem. W idealist. koncepcjach bytu absoulut ujmuje się jako: najwyższą warstwę kosmosu (Filon z Aleksandrii,
Eriugena), myśl (orygenes, Grzegorz z Nyssy), jednię (Plotyn), trwanie i niezmienną prawdę (św. Augustyn), dobro i boskie
milczenie (Pseudo-Dionizy), konieczność (Awicenna), nieskończoność (Anzelm z Canterbury, Kartezjusz), materię (Dawid
z Dinant), pojęcie (Henryk z Gandawy), wszechmoc (J. Duns Szkot), wspólny intelekt ludzkości (Siger z Brabancji),
nieskończony wszechświat (B. Spinoza), ideę (I. Kant), najwyższy punkt w ewoluującym świecie (P. Teilhard de Chardin);
w realist. koncepcji bytu absoulut ujmuje się jako istnienie samoistne (św. Tomasz z Akwinu).
ABSOLUT
ponadziemska istota (osoba bądź personifikacja sił kosm.), będąca racją istnienia i funkcjonowania świata
i człowieka; najwyższa wartość rel. (sacrum, sanctum) oraz gł. przedmiot wierzeń i kultu w większości religii. Źródłem
wiedzy o Bogu są dane pochodzące z objawienia, doświadczeń rel. i rozumu, usystematyzowane w teologii, mistyce
i filozofii. W religii Bóg jest gł. panem i zbawcą człowieka, natomiast w filozofii jest utożsamiany z Absolutem, bytem
samoistnym nie mającym przyczyny i będącym przyczyną sprawczą wszelkich innych bytów. Religijne koncepcje Boga. W
religiach naturalnych koncepcje Boga zostały wyrażone w mitach, hymnach rel., modlitwach, obrzędach i sztuce sakralnej.
Bóg jako istota najwyższa objawiał się ludziom w zjawiskach naturalnych (Niebo, Słońce, tęcza, grzmot) oraz w historii
(poprzez twory cywilizacji i kultury, w osobach władców). W niemal wszystkich religiach pierwotnych i staroż. wiara
w Boga będącego stwórcą Wszechświata i ludzi nie wykluczała wiary w innych bogów (politeizm, henoteizm) oraz
w różnego rodzaju siły nadnaturalne (duchy, fetysz, mana).
Najbardziej rozwinięte koncepcje Boga ukształtowały się w wielkich religiach monoteistycznych (judaizm, chrześcijaństwo,
islam) oraz w hinduizmie. Koncepcje te wyrosły z religijności uformowanej przez pisma święte (Stary Testament, Nowy
Testament, Koran, Wedy, Upaniszady), wzbogaconej przez tradycję myśli filoz. (filozofia gr., chrześc., indyjska). W
hinduizmie, który w ciągu tysiącleci ewoluował od politeizmu, poprzez henoteizm, do teizmu bliskiego religiom
monoteistycznym, 2 koncepcje Boga odegrały szczególnie ważną rolę: pojęcie Boga osobowego (Iśwara) w systemie
teistycznym Ramanudźi oraz pojęcie Boga jako Absolutu w monistycznej filozofii Śankary.
W judaizmie, chrześcijaństwie i islamie Bóg jest Osobą, jest „jeden” i „jedyny”, ma charakter transcendentno-immanentny.
Osobowy charakter Boga (w chrześcijaństwie Trzy Osoby w jednym Bogu, Trójca Święta) znajduje m.in. swój wyraz w tym,
że Bóg zwraca się do człowieka w słowach przez proroków, a w chrześcijaństwie — w fakcie wcielenia Chrystusa
w człowieczą postać. Określenia „jeden” i „jedyny” oznaczają, że Bóg jest jedynym panem i sędzią człowieka, i wykluczają
istnienie jakiejkolwiek mocy nadnaturalnej nie pochodzącej od niego (a zwł. istnienie innych bóstw). Wreszcie przez
określenie Boga „transcendentno-immanentny” rozumie się stosunek Boga do człowieka. Transcendentny oznacza, że Bóg
wykracza poza świat, jest ponad nim, jest całkiem inny niż świat; jako stworzyciel wszystkiego, sam przez nic i przez nikogo
nie stworzony, różni się od świata w stopniu absolutnym. Natomiast jako Bóg immanentny, jest on stale obecny w świecie,
podtrzymuje go w swoim istnieniu, użycza mu swojej siły i obdarza swoją miłością, wreszcie stale ujawnia swoją obecność
w świecie (teofania).
BÓG,
HENOTEIZM [gr.], forma politeizmu, w której jedno z wielu czczonych bóstw zajmuje przez pewien okres pozycję
dominującą w kulcie; ten typ wierzeń występował m.in. wśród plemion aram. i we wczesnym hinduizmie (wedyzmie);
termin henoteizm został użyty po raz pierwszy 1860 przez F.M. Müllera, w związku z wierzeniami wczesnego hinduizmu.
KULT [łac.]: religiozn. Całokształt praktyk obrzędowych, za których pośrednictwem wyznawcy religii manifestują cześć
dla sacrum w aktach uwielbienia, błagania i dziękczynienia; jeden z 3 (obok doktryny i organizacji) zasadniczych aspektów
religii. W kulcie można wyodrębnić: przedmiot kultu, osoby sprawujące kult, obiekty i sprzęty kultowe oraz czynności
kultowe. Przedmiotem kultu są najczęściej zdeifikowane zjawiska przyrody (np. kult solarny, kult gór, kult rzek), bogowie
religii politeistycznych, herosi kulturowi, zmarli przodkowie, założyciele religii (np. Budda, Mahomet), święci, a zwł. Bóg
osobowy w religiach monoteistycznych. W każdym kulcie zakłada się doskonałość przedmiotu adoracji, która nie tylko
uzasadnia bezwzględny nakaz czci, ale również wyznacza zachowania wyznawców (zwł. obowiązek naśladowania czynów
założyciela religii czy świętego, przekazanych w mitach, pismach św. czy hagiografiach). Osobami sprawującymi kult
w religiach plemiennych są najczęściej wodzowie plemienni, naczelnicy rodów i klanów, czarownicy, szamani itp., natomiast
w religiach nar. i uniwersalistycznych analogiczną funkcję spełniają kapłani, zrzeszeni zazwyczaj w odpowiednich
instytucjach (kolegia w staroż. Rzymie) lub też stanowiący odrębny stan społ. (duchowieństwo w katolicyzmie). Do gł.
obiektów i sprzętów kultowych należą: naturalne miejsca i obiekty sakralne (np. skały, gaje, źródła rzek), świątynie, posągi,
figurki i obrazy, maski i amulety, sprzęty i ubiory liturgiczne, święte księgi. Czynności kultowe mają postać gestów oraz
słów; do pierwszych można zaliczyć mimikę, skłony ciała, tańce sakralne, procesje, natomiast do drugich — wypowiadanie
formuł magicznych, mantr, odprawianie modłów, śpiewanie hymnów i innych pieśni religijnych. Kulminacyjnym momentem
kultu jest zwykle złożenie ofiary (krwawej, bezkrwawej lub symbol.), czemu towarzyszą zazwyczaj ustalone formuły
sakralne. Główną funkcją, jaką spełnia kult w obrębie religii, jest upowszechnianie zasadniczych treści doktrynalnych oraz
utrwalanie ich poprzez cykliczną aktualizację (np. z okazji świąt) w świadomości wyznawców za pomocą komunikacji
werbalnej i pozawerbalnej. Wśród innych funkcji kultu można wymienić: funkcję ekspresyjną — wyrażanie uczuć rel. przez
wyznawców, integrującą — jednoczenie członków danej grupy wyznaniowej, kontrolną, wychowawczą i estet.kulturotwórczą. W religioznawstwie terminu kult używa się również w 2 innych znaczeniach: a) jako synonimu pojęcia
religia (np. kulty agrarne), b) w sensie nurtu rel. w danej religii (np. kult Matki Bożej w chrześcijaństwie).
1
Temat I: Istota religii
Magdalena L. Gierałt
[gr.], religiozn. jedynobóstwo, wiara w jednego Boga; zagadnienie genezy monoteizmu należy do
naczelnych problemów spornych różnych nurtów współcz. religioznawstwa (pramonoteizm); koncepcje i tendencje
monoteistyczne pojawiły się w cywilizacjach staroż. i wiązały się albo z oddawaniem czci jednemu tylko Bogu przez naród
(judaizm), z czego rozwinęła się religia powołująca się na specjalne objawienie otrzymane od jedynego Boga, albo z kultem
Słońca (np. kult tarczy słonecznej czczonej pod imieniem Atona, wprowadzony przez Amenhotepa IV w Egipcie, czy kult
Niezwyciężonego Słońca w imperium rzym.), albo wyrażały się w próbach sprowadzania wielu bogów do jedności, tj.
interpretowania ich jako szczegółowych konkretyzacji jedynej mocy boskiej (np. kult Marduka w Babilonii, czy kult Zeusa
w świecie hellenistycznym); do gł. religii monoteistycznych świata współcz. należą judaizm, chrześcijaństwo i islam,
odwołujące się w dogmatyce i kulcie do treści objawienia otrzymanego od Boga.
MONOTEIZM
MANA, religiozn. w wierzeniach ludów Oceanii bezosobowa siła nadnaturalna przenikająca wszystkie byty i powodująca
wszystkie zjawiska; może przejawiać się w przyrodzie, rzeczach, ludziach, np. jako urodzaj, siła fiz., bogactwo, rozum; ilość
mana w danym obiekcie jest zmienna: może jej przybywać lub ubywać; duża ilość mmana posiadanej przez ludzi (zwł.
naczelników plemion, kapłanów) świadczy o ich ponadprzeciętności i domaga się otaczania ich należnym szacunkiem;
w celu ochrony przed utratą mana lub jej szkodliwym działaniem stosuje się określone środki magiczne, ujęte w regułach
tabu; termin mana został wprowadzony do nauki 1891 przez ang. antropologa R.H. Codringtona.
PANTEON [gr.], w religiach politeistycznych ogół bóstw, zazwyczaj powiązanych w system hierarchicznej zależności
i spokrewnionych ze sobą; przedstawiany w mitach, literaturze czerpiącej wątki z mitologii, oraz w sztuce sakralnej
i świeckiej.
POLITEIZM [gr.], religiozn. wielobóstwo, wiara w wielu bogów, najbardziej powszechna forma wierzeń ludów tzw.
pierwotnych i staroż. (Afryka, staroż. Indie, Egipt, Grecja, Rzym); zindywidualizowani i spokrewnieni ze sobą bogowie
religii politeistycznych tworzą panteon o hierarchicznej strukturze, z gł. bóstwem u szczytu (pojmowanym jako ich ojciec,
a zarazem jako władca świata). Bogowie spełniają wyspecjalizowane funkcje zarówno w sferze zjawisk natury (np. bóg
wegetacji), jak i w zakresie świata ludzkich działań (np. bóg wojny). W rozwoju hist. religie politeistyczne ulegały dużym
przeobrażeniom, w szczególności pod względem liczby, funkcji i ważności w hierarchii oraz kulcie poszczególnych bogów
(znikanie i pojawianie się nowych bogów, ich fuzje), pod względem współwystępowania z innymi formami wierzeń rel.
(politeizm z szamanizmem u ludów Syberii, politeizm z kultem przodków u ludów Afryki, politeizm z manaizmem u ludów
Polinezji), wreszcie pod względem stopnia „podatności” na ewolucję w kierunku wierzeń panteistycznych (Brahman
w Indiach) lub monoteistycznych (Aton w staroż. Egipcie).
PROFANUM [łac.], termin religiozn. używany do określenia sfery świeckiej; przeciwieństwo sacrum.
[łac.], zjawisko określane najczęściej jako relacja człowieka do sacrum. W starożytności i średniowieczu
zwykle formułowano definicje nominalne, będące przekładem terminu religia, np. wg Cycerona pojęcie religa pochodzi z łac.
relegare [‘odczytywać ponownie’] i oznacza zdolność odczytywania tego, co jest związane z Bogiem, wg Laktancjusza —
z łac. religare [‘wiązać ponownie’] i oznacza związanie człowieka z Bogiem, natomiast wg św. Augustyna z łac. reeligare
[‘wybierać ponownie’] w znaczeniu obierać sobie Boga za przedmiot czci. Odpowiednikiem pojęcia religia w tradycjach
nieeur. jest zazwyczaj nienaruszalne i święte prawo obowiązujące wyznawców, którego nadprzyrodzony charakter wymaga
od nich przyjęcia odpowiedniej postawy duchowej (np. sanatana dharma w hinduizmie). Najogólniej można za religię uznać
relację człowieka do różnie pojmowanej świętości (sacrum) i sfery boskiej, manifestującą się w wymiarze doktrynalnym
(wiara), w czynnościach rel. (kult), w sferze społ.-organiz. (Kościół, wspólnota rel.) i w sferze religijności indywidualnej (np.
mistyka). To, co społ. w religii, jest wzorcem dla rozwijania religijności indywidualnej, która z kolei — przez dokonania
jednostek (święty) — powiększa zasób wzorców rel. dla całej wspólnoty. Relacja między człowiekiem a sacrum zakłada
aktywność osoby ludzkiej doświadczającej poczucia świętości, którego zaistnienie świadczy o rel. charakterze danego
zjawiska. Poczucie to manifestuje się w przeżywaniu pragnienia zbliżenia się do sacrum, zjednoczenia z nim, a zarazem
w postawie czci, dystansu, a nawet lęku przed nim (tabu). Dzięki doświadczeniu rel. sfera sacrum „włamuje się” w świat
codzienności i objawia człowiekowi w konkretnym miejscu i czasie (hierofania). Doświadczenie rel. człowieka, od
objawienia i ekstazy mistycznej czy transu szamańskiego po przelotne poczucie obecności bóstwa w życiu, jest
podstawowym fenomenem podtrzymującym istnienie religii.
RELIGIA
RELIGIA KLASYFIKACJA:
istnieje wiele sposobów klasyfikowania religii. Według kryterium hist. rozróżnia
się: religie wymarłe, np. staroż. Egipcjan, Rzymian czy Azteków, oraz religie żywe, np. chrześcijaństwo. Ze względu na
sposób powstawania wyodrębnia się: religie naturalne, uważane przez wyznawców za istniejące zawsze, oraz religie
objawione, u których początku jawi się postać założyciela, proroka czy reformatora. Przyjmując za kryterium sposób
pojmowania przez daną religię istot boskich, wyróżnia się następujące formy religii: monoteizm, panenteizm, henoteizm
i politeizm. Wedle tego samego kryterium dzieli się również religie na: teocentryczne (np. islam), akcentujące transcendencję
Boga, i kosmocentryczne (np. hinduizm), akcentujące immanencję bóstwa. Ze względu na etniczną przynależność
wyznawców można wyróżnić religie: plemienne, nar. (shintōizm, hinduizm, judaizm) i ponadnarodowe religie
uniwersalistyczne o zasięgu świat., prowadzące działalność misyjną (buddyzm, chrześcijaństwo, islam).
2
Temat I: Istota religii
Magdalena L. Gierałt
[łac.], świętość, religiozn. to, co święte, inne i wzniosłe, przeciwieństwo tego, co zwyczajne i świeckie
(profanum); ważne pojęcie w niektórych nurtach religioznawstwa, zwł. w fenomenologii religii i tzw. morfologii świętości
M. Eliadego, oznaczające nieredukowalną do zjawisk pozarel. istotową cechę rzeczywistości transcendentalnej (boskiej);
wprowadzona do rozważań nad religią przez F.E.D. Schleiermachera, następnie do socjologii religii przez E. Durkheima,
a upowszechniona w pracy R. Otto Świętość (1917, wyd. pol. 1968); sacrum przejawia się zwł. w hierofaniach, które wg
Eliadego mogą dotyczyć każdej dziedziny życia ludzkiego (polityki, ekonomii itd.).
SACRUM
TABU [ang. < polinezyjskie], religiozn. zakaz rel. kontaktowania się z niektórymi osobami, zwierzętami lub przedmiotami,
przebywania w pewnych miejscach lub uczestniczenia w pewnych obrzędach, którego przekroczenie ściąga na osobę lub
społeczność sprawcy sankcję sił nadnaturalnych (zwł. mana); również same te osoby, zwierzęta lub przedmioty, których ten
zakaz dotyczy; tabu jest jakby negatywną stroną magii, gdyż jego celem jest uniknięcie tego, co niepożądane w dwojakim
sensie: profanacji tabu przez kontakt z nim (np. z wodzem, kapłanem), skalanie siebie przez kontakt z tabu (np. ze zwłokami
ludzkimi); jeden z gł. składników wierzeń i praktyk kultowych ludów Polinezji i Melanezji; spotykane w różnych formach
w większości religii.
3