Koncepcja świadomości Juliana Jaynesa. część I

Podstawowe problemy
kognitywistyki: Świadomość
Koncepcja świadomości Juliana
Jaynesa
Wykład jedenasty
Andrzej Klawiter
http://www.amu.edu.pl/~klawiter
[email protected]
Julian Jaynes (1976)
O POWSTAWANIU
ŚWIADOMOŚCI
Z ROZPADU
DWUIZBOWEGO
UMYSŁU
•
§ Julian Jaynes (1920-1997) studiował na Harvardzie, w McGill
University i Yale University, gdzie uzyskał M.A. i doktorat (w
1977 roku). W latach 1966–1990 był wykładową psychologii
na uniwersytecie w Princeton
§ Jego osiągnięcia naukowe ogniskowały się głównie na
tematyce zachowań zwierząt i etologii.
§ Zaciemniła je wszaksze kontrowersyjna książka Origin of
Consciousness in the Breadkown of the Bicameral Mind
(1976), w której wyraził pogląd, że Homo sapiens nie od
samego początku był obdarzony świadomością, lecz że ona
wykształciła się stopniowo – w ciągu ostatnich kilku tysięcy
lat, a może nawet w czasach historycznych (!).
Fragment opracowania przygotowanego przez Jerzego A.
Chmurzyńskiego, 12 lutego 2007 r.
Opinia Dawkinsa o książce Jaynesa
„Cała książka jest równie dziwaczna, jak jej tytuł — to
jedna z tych prac, o których można powiedzieć, że
albo to kompletny śmieć, albo dzieło absolutnego
geniuszu. Nic pośrodku! (Raczej to pierwsze, ale
głowy bym nie dał.)
Teoria Jaynesa bez wątpienia jest kontrowersyjna, ale
wydała mi się̨ na tyle intrygująca, że uznałem, iż nie
można nie wspomnieć o niej w książce poświęconej
religii. Ocenę zaś pozostawiam moim czytelnikom.”
(Richard Dawkins, Bóg urojony, 2007, s. 466)
Świadomość nie jest
• Kopią doświadczenia (experience), tzn. nie jest aparatem
fotograficznym rejestrującym i przechowującym w
pamięci stany umysłu
• Niezbędna do [posiadania] pojęć
Czy ktoś kiedyś widział drzewo? „Nikt nie widział drzewa,
lecz jedynie tę lub tamtą jodłę, dąb czy jabłoń. Dlatego
drzewo to pojęcie i jako takie nie może być nigdy
spostrzeżone za pomocą zmysłów” Max Mueller, 1923
„Mueller powinien był powiedzieć, że nikt nigdy nie był
świadomy drzewa. Ponieważ świadomość nie tylko nie jest
zasobnikiem pojęć. Ona zwykle w ogóle się nimi nie
zajmuje!” Jaynes (1976), s. 31
§
Świadomość nie jest (cd)
• Niezbędna do życia
Świadomość nie jest podstawą dla uczenia się (jak uważali
asocjacjoniści)
„Można wyobrazić sobie istoty ludzkie, które nie są
świadome a mimo to potrafią się uczyć i rozwiązywać
problemy” (Jaynes, s.36)
Świadomość nie jest (cd)
§ Konieczna do myślenia
Realizujemy nasze myśli zanim zdamy sobie sprawę o
czym myślimy
„Myślenie nie jest świadome. Jest ono raczej procesem
automatycznym, przebiegającym zgodnie ze strukcją
[neologizm wprowadzony przez Jaynesa, który określał
strukcję jako konstruowanie na podstawie instrukcji] i na
określonym materiale” (Jaynes, s.39)
• Niezbędna dla rozumu
Rozumowania oraz twórcze myślenie też są zgodne ze
strukcją, a więc nie są świadome
Metafory i język
• „Najbardziej fascynująca cechą języka jest jego zdolność
do tworzenia metafor” (Jaynes, s. 48)
• „Metafora nie jest sztuczką językową … jest ona samym
fundamentem języka” (tamże)
Składniki metafory
• Metafora polega na wykorzystaniu terminu odnoszącego się do
jednego obiektu, aby za jego pomocą opisać inny, odwołując
się do podobieństwa miedzy tymi obiektami albo do ich relacji
do innych rzeczy (ibid.)
• W metaforze wyróżnić można: metaphier (metafornik)
metaphrand (metaforna) i [Terminy ukute na podobieństwo
wyrazów mnożnik (ang. multiplier) i mnożna (ang. multiplicand)]
• Metaforna to to, co ma być opisane, a metafornik to to, co służy
do charakterystyki metafornika
• Metafora to znany metafornik, za pomocą którego „działamy” na
metaforną
Metafory a świadomość
●
Podstawową funkcją metafory jest
określenie aspektu przedmiotu (stanu
rzeczy, procesu itp.) lub opisanie go w
sytuacji kiedy nie da się tego zrobić
bezpośrednio przez zwykłe użycie słów.
●
Takim obiektem, który nie da się opisać
bezpośrednio jest świadomość. Dlatego do
jej charakterystyki niezbędne są metafory.
Ciało jako „zasobnik” metaforników
• To za sprawą metafor język się rozwija
• Metafory były też narzędziem do wprowadzania pojęć
abstrakcyjnych
• Ludzkie ciało (a raczej nazwy odnoszące się do jego
części) dostarcza ogromnej liczby metaforników:
Np. czoło armii, nagłówek strony, głowa domu; ucho
igielne, oblicze/ręka sprawiedliwości
§ Wiele metafor odsyła do cech skóry, np. gruboskórny,
wrażliwy, skontaktować się [be in touch]
Główne idee Jaynesa (1)
1) Świadomość pojawiła się dopiero około 1000 lat p.n.e.
jako efekt załamania się dwuizbowej organizacji umysłu
2) Dwuizbowość umysłu polega na tym, że jedna jego część
(camera, czyli izba taka jak w dwuizbowym parlamencie)
zajmuje się działaniem a także rozpoznawaniem i
opisywaniem rzeczywistości zewnętrznej (świata
fizycznego oraz nadnaturalnego), natomiast druga
zajmuje się przekazywaniem poleceń słyszanych (stąd
posłuszeństwo [ang. obedience], które Jaynes wywodzi z
łacińskiego obedire, które jest złożeniem ob+audire) jako
wypowiadane przez cudze głosy
Główne idee Jaynesa (2)
3) Świadectwem takiej dwuizbowej organizacji umysłu są opisy
postępowania głównych postaci Iliady Homera.
4) W czasach przedhomerowych (tj. ponad 1000 lat p.n.e.) ludzie
(starożytni Grecy) nie posiadali zdolności do wewnętrznego
monologowania, czyli nie potrafili świadomie dokonywać własnych
wyborów, które rozpoznawaliby jako źródło swoich działań
5) Stając przed wyborem czekali na głos, który powie im, co mają robić
6) Głos ten przypisywany był bogom, a jego treść interpretowana była
zwykle jako autorytatywne stwierdzenie (mające zazwyczaj formę
nakazu postępowania), któremu należy się podporządkować (dać
posłuch, być posłusznym)
Główne idee Jaynesa (3)
7) Biologiczną podstawą podziału umysłu na dwie izby jest
specjalizacja półkul mózgowych związana z
posługiwaniem się językiem
8) Półkula lewa, odpowiedzialna za wytwarzanie (pole
Broki) i rozumienie (pole Wernickego) wyrażeń
językowych „nie obsługiwała” języka wewnętrznego
9) Język wewnętrzny jest niezbędny do dokonywania
wyborów, tj. wyznaczania celów i dopasowywania do
nich działań
Główne idee Jaynesa (4)
10) W czasach przedhomerowych wybory działań
dokonywały się pod postacią obcych głosów, które były
efektem aktywności prawopółkulowego homologu pola
Wernickego
11) Obszar ten był źródłem doznań, które współcześnie
nazwane byłyby halucynacjami głosowymi a wtedy
rozpoznawane były jako głosy bogów
12) Prawopółkulowy homolog pola Wernickego połączony
był przez spoidło przednie z tymże polem w półkuli
lewej
Lokalizacja ośrodków językowych w mózgu
Biologiczne źródło halucynacji głosowych
według Jaynesa
Hipoteza Jaynesa
Mowa bogów była bezpośrednio
organizowana w obszarze prawej
półkuli, który odpowiada polu
Wernickego i „wypowiadana” do lub
„słyszana” za pośrednictwem spoidła
przedniego przez obszary słuchowe
lewego płata skroniowego. (s. 105)
Próg występowania halucynacji słuchowych
• Wystąpienie halucynacji
werbalnych wiąże się z wysokim
poziomem stresu.
• W czasach przedhomerowych
przekroczenie tego progu było
stosunkowo częste, współcześnie
jest rzadkie.
Funkcje głosów bogów z prawej półkuli
Funkcje bogów to głównie
kierowanie i planowanie działań
w nowych sytuacjach
Źródło dwuizbowego umysłu
• Dwuizbowy umysł to forma społecznej
kontroli, która pozwoliła ludzkości na
przejście od niewielkich grup zbierackołowieckich do dużych społeczności
rolniczych.
• Taki dwuizbowy umysł był ostatnim etapem
w rozwoju języka.
• Język pojawił się późno, około 70 000 lat
p.n.e.
Źródło halucynacji werbalnych
• Halucynacje werbalne są efektem ubocznym rozumienia
językowego, które wyewoluowało w trybie doboru
naturalnego jako metoda kontroli zachowań.
• Pierwotne grupy były nieliczne i zorganizowane
hierarchicznie.
• Pewne typy aktywności wymagały długiej pracy. Aby ten,
kto ją wykonuje nie zapomniał co ma robić niezbędne było
przypominanie mu o tym. Takie przypominanie nie było
możliwe bez języka.
• Ponieważ nie wykształciła się jeszcze wewnętrzna mowa,
to niezbędne były wewnętrzne halucynacje werbalne,
które mówiły (przypominały) co dalej robić.
Upadek dwuizbowego umysłu
W drugim tysiącleciu p.n.e. wystąpiło
wiele głębokich i nieodwracalnych
zmian. Były to katastrofy naturalne
(wybuchy wulkanów, np. na wyspie
Thera, dziś nazywanej Santorini) a
także upadki ówczesnych cywilizacji.
Połowę populacji tamtego świata
stanowili uchodźcy. Wojny, wcześniej
rzadkie, stały się okrutne i częste.
Początki świadomości: od cudzej do własnej
Efektem upadku cywilizacji była erozja autorytetu i bogów.
Wędrówki ludów wywołane wojnami sprawiły, że ludzie
poznali członków innych cywilizacji, ich zwyczaje,
zaobserwowali że używają innego języka, mają inne opinie
i zachowania. Aby zrozumieć takie dziwne zachowania
trzeba było założyć, że mają „w sobie” coś, co je wywołuje.
Innymi słowy, przypisywano im coś subiektywnego, czego
nie ma w zewnętrznym, fizycznym świecie.
Następnym krokiem było uznanie, że skoro inni mają
„wnętrze”, to i ja je mam.
Uwagi na marginesie lektury Jaynesa
• Kategoria halucynacji werbalnych ma szczególny status.
• Halucynacje to odczucia percepcyjne pojawiające się
pomimo braku - właściwego dla odczucia - bodźca
• Halucynacje werbalne to słyszenie wyrażeń językowych,
czyli także rozpoznawanie ich treści.
• Rozpoznawane treści językowe nie zależą od cech
bodźców zmysłowych.
• Tzw. halucynacje werbalne nie są więc typowymi
halucynacjami!
Rodzaje percepcji
• Percepcje pełne, to te, które polegają na rozpoznaniu
obiektów z otoczenia na podstawie bodźców
charakterystycznych dla danej modalności.
• Percepcje niepełne polegają na "zatrzymaniu" procesu
przetwarzania, na którymś z wcześniejszych stadiów
przetwarzania (np. percepcja skupiona na samej barwie
lub dwuwymiarowych figurkach).
• Percepcje szczątkowe to takie, w których cechy czysto
sensoryczne stają się "przezroczyste", tzn. skupiamy się
na ty, co wykracza poza percepcję, lecz co dane jest za
pomocą bodźców fizycznych. Przykładem takich percepcji
są słyszenie mowy czy czytanie tekstu.
Rodzaje halucynacji
• Halucynacje pełne to kompletne doznania zmysłowe tyle,
że powstające bez obecności bodźców, które takie
doznania wywołują.
• Halucynacje niepełne to te, które nie są odtworzeniem
pełnych perceptów lecz efektów przetwarzania z
wcześniejszych stadiów. Przykłady: zespół Charlesa
Bonnetta, halucynacje muzyczne.
• Halucynacje szczątkowe, takie jak słyszenie głosów czy
widzenie tekstów (napisy na ścianie: mane, tekel, fares).
Literatura współczesna
• Harpaz, Y., Levkovitz, Y., & Lavidor, M. (2009). Lexical ambiguity
resolution in Wernicke’s area and its right homologue. Cortex; a Journal
Devoted to the Study of the Nervous System and Behavior, 45(9),
1097–103
• Hervé, P.-Y., Zago, L., Petit, L., Mazoyer, B., & Tzourio-Mazoyer, N.
(2013). Revisiting human hemispheric specialization with neuroimaging.
Trends in Cognitive Sciences, 17(2), 69–80.
doi:10.1016/j.tics.2012.12.004
• Passeri, A., Capotosto, P., & Di Matteo, R. (2015). The right hemisphere
contribution to semantic categorization: A TMS study. Cortex, 64, 318–
326. doi:10.1016/j.cortex.2014.11.014
• Robson, H., Grube, M., Lambon Ralph, M. A., Griffiths, T. D., & Sage, K.
(2013). Fundamental deficits of auditory perception in Wernicke’s
aphasia. Cortex; a Journal Devoted to the Study of the Nervous System
and Behavior, 49(7), 1808–22. doi:10.1016/j.cortex.2012.11.012
Funkcje pola Wernickego
DeWitt I, Rauschecker JP (2013) „Wernicke’s Area Revisited: Parallel
Streams and Word Processing” Brain Lang. 2013 Nov; 127(2): 181–191
Wernicke’s area, functionally defined, therefore appears to consist of
two areas: an AWFA in anterior STG and an “inner-speech area” in
posterior STG/IPL.
Pole Wernickego, określone funkcjonalnie, zdaje
się składać z dwóch obszarów: obszaru
słuchowego kształtu słowa (AWFA - auditory
word form area) w przedniej części zakrętu
skroniowego górnego i „obszaru mowy
wewnętrznej” w tylnej części tego zakrętu