Traktat wersalski

Traktat wersalski 28 czerwca 1919 r.
Jakub Jagiełło
1.
WSTĘP.
W dniu 11 listopada 1918 roku podpisano rozejm w francuskiej miejscowości
– Compiegne. To wydarzenie oznaczało koniec I wojny światowej – „wojny mającej połoŜyć
kres wojnom”. O nowym ładzie w Europie miała zadecydować konferencja w Wersalu, na
której zwycięscy alianci mieli przedyskutować warunki pokoju. Konferencje pokojowe, które
obradowały od 1919 do 1922 roku jako główny cel stawiały sobie utrwalenie trwałych zasad
pokoju uwzględniających interesy narodów i regionów oraz określających losy państw
pokonanych.
Zakończenie I wojny światowej było waŜnym sprawdzianem. Rozpad państw z jednej
strony, odrodzenie lub powstania nowych państw narodowych, z drugiej strony, stanowiły
o przemianie obrazu politycznego nie tylko Europy, ale i świata. Materialny i ludnościowy
wysiłek wojenny przesądzał o trudnej sytuacji gospodarczej, w której rozpoczynało się Ŝycie
powojenne. CięŜar moralny wieloletniej wojny zmuszał do zmiany oceny dotychczasowych
wartości oraz celów egzystencji. Partnerzy działań wojennych, państwa i narody, które
utraciły niepodległość w wyniku przewagi politycznej i zaborów mocarstw, regiony, które
w wyniku działań wojennych oderwano od ojczyzn, wreszcie narody, których świadomość
dojrzała do niepodległości na początku XX wieku, a takŜe niektóre obszary dawnych kolonii,
wiązały ze stabilnością powojenną wielkie nadzieje. Nowe państwa wkraczały w okres
suwerenności.
W ciągu 14 dni od podpisania rozejmu w Compiegne wojska niemieckie miały się
ewakuować z Francji, Belgii, Alzacji i Lotaryngii, pozostawiając dziesięciokilometrowy pas
neutralny. CięŜki sprzęt wojenny oraz lotnictwo i okręty miały być przekazane zwycięzcom.
Rząd niemiecki miał się ponadto zgodzić na anulowanie traktatów brzeskich podpisanych
z Rosją w marcu 1918 roku. Zgodzono się jednak na pozostawienie niemieckiej tzw. armii
Ober-Ost na wschodzie, by nie dopuścić do rozszerzenia się rewolucji bolszewickiej
w kierunku zachodnim.
1
2.
POLITYCZNE SKUTKI I WOJNY ŚWIATOWEJ.
I wojna światowa zakończyła okres istnienia „powiedeńskiego ładu” w Europie.
Upadły trzy cesarstwa i dynastie: Romanowych, Hohenzollerów i Habsburgów. W Rosji
rewolucja obaliła carat, przez co zagroŜenie i strach przed bolszewikami towarzyszyło wielu
politykom na Zachodzie. Po rozpadzie Austro-Wegier, narody Europy Środkowej przystąpiły
do organizowania własnych państw. Na mapie politycznej Europy pojawiły się: Polska,
Czechosłowacja, Węgry, Austria i Zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców
(późniejsza Jugosławia), Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa. Zwycięska koalicja miała
zadecydować o losach Europy i znacznej części świata.
Francja, stanowiąc trzon koalicji, chociaŜ wygrała wojnę to była daleka od wygrania
pokoju. Na jej terytorium toczyły się działania wojenne, czyniąc ogromne spustoszenia.
Francuzi ponieśli równieŜ największe straty w ludziach. Dla Francji więc najistotniejszą
sprawą było zabezpieczenie swoich granic. Sojusz bowiem z bolszewicką Rosją nie był brany
pod uwagę przez rząd francuski. Dlatego teŜ chcąc zapewnić sobie ochronę przed Niemcami
zawarła sojusz z Polską i Czechosłowacją. Natomiast Wielka Brytania przed przystąpieniem
do rokowań osiągnęła juŜ swoje najwaŜniejsze cele. Flota wojenna Niemiec juŜ jej nie
zagraŜała, zdąŜyła równieŜ opanować część niemieckich kolonii. Powstała tzw.
„Mała
Ententa” – Rumunia, Czechosłowacja i Jugosławia – Ŝeby przeciwstawić się imperializmowi
Węgier.
Pod względem ekonomicznym największe korzyści odniosły Stany Zjednoczone,
które dostarczały aliantom uzbrojenie i Ŝywność oraz znaczną ilości pieniędzy, stając się
wierzycielem Europy. Stany Zjednoczone wysunęły się takŜe na pozycje mocarstwa
i próbowały pełnić rolę arbitra w Europie. Oficjalny program amerykański, w sprawach
unormowania przyszłych stosunków międzynarodowych w Europie, wygłoszony został
w postaci orędzia prezydenta Stanów – Wilsona 8 stycznia 1918r., słynnych czternastu
punktów. Mimo ukrytych zastrzeŜeń mocarstwa koalicji antyniemieckiej zgodziły się poprzeć
przedstawione propozycje w owym orędziu. RównieŜ Niemcy i Austro-Węgry, widząc swoja
nieuchronną klęskę wyrazili zgodę na przyjęcie Czternastu punktów za podstawę przyszłego
pokoju. Wilson domagał się m. in.: zniesienia tajnej dyplomacji, wolności Ŝeglugi i handlu,
redukcji zbrojeń oraz uregulowania problemów kolonialnych. Kolejne punkty dotyczyły
spraw poszczególnych krajów i narodów.
2
3.
KONFERENCJA POKOJOWA W PARYśU.
Rozwiązania polityczne odnośnie nowego ładu europejskiego miały zapaść na
konferencji paryskiej, której obrady rozpoczęły się 18 stycznia 1919r. Wprawdzie wzięło
w niej udział aŜ 68 delegatów z 27 państw zwycięskiej koalicji, ale decydujące głosy mieli:
premier brytyjski David Lloyd Georges, prezydent USA Thomas Woodrow Wilson oraz
premier francuski Georges Clemenceau, który był rzecznikiem najostrzejszych warunków
pokojowych względem agresorów. Pewien wpływ na obrady mieli delegaci Włoch i Japonii.
Rządy wymienionych pięciu mocarstw utworzyły Radę NajwyŜszą składającą się
z premierów i ministrów spraw zagranicznych. Rosja wystąpiła z Ententy i obrała własną
drogę budowy ustroju, co pozostawiło ją poza głównym nurtem dalszych wydarzeń
europejskich i wyłączyło jej udział w rokowaniach pokojowych.
4.
TRAKTAT WERSALSKI.
28 czerwca 1919r. w Wersalu podpisano ostateczny tekst traktatu pokojowego.
NajwaŜniejszą kwestia, jaką miano rozstrzygnąć, było określenie warunków pokoju
z Niemcami. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania nie były zainteresowane nadmiernym
osłabieniem pozycji Niemiec i ich rynku, i zbyt wielkim umocnieniem roli Francji w Europie.
To z kolei zawaŜyło na kwestii reparacji, czyli odszkodowań wojennych i stosunku do sprawy
granic odrodzonej Polski.
Ze względu na mnogość poszczególnych artykułów zamieszczonych w traktacie
wersalskim, w mojej pracy postaram się przedstawić najwaŜniejsze decyzje, które miały duŜy
wpływ na kształt granic oraz późniejsze losy ówczesnej Europy. Treść traktatu została
podzielona na 15 rozdziałów:
I.
II.
Pakt (statut) Ligi Narodów
Granice Niemiec
III.
Przepisy polityczne i europejskie
IV.
Prawa i interesy Niemiec
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
Przepisy dotyczące wojska, marynarki i lotnictwa
Jeńcy wojenni i groby
Sankcje
Odszkodowania
Przepisy finansowe
Przepisy ekonomiczne
śegluga powietrzna
3
XII.
Porty, drogi wodne i drogi Ŝelazne
XIII.
Praca
XIV.
Gwarancje wykonania
XV.
Pozostałe przepisy
Traktat wersalski zawierał klauzulę o winie wojennej Niemiec – (art. 231) rządy
alianckie i stowarzyszone potwierdzają, a Niemcy akceptują odpowiedzialność Niemiec za
spowodowanie strat i zniszczeń, których ofiarą padły rządy alianckie i sprzymierzone i ich
narody... Stany Zjednoczone Ameryki, Imperium Wielkiej Brytanii, Francja, Włochy
i Japonia jako Główne Mocarstwa sprzymierzone oraz państwa z nimi stowarzyszone m. in
Polska były sygnatariuszami traktatu wersalskiego podpisanego 28 czerwca 1919r. W jego
treści wspomniano takŜe główne wydarzenia stanowiące przyczynę wybuchu I wojny
światowej. Wraz z wejściem w Ŝycie traktatu wersalskiego formalnie zakończył się stan
wojny.
Statut Ligi Narodów włączony został do traktatu pokojowego jako jego pierwsza
część. Autorem tego projektu był prezydent Wilson. Liga Narodów miała być
międzynarodową organizacją stojącą na straŜy światowego pokoju i bezpieczeństwa. W celu
współdziałania
narodów
postanowiono:
utrzymywanie
jawnych
stosunków
międzynarodowych opartych na sprawiedliwości i honorze, zachowanie przepisów prawa
międzynarodowego, przestrzeganie sprawiedliwości i szanowanie wszelkich rozwiązań
traktatowych. Do Ligi Narodów nie weszły: Rosja, Niemcy, a takŜe Stany Zjednoczone.
W skład Ligi weszło początkowo 32 państwa (sygnatariusze traktatu) i 13 państw
neutralnych. Głównymi organami Ligi były: Zgromadzenie, Rada (w której skład wchodziły
wielkie mocarstwa jako stali członkowie) oraz Sekretariat. Zgromadzenie wszystkich państw
stanowiło formę międzynarodowego forum dyskusyjnego zwoływanego corocznie lub
w nadzwyczajnych sytuacjach. Liga Narodów posiadała takŜe specjalne organy tj.: Stały
Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej z siedzibą w Hadze oraz Międzynarodowa
Organizacja Pracy w Genewie. Podstawową słabością tej organizacji było to, iŜ uwzględniała
ona głównie interesy mocarstw. Charakterystycznym tego przykładam było wprowadzenie
systemu mandatowego w stosunku do kolonii niemieckich. Liga Narodów nie posiadała
organów wykonawczych, zdolnych stworzyć i utrzymać system bezpieczeństwa zbiorowego.
4
5.
POSTANOWIENIA W SPRAWIE NIEMIEC.
Postanowienia
między
Mocarstwami
Sprzymierzonymi
i
Stowarzyszonymi
a Niemcami były następujące:
gwarancją bezpieczeństwa francuskich granic miała być zdemilitaryzowana strefa
biegnąca wzdłuŜ prawego brzegu Renu, o szerokości 50 km., czyli zabroniono
utrzymywania i budowania fortyfikacji, utrzymywania i gromadzenie sił zbrojnych,
przeprowadzania ćwiczeń wojskowych oraz zachowania wszelkich ułatwień
mobilizacyjnych (art.42 i 43),
Niemcy w celu wynagrodzenia zniszczeń oddają Francji tereny Alzacji i Lotaryngii.
Natomiast Zagłębie Saary zastało powierzone na 15 lat jako terytorium powiernicze
pod zarząd Ligi Narodów. Później, czyli po upływie 15 lat o losach ludności
terytorium zagłębia Saary miał zadecydować plebiscyt (art.45),
Francja odzyskuje tereny utracone w wyniku rezolucji pokojowych podpisanych
w Wersalu 26 lutego 1871 r. i traktaty frankfurckiego z 10 maja 1971 r. (art. 51),
Niemcy uznają i respektują niepodległość Austrii i jej granice ustanowione przez
traktat, uznają niepodległość państwa Czesko-słowackiego oraz granice określoną
między Austro-Węgrami i Niemcami, tak jak szła w dniu 3 sierpnia 1914 r., czyli
autonomiczne terytorium Rosji na południu od Karpat (art. 80, 81 i 82),
uznanie przez Niemcy niepodległości Polski i zrzeczenie się na rzecz Polski części
terytorium (art. 87),
pomiędzy rządem Polskim a Wolnym Miastem Gdańsk zawarta została Konwencja
(art. 104),
Niemcy zrzekają się wszelkich praw do swych posiadłości zamorskich (kolonii) na
rzecz Wielkiej Brytanii, Francji oraz przekazują pewne koncesje w Chinach i na
Pacyfiku , które otrzymała Japonia (art. 119),
Niemcy zrzekają się na korzyść Chin terenów uzyskanych w wyniku postanowienia
podpisanego w Pekinie dnia 7 września 1901 r. (art. 128),
najpóźniej do 31 marca 1920 r. ogólny skład armii niemieckiej nie powinien
przekraczać 100 tys. Ŝołnierzy, a Główny Sztab niemiecki został rozwiązany;
jednocześnie zmniejszono liczebność kadry oficerskiej z 34 000 do 4 000 oficerów
(art. 160),
zniesiono powszechną słuŜbę wojskową w Niemczech (art.173),
wszelkie okręty znajdujące się poza portami niemieckimi oraz samoloty przestają
naleŜeć do Niemiec (art. 184),
5
Komisja Odszkodowań uznała, Ŝe zasoby Niemiec nie zapewnią zupełnego
odszkodowania za wszystkie straty i wyrządzone krzywdy. Niemcy w ciągu 30 lat
miały spłacić reparacje wojenne, ustalone dopiero w 1921 r. na sumę ok. 31,5 mld
dolarów,
zabroniono wszelkiego handlu i przewozu broni, amunicji i sprzętu wojennego oraz
zakazano produkcji zbrojeniowej m.in. gazów bojowych, wybuchowych na terenie
Niemiec,
na wschodzie Niemcy oddawały Polsce Wielkopolskę i część Pomorza. Na Warmii,
Pomorzu, Mazurach i Górnym Śląsku miał się odbyć plebiscyt, podobnie jak na
Zachodzie w Szlezwiku – Holsztynie,
Luksemburg, który do togo czasu wchodził w skład obszar celnego Niemiec, został
z niego wydzielony,
niepodległość i pełną suwerenność uzyskały; Litwa, Łotwa, Finlandia i Polska
Rzeki:
Łaba,
Odra,
Niemen
i
Dunaj
oraz
Kanał
Kiloński
zostały
umiędzynarodowione,
zakazano unii niemiecko – austriackiej. Rozwiązaniu ulega państwo austro
-węgierskie na dwa nieodległe państwa: Austrię i Węgry,
wprowadzono
tzw.
„traktaty
mniejszościowe”,
które
podpisały:
Polska,
Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia i Grecja. Określały one, Ŝe mniejszości
narodowe będą traktowane na równi z obywatelami,
zastały nałoŜone obowiązki płacenia odszkodowań i demilitaryzacji oraz oddania
niektórych terytoriów na rzecz państw sąsiednich: Bułgaria na rzecz Rumunii, Grecji
i Królestwa Serbów, Chorwatów, Słoweńców, zaś Węgrzy na rzecz Królestwa
Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Rumunii i Czechosłowacji,
Turcja utraciła prawie wszystkie swoje terytoria europejskie: została ograniczona do
Azji Mniejszej, części Armenii i Kurdystanu,
okręgi Eupen i Malmedy przechodziły na rzecz Belgii.
6
6.
MAŁY TRAKTAT WERSALSKI.
Oprócz głównego traktatu pokojowego został tego samego dnia w Wersalu podpisany
miedzy głównymi mocarstwami a Polską układ specjalny. Dotyczył ochrony mniejszości
etnicznych i religijnych na obszarze państwa polskiego, nakładając na nie róŜne ograniczenia
suwerenności i poddając wykonywanie odnośnych postanowień kontroli organów Ligi
Narodów.
7.
KONFERENCJA W WASZYNGTONIE.
O ile traktat wersalski dotyczył próby uregulowania spraw w Europie, o tyle sprawy
dotyczące Dalekiego Wschodu wymagały rozwiązania na innej konferencji, która została
ostatecznie zwołana w Waszyngtonie. Obrady trwały od 12 listopada 1921 do 6 lutego 1922
r. W spotkaniu udział wzięli przedstawiciele 9 państw: USA, Belgii, Chin, Francji, Holandii,
Japonii, Portugalii, Wielkiej Brytanii i Włoch. Japonia musiała zawrzeć pokój z Chinami.
Mocarstwa zagwarantowały niepodległość Chin oraz ustalał zasadę "równych moŜliwości"
w stosunkach gospodarczych z Chinami (polityka tzw. otwartych drzwi).. Ustalono wzajemny
stosunek tonaŜu okrętów wojennych USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Włoch i Francji w
proporcjach odpowiednio 5:5:3:1,5:1,5, a takŜe zakazywał rozbudowy określonych baz
morskich oraz ograniczał wyporności i kaliber budowanych okrętów wojennych.
8.
PODSUMOWANIE .
Podpisanie traktatu wersalskiego zakończyło najwaŜniejszy etap [prac paryskiej
konferencji pokojowej. Dalsze etapy miano poświęcić przygotowaniu traktatów pokojowych
z byłymi sojusznikami Niemiec: Austrią, Węgrami, Bułgarią i Turcją. W odróŜnieniu od
„ładu wiedeńskiego” (po 1815r.), który przetrwał stulecie, okazało się, Ŝe system wersalskowaszyngtoński złamał się juŜ po 20 latach.. Niemcy bowiem od początku nie akceptowały
traktatu uznając go za „dyktat wersalski”. Wykorzystywały kaŜdą sposobność by dokonać
jego rewizji na własna korzyść. Traktat wersalski uznano jako pokój, który doprowadził do
wojny. Warunki pokojowe były zbyt surowe, a nadmierne odszkodowania spowodowały
finansową zapaść Niemiec w 1920r. Stanowiło to zapewne pośrednią przyczynę dojścia
Hitlera do władzy w 1933 r., co ostatecznie doprowadziło do kolejnej globalnej wojny.
Francja i Wielka Brytania nie potrafiły uzgodnić wspólnego stanowiska wobec Niemiec,
zarówno co do kwestii odszkodowań, jak i polityki. Państwom tym zaleŜało na odzyskaniu
długów od ZSRR jakie zaciągnął jeszcze carat i Rząd Tymczasowy. Z kolei Rosjanie
domagali się odszkodowań za straty wyrządzone w czasie interwencji Ententy w ich kraju.
7
Liga Narodów w praktyce słuŜyła przede wszystkich utrzymaniu hegemonii politycznej
Wielkiej Brytanii i Francji. Jej działalność na rzecz pokoju nie zapobiegła agresji Japonii na
Chiny, Włoch na Etiopię czy wywołaniu przez Niemcy II wojny światowej.
8
BIBLOGRAFIA
•
Multimedialna Encyklopedia Powszechna – Millenium
•
Portal internetowy: www.historycy.pl, www.6plus.interklasa.pl
•
Historia „Poznajemy przeszłość od początku XVIII w. do 1939r.”, red. A. Stark,
wydanie I, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich Toruń 2003
•
Historia dla szkół średnich zawodowych: Świat – Europa – Polska w latach 1795-1939
H. Tomalska, wydanie V, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1999
•
„U źródła”, red. K. Merta, , wydanie I, Wydawnictwo Graf Punkt Warszawa 1998
•
Wiek XX w źródłach, opracowanie M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard,
Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 2001
9