Dyktator reż. Charles Chaplin - Nowe Horyzonty Edukacji Filmowej
advertisement
Niniejsze materiały dydaktyczne otrzymują nauczyciele biorący udział w projekcie Filmoteka Szkolna. Nowe Horyzonty Edukacji Filmowej. Prawa do niniejszych materiałów posiada Narodowy Instytut Audiowizualny. Dyktator reż. Charles Chaplin MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI SPIS TREŚCI 1. 2. 3. 4. Informacje o filmie. (str. 2) Scenariusz lekcji języka polskiego. (str. 4 ) Temat: Dyktator Charlesa Chaplina, czyli rzecz o skuteczności satyry politycznej. Słowniczek pojęć związanych z totalitaryzmem. (str. 8) Scenariusz lekcji historii. (str. 9) Temat: Obraz państwa totalitarnego na przykładzie III Rzeszy Niemieckiej. W oparciu o film Dyktator Charlesa Chaplina. 1 INFORMACJE O FILMIE Opracował: Adam Trwoga NOTA O FILMIE Tytuł: Dyktator (The Great Dictator) Reżyseria: Charles Chaplin Scenariusz: Charles Chaplin Zdjęcia: Karl Struss, Roland Totheroh Opracowanie muzyki: Meredith Willson, Charles Chaplin Scenografia: J. Russell Spencer Obsada: Charles Chaplin (1. dyktator Tomanii Adenoid Hynkel; 2. żydowski fryzjer Harü Tondadoz), Paulette Goddard (Hannah), Jack Oakie (dyktator Bacterii Benzino Napaloni), Reginald Gardiner (Schultz), Henry Daniell (minister propagandy Garbitsch), Billy Gilbert (feldmarszałek Herring), Maurice Moscovitch (Jaeckel), Bernard Gorcey (Mann), Eddie Gribbon (gruby szturmowiec), Emma Dunn (żona Jaekela), Paul Weigel (Agar), Chester Conklin (golony mężczyzna), Grace Hayle (pani Napaloni), Carter DeHeven (ambasador Bacterii), George Lynn (dowódca oddziałów szturmowych) Produkcja: Charles Chaplin - United Artists, USA 1940 WAŻNIEJSZE NAGRODY • • Nagrody Krajowej Rady Krytyków Filmowych i Nowojorskich Krytyków filmowych: Najlepszy Aktor/ Charles Chaplin Nominacje do Oscara 1940 r.: Najlepszy Film, Najlepszy Aktor, Najlepszy Aktor Drugoplanowy (Oakie), Scenariusz Oryginalny, Muzyka (Chaplin/Willson). NOTA O REŻYSERZE Charlie Chaplin (właśc. Charles Spencer Chaplin) urodził się 16.04.1889 w Londynie, zmarł 25.12.1977 w Corsier-sur-Vevey w Szwajcarii. Był aktorem, reżyserem, producentem, scenarzystą i kompozytorem. Należał do pierwszego pokolenia wybitnych twórców kina, którzy przekształcili je z jarmarcznej rozrywki w sztukę, nie zamykając się wszakże na szeroki krąg odbiorców. Po początkowych sukcesach związanych z występami w kinowych farsach opierających się jedynie na „mechanicznych” gagach, Chaplin stworzył własną metodę twórczą, łącząc elementy komiczne z dramatycznymi, a nawet tragicznymi, nadając swoim filmom wyraźne akcenty sentymentalne. Już w drugim swoim filmie Charlie jest zadowolony z siebie (1914) wykorzystał komiczne elementy swego charakterystycznego stroju trampa: czarny melonik, niedopasowane ubranie z za dużymi spodniami i przyciasną marynarką oraz bambusową laseczką. Aby zapewnić sobie większą swobodę twórczą, razem z Mary Pickford, Douglasem Fairbanksem i Davidem Wark Griffithem założył w 1919 roku wytwórnię United Artists. Chaplin był czterokrotnie żonaty; jego trzecia żona Paulette Goddard wystąpiła razem z nim w Dyktatorze. Z dzieci Chaplina jedynie córka Geraldine zdobyła sławę jako aktorka (grała m.in. w filmach Carlosa Saury i Pedro Almodóvara). FILMOGRAFIA Do jego najważniejszych filmów należą m.in.: Charlie włóczęga (1915), Charlie żołnierzem (1918), Brzdąc (1921), Gorączka złota (1925), Cyrk (1928), Światła wielkiego miasta (1931), Dzisiejsze czasy (1936), Dyktator (1940). 2 O FILMIE W latach trzydziestych XX wieku Charlie Chaplin, od wielu lat najpopularniejszy twórca kina niemego, mający sam śmiertelnego wroga w wynalazku filmu dźwiękowego, za główne zagrożenie dla ludzkości uważał powszechną mechanizację przemysłową, wpływającą na wiele aspektów życia społecznego. Jednym z objawów tego procesu były zmiany polityczne w Europie i dojście do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera. Na wprowadzenie dźwięku do swoich filmów Chaplin musiał się zgodzić; z nazizmem natomiast postanowił rozprawić się swoją najgroźniejszą bronią, czyli śmiechem. Tak powstał Dyktator – pierwszy w pełni dźwiękowy film Chaplina, a zarazem najlepsza satyra na totalitarne rządy Hitlera vel Adenoida Hynkla. Chociaż trzeba dodać, że scenariusz opisujący niezwykle aktualne wydarzenia, bo napisany w 1938 tuż po aneksji Austrii przez III Rzeszę, był też okazją do swoistej zemsty na Hitlerze, jako „plagiatorze” wizerunku chaplinowskiego trampa z charakterystycznym wąsikiem. Dyktator III Rzeszy kontra Dyktator Kina. Zabawną piosenkę na ten temat pod tytułem Who is This Man Who Looks like Charlie Chaplin napisał popularny angielski aktor Tommy Handley. Neutralna polityka USA oraz naciski dyplomacji nazistowskiej i środowisk niemieckich w Ameryce spowodowały jednak opóźnienie w realizacji projektu. Dopiero upór Chaplina doprowadził do premiery Dyktatora w 1940, kiedy w Europie trwała już wojna. Dyktator rozpoczyna się jak typowy film wojenny, by niepostrzeżenie przerodzić się w pełną gagów burleskę, jakich wcześniej wiele nakręcił Chaplin, choć tutaj po raz ostatni wciela się on w postać Charliegotrampa. Mimo planszy z ironicznym napisem otwierającym film „Wszelkie podobieństwo pomiędzy dyktatorem Hynklem a żydowskim cyrulikiem jest przypadkowe”, widz nie ma najmniejszego problemu z rozpoznaniem postaci oraz sympatii twórców. Prowadzona podwójnie fabuła posługuje się klasycznym chwytem komediowym – uderzającym podobieństwem fizycznym biednego żydowskiego krawca, kombatanta z czasów I wojny światowej, do dyktatora Tomanii Hynkla, który próbuje podbić świat swoimi absurdalnymi ideami śmierci i zniszczenia. Chaplin ośmiesza i obnaża gwałt zadany Europie przez Hitlera-Hynkla pokazując symbole sztuki europejskiej – Wenus z Milo oraz Myśliciela Augusta Rodina – z dorobionymi rękami w geście faszystowskiego pozdrowienia. Farsa, która służy ośmieszeniu tyrana, nadal przy tym pozostaje farsą, czyli dobrą zabawą. Film wręcz kipi błyskotliwymi pomysłami satyrycznymi, poczynając od zmiany nazwisk bohaterów w stosunku do ich politycznych odpowiedników (np. minister propagandy Goebbels staje się Garbitschem, co brzmi jak angielskie słowo garbage – ang. śmieci, bzdury), poprzez mimiczne sparodiowanie Hitlera i Mussoliniego, po wreszcie końcową sytuację „zamiany” tyrana na żydowskiego fryzjera. Zakończenie niweczy hynklowskie „sny o potędze”, podobnie jak wcześniej w jednej z najlepszych scen filmu – tańca Hynkla z globusem, który pęka mu w rękach. Z drugiej strony wypada zauważyć, że Chaplin próbuje zbytnio racjonalizować nienawiść Hynkla do Żydów – poprzez ukazywanie chęci odwetu na nich za brak pożyczki od żydowskiego bankiera, czy wręcz szatańskie podburzanie tyrana przez ministra Garbitscha, który urasta do rangi głównego antysemity Tomanii manipulującego swym szefem. Chaplin przyznawał, że po II wojnie światowej, kiedy dowiedział się całej prawdy o działaniach nazistów, nie miałby odwagi do nakręcenia komedii o Hitlerze. Dyktator nie jest jednakże filmem jednego aktora. Wspaniałe popisy daje zwłaszcza Jack Oakie jako Napaloni, dyktator Bacterii. Pojedynek na miny dwóch polityków staje się równocześnie „walką” tego wtedy niezwykle popularnego, a dziś już zapomnianego, komika z samym Chaplinem. Pojedynek, który kończy się remisem. Na koniec warto wspomnieć jeszcze o jednym aspekcie filmu. Dyktator ceniony jest nie tylko ze względu na niezwykle celne dialogi oraz mistrzostwo pastiszu i satyry, ale też za etyczne przesłanie. Mimo to wielu krytyków i historyków kina, chwaląc zręczne gagi odegrane z baletową wirtuozerią przez pięćdziesięciojednoletniego Chaplina, uważa kończące film sześciominutowe przemówienie za niefilmowe lub wręcz najsłabszy element akcji. Ale to właśnie w nim zawiera się główne moralne przesłanie arcydzieła Chaplina, które pozwala wznieść się ponad chwilową propagandę oraz błazeńską komedię, tak by zaprzeczyć czasom opętanym „szaleństwem, gdzie wolność nie znaczyła wiele, a ludzkością boleśnie wstrząśnięto” (cytat z planszy otwierającej film). 3 SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO Opracowała: Wioletta Ciak Temat: Dyktator Charlesa Chaplina, czyli rzecz o skuteczności satyry politycznej. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: • • • • rozpoznać wyznaczniki satyry politycznej i wskazać je w omawianej odmianie komedii filmowej; znać podstawowe cechy filmowej sztuki komediowej Charliego Chaplina; rozumieć znaczenie przełomu dźwiękowego w rozwoju kinematografii; poszerzyć wiadomości z zakresu teorii filmu oraz teorii literatury. METODY I FORMY PRACY • • • • • heureza prezentacja praca z dziełem filmowym indywidualne korzystanie z Internetu, czasopism, zbieranie informacji samodzielne konstruowanie notatek ŚRODKI DYDAKTYCZNE • Dyktator, reż. Ch. Chaplin, USA 1940 POJĘCIA KLUCZOWE • • • • • • • satyra polityczna parodia pastisz kino propagandowe kino nieme, kino dźwiękowe propaganda komedia polityczna CZAS 1 godzina lekcyjna PRZEBIEG LEKCJI 1. Wykład: Lekcję zaczynamy od podkreślenia znaczenia twórczości Chaplina dla rozwoju sztuki filmowej oraz roli, jaką on sam odgrywa w kulturze. 4 a. Charlie Chaplin – angielski aktor i reżyser filmowy, scenarzysta, producent i kompozytor muzyki do swych filmów, jedna z najwybitniejszych postaci światowego kina, czołowy reprezentant komedii slapstickowej, opartej przede wszystkim na gagach, jedna z niewielu gwiazd kina niemego, która odniosła sukces także w kinie dźwiękowym. b. Wprowadził do zbiorowej świadomości postać komediową, która jest znana szerokiemu odbiorcy niezależnie od wykształcenia, statusu i pochodzenia; niepozorny człowiek z nizin społecznych utożsamiany z postacią małego, wywołującego wzruszenie, współczucie i śmiech widza włóczęgi, w najbardziej rozpoznawalnym kostiumie na świecie (melonik, bambusowa laseczka, zbyt obszerne spodnie, za ciasna marynarka, kaczy chód), postać Charliego to uosobienie naiwnej wiary w porządek świata i jego sprawiedliwość. c. Utrwalony przez kulturę typ komediowy: Charlie włóczęga – homo viator, poszukujący prawdy i sprawiedliwości; everymen, który powtarza porządek baśniowy – wyrusza w podróż, zdobywa złoto oraz ukochaną kobietę; reżyser wprowadzał stopniowo do swych filmów dramatyczne problemy, takie jak: nędza, głód, bezrobocie, zagrożenie wojną. 2. Geneza Dyktatora: a. Do nakręcenia Dyktatora skłoniły Chaplina wydarzenia lat 30. – wojna domowa w Hiszpanii, zajęcie przez Hitlera Austrii i Czechosłowacji; produkcja ruszyła w 1937 roku, kiedy nie dostrzegano jeszcze zagrożenia nazizmem. b. Pomysł na film podsunął reżyserowi przyjaciel Chaplina, Aleksander Korda, który zauważył, że sceniczny wizerunek aktora jest łudząco podobny do Adolfa Hitlera, ponadto sam Chaplin odkrył, że łączy ich wiek, ten sam wzrost i waga, trudne dzieciństwo i wreszcie odniesiony sukces. c. Chaplin był jedyną osobą w środowisku filmowym, która otwarcie sprzeciwiła się faszyzmowi, mimo nacisków różnych środowisk (Hollywood zastraszane przez ambasadorów III Rzeszy, rezydujących w Stanach, chciało zachować neutralność, pogróżki, szykany wobec reżysera, a nawet groźba śmierci), Charlie uczynił Hitlera obiektem satyry; już sama zapowiedź filmu wywołała protesty, Niemcy zagroziły bojkotem filmów amerykańskich. d. Dyktatora obejrzano po raz pierwszy 15 października 1940 roku w czasie bitwy o Anglię, tuż przed przystąpieniem Stanów Zjednoczonych do wojny. e. Adolf Hitler zabronił projekcji obrazu na terenie całej Rzeszy i we wszystkich okupowanych państwach, ale niemiecka publiczność miała szansę zobaczyć Dyktatora podczas jedynej projekcji na Bałkanach, gdzie przemycono kopię do wojskowego kina, podmieniono taśmę z komediową operą. Reakcje na film były niezwykle żywe, niektórzy niemieccy żołnierze strzelali do ekranu, inni opuścili kino (ciekawość zwyciężyła nawet w samym Hitlerze, który obejrzał film dwa razy). 3. Praca z dziełem filmowym: Dokonujemy klasyfikacji gatunkowej filmu: a. Zaczynamy od przypomnienia pojęcia satyry politycznej i jej podstawowych środków wyrazu: • • Pastisz – utwór świadomie naśladujący inne dzieło sztuki, styl epoki, prąd artystyczny lub postać, forma zbliżona do parodii, lecz nieco łagodniejsza, jej głównym celem jest naśladowanie, Satyra – utwór pokazujący krytyczne stanowisko autora wobec rzeczywistości społecznej, piętnujący wady i ośmieszający zarówno zjawiska społeczno–obyczajowe, jak i charakterystyczne wady i przywary ludzkie, do XVIII w. była osobnym gatunkiem literackim o wyznaczonych rygorach kompozycyjnych, strukturalnych i stylistycznych, szczególnie popularna w oświeceniu; ze względu na bieżącą problematykę staje się gatunkiem z pogranicza publicystyki, jej podstawowe środki wyrazu to: parodia, groteska, ironia, deformacja obrazu rzeczywistości, hiperbola; dzisiaj satyra jako gatunek literacki wydaje się być martwa, natomiast rośnie jej popularność w publicystyce radiowej, telewizyjnej (zwłaszcza odmiana satyry politycznej). b. Prosimy uczniów o omówienie warstwy politycznej dzieła i określenie jej funkcji: 5 • • • • Chaplin stworzył odmianę komedii, będącej satyrą polityczną, opowieść o dyktatorze, w której wykorzystał klasyczny chwyt komediowy – przypadkowe fizyczne podobieństwo biednego żydowskiego fryzjera do władcy Tomanii Hynkela – czyli parodię Hitlera. Warstwa liryczna filmu wytłumiona została przez ostrą satyrę polityczną; w parodystycznym świetle oglądamy „sny o potędze”, Hynkela, jego dyktaturę podszytą kompleksami i strachem, nienawiść do Żydów, do wszelkiej opozycji, ale też obozy koncentracyjne (więźniowie protestujący przeciwko jedzeniu chleba z trocin), bojówki faszystowskie (napadają na zakład fryzjerski), żydowskie getto, inwazję Hynkela na sąsiednie państwo po uzgodnieniu planów strategicznych z innym dyktatorem. Parodystyczne chwyty komediowe w nazwiskach rządzących – ucharakteryzowany na Goebbelsa, starający się manipulować samym dyktatorem, minister propagandy, oschły, przebiegły Garbitsch, czyli Śmieć; odpowiednik Goeringa – marszałek Herring, czyli Śledź, Benzino Napaloni, czyli Mussolinii. Obraz wojny w konwencji satyrycznej, ale też wiarygodnej; Niemcy w fazie upadku, wadliwy sprzęt, komizm sytuacyjny, pociski wystrzelone we własną załogę, wreszcie zakończenie wojny, tytułowy dyktator u władzy, a fałszywy Hynkel wygłasza płomienne przemówienie w obronie wolności i pokoju („Żołnierze! W imię demokracji łączcie się!”). 4. Sposób wykreowania bohaterów komediowych i jego znaczenie dla rozwoju sztuki komediowej: a. Koncept, na którym opiera się Dyktator, czyli zamiana ról – Chaplin gra równocześnie rolę Charliego i Hynkela, pełni rolę służebną wobec głównego zadania filmu – zjadliwej krytyki dyktatora. Chaplin wciela się w dwie postacie: groźnego, groteskowego bufona i satrapę Adenoida Hynkela oraz poczciwego żydowskiego fryzjera, którego z dyktatorem Tomanii łączy jedynie łudzące podobieństwo fizyczne, ten sam wzrost, identyczny wąsik. b. Represjonowany żydowski fryzjer, tramp, który zakochuje się w Żydówce Hanah i wraz z nią zostaje osadzony w obozie koncentracyjnym, dzięki podobieństwu do Hynkela, ucieka z obozu i jako ten przeżywa w Tomanii wiele przygód, ostatecznie na wiecu wygłasza pokojowe przemówienie (według krytyków najsłabszy moment filmu). c. Charlie Chaplin wcielił się w postać charyzmatycznego dyktatora, który ze strachu przed samym sobą trzyma się zasłony, a gdy nikt nie patrzy tańczy z globusem – paradoksalnie komik nie potrzebował praktycznie żadnej charakteryzacji, aby stać się lustrzanym odbiciem jednego z najbardziej okrutnych i ogarniętych rządzą władzy przywódców. d. Za pomocą pastiszu i parodii wydobyto z postaci kompleks niższości, infantylizm, na potrzeby filmu Chaplin stworzył sztuczną, naśladującą język niemiecki mowę – do przemówień i nerwowych tyrad Hynkla, mistrzostwem politycznej satyry, oddanej za pomocą mimiki, jest scena, w której dyktator obejmuje globus, kulminacyjny moment to spotkanie Hynkela z Napalonim, które przeradza się w chłopięce psoty dwóch starych klaunów: małego i dużego, chudego i grubego. e. Chaplin wyszydza podniosłe mowy tyrana, jego kabotyństwo, wydobywa z Hynkela całą śmieszność i głupotę, to nie tylko rozprawienie się z ideologią faszystowską i ośmieszenie przywódcy poprzez utożsamienie go z przedstawicielem rasy, którą pogardza, ale też w pewien sposób ofiarowanie swojego filmowego wizerunku - sobowtóra, utożsamionego z Hitlerem. 5. Funkcja śmiechu w komedii Chaplina. Próba odparcia zarzutu o trywializowanie problemu: a. Znaczenie propagandowe filmu, satyra na nazistowskie Niemcy, alegoria rządów Hitlera, mimo że Dyktator zrobiony jest w konwencji komediowej, niesie ze sobą głębsze przesłanie, obronę wartości humanitarnych. b. Chaplin w prześmiewczy, a zarazem tragiczny sposób ukazuje istotę hitleryzmu i dramatu Żydów na przykładzie Tomanii (Germanii) i jej przywódcy Hynkela (Hitlera). c. Skompromitowanie charyzmatycznego przywódcy oraz zbrodniczej ideologii; Chaplin niszczy autorytet poprzez demaskatorską funkcję śmiechu, pokazanie groteskowości, absurdu zachowań, (anegdota tłumaczy zjadliwość tej krytyki zemstą Chaplina za „splagiatowanie” przez Hitlera jego wizerunku scenicznego – słynnych wąsików), 6 d. Dydaktyzm obrazu – Dyktator to odezwa przejętego humanisty, słynna, choć najsłabsza artystycznie, scena końcowa, w której Chaplin odrzucił fikcyjny kostium, fabularną nadbudowę, zwracając się bezpośrednio do widza z patetycznym apelem, przeciwstawiającym się zmowie milczenia wobec prześladowanych, wystąpił w obronie trwałych wartości; wreszcie uniwersalizm problematyki i postaci, stanowiących jak gdyby dwie strony duszy człowieka (scena z globusem). 6. Wnioski: a. Dla samego mistrza film miał charakter przełomowy, po raz pierwszy skorzystał z możliwości, jakie stworzył dźwięk w kinie. b. Do czasu Dyktatora Chaplin był znany w zasadzie tylko z jednej roli – romantycznego włóczęgi o gołębim sercu, w tym filmie zobaczyliśmy inną twarz Chaplina – genialnego parodystę. c. W tej niezwykłej komedii pomyłek aktor wcielił się w dwie łudząco podobne do siebie postaci i nieoczekiwanie odsłonił również własną twarz. d. Stworzył najważniejszy i najodważniejszy obraz w swojej karierze, zadbał o odpowiednio rozłożone akcenty komediowe i dramatyczne, (scena golenia klienta w rytm tańca węgierskiego nr 5 Brahmsa, taniec z globusem, jako ciekawostka – Hitler miał podobny w swym gabinecie). e. Z drugiej strony warta zauważenia jest odwaga w pokazywaniu warstwy realistycznej – ucisk w getcie żydowskim, poniżanie, rasizm, antysemityzm. f. Podwójna satyra i podwójna porcja sztuki mimicznej, przypadkowe podobieństwo zwykłego obywatela do dyktatora i szereg wynikających z tego nieporozumień, dwie różne sylwetki zagrane przez tego samego aktora. Praca domowa: Na przykładzie wybranego artykułu bądź programu telewizyjnego, będącego przykładem satyry politycznej, dokonaj analizy języka, nazwij zastosowane środki wyrazu i określ funkcję. 7 SŁOWNICZEK POJĘĆ ZWIĄZANYCH Z TOTALITARYZMEM Opracowała: Małgorzata Wiśniewska (na podstawie książki Jana Józefa Szczepańskiego Maleńka encyklopedia totalizmu) JEDNOSTKA – zwykła, przeciętna jednostka jest niczym; Jednostkę-wodza, „ojca narodu” otacza boski kult, zaś jej autorytet ufundowany jest na strachu. NOWY CZŁOWIEK – doskonały obywatel totalitarnego państwa; cechują go absolutne posłuszeństwo i całkowita bezwzględność w dążeniu do wytkniętych mu celów, poddawany próbom, np. własnoręczne zabicie ulubionego pieska (Hitlerjugend), złożenie donosu na rodziców (Komsomoł). Umysł Nowego Człowieka to tabula rasa, na której władza wypisuje własne cele i dążenia. Odmiany Nowego Człowieka: demagog, propagandysta, biurokrata, policyjny oprawca, strażnik więzienny, szpicel, aparatczyk. MASY – legitymizują władzę totalitarną dzięki swej anonimowości i liczebności. Masy wyrażają „wolę ludu”. MŁODZIEŻ – jest obiektem indoktrynacji i manipulacji od najwcześniejszych lat. Jest przyszłością systemu, zapewni jego ciągłość i skuteczność, zasilając kadry wojskowo-urzędnicze. Pedagogika utrwala w młodych postawy rutyny, konformizmu i zastoju. SZKOŁA – likwiduje analfabetyzm, by utorować drogę indoktrynacji. Stosuje intelektualną tresurę, kształcąc techników i administratorów, żołnierzy, policjantów i propagandzistów. Eliminuje nauki humanistyczne i skupia się na kształceniu zawodowym. Jest szkołą fałszu i cynizmu, bowiem narzucane przez nią wzory nie zgadzają się ani z doświadczeniem, ani z tradycją. JĘZYK – skonstruowany na potrzeby państwa i panującej ideologii – nowomowa. Charakteryzuje ją zamiana znaczeń – ustalone nazwy pojęć i rzeczy zostają arbitralnie przydzielone pojęciom i rzeczom przeciwstawnym, np. Orwellowskie Ministerstwo Miłości zajmuje się szerzeniem terroru i nienawiści, zaś Ministerstwo Pokoju planuje wojny. Nowomowa posługuje się eufemizmami, upraszcza słownictwo i reguły gramatyczne, służy propagandzie i indoktrynacji. PROPAGANDA – znajduje się w rękach władzy, która ma monopol na informacje. Wspomaga ją cenzura, oświata i policja. Nie liczy się z żadnymi ograniczeniami i staje się skutecznym narzędziem utrwalania systemu. Szermuje hasłami samouwielbienia i nienawiści: „ nasze” jest wspaniałe i słuszne, „obce” jest wrogie i obmierzłe. Kreuje wzór wroga, który odpowiada za wszystkie niepowodzenia i klęski władzy. CENZURA – jest świadectwem władzy państwa nad słowem i myślą. Cenzor to funkcjonariusz państwowy o nieograniczonych kompetencjach, minister kłamstwa. Podlegają mu wszystkie sfery życia. Buduje wirtualną, zafałszowaną rzeczywistość słów. HISTORIA – staje się narzędziem polityki państwa. Pole swobodnych dociekań i starć różnych opinii zastąpione zostaje jedyną, opartą na założeniach doktryny, wykładnią: nacjonalistyczną, klasową lub religijną. Prowadzi to do zafałszowania wizji historii, zmienności jej wersji w zależności od aktualnych sojuszy i politycznych potrzeb. SPISEK – władza totalitarna przyjmuje na siebie rolę uzdrowiciela chorego, zdegenerowanego świata. Pierwszym krokiem w terapii staje się wykrycie wroga i zdemaskowanie spisku. Nosicielami zarazy są: Żydzi, masoni, burżuje, komuniści, socjaldemokraci, czarni, żółci, Słowianie itp. Idea spisku podtrzymuje społeczny terror i buduje atmosferę strachu i zagrożenia. Legitymizuje wszelkie nieprawne działania władzy. Napędza program zbrojeń, rozbudowując system policyjno-wojskowy. POLICJA – broni interesów partii, strzeże ideologicznych podstaw władzy, która utrzymuje dzięki niej ład i porządek w społeczeństwie. Policja stanowi prawo, sama zaś ustawia się ponad prawem. Gwarantuje bezpieczeństwo reżimu, dlatego cieszy się licznymi przywilejami. PRAWO – pojmowane jest jako narzędzie realizacji polityki państwa oraz ideologicznych celów rządzącej partii. Nie respektuje międzynarodowych konwencji praw człowieka i obywatela (hitlerowskie ustawy norymberskie, czystki i procesy pokazowe Stalina). DEMOKRACJA – stanowi przykrywkę dla ustrojów totalitarnych, które chętnie powołują się na interes i wolę ludu, szermują hasłami swobód i wolności obywatelskich (wolne wybory, system wielopartyjny). Ten kamuflaż pozwala skuteczniej i bezpieczniej wprowadzać własne rządy. 8 NIEPODLEGŁOŚĆ – staje się prawdziwą wartością, gdy stoi na straży wolności oraz poszanowania godności i praw każdego obywatela. W państwie totalitarnym niepodległość dotyczy państwa, a nie jego obywateli. MORALNOŚĆ – w systemach totalitarnych sprowadza się do posłuszeństwa, dyscypliny i gotowości do ofiar. Tradycyjne cnoty zwykłych ludzi, wyrastające z nakazów wiary, sumienia, konwencji społecznych i obyczajowych są tolerowane o tyle, o ile nie wchodzą w konflikt z interesem partii i jej ideologią. RELIGIA – uznawana za „opium dla ludu”, sprzeczna z materialistycznym światopoglądem zastąpiona zostaje „kultem jednostki” (Stalin, Hitler) i apoteozą ateizmu (pseudoreligie rozumu i wolności, kulty pogańskie). Stanowi zagrożenie dla systemów totalitarnych, które dążą do podporządkowania sobie człowieka w całości, we wszystkich sferach jego życia. KULTURA – stworzona na nowo, zgodnie z wymogami panującej ideologii i polityki – socrealizm. Miała wyrażać optymizm i krzepę, zachęcać do produkcyjnych i militarnych wysiłków, nobilitować ludową tradycję i nowego człowieka. Ujęta w skodyfikowane formy i treści raziła schematyzmem, hasłowością i deklaratywnością. GOSPODARKA – kolektywistyczna, centralistycznie zarządzana, niewydolna ekonomicznie i społecznie (kryzysy zwane eufemistycznie przejściowymi trudnościami, system kartkowy, niedobory na rynku, kolejki, czarny rynek). SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII Opracował: Adam Rębacz Temat: Obraz państwa totalitarnego na przykładzie III Rzeszy Niemieckiej. W oparciu o film Dyktator Charlesa Chaplina CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: • • • • wymienić i scharakteryzować podstawowe wyznaczniki państwa totalitarnego; wiedzieć na czym polega satyra ( w tym polityczna); umieć odczytywać sens satyry jako jednego ze sposobów przedstawiania rzeczywistości; znać sylwetkę i twórczość Charlesa Chaplina. METODY I FORMY PRACY • • • wykład heureza notatka z treści filmu lub karta pracy do filmu ŚRODKI DYDAKTYCZNE • • film Dyktator, reż. Ch. Chaplin, USA 1940 karta pracy lub notatki uczniów POJĘCIA KLUCZOWE • • • totalitaryzm satyra satyra polityczna CZAS 9 1 godzina lekcyjna PRZEBIEG LEKCJI Przed przystąpieniem do oglądania filmu należy rozdać uczniom kartę pracy lub wyjaśnić, jakie cytaty i sytuacje z filmu będą przydatne podczas lekcji. 1. Wykład. Na początku lekcji nauczyciel krótko przedstawia postać Charlesa Chaplina, akcentując wątki potrzebne do analizy filmu i tematu lekcji. Wyjaśnia również pojęcie satyra. Charles Chaplin ur. 1889 roku, zm. w 1977. Aktor i reżyser okresu kina niemego, później również twórca filmów dźwiękowych. Twórca postaci zabawnego lecz niegłupiego trampa, obecnej w prawie wszystkich jego filmach. Zdobywca Oskara za całokształt twórczości w 1972 roku. Jego najważniejsze filmy: Włóczęga 1915, Brzdąc 1921, Gorączka złota 1925, Cyrk 1928, Dyktator 1940, Światła rampy 1952. Film Dyktator (Great Dictator) powstał w 1940 roku, choć pomysł sparodiowania Adolfa Hitlera przyszedł Chaplinowi do głowy już przed wojną. Kiedy za ocean zaczęły docierać informacje o wydarzeniach w Niemczech i wreszcie o wybuchu wojny w Europie, Chaplin z niepokojem obserwował rozwój sytuacji. Zauważył że on sam i postać wykreowanego przez niego trampa, jest podobna do Hitlera, mało tego, urodził się cztery dni wcześniej od führera i jest tego samego wzrostu! Stworzył fikcyjny świat, w którym postaci do złudzenia przypominają te rzeczywiste (Hitler, Mussolini, Goering, Goebbels) i za pomocą środków satyrycznych przedstawił niebezpieczeństwa ówczesnej sytuacji politycznej. Film w 1940 roku miał swoją premierę tylko w USA, w Europie zaczął być znany dopiero po wojnie. Satyra to sposób przestawiania rzeczywistości w literaturze, filmie, kabarecie za pomocą przesadnego eksponowania, wyolbrzymiania cech, karykaturalnego przedstawiania postaci, tak aby widz patrząc na świat przedstawiony w krzywym zwierciadle, podkreślony śmiesznymi sytuacjami i gagami miał świadomość powagi tematu i był skłonny do refleksji. Satyra to forma typowa dla twórczości Chaplina i charakterystyczna dla czasów dwudziestolecia międzywojennego. 2. Karta pracy lub heureza. Nauczyciel informuje, że zasadniczym tematem lekcji są cechy państwa totalitarnego na przykładzie III Rzeszy Niemieckiej. Odwołując się do filmu, z użyciem karty pracy lub notatek własnych uczniów, należy przedstawić podstawowe wyznaczniki totalitaryzmu, zestawiając fakty historyczne z obrazem autorstwa Chaplina. Cechy państwa totalitarnego: a) kult wodza • tytuł führera (niem. wódz) obrany przez Adolfa Hitlera po śmierci prezydenta Hindenburga w 1934 roku symbolizował całkowitą władzę nad państwem i narodem, w myśl wcześniejszych ustaw dawał monopol na prawdę i podporządkowywał przywódcy wszystkie instytucje i środki masowego przekazu, w których był opisywany i pokazywany jako mądry, ambitny wódz prowadzący naród do zwycięstwa; elementem totalitaryzmu jest działanie polegające na utożsamianiu państwa z twarzą wodza – portrety Hitlera musiały wisieć w każdym urzędzie i innych miejscach publicznych w Niemczech • kult wodza w filmie, przykładowe obserwacje: powszechny szacunek obywateli w stosunku do Hynkela, otaczanie się dostojnymi gośćmi, wizerunek męża stanu np. w scenie tańca z globusem, ale też strojenie min, impulsywność, kapryśność i niepewność w zachowaniu 10 b) terror, dyscyplina, rozbudowany aparat przymusu bezpośredniego • mnożenie nakazów i zakazów dotyczących obywateli, tworzenie specjalnych oddziałów policji i wojska (SA, SS, Gestapo), akcji militarnych takich jak „noc długich noży” 30 czerwca 1934 roku, stosowanie przepustek, pozwoleń, legitymacji, mandatów, kontyngentów • w filmie: obecność policji i wojska na ulicach w Tomanii, pościgi, kontrole uliczne, aresztowania, parady wojskowe c) cenzura • zakaz publikowania treści komunistycznych w Rzeszy, tekstów stawiających w złym świetle wodza, krytykujących historię i bieżące decyzje polityczne w Rzeszy, zamykanie redakcji gazet socjalistycznych bądź żydowskich lub będących w rękach innych mniejszości np. katolików • film: obawa przed głośnym mówieniem na ulicy, gazety tylko z odpowiednio wyeksponowaną treścią d) propaganda, indoktrynacja • tworzenie licznych organizacji paramilitarnych np. Hitlerjugend, gospodarowanie czasem wolnym, organizowanie rozrywki obywatelom i przemycanie treści ideologicznych • w filmie: dialogi między bojówkarzami e) łamanie praw człowieka • teoria ras, wyraźna selekcja ludzi, uprzedmiotowienie człowieka, tworzenie gett i obozów, powszechne stosowanie przemocy idącej aż do masowej likwidacji ludności • film: losy fryzjera w getcie i obozie f) teoria wroga wewnętrznego-antysemityzm • Hitler po przejęciu władzy najpierw zajął się likwidacją komunistów jako elementu najbardziej mu zagrażającego (oskarżył ich o spalenie Reichstagu), później społecznością żydowską; Żydzi przez Hitlera byli traktowani jako podludzie, rasa nieczysta, szkodząca Niemcom aryjskim, przeznaczona do likwidacji; ustawy norymberskie z 1935 roku wyraźnie mówiły, o tym kto może zostać obywatelem Rzeszy, według jakich kryteriów ocenia się pochodzenie żydowskie i jakie ograniczenia dotyczą Żydów w życiu publicznym ( np. zakaz zajmowania stanowisk, wchodzenia w związki małżeńskie z Niemcami ) • w filmie: bieda na ulicach, malowanie napisów na murach i sklepach żydowskich, bicie Żydów, ale także ludzie śpiewający i tańczący w getcie g) monopartyjność • ustawa z 1933 roku delegalizowała w Niemczech wszystkie partie poza NSDAP, a wszystkie organizacje społeczne musiały być podporządkowane tej partii i posiadać w swoich strukturach komórkę partyjną • obraz w filmie: powtarzające się znaki graficzne partii na ścianach i na mundurach żołnierzy h) ekspansywność, militaryzm, teoria wroga zewnętrznego • jednym z postulatów programowych Hitlera i NSDAP była weryfikacja granicy z Polską ustanowionej na konferencji wersalskiej w 1919 roku. Inny kierunek ekspansji to włączenie Austrii do Rzeszy jako terytorium odwiecznie niemieckiego; propaganda nazistowska wpajała Niemcom, że są rasą nadludzi (Ubermenschen) przeznaczoną do panowania nad resztą ludzkości i w związku z tym potrzebującą lebensraumu, czyli przestrzeni życiowej; teoria ta służyła uzasadnieniu działań wojennych i militaryzacji państwa • w filmie: duża ilość scen masowych z udziałem żołnierzy, wątek włączenia Austerlich do Tomanii Uwagi: Do zobrazowania rzeczywistości w czasach nazizmu filmu Dyktator Ch. Chaplina można użyć zarówno na lekcji historii, jak i wiedzy o społeczeństwie przy realizowaniu tematu wyjaśniającego istotę reżimu totalitarnego. 11
