religii - Doci.pl

Wprowadzenie do religioznawstwa (I).
dr hab. Lech Trzcionkowski
Wstęp do religioznawstwa obejmuje dwa blogi tematyczne poprzedzone pytaniem o przedmiot
naszych badań - religię.
W pierwszym bloku, realizowanym w semestrze zimowym 2016/2017, przyjrzymy się różnym
podejściom do religii poprzez lekturę klasycznych tekstów religioznawczych. To historycznosystematyczne podejście pozwoli spojrzeć na badania nad religią jako interdyscyplinarne pole badań
stosujące różne metody charakterystyczne dla nauk humanistycznych i społecznych.
W drugim bloku (kurs w semestrze letnim 2016/2017) podejmiemy dyskusję nad językiem opisu
faktów religijnych. Każde z zajęć będzie poświęcone jednemu problemowi, który zostanie omówiony
z różnych perspektyw (magia/religia; sacrum/profanum; rytuał; mit; ofiara; modlitwa; doświadczenie
religijne; organizacja religijna; kultura; płeć kulturowa (gender); ciało/asceza; konflikt / przemoc;
przedmiot w kulcie; obraz religijny; istota nadprzyrodzona / światy nadprzyrodzone)
Opis szczegółowy kursu
Historia nauki może być okazją do ponownego przemyślenia jej podstaw metodologicznych.
Wyjdziemy z założenia, że religioznawstwo, podobnie jak każdą dyscyplinę naukową, można
zdefiniować jako grupę ludzi zainteresowanych wzajemnie swoją pracą, oceniających wyniki swoich
badań, wspierających się, a czasami zajadle zwalczających, oraz (last but not least) inicjujących
nowych członków grupy. Chociaż pole religioznawstwa bywa definiowane instytucjonalnie (uznana
dyscyplina naukowa), jego zakres nie jest ściśle określony, co więcej nieustannie bywa przedmiotem
dyskusji. Historia dziejów badań nad religią powinna obejmować nie tylko dzieje religioznawstwa
oraz dyscyplin pokrewnych (religiologii, religionistyki) definiujących się wprost jako nauki o
zjawiskach lub faktach religijnych, lecz również te badania w obszarze nauk humanistycznych i
społecznych, których przedmiotem była szeroko definiowana religia i/lub religie w kontekście
kulturowym i społecznym. Spojrzenie poza opłotki instytucjonalnego pola badawczego daje
możliwość ponownego przemyślenia podstaw samej dyscypliny.
Zazwyczaj historię religioznawstwa przedstawia się jako dzieje wyzwolenia spod hegemonii teologii (i
heglowskiej filozofii religii), jednak warto pamiętać, że powtarzanie tego mitu założycielskiego często
zamazuje fundamentalny spór między zwolennikami badania religii jako rzeczywistej obecności
sacrum oraz zwolennikami badania wyobrażeń religijnych. Innymi słowy chodzi o spór między
zwolennikami wyjątkowości przedmiotu badań religioznawczych i zastosowania adekwatnych doń
metod hermeneutycznych, a zwolennikami przyswojenia przez religioznawstwo różnych metod nauk
humanistycznych i zastosowaniu ich do badania faktów religijnych w ich kontekście kulturowohistorycznym.
Religioznawstwa w dużej mierze zależy od jego zdolności do podjęcia badań interdyscyplinarnych i
transdyscyplinarnych. Przedmiot religioznawstwa – religia – z jednej strony jest zjawiskiem
wielowymiarowym, kulturowym i zmiennym historycznie, z drugiej zdolność wytwarzania wyobrażeń
religijnych zdaje się być uniwersalną cechą gatunkową człowieka. Celem badań religioznawczych jest
zrozumienie zjawisk (fenomenów) religijnych. W centrum badań nad religią znajduje się pojęcie faktu
religijnego. Jeśli religioznawstwo należy do obszaru nauk humanistycznych, jego historia należy do
historii nauk humanistycznych. Z drugiej strony niektóre subdyscypliny religioznawcze powstają w
wyniku aplikacji metod z obszaru nauk społecznych (socjologia religii, psychologia religii). Historia
badań nad religią przekształca się zatem w refleksję nad badaniami interdyscyplinarnymi.
Na realizację programu zajęć uczestnicy będę potrzebowali średnio 6-8 godzin tygodniowo pracy
samodzielnej:
Metody oceny
1) dyskusja
2) egzamin ustny obejmujący zagadnienia omawiane na wykładzie
3) praca semestralna (12 500 znaków = 7 stron maszynopisu)
Kryteria oceny
1) obecność na wykładzie, udział w dyskusji (30 %)
2) egzamin ustny (35 %)
3) praca pisemna (35 %)
Wykaz tematów i lektur:
1. Zajęcia organizacyjne
2. Kształtowanie się pojęć religia, religie, religijny w epoce nowożytnej
Waardenburg, Jacques, Religia i religie. Systematyczne wprowadzenie do religioznawstwa,
przeł. i posłowiem opatrzył Andrzej Bronk, Warszawa 1991, s. 17-58
Lanczkowski, Günter, Wprowadzenie do religioznawstwa, przeł. i posłowiem opatrzył
Andrzej Bronk, Warszawa 1986, s. 29-41
Benveniste, Émile, Indo-European Language and Society, Book 6, Chapter 7. Religion
and Superstition [on-line] http://chs.harvard.edu/CHS/article/display/3970
Literatura uzupełniająca
Augé, Marc, Duch pogaństwa, przekład Krzysztof Wakar, Oficyna Wydawnicza Volumen,
Warszawa 2010, s. 21-110 (Część I. Religia)
Borgeaud, Philippe, Aux origines de l’histoire des religions, Paris 2004
Harrison, Peter, ‘Religion’ and Religions in the English Enlightenment, Cambridge 1990
Nongbri, Brent, Before Religion. A History of Modern Concept, New Haven 2013
Smith, Jonathan Z., Relating Religion. Essays in the Study of Religion, Chicago 2004, s. 179196 (Rozdz. 8. Religion, Religions, Religious)
Stroumsa, Guy, A New Science. The Discovery of Religion in the Age of Reason, Cambridge
Mass. 2010
Strenski, Ivan, Understanding Theories of Religion. An Introduction, second edition, Malden
– Oxford 2015, s. 9-30 (rozdz. 2. Jean Bodin and Herbert of Cherbury: True Religion,
Essential Religion, and Natural Religion; rozdz. 3. Understanding Religion Also
Began with Trying to Understand the Bible)
3. Współczesne propozycje definicji „religii”
Geertz, Clifford, Religia jako system kulturowy, w: tegoż, Interpretacja kultur. Wybrane
eseje, WUJ, Kraków 2005, s. 109 – 150
Literatura uzupełniająca
Szyjewski, Andrzej, Religia w perspektywie etnoreligioznawczej – przegląd stanowisk, w:
Definicja religii. Studia i szkice, red. Marcin Karas, Kraków 2002
Socha, Paweł M., Religia i jej definicja z perspektywy psychologa, w: Definicja religii. Studia
i szkice, red. Marcin Karas, Kraków 2002
4. Max Müller i porównawcze badania nad religią. Metoda porównawcza.
Müller, Friedrich Max, Czego mogą nauczyć nas Indie? i inne pisma, przekład Bartosz
Arkuszewski i inni. Wstęp i opracowanie naukowe Tomasz Kupś. Konsultacja
filologiczna (teksty łacińskie i greckie) Barbara Bibik, Konsultacja filologiczna
(transkrypcja sanskrycka) Sylwia Gil, Toruń 2015
ss. 125-168 (Wprowadzenie do nauki o religii. Wykład trzeci)
ss. 347-397 (Definicja religii)
Cocchiara, Giuseppe, Dzieje folklorystyki w Europie, przeł. Wojciech Jekiel, Warszawa
1971, s. 303-321 (rozdz. XVI. W „laboratorium Maxa Müllera)
Margul, Tadeusz, Sto lat nauki o religiach świata, Warszawa 1964, s. 23-57 (rozdz. 2.
Przyrodnicza mitologia porównawcza Friedricha Maksa Müllera)
Zwolski, Edward, Z historii badań nad religią i mitem. Friedrich Max Müller, czyli
dialektyka religii i mitologii, „Roczniki Humanistyczne” 26 (1973) z. 2, s. 5-33
Literatura uzupełniająca:
Müller, Friedrich Max, Czego mogą nauczyć nas Indie? i inne pisma, przekład Bartosz
Arkuszewski i inni. Wstęp i opracowanie naukowe Tomasz Kupś. Konsultacja
filologiczna (teksty łacińskie i greckie) Barbara Bibik, Konsultacja filologiczna
(transkrypcja sanskrycka) Sylwia Gil, Toruń 2015
Müller, Friedrich Max, Comparative Mythology, w: Oxford Essays, vol. II (1856), s. 1-87
Müller, Friedrich Max, Lectures on the Origin and Growth of Religion as Illustred by the
Religions of India, London 1898 (The Hibbert Lectures)
Müller, Friedrich Max, Anthropological Religion. The Gifford Lectures delivered before the
University of Glasgow in 1891, London 1892
van den Bosch, Lourens P., Friedrich Max Müller. A Life Devoted to the Humanities, Leiden
2002
Strenski, Ivan, Understanding Theories of Religion. An Introduction, second edition, Malden
– Oxford 2015, s. 33-44 (rozdz. 4. Max Müller, the Comparative Study of Religion,
and the Search for Other Bibles in India)
5. Ewolucjonizm w badaniach nad religią XIX wieku. Szkoła religijnokulturowa.
Cocchiara, Giuseppe, Dzieje folklorystyki w Europie, przeł. Wojciech Jekiel, Warszawa
1971, s. 405-421 (rozdz. XXI Tylor i „Cywilizacja pierwotna”)
Deliège Robert, Historia antropologii. Szkoły, autorzy, teorie, przeł. K. Marczewska,
Warszawa 2011, s. 14-49 (rozdz. 1. Ewolucjonizm)
Margul, Tadeusz, Sto lat nauki o religiach świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1964, s.
84-111 (Rozdz. 4. Edward Burnett Tylor i James George Frazer – dwaj czołowi
przedstawiciele ewolucjonistycznego religioznawstwa angielskiego)
Literatura uzupełniająca:
Tylor, Edward Burnett, Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology,
Philosophy, Religion, Art and Custom, t. 1–2 1871 (wyd. pol. Cywilizacja pierwotna t.
1–2, Warszawa 1896–9)
online: http://www.sbc.org.pl/dlibra/doccontent?id=12526
Strenski, Ivan, Understanding Theories of Religion. Introduction, Malden – Oxford 2015, s.
45-54 (The Shock of the „Savage”: Edward Burnet Tylor, Evolution, and Spirits)
Kuper, Adam, Wymyślanie społeczeństwa pierwotnego. Transformacje mitu, przeł. Tomasz
Sieczkowski, Alicja Dąbrowska, Kraków 2009, s. 87-118 (Rozdz. 5. Kwestia
totemizmu)
Jones, Robert Alun, The Secret of the Totem. Religion and Society from McLennan to Freud,
New York 2005
Byrne, Peter, The Foundations of the Study of Religion in the British Context, w: Religion in
the Making. The Emergence of the Sciences of Religion, (eds.) Arie L. Molendijk,
Peter Pels, Leiden 1998, s. 45-65
6. Cornelis Peter Tiele: teologia i mit założycielski religioznawstwa w
kontekście holenderskiej kultury religijnej.
Tiele, Korneliusz Piotr, Zarys religioznawstwa i inne pisma. Przekład, wstęp i
opracowanie Tomasz Kupś, Toruń 2013, s. 23-95
Literatura uzupełniająca:
Tiele, Korneliusz Piotr, Zarys religioznawstwa i inne pisma. Przekład, wstęp i opracowanie
Tomasz Kupś, Toruń 2013
Margul, Tadeusz, Sto lat nauki o religiach świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1964, s. 5883 (Rozdz. III. Pionierska praca religioznawcza w Holandii Kornelisa Petera Tielego)
Molendijk, Arie L., The emergence of the science of religion in the Netherlands , Leiden
2005, ss. 311
Strenski, Ivan, Understanding Theories of Religion. An Introduction, second edition, Malden
– Oxford 2015, s. 77-92 (Rozdz. 8: Understanding How to Understand Religion:
“Phenomenology of Religion”)
7. Narodziny nowoczesnego aparatu pojęciowego (mit, rytuał,
sacrum/profanum). William Robertson Smith oraz szkoła mitu i
rytuału (James Frazer, E.O. James, neorytualiści)
Frazer, James, Złota gałąź, przeł. Henryk Krzeczkowski. Przedmowę napisał Jan
Lutyński, Warszawa 1962 (zwłaszcza s. 70-83, rozdz. 4. Magia i religia)
H. Versnel, Dwie pieczenie przy jednym ogniu: mit i rytuał, stare i nowe, w:
Antropologia antyku greckiego. Zagadnienia i wybór tekstów, opracowali
Włodzimierz Lengauer, Lech Trzcionkowski, Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2011, s. 206 – 236
Margul, Tadeusz, Sto lat nauki o religiach świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1964, s.
84-111 (Rozdz. 4. Edward Burnett Tylor i James George Frazer – dwaj czołowi
przedstawiciele ewolucjonistycznego religioznawstwa angielskiego)
Literatura uzupełniająca:
Smith, William Robertson, Lectures on the Religion of the Semites. Fundamental Institutions,
3rd edition with an Introduction and Additional Notes by Stanley A. Cook, New York
1927
Smith, William Robertson, Lectures on the Religion of the Semites. Second and Third Series,
Sheffield 1995
Smith, William Robertson, sacrifice (hasło), w: Encyclopaedia Britannica
internet: http://www.1902encyclopedia.com/S/SAC/sacrifice.html (data dostępu: 26/02/16)
Cocchiara, Giuseppe, Dzieje folklorystyki w Europie, przeł. Wojciech Jekiel, Warszawa 1971,
s. 422-460
William Robertson Smith. Essays in Reassessment, ed. William Johnstone, Sheffield 1995
Ackermann, Robert, J.G. Frazer. His Life and Work, Cambridge 1987
The Myth and Ritual School. J.G. Frazer and the Cambridge Ritualists, ed. Robert
Ackermann, New York – London 2002
8. Émile Durkheim i francuska szkoła antropologii religii. Psychologia
historyczna. EPHE Section Ve.
Durkheim, Émile, Elementarne formy życia religijnego, przeł. Anna Zadrożyńska. Wstęp
i redakcja naukowa Elżbieta Tarkowska, Warszawa 1990 (zwłaszcza ss. 31-42;
198-230)
Lukes, Steven, Durkheim. Życie i dzieło, przeł. Ewa Klekot, Ewa Szul-Skjoeldkrona,
Warszawa 2012 (zwłaszcza ss. 273-281; 503-539)
Wprowadzenia do myśli Émile’a Durkheima i francuskiej etnologii religii (proszę wybrać
jedno z opracowań):
Margul, Tadeusz, Sto lat nauki o religiach świata, Warszawa 1964, s. 112-130
Deliège, Robert, Historia antropologii. Szkoły, autorzy, teorie, przeł. Katarzyna Marczewski,
Warszawa 2011, s. 50-104
Szacki, Jerzy, Historia myśli socjologicznej. Wydanie Nowe, Warszawa 2002, s. 372-408
Literatura uzupełniająca:
Durkheim, Émile, Próba określenia zjawisk religijnych, tłum. St. Brzozowski, Warszawa
1903
Mauss, Marcel, Socjologia i antropologia, przeł. Marcin Król, Krzysztof Pomian i Jerzy
Szacki. Wstęp Claude Lévi-Strauss, Warszawa 1973
Mauss, Marcel, Hubert, Henri, Esej o naturze i funkcji ofiary, przeł. Lech Trzcionkowski,
Kraków 2006
Strenski, Ivan, Understanding Theories of Religion. An Introduction, second edition, Malden
– Oxford 2015, s. 129-141
Szacki, Jerzy, Durkheim, Warszawa 1964 (seria „Myśli i ludzie”)
Reappraising Durkheim for the Study and Teaching of Religion Today, edited by Thomas A.
Idinopulos, Brian C. Wilson, Brill, Leiden 2002
Banaszczak, Tadeusz, Studia o przedstawieniach zbiorowych czasu i przestrzeni w
durkheimowskiej szkole socjologicznej, Wrocław 1989
9. Świętość Rudolfa Otto w obronie autonomii religii.
Otto, Rudolf, Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa, przeł.
Bogdan Kupś, Wrocław 1993, s. 29-55
Keller, Józef, Rudolf Otto i jego filozofia religii, w: Otto, Rudolf, Świętość. Elementy
racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa, przeł. Bogdan Kupś, Wrocław 1993, s.
7-28
Literatura uzupełniająca:
Margul, Tadeusz, Sto lat nauki o religiach świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1964
10. Zygmunt Freud i psychoanalityczne podejście do religii
Freud, Sigmund, Totem i tabu. Kilka zgodności w życiu psychicznym dzikich i
neurotyków (1912-1913), przeł. M. Poręba, R. Reszke, w: Pisma społeczne,
opracował R. Reszke, Warszawa 1998, s. 241-375
Freud, Sigmund, Człowiek imieniem Mojżesz a religia monoteistyczna. Trzy rozprawy,
przeł. M. Poręba, R. Reszke, w: Pisma społeczne, opracował R. Reszke, Warszawa
1998, s. 384-495
Wulff, David M., Psychologia religii. Klasyczna i współczesna, przeł. P. Jabłoński, M.
Sacha-Piekło, P. Socha, s. 229-280 (Rozdział 7: Stanowisko Zygmunta Freuda)
Literatura uzupełniająca:
Alun Jones, Robert, The Secret of the Totem. Religion and Society from McLennan to Freud,
New York 2005
Strenski, Ivan, Understanding Theories of Religion. An Introduction, second edition, Malden
– Oxford 2015, s. 106-117
12. Max Weber: Religia i narodziny kapitalizmu
Max Weber. Szkice z socjologii religii, przeł. Jerzy Prokopiuk, Henryk Wandowski,
Warszawa 1984, s. 69 – 110 oraz 209-260
Krasnodębski, Zdzisław, Max Weber i jego analiza religii światowych, w: Max Weber,
Etyka gospodarcza religii światowych, t. I. Taoizm i konfucjanizm, tłum. Tadeusz
Zaorski, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2000, s. I-XXXII
Szyjewski, Andrzej, Czy Max Weber był religioznawcą? w: Max Weber, Etyka
gospodarcza religii światowych, t. I. Taoizm i konfucjanizm, tłum. Tadeusz Zaorski,
Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2000, s. XXXIII-XL
Literatura uzupełniająca:
Max Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu. Protestanckie „sekty” a duch
kapitalizmu, przeł. Bogdan Baran, Piotr Miziński, Wydawnictwo Aletheia,Warszawa
2010
Kaesler, Dirk, Weber. Życie i dzieło, przełożyła Sława Lisiecka. Przekład przejrzała Wanda
Lipnik, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010, s. 106-188
lub
Max Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu. Protestanckie „sekty” a duch
kapitalizmu, przeł. Dorota Lachowska, Wydawnictwa UW, Warszawa 2011
Max Weber. Szkice z socjologii religii, przeł. Jerzy Prokopiuk, Henryk Wandowski,
Warszawa 1984
Max Weber, Etyka gospodarcza religii światowych, t. I. Taoizm i konfucjanizm, tłum.
Tadeusz Zaorski, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2000
Max Weber, Etyka gospodarcza religii światowych, t. II. Hinduizm i buddyzm, tłum. Grzegorz
Sowiński, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2000
Max Weber, Etyka gospodarcza religii światowych, t. I. Starożytny judaizm, tłum. Dominika
Motak, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2000
Kozyr-Kowalski, Stanisław, Weberowski socjologia religii a teoria społeczeństwa jako
całości, w: Max Weber. Szkice z socjologii religii, przeł. Jerzy Prokopiuk, Henryk
Wandowski, Warszawa 1984, s. 7-23
Lachowska, Dorota, Wstęp, w: Max Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu.
Protestanckie „sekty” a duch kapitalizmu, przeł. Dorota Lachowska, Wydawnictwa UW,
Warszawa 2011, s. 7-46
Strenski, Ivan, Understanding Theories of Religion. An Introduction, second edition, Malden
– Oxford 2015, s. 93-105
13. Gerardus van der Leeuw i jego fenomenologia religii
Prokopiuk, Jerzy, Gerardus van der Leeuw i jego fenomenologia religii, w: van der
Leeuw, Gerardus, Fenomenologia religii. Z niemieckiego przełożył i wstępem
opatrzył Jerzy Prokopiuk, wydanie drugie poprawione, Książka i Wiedza,
Warszawa 1997, s. 9-16
van der Leeuw, Gerardus, Fenomenologia religii. Z niemieckiego przełożył i wstępem
opatrzył Jerzy Prokopiuk, wydanie drugie poprawione, Książka i Wiedza,
Warszawa 1997
14. Mircea Eliade i szkoła Chicago
Eliade, Mircea, Traktat o historii religii, przeł. Jan Wierusz-Kowalski, wstęp Leszek
Kołakowski, posłowiem opatrzył Stanisław Tokarski, Wydawnictwo OPUS, Łódź
1993, s. 7-42
Eliade, Mircea, Sacrum. Mit. Historia. Wybór esejów. Wyboru dokonał i wstępem
opatrzył Marcin Czerwiński, przeł. Anna Tatarkiewicz, PIW, Warszawa 1993, s.
12-194
Literatura uzupełniająca:
Eliade, Mircea, Historia wierzeń i idei religijnych. Tom 1 Od epoki kamiennej do misteriów
eleuzyńskich, przeł. Stanisław Tokarski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988
Ţurcanu, Florin, Mircea Eliade. Więzień historii, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR,
Warszawa 2008
Laignel-Lacastine, Alexandra, Cioran, Eliade, Ionesco: o zapominaniu faszyzmu. Trzech
intelektualistów rumuńskich w dziejowej zawierusze, przeł. Ireneusz Kania, Kraków
2010
Rega, Artur, Człowiek w świecie symboli. Antropologia filozoficzna Mircei Eliadego, Kraków
2001
Skarżyńska, Beata, Mircea Eliade w Polsce. Recepcja religioloznawczo-kulturowa,
Wydawnictwo Neriton. Warszawa 2009
Tokarski, Stanisław, Szkoła Chicago. Spór o dialog międzykulturowy, Warszawa 2001
Tokarski, Stanisław, Eliade i Orient, Wrocław 1984
14. Współczesne podejścia do religii, kognitywne podejścia do religii, religia
w dziejach ludzkości.
Ballah, Robert N., Religion in Human Evolution. From Paleolithic to the Axial Age,
Cambridge Mass. 2011
Rappaport, Roy A., Rytuał i religia w rozwoju ludzkości, tłum. Adam Musiał, Tomasz Sikora,
Andrzej Szyjewski, Kraków 2007
Atran Scott, Ewolucyjny krajobraz religii, przeł. Małgorzata Kolan, Kraków 2013
Boyer, Pascal, I człowiek stworzył bogów …. Jak powstała religia, przeł. Krystyna SzeżyńskaMaćkowiak, Warszawa b.r.w.
15. Podsumowanie