Bezpieczeństwo pracy, ochrona środowiska, zarządzanie jakością
advertisement
Bezpieczeństwo pracy, ochrona środowiska, zarządzanie jakością. –1– 1. Bezpieczeństwo i higiena pracy –2– I. Rozpoczynanie działalności gospodarczej Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Każda osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której przyznana jest zdolność prawna, wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą, jest przedsiębiorcą. Podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa, dotyczących m.in. ochrony przed zagrożeniem życia, zdrowia ludzkiego1. Jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników są pracodawcą. Pracownikiem natomiast jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Pracodawca rozpoczynający działalność jest obowiązany, w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia tej działalności, zawiadomić na piśmie właściwego inspektora pracy i właściwego państwowego inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności. Pracodawca ma również obowiązek powiadomienia inspektora pracy i państwowego inspektora sanitarnego o zmianie miejsca, rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, zwłaszcza gdy nastąpiły zmiany technologii lub profilu produkcji mogące powodować zwiększenie zagrożenia dla zdrowia pracowników2. Pracodawca prowadzący działalność powodującą szczególne zagrożenia dla zdrowia lub życia pracowników, np. realizujący prace: na wysokości, w zbiornikach, kanałach, wiążące się z występowaniem szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych lub fizycznych, jak pary, mgły, pyły, hałas, pola elektromagnetyczne itp. może zostać zobowiązany przez inspektora pracy lub państwowego inspektora sanitarnego do okresowej aktualizacji powyższego zawiadomienia2. Obowiązek składania zawiadomień zaczyna ciążyć na prowadzącym działalność gospodarczą z chwilą, gdy uzyska on przymiot pracodawcy, tzn. z chwilą zatrudnienia pierwszego pracownika. Nie dotyczy on prowadzących działalność, którzy zatrudniają wyłącznie osoby wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy (np. cywilno-prawnych umów zlecenia lub o dzieło). Niedopełnienie powyższych obowiązków stanowi wykroczenie zagrożone karą grzywny2. II. Podstawowe obowiązki i odpowiedzialność pracodawcy w dziedzinie bhp Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Jest on obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest obowiązany: organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy, zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń, zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy, zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy. Pracodawca konsultuje z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkie działania związane z bezpieczeństwem i higieną pracy, w szczególności dotyczące: – zmian w organizacji pracy i wyposażeniu stanowisk pracy, wprowadzania nowych procesów technologicznych oraz substancji i preparatów chemicznych, jeżeli mogą one stwarzać zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowników, – oceny ryzyka zawodowego występującego przy wykonywaniu określonych prac oraz informowania pracowników o tym ryzyku, – tworzenia służby bhp lub powierzania wykonywania zadań tej służby innym osobom oraz wyznaczania pracowników do udzielania pierwszej pomocy, Zaniedbanie obowiązku zapewnienia pracownikom bezpiecznego stanowiska pracy uzasadnia odpowiedzialność pracodawcy na zasadzie winy – wyrok Sądu Najwyższego z 14 września 2000 r. sygn. akt II UKN 207/00. – przydzielania pracownikom środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, – szkolenia pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca zapewnia odpowiednie warunki do przeprowadzania konsultacji, a zwłaszcza to, aby odbywały się w godzinach pracy. Za czas nieprzepracowany w związku z udziałem w konsultacjach pracownicy lub ich przedstawiciele zachowują prawo do wynagrodzenia. Pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami są obowiązani znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy. W szczególności pracodawca obowiązany jest odbyć i powtarzać okresowo szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. W razie gdy jednocześnie w tym samym miejscu wykonują pracę zatrudnieni przez różnych pracodawców, pracodawcy ci mają obowiązek: współpracować ze sobą, wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu, ustalić zasady współdziałania uwzględniające sposoby postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pracowników. Wyznaczenie koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy nie zwalnia poszczególnych pracodawców z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy zatrudnionym przez nich pracownikom2. III. Podstawowe prawa i obowiązki pracownika W dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pracownikowi przysługuje prawo do: powstrzymania się od wykonywania pracy – powiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego – w razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom. Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, również zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia, w powyższej sytuacji, pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. powstrzymania się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. Powstrzymanie się pracownika od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej może nastąpić tylko po uprzednim zawiadomieniu o tym przełożonego Uprawnień do powstrzymania się od pracy – w razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezPowstrzymywanie się pracownika od wykonywania pracy w warunkach nieodpowiadających przepisom bhp nie stanowi naruszenia obowiązku świadczenia pracy tylko wtedy, gdy pracownik zawiadomił o tym niezwłocznie przełożonego (art. 210 § 1 kp) – wyrok Sądu Najwyższego z 9 maja 2000 r. sygn. akt I PKN 619/99. pośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, jak również od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej – nie posiadają pracownicy, których obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia, np. funkcjonariusze straży pożarnej, pracownicy zakładowej obrony cywilnej, pracownicy ochrony osób i mienia. Podstawowym obowiązkiem pracownika w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy jest przestrzeganie przepisów i zasad bhp. W szczególności pracownik jest obowiązany: � znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym, � wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych, � dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy, � stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem, � poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich, � niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie, � współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Osoby kierujące pracownikami są obowiązane: � organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, � dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem, � organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy, � dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem, � egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, � zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami. IV. Budowa lub przebudowa obiektu budowlanego, w którym przewidywane są pomieszczenia pracy Pracodawca jest obowiązany zapewniać pomieszczenia pracy odpowiednie do rodzaju wykonywanych prac i liczby zatrudnionych pracowników. Obiekty budowlane i znajdujące się w nich pomieszczenia pracy, a także tereny i urządzenia z nimi związane należy utrzymywać w stanie zapewniającym bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Zagadnieniem kluczowym, warunkującym spełnienie przez pracodawcę powyższych obowiązków jest uwzględnienie wymagań określonych w przepisach, już w fazie projektowania obiektów i pomieszczeń, w których będą znajdowały się stanowiska pracy. Pracodawca budujący lub przebudowujący obiekt budowlany, w którym przewiduje się pomieszczenia pracy jest obowiązany zapewniać, aby prace te były wykonywane na podstawie projektów uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy, pozytywnie zaopiniowanych przez uprawnionych rzeczoznawców 2. Projekty powyższe powinny być zaopiniowane w szczególności przez rzeczoznawców do spraw: bezpieczeństwa i higieny pracy; sanitarnohigienicznych; zabezpieczeń przeciwpożarowych. Pod względem wymagań higienicznych i zdrowotnych projekty warunków zabudowy i zagospodarowania terenu inwestycji oraz dokumentacja projektowa dotycząca budowy, a także zmiany sposobu użytkowania obiektów budowlanych powinna być uzgodniona z Państwową Inspekcją Sanitarną. Pozwolenie na użytkowanie obiektu budowlanego otrzymać może – zgodnie z ustawą Prawo budowlane3 – pracodawca będący inwestorem po zawiadomieniu organów: Inspekcji Ochrony Środowiska, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Inspekcji Pracy, Państwowej Straży Pożarnej, o zakończeniu budowy obiektu budowlanego i zamiarze przystąpienia do jego użytkowania. Niezajęcie stanowiska przez wymienione organy w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia, należy traktować jako niezgłoszenie sprzeciwu lub uwag. Jeżeli chodzi o bezpieczeństwo i higienę pracy podstawowe znaczenie mają tu zakres działania oraz uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy oraz Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Zgodnie z ustawą o Państwowej Inspekcji Pracy4 inspekcja ta jest organem powołanym do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Pracy należy m.in.: � kontrola przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy, � uczestniczenie w przejmowaniu do eksploatacji wybudowanych lub przebudowanych zakładów pracy albo ich części w zakresie ustalonym w przepisach prawa pracy. Inspektor pracy uprawniony jest m.in. do: żądania okazania dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji bądź innej działalności zakładu. Podmiot kontrolowany ma obowiązek zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli, a w szczególności niezwłocznie przedstawić żądane dokumenty i materiały. sprzeciwu przeciwko uruchomieniu wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy albo jego części. Sprzeciw inspektor pracy zgłasza niezwłocznie po stwierdzeniu, że uruchomienie wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy lub jego części mogłoby spowodować bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia przyszłych pracowników. Sprzeciw wstrzymuje uruchomienie zakładu lub jego części. Od sprzeciwu inspektora pracy przysługuje odwołanie, za jego pośrednictwem, w ciągu 14 dni, do okręgowego inspektora pracy. Zgodnie z ustawą o Państwowej Inspekcji Sanitarnej5 inspekcja ta jest powołana do realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego, m.in. poprzez sprawowanie nadzoru nad warunkami higieny: środowiska, pracy w zakładach pracy, radiacyjnej – w celu ochrony zdrowia ludzkiego przed niekorzystnym wpły- – 13 – wem szkodliwości i uciążliwości środowiskowych, zapobiegania powstawaniu chorób, w tym chorób zakaźnych i zawodowych. Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzinie zapobiegawczego nadzoru sanitarnego należy m.in. uczestniczenie w dopuszczeniu do użytkowania obiektów budowlanych. Inspektor sanitarny jest uprawniony do kontroli zgodności budowanych obiektów z wymaganiami higienicznymi i zdrowotnymi, określonymi w obowiązujących przepisach. Przysługuje mu prawo zgłoszenia sprzeciwu przeciwko uruchomieniu wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy lub innego obiektu budowlanego, wprowadzeniu nowych technologii lub zmian w technologii, dopuszczeniu do obrotu materiałów stosowanych w budownictwie lub innych wyrobów mogących mieć wpływ na zdrowie ludzi – jeżeli w toku wykonywanych czynności stwierdzi, że z powodu nieuwzględnienia wymagań higienicznych i zdrowotnych określonych w obowiązujących przepisach mogłoby nastąpić zagrożenie życia lub zdrowia ludzi. Zgłoszenie sprzeciwu wstrzymuje dalsze działania w sprawach, o których mowa wyżej, do czasu wydania decyzji przez inspektora sanitarnego wyższego stopnia. Przy projektowaniu oraz budowie zakładu pracy należy we własnym interesie bezwzględnie zapewnić, by: � budowa prowadzona była na podstawie projektu zaopiniowanego (bez uwag) przez uprawnionych rzeczoznawców, � podczas prac wykonawczych nie były dokonywane istotne odstępstwa od założeń projektowych, � ewentualne odstępstwa były zawsze opiniowane przez uprawnionego rzeczoznawcę. Przestrzeganie powyższych zasad pozwoli uniknąć wybudowania lub przebudowania zakładu pracy niezgodnie z obowiązującymi przepisami. Doprowadzenie zakładu pracy, w stosunku do którego wydany został sprzeciw przeciwko uruchomieniu, do stanu właściwego jest zawsze bardzo kosztowne i kłopotliwe. Doświadczenia wskazują, że czasami bywa aż tak kosztowne, że staje się nieopłacalne. Organizacja i wyposażenie pomieszczeń i stanowisk pracy powinny odpowiadać szczegółowym wymaganiom określonym w branżowych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy oraz Polskich Normach. Przepisy6 określają również wymagania, jakim powinna odpowiadać organizacja i wyposażenie stanowisk pracy, niezależnie od branży czy rodzaju wykonywanych prac. – 14 – Pomieszczenia pracy i ich wyposażenie powinny zapewniać pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. W pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie naturalne i sztuczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz zabezpieczenie przed wilgocią, niekorzystnymi warunkami cieplnymi i nasłonecznieniem, drganiami oraz innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia i uciążliwościami. Powierzchnia i wysokość pomieszczeń pracy powinny zapewniać spełnienie wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, z uwzględnieniem rodzaju wykonywanej pracy, stosowanych technologii oraz czasu przebywania pracowników w tych pomieszczeniach. Na każdego z pracowników jednocześnie zatrudnionych w pomieszczeniach stałej pracy powinno przypadać co najmniej 13 m3 wolnej objętości pomieszczenia oraz co najmniej 2 m2 wolnej powierzchni podłogi (niezajętej przez urządzenia techniczne, sprzęt itp.). Pomieszczenia stałej pracy (pomieszczenie pracy, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby przekracza 4 godziny) nie mogą być niższe niż: � 3 m w świetle – jeżeli w pomieszczeniu nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia, � 3,3 m w świetle – jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są prace mogące powodować występowanie substancji szkodliwych dla zdrowia. Wysokość pomieszczeń może być również zmniejszona do: � 2,5 m w świetle: – jeżeli w pomieszczeniu zatrudnionych jest nie więcej niż 4 pracowników, a na każdego z nich przypada co najmniej po 15 m3 wolnej objętości pomieszczenia, – w pomieszczeniu usługowym lub produkcyjnym drobnej wytwórczości mieszczącym się w budynku mieszkalnym, jeżeli przy wykonywanych pracach nie występują pyły lub substancje szkodliwe dla zdrowia, hałas nie przekracza dopuszczalnych wartości poziomu dźwięku w budynkach mieszkalnych, określonych w Polskich Normach, Wysokość pomieszczeń może być obniżona w przypadku zastosowania klimatyzacji – pod warunkiem uzyskania zgody państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego6. a na jednego pracownika przypada co najmniej 15 m3 wolnej objętości pomieszczenia, � 2,2 m w świetle – w dyżurce, portierni, kantorze, kiosku ulicznym, dworcowym i innym oraz w pomieszczeniu usytuowanym na antresoli otwartej do większego pomieszczenia. Pomieszczenia stałej pracy nie powinny być lokalizowane poniżej poziomu otaczającego terenu, z wyjątkiem pomieszczeń: w których wymaga tego rodzaj produkcji, garażu, kotłowni i warsztatach podręcznych, handlowych, usługowych i gastronomicznych w ulicznych przejściach podziemnych, w podziemnych stacjach komunikacyjnych i tunelach, w domach handlowych i hotelach oraz w obiektach zabytkowych, pod warunkiem zachowania wymagań przepisów techniczno-budowlanych (Prawo budowlane oraz akty wykonawcze do tej ustawy) i po uzyskaniu zgody właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, wydanej w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy. Po spełnieniu powyższych warunków oraz zapewnieniu oświetlenia dziennego, pomieszczenia stałej pracy mogą znajdować się również w suterenach lub piwnicach. Pomieszczenia czasowej pracy (pomieszczenie pracy, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby trwa od 2 do 4 godzin) nie mogą być niższe niż: � 2,2 m w świetle – jeżeli w pomieszczeniu nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia, � 2,5 m w świetle – jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są prace mogące powodować występowanie substancji szkodliwych dla zdrowia. Podłogi w pomieszczeniach oraz na drogach znajdujących się w obiektach budowlanych powinny być równe, nieśliskie, niepylące i odporne na ścieranie oraz nacisk, a także być przystosowane do łatwego utrzymania w czystości. W pomieszczeniach, w których mogą wystąpić mieszaniny wybuchowe palnych par, pyłów lub gazów z powietrzem, powierzchnie podłóg powinny być wykonane z materiału niepowodującego iskrzenia mechanicznego lub wyładowań elektrostatycznych. Jeżeli podłoga jest wykonana z materiału będącego dobrym przewodnikiem ciepła lub jeżeli przy wykonywaniu pracy występuje jej zamoczenie, w przejściach oraz w miejscach do stania i siedzenia powinny znajdować się podesty izolujące od zimna lub wilgoci albo powinny być stosowane inne środki izolujące. Podesty muszą być stabilne, wytrzymałe, zabezpieczające przed poślizgiem i potknięciem oraz łatwe do utrzymania w czystości. Do pomieszczeń i stanowisk pracy położonych na różnych poziomach powinny prowadzić bezpieczne dojścia stałymi schodami lub pochylniami. Nawierzchnie schodów, pomostów i pochylni nie mogą być śliskie, a w miejscach, w których może występować zaleganie pyłów – powinny być ażurowe. Ściany i sufity pomieszczeń pracy, w których wydzielają się substancje szkodliwe dla zdrowia pracowników lub pyły niebezpieczne pod względem wybuchowym, powinny mieć pokrycie ochronne, zabezpieczające przed adsorpcją i gromadzeniem się pyłu oraz powinny być przystosowane do łatwego czyszczenia lub zmywania. Jeżeli ze względu na rodzaj wykonywanych robót lub rodzaj stosowanych urządzeń może zachodzić niebezpieczeństwo wybuchu, stropy, dachy i ściany pomieszczeń pracy powinny być wykonane zgodnie z wymaganiami bezpieczeństwa dla tego rodzaju robót lub znajdujących się tam urządzeń oraz zgodnie z przepisami techniczno-budowlanymi. Oświetlenie dzienne, zgodne z wymaganiami PN-71/B-02380 „Oświetlenie wnętrz światłem dziennym. Warunki ogólne.”, należy zapewnić we wszystkich pomieszczeniach stałej pracy, chyba że jest to niemożliwe lub niewskazane ze względu na technologię produkcji, a na stosowanie oświetlenia wyłącznie elektrycznego pracodawca uzyskał zgodę właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego wydaną w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy. Oświetlenie elektryczne należy zapewnić we wszystkich miejscach na terenie zakładu pracy, w których mogą przebywać pracownicy w porze nocnej lub jeżeli oświetlenie dzienne jest niewystarczające. Warunki, jakim powinno odpowiadać oświetlenie ogólne i awaryjne określone są w Polskich Normach: � PN-EN 1837: 2002 (U) – Bezpieczeństwo maszyn. Oświetlenie własne maszyn, � PN-EN 1838: 2002 (U) – Oświetlenie awaryjne, � PN-EN 12464-1: 2003 (U) – Technika świetlna. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy wewnątrz pomieszczeń, � PN-71/E-02034 – Oświetlenie elektryczne terenów budowy, przemysłowych, kolejowych i portowych oraz dworców i środków transportu publicznego. – 17 – Norma PN-EN 12464-1: 2003 (U) – Technika świetlna. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy wewnątrz pomieszczeń, zastąpiła normę PN-84/E-02033 – Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym, zawierającą szczegółowe wymagania dotyczące oświetlenia sztucznego. Zaleca się, aby wymagania zawarte w PN-84/E-02033 w dalszym ciągu stosować jako „zasady bhp”, stanowiące przykład tzw. „dobrej praktyki” w dziedzinie higieny pracy. Uzyskanie zgody na lokalizację pomieszczeń pracy poniżej poziomu terenu (w miejscu pozbawionym dostępu do światła dziennego) nie wymaga dodatkowo zgody na stosowanie oświetlenia sztucznego w tych pomieszczeniachwyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 12 marca 2003 r., sygn. akt II SA 3979/02. Ogrzewanie w pomieszczeniach pracy powinno zapewnić temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej pracy (metod pracy i wysiłku fizycznego niezbędnego do jej wykonania) nie niższą niż 14°C (287 K), chyba że względy technologiczne na to nie pozwalają. W pomieszczeniach pracy, w których jest wykonywana lekka praca fizyczna i w pomieszczeniach biurowych temperatura nie może być niższa niż 18°C (291 K). – 18 – Uzyskanie przez pracodawcę zgody właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, wydanej w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy, na zlokalizowanie pomieszczeń pracy poniżej poziomu otaczającego teren stanowi o uzyskaniu zgody na odstępstwo od zasady zagwarantowania przez pracodawcę oświetlenia pomieszczeń pracy światłem dziennym. Zgoda na lokalizację pomieszczeń pracy w miejscu pozbawionym dostępu do światła dziennego zawiera więc w sobie zgodę na stosowanie oświetlenia sztucznego. Odstąpienie przez pracodawcę od wykonania obowiązku zapewnienia pracownikom odpowiedniej temperatury w pomieszczeniach pracy może być usprawiedliwione względami technologicznymi, a nie jego sytuacją ekonomiczną – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 20 września 2001 r., sygn. akt S. A./Bk 75/01. Wentylacja w pomieszczeniach pracy powinna zapewnić wymianę powietrza wynikającą z potrzeb użytkowych i funkcji tych pomieszczeń, bilansu ciepła i wilgotności oraz zanieczyszczeń stałych i gazowych. Niezbędna wymiana powietrza w pomieszczeniach pracy, w których wydzielają się substancje szkodliwe dla zdrowia, powinna zapewnić czystość powietrza, co najmniej w granicach nie przekraczających wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń13 tych substancji. Instalacje i urządzenia elektryczne powinny być tak wykonane i eksploatowane, aby nie narażały pracowników na porażenie prądem elektrycznym, przepięcia atmosferyczne, szkodliwe oddziaływanie pól elektromagnetycznych oraz nie stanowiły zagrożenia pożarowego, wybuchowego i nie powodowały innych szkodliwych skutków. – 19 – V. Wymagania bezpieczeñstwa i higieny pracy dotyczące maszyn i urządzeñ technicznych Maszyny i inne urządzenia techniczne (w tym narzędzia pracy) powinny być tak konstruowane i budowane, aby: zapewniały bezpieczne i higieniczne warunki pracy, w szczególności zabezpieczały pracownika przed urazami, działaniem niebezpiecznych substancji chemicznych, porażeniem prądem elektrycznym, nadmiernym hałasem, szkodliwymi wstrząsami, działaniem wibracji i promieniowania oraz szkodliwym i niebezpiecznym działaniem innych czynników środowiska pracy, uwzględniały zasady ergonomii. Jeżeli maszyny i inne urządzenia techniczne nie zapewniają bezpiecznych i higienicznych warunków pracy należy je wyposażyć w odpowiednie zabezpieczenia. W przypadku gdy konstrukcja zabezpieczenia jest uzależniona od warunków lokalnych, wyposażenie maszyny lub innego urządzenia technicznego w odpowiednie zabezpieczenia należy do obowiązków pracodawcy. Z dniem 1 stycznia 2003 r. w każdym zakładzie pracy muszą być spełnione minimalne wymagania dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy8. Pod pojęciem „maszyny” należy rozumieć wszelkie maszyny i inne urządzenia techniczne, narzędzia oraz instalacje użytkowane podczas pracy, a także sprzęt do tymczasowej pracy na wysokości, w szczególności drabiny i rusztowania. Natomiast „użytkowanie maszyny” to wykonywanie wszelkich czynności związanych z maszyną, w szczególności jej uruchamianie lub zatrzymywanie, posługiwanie się nią, transportowanie, naprawianie, modernizowanie, modyfikowanie, konserwowanie i obsługiwanie, w tym także czyszczenie. Niedopuszczalne jest wyposażanie stanowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne (w tym narzędzia pracy), które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności7. Minimalne wymagania, jakie muszą spełniać użytkowane maszyny to w szczególności: elementy sterownicze, które mają wpływ na bezpieczeństwo pracowników, powinny być widoczne i możliwe do zidentyfikowania oraz odpowiednio oznakowane; uruchomienie maszyny (poza przypadkami ponownego uruchomienia lub zmian parametrów pracy maszyny, o ile są spowodowane prawidłowym cyklem roboczym urządzenia automatycznego) powinno być możliwe tylko poprzez celowe zadziałanie na przeznaczony do tego celu układ sterowania; maszyny powinny być wyposażone w: – układ sterowania przeznaczony do całkowitego i bezpiecznego ich zatrzymywania (każde stanowisko pracy wyposaża się w element sterowniczy przeznaczony do zatrzymywania całej maszyny lub niektórych jej części, w zależności od rodzaju zagrożenia tak, aby maszyna była bezpieczna), – urządzenie zatrzymania awaryjnego (ze względu na zagrożenia, jakie stwarzają maszyny, w zależności od czasu ich zatrzymywania), – środki ochrony przed zagrożeniami spowodowanymi emisją lub wyrzucaniem substancji, materiałów lub przedmiotów, – środki ochrony odpowiednie do występującego ryzyka upadku przedmiotów lub ich wyrzucenia, – odpowiednie obudowy lub urządzenia wyciągowe znajdujące się w pobliżu źródła zagrożenia emisją gazu, oparów, płynu lub pyłu, – łatwo rozpoznawalne urządzenia służące do odłączania od źródeł energii (ponowne przyłączenie maszyny do źródeł energii nie może stanowić zagrożenia dla pracowników), – znaki ostrzegawcze i oznakowania konieczne do zapewnienia bezpieczeństwa pracowników. Jeżeli występuje ryzyko oderwania lub rozpadnięcia się części maszyn powodujące zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, pracodawca powinien zastosować odpowiednie środki ochronne. W przypadku wystąpienia ryzyka bezpośredniego kontaktu z ruchomymi częściami maszyn, mogącego powodować wypadki, stosuje się osłony lub inne urządzenia ochronne, które zapobiegałyby dostępowi do strefy zagrożenia lub zatrzymywałyby ruch części niebezpiecznych. Części maszyn o wysokiej lub bardzo niskiej temperaturze zabezpiecza się w celu uniknięcia ryzyka ich dotknięcia lub zbliżenia się do nich. Maszyny należy odpowiednio zabezpieczyć w celu ochrony pracowników przed: ryzykiem pożaru, przegrzania lub uwolnienia się gazu, pyłu, płynu oraz innych substancji wytwarzanych, używanych lub zmagazynowanych w maszynach; ryzykiem wybuchu urządzenia lub substancji wytwarzanych, używanych albo zmagazynowanych w maszynach; zagrożeniami wynikającymi z bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z energią elektryczną. Do podstawowych obowiązków pracodawcy dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy przy użytkowaniu maszyn przez pracowników należy: poddanie maszyn, w przypadku gdy bezpieczne ich użytkowanie jest uzależnione od warunków, w jakich są one instalowane: – wstępnej kontroli po ich zainstalowaniu, a przed przekazaniem do eksploatacji po raz pierwszy, – kontroli po zainstalowaniu na innym stanowisku pracy lub w innym miejscu; poddanie maszyn narażonych na działanie warunków powodujących pogorszenie ich stanu technicznego, co może spowodować powstawanie sytuacji niebezpiecznych: – okresowej kontroli, a także badaniom, – specjalnej kontroli, w przypadku możliwości pogorszenia bezpieczeństwa związanego z maszyną, a będącego wynikiem: prac modyfikacyjnych, zjawisk przyrodniczych, wydłużonego czasu postoju maszyny, niebezpiecznych uszkodzeń oraz wypadków przy pracy. Wszystkie powyższe kontrole powinny być dokonywane przez jednostki działające na podstawie odrębnych przepisów albo osoby upoważnione przez pracodawcę i posiadające odpowiednie kwalifikacje. Wyniki tych kontroli rejestruje się i przechowuje, do dyspozycji zainteresowanych organów, zwłaszcza nadzoru i kontroli warunków pracy, przez okres 5 lat od dnia zakończenia tych kontroli. Jeżeli maszyny są użytkowane poza terenem zakładu. Maszyny nabyte przed dniem 1 stycznia 2003 r. powinny być, w terminie do dnia 1 stycznia 2006 r., dostosowane do minimalnych wymagań dotyczących maszyn8. du pracy, w miejscu ich użytkowania powinien być dostępny dokument potwierdzający przeprowadzenie ostatniej kontroli maszyny. Jeżeli obsługa, naprawa, remont lub konserwacja maszyn powoduje zagrożenia dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników, pracodawca powinien zapewnić, aby czynności te wykonywane były przez pracowników upoważnionych i posiadających odpowiednie kwalifikacje. Ponadto pracodawca jest zobowiązany do współdziałania z pracownikami w celu zapewnienia bezpieczeństwa przy użytkowaniu maszyn. Pracodawca powinien: zapewnić pracownikom dostęp do informacji, w tym pisemnych instrukcji dotyczących użytkowania maszyn, zawierających co najmniej informacje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie: – warunków użytkowania maszyn, – występowania możliwych do przewidzenia sytuacji nietypowych, – praktyki użytkowania maszyn; informować pracowników o zagrożeniach związanych z maszynami znajdującymi się w miejscu pracy lub jego otoczeniu oraz wszelkich zmianach w nich wprowadzonych w takim zakresie, w jakim zmiany te mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo maszyny, nawet gdy pracownicy bezpośrednio nie użytkują tych maszyn; podejmować niezbędne działania, aby pracownicy: – użytkujący maszyny odbyli odpowiednie przeszkolenie w zakresie bezpiecznego ich użytkowania, – wykonujący naprawy, modernizację, konserwację lub obsługę maszyn odbyli specjalistyczne przeszkolenie w tym zakresie. Nowe maszyny, wprowadzane do obrotu po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.) muszą spełniać wymagania zasadnicze9. Dokonując zakupu takiej maszyny, w celu wyposażenia stanowiska pracy, należy w szczególności sprawdzić czy jest ona oznaczona w sposób czytelny i trwały. Oznaczenie powinno zawierać co najmniej: � nazwę i adres producenta; � oznakowanie CE; � oznaczenie serii lub typu maszyny; � numer fabryczny, jeżeli stosuje się numery fabryczne; � rok budowy maszyny. Do maszyn powinna być dołączona instrukcja zawierająca: � informacje zamieszczone w oznaczeniu maszyny, z wyłączeniem numeru fabrycznego; � informacje ułatwiające konserwację maszyny – takie jak: adres importera, serwisu; � przewidywane zastosowanie maszyny; � informacje o stanowisku lub stanowiskach roboczych, które może zajmować operator; � instrukcje dotyczące bezpiecznego przekazywania do eksploatacji, użytkowania, przemieszczania maszyny z podaniem jej masy i masy części maszyny, jeżeli mają one być transportowane osobno, montażu i jej demontażu, regulacji, konserwacji, obsługi i napraw; � w koniecznych przypadkach: – informacje o niedopuszczalnych sposobach użytkowania maszyny, – wskazówki szkoleniowe, – podstawowe charakterystyki narzędzi, które mogą być stosowane w maszynie. Maszyny oddawane do eksploatacji powinny być wyposażone w instrukcję w języku polskim. Do instrukcji powinny być dołączone rysunki i schematy przeznaczone do uruchamiania, konserwacji, kontroli, sprawdzania prawidłowości działania maszyny, a także, jeżeli ma to zastosowanie, naprawy maszyny oraz wszelkie istotne zalecenia, w szczególności odnoszące się do bezpieczeństwa. W niezbędnych przypadkach instrukcja powinna określać wymagania w zakresie instalowania i montażu, w szczególności dotyczące zastosowanych tłumików drgań, rodzaju i masy płyt fundamentowych, mające na celu zmniejszenie hałasu lub drgań. Instrukcja powinna zawierać informacje dotyczące hałasu emitowanego przez maszynę i podawać wartości rzeczywiste podanych niżej parametrów albo ich wartości określone w wyniku pomiarów wykonanych na identycznych maszynach. Jeżeli producent przewiduje, że maszyna będzie użytkowana w atmosferze zagrożonej wybuchem, instrukcja powinna zawierać wszelkie informacje niezbędne do użytkowania maszyny w takich warunkach. Urządzenia techniczne objęte dozorem technicznym14, z wyjątkiem urządzeń znajdujących się w obrocie i oznaczonych przez wytwarzającego znakiem dozoru technicznego15, mogą być eksploatowane tylko na podstawie decyzji zezwalającej na ich eksploatację, wydanej przez organ właściwej jednostki dozoru technicznego16. W przypadku nieprzestrzegania przez eksploatującego przepisów o dozorze technicznym organ właściwej jednostki dozoru technicznego wydaje decyzję o wstrzymaniu eksploatacji urządzenia. Decyzję taką organ dozoru technicznego wydaje również w razie stwierdzenia zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego oraz mienia i środowiska. Eksploatujący urządzenie techniczne jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić organ właściwej jednostki dozoru technicznego o każdym niebezpiecznym uszkodzeniu urządzenia lub nieszczęśliwym wypadku związanym z jego eksploatacją. – 25 – VI. Stosowanie czynników i procesów pracy szczególnie niebezpiecznych dla życia Niedopuszczalne jest stosowanie: materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych, substancji i preparatów chemicznych nieoznakowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację, niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów chemicznych bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i preparatów oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem. Substancjami i preparatami niebezpiecznymi są substancje i preparaty: � o właściwościach: wybuchowych; utleniających, � łatwo palne; wysoce łatwo palne; skrajnie łatwo palne, � toksyczne; bardzo toksyczne, � szkodliwe; żrące; drażniące; uczulające, � rakotwórcze; mutagenne, � działające szkodliwie na rozrodczość, � niebezpieczne dla środowiska. substancja chemiczna – to pierwiastki chemiczne i ich związki w stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości, oprócz rozpuszczalników, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji, i wszystkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu produkcyjnego10; preparaty chemiczne – to mieszaniny lub roztwory składające się co najmniej z dwóch substancji10. Stosowanie niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia i życia. W razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, pracodawca jest zobowiązany: zastępować te substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia lub stosować inne dostępne środki ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki, rejestrować wszystkie rodzaje prac w kontakcie z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, prowadzić rejestr pracowników zatrudnionych przy tych pracach. W razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie szkodliwych czynników biologicznych pracodawca jest zobowiązany: stosować wszelkie dostępne środki eliminujące narażenie, a jeżeli jest to niemożliwe – ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki, prowadzić rejestr prac narażających pracowników na działanie szkodliwych czynników biologicznych oraz rejestr pracowników zatrudnionych przy takich pracach. Pracodawca jest obowiązany chronić pracowników przed promieniowaniem jonizującym, pochodzącym ze źródeł sztucznych i naturalnych, występujących w środowisku pracy. Dawka promieniowania jonizującego pochodzącego ze źródeł naturalnych, otrzymywana przez pracownika przy pracy w warunkach narażenia na to promieniowanie, nie może przekraczać dawek granicznych12. Podstawowe obowiązki pracodawcy w zapobieganiu zagrożeniom chemicznym, w tym dotyczące: identyfikacji zagrożeń chemicznych, magazynowania, oceny ryzyka zawodowego związanego z użytkowaniem substancji i preparatów chemicznych, podejmowania działań zapobiegawczych zawiera opracowanie dostępne na stronie internetowej Państwowej Inspekcji Pracy – www.pip.gov.pl Pracodawca prowadzący działalność, która stwarza możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla zdrowia lub życia pracowników jest obowiązany zapewnić: odpowiednie do rodzaju niebezpieczeństwa urządzenia i sprzęt ratowniczy oraz ich obsługę przez osoby należycie przeszkolone, udzielenie pierwszej pomocy poszkodowanym. Pracodawca jest obowiązany zapewnić, aby prace, przy których istnieje możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego, były wykonywane przez co najmniej dwie osoby, w celu zapewnienia asekuracji (rozdział VII). VII. Wybrane prace stwarzające szczególne zagrożenia Prace szczególnie niebezpieczne. Pracodawca ma obowiązek ustalenia i aktualizowania wykazu prac szczególnie niebezpiecznych występujących w jego zakładzie pracy. Przez prace szczególnie niebezpieczne rozumie się prace określone w ogólnych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy6 oraz prace określone jako szczególnie niebezpieczne w innych przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy lub w instrukcjach eksploatacji urządzeń i instalacji, a także inne prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez pracodawcę za szczególnie niebezpieczne. Ogólne przepisy bhp do prac szczególnie niebezpiecznych zaliczają: � roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części, � prace w zbiornikach, kanałach, wnętrzach urządzeń technicznych i innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych, � prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych, � prace na wysokości. W stosunku do prac szczególnie niebezpiecznych, które pracodawca zamieścił w wykazie, należy określić szczegółowe wymagania bhp przy ich wykonywaniu. Formę prowadzenia tych dokumentów ustala pracodawca. Przy wykonywaniu takich prac należy zapewnić: bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób, odpowiednie środki zabezpieczające. Środkami takimi może być: – wykonywanie pracy w zespołach co najmniej dwuosobowych w celu zapewnienia asekuracji, – wyposażenie pracowników w odpowiednie środki ochrony indywidualnej (np. odzież ochronna, ochrony kończyn dolnych i górnych, sprzęt chroniący przed upadkiem z wysokości), – zapewnienie środków ochrony zbiorowej, czyli środków przeznaczonych do jednoczesnej ochrony grupy osób przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi w środowisku pracy, np. systemy wentylacji, odpylania, – urządzenia ochronne, np. osłony stref niebezpiecznych, czujniki wyłączające ruch elementów niebezpiecznych, środki ochronne przed porażeniem prądem elektrycznym; instruktaż pracowników obejmujący przede wszystkim: � imienny podział pracy, � kolejność wykonywania zadań, � wymagania bhp przy poszczególnych czynnościach. Obowiązki powyższe mogą być zrealizowane, np. przez: – protokolarne ustalenie przez pracodawcę i osobę kierującą pracownikami szczegółowych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzonych robót z imiennym podziałem obowiązków w tym zakresie, – podejmowanie i prowadzenie prac wyłącznie na podstawie pisemnego pozwolenia, którego tryb wydawania ustalił pracodawca, – poinformowanie pracowników o właściwościach stosowanych materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych, oraz o sposobach bezpiecznego ich stosowania i postępowania w sytuacjach awaryjnych. Prace szczególnie niebezpieczne to również prace określone w branżowych przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy (załącznik nr 1). Prace, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie osoby. Wykonywanie niektórych prac wiąże się z możliwością wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia, a nawet życia, osób je wykonujących. Przy pracach takich należy przedsięwziąć szczególne środki ostrożności. Jednym ze sposobów zwiększenia bezpieczeństwa ludzi wykonujących takie prace jest zapewnienie im asekuracji przez osoby mogące natychmiast interweniować w sytuacji pojawienia się zagrożenia. Dlatego w przepisach bhp, zarówno ogólnie obowiązujących17, jak i branżowych, ustalono rodzaje prac, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie osoby (załącznik nr 2 i 3). Prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej. Niektóre prace zostały uznane za prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej. Charakteryzują się one głównie tym, że ich wykonywanie stwarza zagrożenia nie tylko dla ich bezpośrednich wykonawców, ale również dla innych osób, które mogą znaleźć się w pobliżu ich wykonywania. Za wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej obligatoryjnie uznane są prace wymienione w obowiązujących przepisach18 (załącznik nr 4). 2. Ochrona środowiska w przedsiębiorstwie. Obowiązki podmiotów korzystających ze środowiska Od 1998r. podmiot korzystający ze środowiska ustala we własnym zakresie wysokość należnej opłaty i wnosi ją na rachunek właściwego urzędu marszałkowskiego. Podmiot korzystający ze środowiska Przypominamy, że zgodnie z art. 3 pkt 20) Prawa ochrony środowiska, podmiotem korzystającym ze środowiska jest: przedsiębiorca w rozumieniu ustawy Prawo działalności gospodarczej osoba prowadząca działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych, chowu lub hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego osoby wykonujące zawód medyczny w ramach indywidualnej praktyki lub indywidualnej specjalistycznej praktyki jednostka organizacyjna niebędąca przedsiębiorcą osoba fizyczna korzystająca ze środowiska w zakresie , w jakim korzystanie ze środowiska wymaga pozwolenia Za co należy wnosić opłaty? Od 2002r. wnosimy opłaty za: wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza pobór wód wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi (w tym również wód opadowych lub roztopowych, ujętych w systemy kanalizacyjne) składowanie odpadów (w tym również magazynowanie (gromadzenie) odpadów, jeżeli podmiot nie posiada zezwoleń na wytwarzanie odpadów) Opłaty wnosimy do końca miesiąca następującego po upływie każdego półrocza: za korzystanie ze środowiska ("powietrze", "wodę", "ścieki", "odpady") na rachunek urzędu marszałkowskiego właściwego ze względu na miejsce korzystania ze środowiska (np. lokalizację filii zakładu) za wprowadzanie gazów lub pyłów wynikające z eksploatacji urządzeń (np. środków transportu, instalacji mobilnych) na rachunek urzędu marszałkowskiego właściwego ze względu na miejsce rejestracji podmiotu korzystającego ze środowiska (np. siedziby zarządu zakładu) Nie wnosi się opłat z tytułu tych rodzajów korzystania ze środowiska ("powietrze", "woda", "ścieki", odpady", których półroczna wysokość wnoszona na rachunek urzędu marszałkowskiego nie przekracza 400 złotych (sejmik województwa może uchwalić podwyższenie tej kwoty do 50 %) - art. 289 Prawa ochrony środowiska. KWOTA WOLNA OD OPŁATY w 2008 roku WYNOSI 400.- zł Wykazy do urzędu wojewódzkiego Wykazy, na podstawie których ustalono opłaty przedkładamy w terminie wniesienia opłat: za korzystanie ze środowiska właściwemu marszałkowi województwa za składowanie odpadów także wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta właściwemu ze względu na miejsce składowania odpadów wszystkie wykazy (co prawda z wyjątkiem informacji o wodach opadowych i hodowli ryb innych niż łososiowate) wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska Podmioty, które mają uregulowany stan prawny w zakresie gospodarki odpadami i nie prowadzą składowania odpadów na składowiskach, nie wnoszą opłat za składowanie odpadów. PROGRAM "ŚRODOWISKO OPŁATY " PRZYGOTOWUJE WYKAZY DLA MARSZAŁKÓW WOJEWÓDZTW, WÓJTÓW, BURMISTRZÓW LUB PREZYDENTÓW MIAST WŁAŚCIWYCH ZE WZGLĘDU NA MIEJSCE SKŁADOWANIA ODPADÓW ORAZ WOJEWÓDZKICH INSPEKTORÓW OCHRONY ŚRODOWISKA Pozwolenia Każdy podmiot (za wyjątkiem zwolnień zawartych w Prawie ochrony środowiska, ustawie o odpadach i Prawie wodnym) jest zobowiązany posiadać: pozwolenie na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza lub zgłoszenie instalacji emitującej substancje do powietrza pozwolenie wodnoprawne na pobór wód powierzchniowych lub podziemnych pozwolenie wodnoprawne na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi pozwolenie na wytwarzanie odpadów lub decyzję zatwierdzającą program gospodarki odpadami niebezpiecznymi oraz/lub potwierdzenie przedłożenia informacji o wytwarzanych odpadach oraz sposobach gospodarowania wytworzonymi odpadami(przepisów tego akapitu nie stosuje się do odpadów komunalnych) lub pozwolenie zintegrowane (obejmujące powyższe zezwolenia) Zwyżka za brak pozwolenia BRAK POZWOLEŃ OZNACZA ZWYŻKĘ OPŁAT ZA "POWIETRZE", "WODĘ" I "ŚCIEKI" W WYSOKOŚCI 200% (w roku 2008) ORAZ PODWYŻSZONE OPŁATY ZA "ODPADY" Dokumentacja Każdy podmiot jest zobowiązany prowadzić aktualizowaną co kwartał: ewidencję zawierającą (art. 287 Prawa ochrony środowiska): o informacje o ilości i rodzajach gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza oraz dane, na podstawie których określono te ilości (wyniki pomiarów, atesty i karty wyrobów, materiałów, stosowanych paliw, surowców itp.) o informacje o ilości i jakości pobranej wody powierzchniowej i podziemnej (odczyty wodomierzy, protokoły badań laboratoryjnych) o informacje o ilości, stanie i składzie ścieków wprowadzanych do wód lub do ziemi (protokoły badań laboratoryjnych, protokoły z kontroli) o informacje o wielkości, sposobie i rodzaju zagospodarowania terenu, z którego odprowadzane są ścieki, o których mowa w art.3 pkt 38 lit.c) (wody opadowe lub roztopowe, ujęte w systemy kanalizacyjne, pochodzące z terenów zanieczyszczonych) ewidencję odpadów (art. 36 ustawy o odpadach), z wyjątkiem odpadów komunalnych (nie dotyczy podmiotów o których mowa w art. 7 ustawy z dnia 13 września 1996r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (1996.132.622)), z wyjątkiem rodzaju i ilości odpadów wyszczególnionych w zał. do rozp. MŚ z 11.12.2001r. w sprawie... (2001.152.1735) zawierającą: o karty ewidencji odpadu (kart ewidencji odpadów nie prowadzą przedsiębiorstwa wytwarzające rocznie do 100 kg odpadów niebezpiecznych i do 5 ton innych niż niebezpieczne, niebędących odpadami komunalnymi - rozp. MŚ z 11.12.2001r. w sprawie ... (2001.152.1735); wzory formularzy w rozp. MŚ z 14.02.2006 (2006.30.213)) o o karty przekazania odpadu (prowadzą wszystkie podmioty wytwarzające odpady; wzory formularzy w rozp. MŚ z 14.02.2006 (2006.30.213) zbiorcze zestawienie danych o rodzajach i ilości odpadów (art.37 ustawy o odpadach; wzory formularzy w rozp. MŚ z 11.12.2001r. w sprawie ... (2001.152.1737)), które prowadzący ewidencję odpadów przekazuje marszałkowi województwa właściwemu ze względu na miejsce wytwarzania, odzysku lub unieszkodliwienia odpadów w terminie do końca pierwszego kwartału za poprzedni rok kalendarzowy EWIDENCJE PROWADZI PODMIOT I PRZECHOWUJE PRZEZ OKRES 5 LAT Ochrona powietrza Co to jest atmosfera? Atmosferę Ziemi tworzy mieszanina gazów, potocznie zwana powietrzem. W początkowej fazie formowania się naszej planety, w czasie wybuchów wulkanów i stygnięcia roztopionej materii skalnej, były uwalniane różne gazy. Najlżejsze uleciały w przestrzeń kosmiczną, pozostałe utworzyły wokół Ziemi gazową powłokę – atmosferę ziemską. Skład pierwotnej atmosfery, parnej, gorącej i bogatej w dwutlenek węgla, spowodował pojawienie się i utrzymanie efektu cieplarnianego. Oprócz azotu, tlenu i gazów szlachetnych w skład powietrza wchodzą także krople wody, kryształki soli, dymy, cząsteczki pochodzenia przemysłowego i różne mikroorganizmy. Za dolną granicę atmosfery uznaje się powierzchnię lądów i oceanów, pomimo że powietrze wypełnia szczeliny skalne i najgłębsze jaskinie. Powietrze jest obecna także w glebie, a jego cząsteczki występują również w wodzie. Górna granica atmosfery jest niewyraźna, a im dalej od powierzchni Ziemi, tym powietrze jest rzadsze. Zmienia się jego temperatura i obniża ciśnienie. Różnice temperatur powietrza mierzone są w przekroju pionowym, między powierzchnią Ziemi, a górną granicą atmosfery stały się podstawą jej podziału na warstwy. Troposfera zawiera większość masy powietrza i prawie całą masę wody atmosferycznej w postaci pary wodnej, chmur i opadów. Charakteryzuje się stałym spadkiem temperatury powietrza i ciśnienia atmosferycznego. Stratosfera skupia około 20% masy powietrza i niewielką ilość wody. Cechuje ją stopniowy wzrost temperatury spowodowany pochłanianiem promieniowania ultrafioletowego. Mezosfera charakteryzuje się spadkiem temperatury nawet do –100’C. Termosferę cechuje stały wzrost temperatury powietrza spowodowane pochłanianiem promieniowania słonecznego. Wyróżnia się w niej m.in.. jonosferę. Egzosfera to najbardziej zewnętrzna warstwa atmosfery przechodząca w przestrzeń kosmiczną. Temperatura obniża się do tej jak panuje w przestrzeni kosmicznej. Z czego składa się powietrze? Powietrze jest mieszaniną gazów, w której objętościowo najwięcej jest azotu - N i tlenu -O. Inne znaczące gazy to: argon i dwutlenek węgla. Oprócz wymienionych składników w powietrzu może występować w bardzo zmiennych ilościach szereg innych pierwiastków oraz związków chemicznych takich jak: ozon, para wodna itp. Znajdują się w nim także substancje gazowe lub pyłowe stanowiące zanieczyszczenia powietrza, które wpływa negatywnie na środowisko i organizmy żywe. Co to jest zanieczyszczenie powietrza? Oddziaływanie szkodliwych substancji zawartych w powietrzu ma na człowieka bezpośredni charakter - zatruwają jego organizm w procesie oddychania. Substancje te działają także pośrednio w znacznie większym zakresie, zatruwając roślinność, wody i gleby. Włączają się wówczas w łańcuchy pokarmowe i trafiają do organizmu człowieka lub też powodują różnorodne straty w środowisku przyrodniczym. Zanieczyszczenie powietrza jest to stan, w którym udział zawartych w powietrzu substancji stałych, ciekłych lub gazowych przekracza średnią ich zawartość w czystym powietrzu atmosferycznym. Stany skupienia zanieczyszczeń powietrza Zarówno naturalne, jak i sztuczne zanieczyszczenia powietrza występują w trzech stanach skupienia: jako ciała stałe, ciekłe i gazowe. Przykładem zanieczyszczeń w stałym stanie skupienia są popioły i sadze, pyły mineralne, metaliczne i organiczne powstające przy ścieraniu się różnych ciał, chemiczne środki ochrony roślin i nawozy sztuczne, rdza i inne tlenki metali oraz pyły radioaktywne. Przykładem zanieczyszczeń w ciekłym stanie skupienia są płynne środki ochrony roślin, które dostają się do powietrza w czasie opryskiwania roślin. Najczęściej jednak ciekłą domieszką powietrza są drobne cząstki wody unoszące się w postaci mgły. W wodzie tej rozpuszcza się wiele gazów, a także substancji stałych, przez co jeszcze bardziej zwiększa się ich toksyczność. Przykładem zanieczyszczeń gazowych są liczne substancje lotne powstające najczęściej podczas spalania. Wspomniane wyżej substancje tworzą często w powietrzu mieszaniny o różnych kombinacjach. Powstają w ten sposób układy zwane aerozolami, w których powietrze jest środkiem rozpraszającym, a ciała stałe lub ciecze - substancjami rozpraszanymi. Najniebezpieczniejszym zanieczyszczeniem powietrza jest smog, który jest połączeniem mgły lub pary wodnej z dymem. Zanieczyszczenia powietrza Zanieczyszczenia powietrza mogą pochodzić ze źródeł naturalnych i sztucznych. Do naturalnych zanieczyszczeń powietrza możemy zaliczyć pożary lasów i stepów, wybuchy wulkanów, silne wiatry porywające i unoszące cząsteczki piasku i gleby oraz procesy rozkładu substancji organicznych. Za naturalne zanieczyszczenia można też uznać unoszące się w powietrzu pyłki kwiatowe i zarodniki roślin, bakterie i inne drobnoustroje, pyły kosmiczne z meteorytów oraz ozon powstający podczas wyładowań elektrycznych. Naturalne zanieczyszczenia powietrza maja charakter lokalny i na ogół nie stanowią większego zagrożenia. Zanieczyszczenia sztuczne to przede wszystkim przemysł, komunikacja i rolnictwo. Ze względu na zakres działania i ilość wytwarzanych zanieczyszczeń najbardziej groźny jest przemysł, a zwłaszcza energetyczny ( elektrownie, ciepłownie), hutniczy, górniczy, chemiczny, atomowy, a także spożywczy. Zanieczyszczenia spowodowane komunikacją ograniczającą się do dużych miast, lotnisk i tras komunikacyjnych, głównie dróg. Zanieczyszczenia związane z rolnictwem obejmują gałęzie przemysłu produkującego środki i maszyny dla rolnictwa oraz wszelkie zanieczyszczenia spowodowane stosowaniem tych środków. Chodzi tu zwłaszcza o środki ochrony roślin, zwane pestycydami, których cząstki przedostają się do powietrza w trakcie opylania lub opryskiwania roślin. Pewne zanieczyszczenia atmosfery powstają też przy dużych ośrodkach hodowli zwierząt. Działania człowieka, które w szczególny sposób wpływają na atmosferę można ująć następująco : 1. Stosowanie niektórych związków chemicznych w przemyśle i ulatnianie się ich do atmosfery powoduje powstanie i powiększenie się dziury ozonowej co zwiększa przenikanie szkodliwych dla organizmów żywych promieni ultrafioletowych. Warstwę ozonową niszczą także sztuczne satelity Ziemi, oraz rakiety kosmiczne. Spadek ilości ozonu powoduje wzrost zachorowań na raka skóry. 2. Zwiększenie emisji dwutlenku węgla, oraz innych szkodliwych związków do atmosfery przyczyniło się do powstania efektu cieplarnianego. Różnego rodzaju gazy stanowią naturalną barierę uniemożliwiającą odpływ energii z powierzchni Ziemi. Utrudniają one wypromieniowanie ciepła poza atmosferę ziemską. Co podwyższa temperaturę powietrza. 3. Z nadmierną emisją dwutlenku węgla, innych gazów, oraz pyłów wiąże się powstanie zjawiska smogu. Ze względu na duże stężenie niektórych związków chemicznych, smog jest niebezpieczny dla zdrowia i życia organizmów żywych. 4. Spalanie węgla powoduje emisję do atmosfery dwutlenku węgla, oraz związków siarki i azotu. W powietrzu związki te ulegają reakcjom chemicznym, w wyniku których powstaje kwas siarkowy i azotowy. Wraz z opadami kwasy te dostają się na ziemię w postaci kwaśnych deszczy. 5. Podobnie negatywne znaczenie mają spaliny pojazdów mechanicznych. Spaliny zawierają dwutlenek węgla, parę wodną, tlen, azot, tlenek węgla, wodór, oraz ślady metanu. Gazy spalinowe otrzymywane w procesie spalania zasiarczanych paliw stałych, ciekłych, oraz gazowych znajduje się także gazowy dwutlenek siarki będący przyczyną kwaśnych deszczów. W wyniku spalania etyliny powstaje trujący dwutlenek węgla. 6. Pył radioaktywny zanieczyszcza powietrze przy wybuchach bomb atomowych i wodorowych, a prądy powietrzne są w większości higroskopijne dlatego stają się jądrami kondensacji tworząc chmury z których może padać radioaktywny deszcz. W skutek działalności człowieka do atmosfery dostają się setki tysięcy różnych substancji, lecz tylko niektóre z nich, najbardziej pospolite i uważane za charakterystyczne zanieczyszczenia powietrza, są przedmiotem stałych badań, głównie z uwagi na ich uciążliwość i toksyczność. Do takich zalicza się pyły, tlenki węgla, tlenki siarki i tlenki azotu. Znajdują się one zarówno w sąsiedztwie wielkich miast i okręgów przemysłowych, jak i w odległych miejscowościach, dokąd przedostają się poprzez cyrkulację powietrza w atmosferze. Jeżeli chodzi o pyły, emisja ich towarzyszy niemal wszystkim procesom produkcyjnym. Spośród wielu gałęzi przemysłu za szczególnie pyłotwórczy uchodzi przemysł cementowy. Poważnym źródłem pyłów jest także przemysł chemiczny, metalurgiczny i energetyczny. Najwięcej pyłów emitują elektrownie i kotłownie i ich udział w zapyleniu kraju szacuje się na 46%. Wiąże się to ze spalaniem paliw stałych. W sumie ze spalania węgla w naszym kraju powstaje w ciągu roku około 4-5 milionów ton zanieczyszczeń stałych. Przeciętnie opada kilkanaście ton pyłów w roku na l km2 powierzchni kraju. W rzeczywistości rozdział zanieczyszczeń atmosferycznych jest bardzo nierówny. W pewnych okolicach może być minimalny, w innych przybiera ogromne rozmiary np. z powodu koncentracji obiektów przemysłowych. W większości miast na Śląsku została przekroczona dopuszczalna granica zapylenia, która wynosi 250 ton pyłu w ciągu roku na l km2 powierzchni. Wiele pyłów jest silnie toksycznych, zwłaszcza te, które są emitowane przez zakłady przemysłu metalurgicznego. Do tych pyłów należą przede wszystkim cząstki zawierające arsenu, ołowiu manganu, kadmu, selenu, miedzi, fluoru itp. Za pyły mało szkodliwe uważa się rozpylone wapno palone, węglan wapnia, związki magnezu, związki żelaza, gips, węgiel i inne. Jednakże, są one tak długo "mniej szkodliwe", jak długo kontakt z nimi jest przypadkowy. Oddziaływanie pyłów na ludzi jest niebezpieczne i prowadzi często do uszkodzenia lub chorób oczu, podrażnienia naskórka, zapalenia górnych dróg oddechowych, pylicy płuc, nowotworów gardła, krtani i płuc, może być przyczyną astmy, chorób alergicznych itp. Zadymienie powietrza atmosferycznego w dużych miastach i okręgach przemysłowych jest przyczyną znacznego wzrostu zachmurzenia nieba i większej ilości dni mglistych i pochmurnych w ciągu roku. W wyniku tego następuje osłabienie dopływu promieni słonecznych, a zwłaszcza tak ważnych dla zdrowia ludzkiego promieni ultrafioletowych Zmniejszenie dopływu promienistej energii słonecznej znajdują odbicie w stanie zdrowia ludności zamieszkującej zadymiony obszar kraju. Sprzyja to bowiem rozwojowi bakterii, zmniejsza odporność ludzi na zakażenie, przyczynia się do występowania chorób spowodowanych awitaminozą - zwłaszcza krzywicy. Zanieczyszczenie atmosfery jest często widoczne gołym okiem. Nieobcy jest nam widok dymiących kominów oraz sadza wydobywająca się z rur wydechowy ciężarówek. Dym jest mieszaniną wielu związków chemicznych. Jego toksyczność wzrasta przy słonecznej pogodzie wskutek zachodzenia reakcji zapoczątkowanych przez promienie słoneczne. W rezultacie tworzy się smog posiadający nieprzyjemny zapach i powodujący łzawienie. Słynna londyńska mgła była kiedyś efektem smogu. Ogrzewanie wielomilionowego miasta mnóstwem pieców węglowych instalowanych w każdym mieszkaniu powodowało w zimie ogromną emisję dymu, który w niesprzyjających warunkach me metrologicznych zalegał nad miastem całymi tygodniami. Dopiero wydana w latach pięćdziesiątych ustawa brytyjskiego parlamentu pozwalająca spalenie wyłącznie takiego paliwa, które nie wydziela dymu, polepszyła sytuację. Efektem zatrucia atmosfery jest wzrost zachorowalności na astmę i bronchit. Skażenie powietrza ma niszczący wpływ na środowisko. Wyrzucane przez zakłady przemysłowe w powietrze trujące gazy wędrują z wiatrem nieraz na duże odległości, a gdy napotkają na swojej drodze masywy górskie ulegają kondensacji i spadają na ziemie z deszczem. Tak rodzą się kwaśne deszcze, które zdewastowały wiele lasów w polskich i czeskich Sudetach. Ma to ogromny wpływ na równowagę całego środowiska, to wszystko ma niszczący wpływ na układ nerwowy człowieka. Zagrożeniem dla atmosfery są również rożne produkty w aerozolu. Gazy te uwolnione wędrują do górnych warstw i powodują rozkład ozonu. Ozon ma dla nas duże znaczenie, ponieważ zatrzymuje niebezpieczne promienie słoneczne, promienie ultra fioletowe. Większa dawka tego promieniowania doprowadza do zachorowań na raka skory. Bardzo dużym prawdopodobieństwem jest to, ze dziura ozonowa będzie się powiększała, ponieważ wyemitowana do tej pory liczba freonów nie dotarła jeszcze do górnej warstwy atmosfery. Źródłem zapylenia przyziemnych warstw atmosfery jest w znacznej mierze ruch pojazdów, wzniecających tumany kurzu oraz transport materiałów sypkich. Gazy zanieczyszczające atmosferę są jeszcze większym zagrożeniem środowiska przyrodniczego niż różne pyły. Po pierwsze są one w większości silnie toksyczne, po drugie bardzo trudne do opanowania. Spośród gazów emitowanych w przestrzeń pierwsze miejsce co do ilości zajmuje dwutlenek węgla, który wytwarza się przy wszystkich procesach spalania. Dwutlenek węgla jest bezbarwnym i bezwonnym stałym składnikiem powietrza. Powstaje w wyniku całkowitego spalania węgla oraz podczas oddychania organizmów. Rośliny asymilują go i wykorzystują w procesie fotosyntezy do produkcji związków organicznych. Dla ludzi staje się szkodliwy dopiero w większym stężeniu. Działa natomiast na materiały budowlane zawierające węglany i przyczynia się do mniejszej ich trwałości. Drzewiaste paprotniki występujące w okresie karbońskim zasymilowały olbrzymie ilości dwutlenku węgla, a uzyskany tą drogą węgiel zmagazynowały w swoich tkankach. Z paprotników tych powstały pokłady węgla kamiennego. Obecnie, przy ogromnym wydobyciu węgla i innych paliw zawierających ten pierwiastek, zostaje on w postaci dwutlenku węgla zwrócony do atmosfery w trakcie spalania. W związku z tym obserwuje się wzrost ilości tego gazu w atmosferze. Przypuszcza się nawet, że po wyczerpaniu wszystkich złóż zasobów energetycznych ilość dwutlenku w atmosferze ziemskiej wzrośnie siedemnastokrotnie. W takiej sytuacji Ziemi może grozić - zjawisko przegrzania. Hipoteza ta jest oparta na właściwości dwutlenku węgla polegającej na absorbowaniu ciepła wypromieniowanego przez Ziemię. Oznacza to, że atmosfera zawierająca większe ilości dwutlenku węgla stanowi zasłonę zabezpieczającą Ziemię przed utratą ciepła. Jeżeli to się stanie, temperatura Ziemi podniesie się, co spowoduje topnienie lodów na biegunach i lodowców górskich. Trudno przewidzieć, do jakich kataklizmów mogłyby doprowadzić takie zmiany. Podobnymi własnościami odznaczają się inne gazy np. metan, freony, podtlenek azotu itp Źródłem gazów powodujących efekt cieplarniany są przede wszystkim procesy spalania węgla i ropy naftowej. Istotny wkład na podwyższanie temperatury Ziemi ma również wycinanie lasów, co przyczynia się do zmniejszania ilości pochłanianego dwutlenku węgla przez roślinność. Szczególnym problemem, jeśli chodzi o zniszczenie atmosfery, jest stały wzrost dwutlenku siarki. Gaz ten dostaje się do atmosfery w wyniku spalania ogromnych ilości paliw zawierających siarkę lub jej związki. Do tej pory technika nie opracowała jeszcze metody generalnego odsiarczania paliw. Przykładowo jedna elektrociepłownia o mocy zainstalowanej 100 MW emituje rocznie do atmosfery około 12 000 ton S02. 40% dwutlenku siarki pochodzi ze spalin samochodowych. W atmosferze dwutlenek siarki łączy się z wodą, przez co zatruwa wszystkie organizmy żywe. Zanieczyszczenia zabytków Krakowa są spowodowane głównie związkami siarki. Bardzo zagrożone są niemowlęta gdyż ich delikatne płuca nie wytrzymują większych stężeń siarkowych. Tlenek węgla, ( CO), zwany też czadem, to bezbarwny i bezwonny gaz powstający w dużych ilościach przy niecałkowitym spalaniu węgla i innych paliw w silnikach spalinowych i piecach oraz w trakcie wytopu surówki w wielkich piecach. Z tych względów najwięcej gromadzi się go w dużych miastach, o nasilonym ruchu samochodowym, w okręgach przemysłowych, zwłaszcza hutniczych. Dwie największe polskie huty to - Huta im. Lenina i Huta Katowice- emitują do atmosfery łącznie 20% ogólnej ilości tlenku węgla w Polsce. Ilość ta odpowiada 1 000 000 ton tego gazu rocznie. Tlenek węgla w niewielkim stopniu działa na układy ekologiczne, jest natomiast szczególnie trujący dla człowieka i niektórych zwierząt. Czad jest śmiertelną trucizną dla organizmu człowieka i każdego innego, który używa hemoglobiny do transportu tlenu (na przykład dla wszystkich kręgowców). Łączy się on z hemoglobiną w sposób trwały, blokując w ten sposób przenoszenie tlenu. Powstaje podczas spalania węgla (w sensie chemicznym) przy niedostatecznym dostępie powietrza. Od czasu do czasu zdarzają się nieszczęścia, spowodowane przez piec, opalany drewnem lub węglem. Jeżeli zamknąć zbyt szczelnie piec, w którym jest dużo rozżarzonych węgli, może powstać czad. Jeżeli dzieje się to nocą w pokoju, w którym śpi cała rodzina, skutki mogą być tragiczne. Współcześnie mieszkańcy miast są codziennie zatruwani częściowo tlenkiem węgla zawartym w spalinach samochodowych. Gazy spalinowe zawierają tlenku węgla prawie dwa razy więcej niż tlenków azotu i węglowodorów razem wziętych i są dokładnie tak samo trujące jak czad z pieca. Tlenki azotu ( NO) tworzą się przy spalaniu paliw w wysokich temperaturach, a więc głównie w elektrowniach, dużych ciepłowniach, silnikach samochodowych i samolotowych. Zwiększenie ilości tlenków azotu w atmosferze powodują też fabryki nawozów azotowych oraz samo stosowanie tych nawozów w rolnictwie. Tlenki azotu działają na organizmy jak gazy bojowe. U roślin niszczą ciałka zieleni, powodują opadanie liści, a przy większych stężeniach śmierć rośliny. Znaczne zniszczenia tego typu w Polsce występują w rejonie Puław. U człowieka tlenki azotu powodują uszkodzenie płuc, zmniejszają zdolność krwi do przenoszenia tlenu i mogą być przyczyną powstawania nowotworów. Dwutlenek azotu pochłania światło słoneczne i wraz z innymi zanieczyszczeniami powietrza wchodzi w złożone reakcje fotochemiczne. Rezultatem tych reakcji jest smog fotochemiczny, zwany też smogiem typu Los Angeles. Smog ten występuje przy dużym ruchu samochodowym w miastach strefy gorącej i ciepłej w czasie słonecznych i upalnych dni. Fluor -zielony gaz o olbrzymiej aktywności chemicznej. Fluor jest emitowany do atmosfery przez huty aluminium i zakłady ceramiczne. U człowieka powoduje biegunki oraz plamy na zębach. Oprócz tego u bydła stwierdzono spadek mleczności. Wiele węglowodorów to gazy albo ciecze o dość dużej lotności. W naszym otoczeniu znajdują się przede wszystkim w postaci gazowej. Są one obecne w gazach spalinowych.. O szkodliwości dla organizmów zwierzęcych można by powiedzieć w największym skrócie i trochę w przenośni, że jest tym większa "im bardziej węglowodór jest pierścieniowy. To znaczy, że stosunkowo najmniej toksyczne są węglowodory o budowie łańcuchowej alifatyczne. Bardziej od nich groźne są węglowodory pierścieniowe -aromatyczne, najgorsze zaś - węglowodory zbudowane z wielu pierścieni. Te ostatnie są silnie rakotwórcze. Wszystkie stają się z reguły jeszcze bardziej toksyczne po przyłączeniu grupy aminowej, nitrowej lub nitrozowej. Pojawiają się dookoła nas podczas procesów przetwarzania ropy naftowej i węgla oraz przy używaniu otrzymanych produktów, na przykład rozmaitych rozpuszczalników, paliw, smoły, asfaltu. Warsztaty lakiernicze, z których dochodzi zapach rozpuszczalników, stanowią zagrożenie zdrowia ludzkiego, aczkolwiek udowodnienie tego w każdym konkretnym przypadku napotykałoby trudności podobne do tych wspomnianych przy smogu z 1952 roku w Londynie. Jednym z poważniejszych zagrożeń zdrowia jest benzopiren, wielopierścieniowy węglowodór, który powstaje między innymi podczas "przetwarzania" tytoniu w palącym się papierosie. To on jest współodpowiedzialny za rozpowszechnienie raka krtani i raka płuc wśród palaczy. W środowisku naturalnym węglowodory z czasem ulegają utlenieniu przez mikroorganizmy do dwutlenku węgla i wody, ale te procesy samooczyszczania przebiegają bardzo powoli. Tempo ich jest zupełnie niewspółmierne do tempa zanieczyszczania środowiska, na przykład dookoła pierwszej z brzegu stacji benzynowej. Skutki zanieczyszczenia i sposoby ochrony atmosfery Zjawiska szkodliwe: - dwutlenek węgla – w atmosferze z jednej strony przepuszcza promienie słoneczne , ale z drugiej w znacznym stopniu pochłania długofalowe promienie Ziemi , co prowadzi do wzrostu temperatury . Podwojenie dwutlenku węgla w atmosferze może spowodować podniesienie średniej temperatury na Ziemi o 4°C. Efekt cieplarniany – proces zmian termicznych Ziemi , w wyniku tego może nastąpi ocieplenie klimatu i topnienie lodowców, co może spowodować podniesienie wód oceanów o 4 metry. - dziura ozonowa – powodują ją tlenek węgla i dwutlenek siarki oraz natężenie emisji freonów , wydzielanych przez zakłady przemysłowe. Warstwa ozonowa ochrania Ziemię przed działaniem promieni ultrafioletowych wysyłanych przez słońce. - kwaśne deszcze – polegają na opadaniu na Ziemię deszczu , śniegu z nagromadzonym w atmosferze dwutlenkiem siarki i azotem. W wyniku reakcji z wodą na ziemię spadają rozcieńczone kwasy. Kwaśne trujące chmury wraz z wiatrem przemieszczają się ponad granicami państw, niszczą lasy, uszkadzają chlorofil roślin. - smog – jest to toksyczna mgła groźna dla zdrowia, powstała przy niekorzystnej cyrkulacji powietrza. Szkodliwe wpływy substancji zanieczyszczających na roślinności widoczne są szczególnie w okolicy niektórych zakładów przemysłowych, gdzie w bezpośrednim ich sąsiedztwie usycha i ginie wiele lasów. Dwutlenek siarki, fluor i ich związki najbardziej szkodzą wegetacji roślin przez oddziaływanie na protoplazmę komórek. Cząstki pyłu i dymu zatykają pory liści roślin co zakłóca asymilację i oddychanie. Najbardziej szkodliwe dla zdrowia ludzkiego są cząstki pyłu i dymu, gazy takie jak : dwutlenek siarki, chlor i jego związki, gazy spalinowe, i substancje radioaktywne. Wdychane cząstki pyłów powodują choroby dróg oddechowych, przenoszą choroby zakaźne, a w większej koncentracji mogą spowodować pylicę krzemionkową. Walka z substancjami zanieczyszczającymi powietrze prowadzona jest bezpośrednio np. przez odfiltrowanie z dymów popiołu i produktów niepełnego spalania, bądź też pośrednio przez budowę dróg asfaltowych i brukowanych, sadzenie ochronnych alei i pasów drzew. Ochrona atmosfery ziemskiej polega głównie na zapobieganiu przekroczenia stężeń substancji zanieczyszczających i ograniczeniu ilości substancji wprowadzonych do atmosfery przez pojazdy mechaniczne, wysypiska, zakłady produkcyjne i usługowe. Ograniczenie emisji zanieczyszczeń z źródeł antropogenicznych uzyskuje się w wyniku : 1. wzbogacania paliw np. odsiarczanie węgli 2. zmiany stosowanych surowców np. spalania paliw o wyższej jakości w okresie niekorzystnych warunków meteorologicznych 3. zmiana procesów technologicznych 4. hermetyzacja procesów technologicznych i oczyszczania gazów odlotowych 5. oczyszczania gazów spalinowych m.in. odpylania i odsiarczania spalin 6. utylizacji odpadów przemysłowych i komunalnych 7. wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii np. energii słonecznej, wiatru. Do oczyszczenia gazów z substancji toksycznych lub uciążliwych dla środowiska (pyły, związki siarki), wykorzystuje się różne procesy mechaniczne, fizyczne, chemiczne i biochemiczne, najczęściej filtrację, absorpcję cieczy i ciał stałych. Ograniczenie emisji pyłów następuje przez zmniejszenie ilości pyłów powstających w procesie technologicznym, zwiększenie wielkości cząsteczek pyłu, hermetyzacją procesów pyłotwórczych i stosowanie wysokosprawnych urządzeń odpylających. Duże nadzieje na znaczne oczyszczenie atmosfery ze związków siarki wiążę się z zastosowaniem nowych typów palenisk do kotłów pyłowych. Te same paleniska znacznie ograniczają emisję tlenków azotu. Obecnie jednym z kierunków działania jest przechodzenie na zasilanie elektrowni i ciepłowni węglowych gazem ziemnym, który poza dwutlenkiem węgla daje znikome zanieczyszczenie atmosfery. Tlenek węgla jest rezultatem niepełnego spalania paliw zarówno w paleniskach jak i w silnikach spalinowych. Dlatego też podstawowym sposobem zmniejszenia jego emisji jest doprowadzenie do pełnego spalania surowców energetycznych. Oceny i doboru metody oczyszczania zanieczyszczonych gazów dokonuje się na podstawie kilku kryteriów jak : niezawodność, stopień redukcji zanieczyszczeń. Z punktu widzenia ochrony środowiska ważnym zagadnieniem jest końcowa postać fizyczna i chemiczna zatrzymanego zanieczyszczenia. W najlepszym przypadku może to być surowiec do dalszych procesów technologicznych. Ochronę powietrza atmosferycznego na terenach zamieszkanych i specjalnie chronionych można realizować przez właściwą lokalizację zakładów przemysłowych, oraz ochronę bierną np. w formie izolacyjnych pasów zieleni. Zanieczyszczenie powietrza może stanowić problem lokalny, regionalny, a nawet międzynarodowy, gdyż zanieczyszczenia przenoszone są przez prądy powietrza na duże odległości. Lista substancji powodujących zanieczyszczenie atmosfery jest bardzo długa. Nie wszystkie jednak zanieczyszczenia stanowią problemy w skali większych regionów. Znaczna część tych substancji występuje w małych ilościach i tylko lokalnie. Pierwsze miejsce pod względem różnorodnej szkodliwości zajmuje dwutlenek siarki. Zanieczyszczenie Polski tym gazem nie jest równomierne. Największe zanieczyszczenia występują w południowo - zachodnich regionach kraju. Stan zagrożenia atmosfery na obszarze Górnego Śląska jest jednym z największych w skali europejskiej. Nowszym rodzajem zanieczyszczeń powietrza, wyjątkowo groźnym dla organizmów żywych, są substancje i pyły radioaktywne, których źródłem są zakłady przeróbki produktów z reaktorów i wybuchy jądrowe. Promieniowanie nie da się wyczuć za pomocą ludzkich zmysłów i bardzo trudno jest je usunąć. Zanieczyszczenia powietrza należą do szczególnie niebezpiecznych, gdyż wcześniej czy później i w różnych postaciach dostają się do wód powierzchniowych i do gleb, dając początek wędrówce związku toksycznego. Jeżeli ilość zanieczyszczeń przekroczy wytrzymałość biologiczną środowiska przyrodniczego, dochodzi do poważnych zakłóceń w funkcjonowaniu przyrody. Nadmierne pozyskiwanie i przetwarzanie surowców oraz związana z tym zmiana struktury przestrzennej środowiska powoduje przekroczenie progu biologicznej wytrzymałości środowiska i prowadzi do ustania procesów samoregulujących w przyrodzie, co wyraża się powstaniem stref śmierci biologicznej określanej mianem katastrofy ekologicznej. Bibliografia: „Multimedialna Encyklopedia PWN”, PWN, 2001 „Świat bez tajemnic”, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1991 www.ochronaprzyrody.republika.pl www.eduseek.pl www.greenworld.serwus.pl www.geo.uw.edu.pl Ochrona wód 1. 2. Zapobieganie degradacji mające charakter kompleksowy obejmujący różne sfery działalności gospodarczej, jest ono bardzo kosztowne np. ograniczenie emisji zanieczyszczeń poprzez wprowadzenie nowych technologii oszczędzających energię i surowce prowadzenie ochrony całych zlewni Rodzaje ochrony: ochrona bierna polega na przestrzeganiu zakazów, ochronę tę realizuje się poprzez ustanowienie np. stref ochronnych, czy zakaz wprowadzania do wód pewnych substancji ochrona czynna jest realizowana poprzez wykonywanie nakazów dotyczą one usunięcia przyczyn zanieczyszczenia wód czy oczyszczanie i uzdatnianie wody monitoring wód pozwalający ciągłą kontrolę wód co pozwala na podejmowanie decyzji zarówno podczas ochrony biernej jak i czynnej, monitoring spełnia też rolę ostrzegawczą i prewencyjną służy też do prognozowania prewencyjnym narzędziem ochrony środowiska jest też OOŚ czyli sporządzanie przez inwestorów właścicieli i użytkowników opracowań w których jest dokonywana ocena oddziaływania tych obiektów na środowisko Zadanie 1. Wymień rodzaje ochrony wód w Polsce 3. Akty prawne chroniące wody w Polsce: ustawa z dnia 24 października 1997r. : Prawo wodne ustawa z dnia 5 kwietnia 1997 r. O zmianie ustawy prawo wodne ustawa z dnia 31 stycznia 1980r. O ochronie i kształtowaniu środowiska ustawa z dnia 18 kwietnia 1985r. O rybactwie śródlądowym ustawa z dnia 16 października 1991r. O ochronie przyrody ustawa z dnia 21 lipca 1991r. O Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska 4. Ograniczenia dotyczące wprowadzania zanieczyszczeń do wód: Zadanie 2 Wymień akty prawne chroniące wody w Polsce w Polsce zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 5 listopada 1991r. W sprawie klasyfikacji wód oraz warunków jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzone do wód i ziemi, zabrania się wprowadzania ścieków do: wód podziemnych śródlądowych wód powierzchniowych i do ziemi śródlądowych wód powierzchniowych w obrębie zorganizowanych kąpielisk, plaż oraz w strefie 1km od granic jezior bezodpływowych, jezior i ich dopływów na odcinku 3km od ujścia do jeziora ziemi na obszarach płytkiego występowania używanych wód podziemnych przykrytych utworami przepuszczalnymi Zadanie 3. Gdzie zabrania się wprowadzania ścieków? ścieki wprowadzane do wód powierzchniowych nie mogą powodować formułowania się osadów i piany zmian naturalnej mętności wody jej barwy i zapachu zmian w naturalnej biocenozie nie mogą zawierać odpadów stałych, ciał pływających, DDT, PCB, substancji promieniotwórczych, odpadów ze szpitali i sanatoriów mogą być wprowadzanie ścieki jeżeli wartość wskaźników zanieczyszczeń nie przekracza ustalonych limitów zakaz wprowadzania ścieków do wód może dotyczyć parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, uzdrowisk wody chłodnicze zrzucane do rzek nie mogą mieć temperatury powyżej 35 oC wody zasolone zrzucane do rzek nie mogą mieć zasolenia większego niż 35%0 Zadanie 4. Jakie warunki powinny spełniać ścieki wprowadzane do wód i ziemi? 5. Strefy ochronne Zasoby wód powierzchniowych i podziemnych mogą być chronione poprzez strefy ochronne czyli obszary gdzie występują zakazy i nakazy odnośnie użytkowania gruntów i korzystania z wody. W strefach ochronnych nie wolno: Zakładać cmentarzy Wykonywać wierceń i odkrywek Gromadzić ścieków i składować odpadów Nawozić gruntów nawozami mineralnymi Używać chemicznych środków ochrony roślin Zadanie 5. Co to są strefy ochronne i co można a co nie można robić w strefach ochronnych? 6. Monitoring czyli prowadzenie pomiarów kontrolnych wód płynących oznacza: pozyskiwanie danych przetwarzanie danych gromadzenie danych udostępnianie danych Zadanie 6. Co to jest monitoring i jakie są jego zadania? 7. Ocena oddziaływania na środowisko (OOŚ) dokonywana przez specjalistów (geografów, hydrologów, meteorologów, gleboznawców) określa: jakie są lub będą bezpośrednie nieodwracalne lub długotrwałe skutki podejmowanych działań gospodarczych jakie będą kierunki zmian spowodowane tymi działaniami jaki będzie wzrost zanieczyszczeń wód spowodowany inwestycjami przemysłowymi Zadanie 7. Kto dokonuje OOŚ i na czym ta ocena polega? 8. Wspomaganie naturalnych procesów oczyszczania wód: izolacja zanieczyszczeń np. wytrącanie, sedymentacja i sorpcja przez osady denne przykryte następnie świeżą warstwą osadów usuwanie samych zanieczyszczeń np. glonów rozmnożonych wskutek obecności biogenów przenoszenie substancji z jednego miejsca do drugiego np. przenoszenie zanieczyszczeń z jezior do rzek w celu ich rozcieńczenia i natlenienia co umożliwi proces samooczyszczenia natlenianie wody w korycie rzeki poprzez budowę progów, kaskad, spadająca woda pobiera tlen z powietrza regulacja samego koryta poprzez budowę progów, usuwania osadów rzecznych poprzez bagrowanie lub przepłukiwanie rozcieńczanie wód rzecznych wodami czystymi piętrzenie wody w rzekach w celu jej natlenienia poprzez budowę zapór Zadanie 8. Podaj przykłady wspomagania naturalnych procesów oczyszczania wód rzecznych 9. Sztuczne uzdatnianie i oczyszczanie wody oczyszczanie to przywracanie wodzie (ściekom) takiej jakości aby mogła być zwrócona do środowiska bez pogorszenia jakości tego środowiska polegające na: mechanicznej filtracji sedymentacji zanieczyszczeń biologicznym przetwarzaniu i rozkładzie zanieczyszczeń uzdatnianie to przywracanie wodzie walorów pozwalających na jej spożycie bądź użytkowanie polegające na : usunięciu z niej organizmów chorobotwórczych nadanie wodzie walorów smakowych zabezpieczenie wody uzdatnionej przed ponownym zanieczyszczeniem procesy wchodzące w skład uzdatniania wody to: filtracja, sedymentacja zawiesin, dezynfekcja 10. Uzdatnianie: filtracja wstępna: kratownice, filtr siatkowy, mikrosita wyłapujące obiekty pływające jak papier, kawałki tworzyw sztucznych, patyki, planktonu sedymentacja zawiesin: dokonywana w specjalnych basenach koagulacja: polega na neutralizacji ładunków poprzez siarczan glinu lub siarczan żelaza dochodzi wówczas do fluktuacji powstają wówczas kłaczki z połączonych cząstek koloidalnych , a następnie ich sedymentacja na dnie zbiornika filtracja poprzez złoże piaskowe, substancje organiczne są rozkładane na powierzchni złoża dzięki wykształceniu się błony biologicznej zasiedlonej przez bakterie, glony i pierwotniaki, które dokonują biochemicznego przerobu substancji organicznych zawartych w wodzie filtracja poprzez złoże węglowe: następuje tu sorpcja substancji organicznych dezynfekcja: proces likwidacji organizmów chorobotwórczych (patogenów) poprzez chlorowanie, ujemną stroną chlorowanie jest to, że chlor wchodząc w reakcje ze związkami pochodzącymi z rozkładu substancji organicznych tworzy trójhalometany, którym przypisuje się właściwości rakotwórcze ozonowanie: ozon podobnie jak chlor odznacza się silnymi właściwościami utleniającymi, nie pogarsza wartości smakowych wody i nie tworzy szkodliwych trójhalometanów, jest drogi i nie nadaje się do transportu dlatego musi być produkowany na miejscu naświetlanie promieniami ultrafioletowymi: stosuje się rzadko bo wysokie koszty, promienie te skutecznie likwidują bakterie czy wirusy 11. Inne techniki uzdatniania wody: areacja: usunięcie żelaza i manganu oraz jej zmiękczenie następuje poprzez wtłoczenie do wody powietrza, które powoduje utleniane się żelaza i manganu oraz ich wytrąceniu zmiękczanie wody następuje poprzez jej wapnowanie co usuwa twardość węglanową 12. Oczyszczanie ścieków: mechaniczne biologiczne chemiczne 13. Oczyszczanie mechaniczne: składa się z kratownic siatek i basenów sedymentacyjnych czyli osadników na których zatrzymywane są duże obiekty pływające w wodzie 14. Oczyszczanie biologiczne poprzez mikroorganizmy np. metoda złoża zraszanego, bakterie tlenowe zasiedlające złoże poddają obróbce materię organiczną utleniając ją i mineralizując 15. Oczyszczanie chemiczne: usuwanie metali ciężkich 16. Flotacja: usuwa zawiesinę poprzez wytwarzanie w cieczy piany, pęcherzyki wtłaczanego do wody gazu wędrując ku górze porywają ze sobą zawiesinę. Zadanie 9. Opisz proces oczyszczania i uzdatniania wody, narysuj odpowiednie schematy 17. Oczyszczanie ścieków w Polsce W 1998r 2,8km3 wyprodukowanych w Polsce ścieków wymagało oczyszczenia, z tego oczyszczono 85% ścieków: W tym mechanicznemu32% W tym biologicznemu46% 18. Ochrona jezior: ograniczenie dostaw biogenów budowa rowów i opasek wokół jezior które zatrzymują biogeny utrzymywanie wokół jezior stref ochronnych 19. Rekultywacja jezior: poprzez obniżenie stężenia biogenów głównie fosforu i azotu poprzez: przemywanie: polega na dostarczaniu czystej wody areacja: poprzez wprowadzanie do wody powietrza usuwanie osadów dennych czyli bagrowanie dna jeziora jest to zabieg bardzo kosztowny koszenie roślinności litoralnej i odłów ryb biomanipulacja polega na ingerencji w łańcuchy troficzne w celu ograniczenia populacji poszczególnych grup organizmów Zadanie 10. Opisz na czym polega ochrona jezior i ich rekultywacja 20. Ochrona wód podziemnych: - Bierna: polega na wprowadzeniu zakazów: ustawy ograniczające użytkowanie gruntów, korzystania z wód, wyznaczanie stref ochronnych - Czynna: polega na usunięciu ognisk zanieczyszczeń, zabezpieczenie wysypisk, składowisk, izolacja zanieczyszczeń, usuwanie zanieczyszczeń, oczyszczanie wód - Monitoring wód podziemnych polegający na ciągłej kontroli ich cech fizyczno chemicznych 21. Klasy wód podziemnych w Polsce (1998r): - Ia wody najwyższej jakości 0,1% - Ib wody wysokiej jakości 52,1% - II wody średniej jakości 15,5% - III wody niskiej jakości 32,3% Gospodarka odpadami Powstawanie odpadów staje się coraz poważniejszym problemem w skali światowej ze względu na rosnącą liczbę ludności, zwiększającą się produkcję dóbr konsumpcyjnych oraz coraz szybszy postęp technologiczny, powodujący coraz krótszą „długość życia” niektórych grup produktów, szczególnie tych powszechnego użytku. Statystyczny Polak produkuje obecnie ponad 350 kg odpadów rocznie. Jest to ilość zbliżona do ilości odpadów wytwarzanych przez statystycznego Europejczyka. Wg. danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2004 r. wytworzono w Polsce 124029.5 tys. ton odpadów innych niż komunalne, z czego ok. 79 % zostało podane odzyskowi, a ok. 18% zostało unieszkodliwione. Do podstawowych zasad gospodarki odpadami należy : 1) zapobieganie powstawaniu odpadów oraz ograniczanie ich ilości oraz negatywnego oddziaływania odpadów na środowisko przy wytwarzaniu i użytkowaniu produktów i po zakończeniu ich użytkowania ; 2) zapewnienie zgodnego z zasadami ochrony środowiska odzysku ; 3) zapewnienie zgodnego z zasadami ochrony środowiska unieszkodliwiania odpadów. Ze względu na miejsce powstawania odpady dzielimy na odpady przemysłowe i komunalne Odpady przemysłowe powstają w dużej masie i stanowią duże zagrożenie dla środowiska i zdrowia ludzkiego ze względu na toksyczność, palność, wybuchowość, rakotwórczość. Odpady komunalne, z uwagi na rozproszony charakter powstawania na obszarze siedzib ludzkich i wysoki udział substancji organicznej sprzyjającej rozwojowi mikroorganizmów chorobotwórczych oraz szkodników są poważnym zagrożeniem sanitarnoepidemiologicznym. Osobną grupę stanowią odpady z rolnictwa i hodowli, w znacznej części wykorzystywane ponownie, a częściowo wymagające unieszkodliwienia ze względu na poważne zagrożenie dla gleb oraz wód gruntowych. Niezwykle istotnym problemem w Polsce jest zapewnienie, wynikających ze zobowiązań unijnych odpowiednich poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych, pojazdów wycofanych z eksploatacji oraz zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, poprzez tworzenie sieci instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów. Problemy te regulują następujące akty prawne : rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych (Dz.U. z 2005 r. Nr 103 poz.872 ) ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz.U. z 2005 r. Nr 25 poz. 202, z późn.zm.) ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. z 2005 r. Nr 180 poz. 1495) Zapewnienie odpowiednich poziomów odzysku recyklingu i odzysku niektórych grup odpadów jest niemożliwie do osiągnięcia bez wstępnej segregacji odpadów na poziomie zwykłego obywatela. Coraz ważniejszą rolę w tym względzie odgrywa szerzenie świadomości ekologicznej wśród społeczeństwa Jednym z najtrudniejszych problemów gospodarki odpadami wymagającym przełamanie oporu społeczności lokalnych jest budowa nowych składowisk odpadów oraz budowa spalarni odpadów. Coraz poważniejszym zagadnieniem zarówno w skali europejskiej jak i światowej jest Transgraniczne przemieszczanie odpadów, a w szczególności wypracowanie procedur prawnych zapobiegających niekorzystnym aspektom tego zjawiska, w tym degradacji środowiska naturalnego w państwach uboższych. Podstawowym aktem prawnym Unii Europejskiej określającym zasady postępowania z odpadami jest Dyrektywa Rady 75/442/EWG z dnia 15 lipca 1975 r. w sprawie odpadów zmieniona dyrektywami Rady: 91/156/EWG i 91/692/EWG, decyzją Komisji 96/350/WE oraz rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1882/2003 (Dz. Urz. WE L 194 25.07.1975, str. 39, z późn. zm.). Głównym aktem prawnym regulującym problem gospodarki odpadami jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. z 2001 r. Nr 62 poz.628, z późn.zm.). Ustawa określa zasady postępowania z odpadami w sposób zapewniający ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, Podstawowe znaczenie ma zapobieganie powstawaniu odpadów, ograniczanie ilości odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko, a także odzysk lub unieszkodliwianie odpadów. Dla osiągnięcia celów założonych w Polityce Ekologicznej Państwa oraz realizacji podstawowych zasad racjonalnej gospodarki odpadami a także stworzenia w kraju zintegrowanej i wystarczającej sieci instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów, na szczeblu krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym opracowywane są plany gospodarki odpadami. Plany te określają: 1) aktualny stan gospodarki odpadami, 2) prognozowane zmiany w zakresie gospodarki odpadami, 3) działania zmierzające do poprawy sytuacji w zakresie gospodarowania odpadami, 4) instrumenty finansowe służące realizacji zamierzonych celów, 5) system monitoringu i oceny realizacji zamierzonych celów. Na poziomie państwa kierunkującym pozostałe plany jest Krajowy Plan Gospodarki Odpadami. Wojewódzkie Plany Gospodarki Odpadami winny godzić regionalne potrzeby w tym zakresie z sumarycznym działaniem gmin, które z kolei tworzyć winny Gminne Plany Gospodarki Odpadami wpisane w obowiązkowe zadania gminy 3. Zarządzanie jakością. WSTĘP: Zarządzanie jakością jest to ogół cech produktu i usług decydujących o ich zdolności do zaspokojenia stwierdzonych lub potencjalnych potrzeb. Jakość stała się centralnym problemem współczesnego zarządzania, jej katalizatorem pojawienia się stał się fakt umiędzynarodowienia gospodarki. Większość ekspertów przyznaje, że jeśli w ogóle można mówić o dniu, który wyznacza początek rewolucji jakości, to jest nim 16 maja 1924r, gdy Walter A.Shewhart napisał notatkę do swoich przełożonych w Laboratorium Bella, która dotyczyła wykorzystania statystyki do poprawy jakości. Jakość stała się również jednym z najważniejszych czynników konkurencji współczesnych przedsiębiorstw. Zarządzanie jakością w zakresie planowania strategicznego obejmuje ocenę dotychczasowej strategii, prezentację i ocenę alternatyw rozwojowych, opracowanie na zlecenie firmy lub pomoc w opracowaniu nowej strategii, opracowanie etapów i sposobu wdrażania. Każdy system zarządzania jakością może być certyfikowany w celu uzyskania międzynarodowo uznanego certyfikatu poświadczającego profesjonalność, którym jest np.: Norma DIN EN ISO serii 9001. My zajmiemy się głównie samym problemem planowania, czyli pierwszą fazą w prowadzeniu polityki jakości. Struktura Zarządzania przez jakość Planowanie jakości-produkt (wymagania jakościowe, specyfikacje);-proces (parametry jakościowe, plan badań, mechanizm regulacji, dokumentacja dowodowa Sterowanie jakościąsterowanie procesem (regulacja, działania zaradcze i korygujące;-badania jakości;-przeglądy Zapewnienie jakości-prowadzenie dokumentacji dowodowej;-dane o jakości;-rozstrzygnięcia (decyzje) jakościowe-audity jakości (sprawdzanie prowadzone przez odpowiednich ludzi, każdorazowo innego działu) ISTOTA TEMATU: Planowanie jakości obejmuje identyfikację właściwych norm związanych z projektem oraz określenie jak spełnić zawarte w nich wymagania. Jest to jeden z kluczowych procesów planistycznych w zarządzaniu projektami. tabele w załączniku. Plan zarządzania jakością - opisuje jak zespół projektowy będzie wdrażał politykę jakości. Plan taki może być ogólny lub bardzo szczegółowy. Sporządzając plan należy również operować następującymi terminami: Definicje operacyjne - specyficzne terminy potrzebne przy kontrolowaniu procesów Check-listy - służą weryfikacji realizacji określonych kroków. Najczęściej są one wyrażane w formie imperatywów lub zapytań. Wejścia do innych procesów - proces planowania jakości może zidentyfikować potrzebę dalszych działań w innych obszarach. Kierownictwo powinno wdrożyć planowanie jakości dla działań oraz środków potrzebnych dla spełnienia polityki jakości, celów oraz wymagań. Przed podjęciem jakichkolwiek działań należy dokonać określenia pozycji wyjściowej, przeprowadzić analizę rynkową dla danego produktu, określić wizerunek firmy, ocenić konkurencję. Analizę istniejącej sytuacji przeprowadza się za pomocą wywiadów, badań. Określa się jaki istnieje system w przedsiębiorstwie, czy podział odpowiedzialności jest wyraźnie zdefiniowany, jaki system dokumentacji jest prowadzony, czy przenikanie informacji pomiędzy poszczególnymi jednostkami funkcjonuje właściwie. Dopiero na podstawie takiej analizy możliwe jest zdefiniowanie planu projektu z określeniem niezbędnych nakładów i czasu oraz podjęcie decyzji czy i w jakim zakresie potrzebne jest wsparcie z zewnątrz. Główne sektory wejścia dla planowania jakości obejmują: · potrzeby oraz oczekiwania klientów oraz innych zainteresowanych stron, · osiągi wyrobów, · osiągi procesów systemu zarządzania jakością, · sposobność dla doskonalenia (szkolenia), · ocena i ograniczanie ryzyka. Sektory wyjścia z planowania jakości mogą także identyfikować · odpowiedzialność i uprawnienia dla wykonywania planów doskonalenia, · potrzebną wiedzę i umiejętności, · podejście do doskonalenia, metodologię i narzędzia, · potrzebne środki, · alternatywne potrzeby planowania, · wskaźniki dla osiąganych wyników, · potrzeby dla dokumentacji i zapisów. Sektory wyjścia z planowania jakości powinny być regularnie przeglądane (gdyż dokonują się zmiany w sytuacji organizacji) oraz nowelizowane. Planowanie powinno obejmować: a) procesy wymagane w systemie zarządzania jakością, z rozważeniem dopuszczalnych wyłączeń; b) wymagane zasoby; c) ciągłe doskonalenie systemu jakości. d) wizje i strategie, działalność marketingową e) rachunek kosztów, technologie f) etykę w biznesie i wpływ na społeczeństwo Planowanie powinno zapewnić, że zmiana jest wprowadzana w nadzorowany sposób i że integralność systemu zarządzania jakością jest w tym czasie utrzymywana Dobrze prowadzone planowanie sprawia, że plany są zawsze aktualne, przy czym ich użyteczność polega na zgodności z rzeczywistością, nie na niezmienności. Przyjęcie założenia, że raz wykonany plan ma być niezmienny, jest nierealne. W swojej pracy kierownik stale analizuje zmiany zachodzące w przedsiębiorstwie i w jego otoczeniu. Uwzględnienie tych zmian musi powodować aktualizację planów. Tym, co nie powinno zmieniać się we wszystkich wersjach planu, jest jego wcześniej ustalony cel (rzeczowy i finansowy). Aktualny plan winien być również kompletny. Jego elementy winny odzwierciedlać wszystkie istotne dla realizacji przedsięwzięcia zadania i czynniki zewnętrzne, mające wpływ na ich terminy. Przygotowanie dobrego planu jest zagadnieniem złożonym. Praca nad nim za każdym razem istotnie wzbogaca doświadczenie zawodowe kierownika. Szczególnie przy tym interesującym zagadnieniem, wartym głębszej refleksji, jest nie analiza sposobu dotrzymania kolejnych terminów, lecz analiza przyczyn ich niedotrzymania wymagana w ramach funkcjonowania systemu zapewnienia jakości. Wszelka informacja konieczna do wykonania tego rodzaju analiz możliwa jest do uzyskania w ramach prawidłowo funkcjonującego systemu zarządzania jakością. Informacje uzyskane na podstawie obowiązkowej analizy dokumentacji takich zdarzeń jest jednym z najcenniejszych źródeł wiedzy nie tylko dla każdego z kierowników z osobna, lecz również dla całej firmy, przyczyniając się w ten sposób do uzyskania przewagi nad konkurencją.. Przy poszukiwaniu efektywnych metod i narzędzi, które mogłyby być zastosowane w różnych obszarach działalności w celu rozwoju i oceny jakości najczęściej prowadzi się kompleksowe zarządzanie jakością (Total Quality Management), które zapewnia prowadzanie działalności, tak by uczynić jakość najważniejszym czynnikiem we wszystkich poczynaniach organizacji Etapy budowy systemu zarządzania jakością: · Najpierw kierownictwo zdefiniuje cele dotyczące jakości. Dalej następuje uzgadnianie, czy praktykowane działania systemu jakości odpowiadają wymogom normy i celom dotyczącym jakości (analiza stanu istniejącego). W przypadku stwierdzenia odstępstw opisuje się je w sprawozdaniu. · Na podstawie sprawozdania opracowywane są rozwiązania, tzn. dla każdego odstępstwa ustala się odpowiednie działanie. · W celu aktywnego uczestnictwa wszyscy pracownicy zostają poinformowani o celach, korzyściach oraz sposobach postępowania przy wprowadzaniu systemu zarządzania jakością. Wspólnie z kierownictwem i pracownikami zostaje opracowana dokumentacja systemu zarządzania jakością. Celem jest opisanie wszystkich istotnych ustaleń dotyczących zapewnienia jakości, tak by były one zrozumiałe i dostępne dla wszystkich. Na opracowanie i wdrożenie systemu zarządzania jakością w organizacji wpływają zmieniające się potrzeby, jej szczególne cele, wyroby jakie dostarcza oraz procesy jakie stosuje. Wybór odpowiednich procesów związanych z jakością oraz zakres w jakim procesy te są przyjęte i zastosowane przez organizację, zależy od takich czynników jak jej wielkość i struktura, rynek jaki obsługuje oraz dostępne środki. Przykładowe cele organizacji · identyfikowanie i spełnienie wymagań oraz oczekiwań jej klientów oraz innych zainteresowanych stron (tj. zatrudnionych, dostawców, właścicieli, społeczeństwa), dla osiągnięcia przewagi konkurencyjnej oraz do osiągnięcia tego w sposób efektywny i skuteczny: · osiągnięcie, utrzymywanie i doskonalenie ogólnej organizacyjnej skuteczności oraz sprawności Wszystkie działania dotyczące przeglądu dokonywanego przez kadrę kierowniczą, wewnętrzne audity jakości, monitorowanie efektywności działań i wprowadzanie korygujących, ciągła ocena planów i ich realizacji prowadzi do otrzymania certyfikatu ISO 9001, czyli realizację planu strategicznego w zarządzaniu jakością i prowadzenia polityki jakości. Narzędzia i techniki prowadzenia polityki jakości: Analiza korzyści i kosztów - planowanie jakości powinno obejmować analizę korzyści i kosztów. Każde rozpoznane i spełnione wymaganie oznacza w przyszłości mniej przeróbek, mniejsze koszty, wyższe zadowolenie klienta. Benchmarking - poszukiwanie idei podwyższenia jakości Wykresy przepływu - głównie diagram Ishikawy oraz logigramy. Projektowanie i doświadczenia - pomagają w identyfikacji zmiennych, które w największym stopniu wpływają na wynik. ANALIZA: Należy pamiętać, iż dobre planowanie i prowadzenia TQM zapewnia następujące korzyści:: · zmiana podejścia do jakości w przedsiębiorstwie, · nastawienie na klienta, · wypracowanie czytelnej struktury organizacyjnej w zakresie odpowiedzialności za wyrób, · uporządkowanie całego obszaru zarządzania firmą i uregulowanie granic zadań, kompetencji i odpowiedzialności, · każdy pracownik zna cele firmy i utożsamia się z jej wynikami jakościowymi bardzo dobry element strategii marketingowej, · uznanie u klientów i wzrost ich zaufania do przedsiębiorstwa, · możliwość podwyższenia ceny wyrobów bez zmniejszenia ich konkurencyjności, · możliwość przystąpienia do przetargów ofert na dostawy wyrobów, gdy posiadanie certyfikatu jest warunkiem koniecznym dla złożenia oferty. Za zagwarantowanie odpowiednich środków na utrzymanie systemu zarządzania jakością odpowiedzialny jest dyrektor naczelny i kierownik do spraw jakości, którzy odpowiadają także za wszystkie decyzje prowadzące do otrzymania certyfikatu jakości np.: ISO 9001. Razem zajmują się także: przygotowaniem planu auditu wewnętrznego, kontrolowaniem dokumentacji, zarządzaniem informacjami odnoszącymi się do systemu, utrzymywaniem kontaktów z ekspertami do spraw ciągłej oceny, porozumiewaniem się z pozostałymi pracownikami firmy w kwestiach dotyczących norm jakości, analizują efektywność polityki jakości rozważają kwestie reklamacji, szkoleń, jakości dostaw itp. Dobrym motywem do prowadzenia polityki jakości jest przyznawanie nagród za jakość, które spełnia kilka zadań: · wzmacnia przekonanie, że jakość jest krytycznym czynnikiem, niezbędnym do osiągnięcia sukcesu · określa jednolity standard, do którego każde przedsiębiorstwo może się dopasować WNIOSKI: Każde przedsiębiorstwo ma jakiś system zapewnienia jakości, opisuje on współdziałanie poszczególnych jednostek organizacyjnych mające na celu wytworzenia produktu całkowicie zgodnego z wymaganiami. Jedynie odpowiednie planowanie prowadzenia polityki jakości przynoszą oczekiwane korzyści. Aczkolwiek należy pamiętać, że nawet najtrafniej określona i zaplanowana polityka nic nie znaczy bez efektywnego zaangażowania kierownictwa i pracowników w wykonanie planu. Muszą nastąpić zmiany kultury organizacyjnej, oparte na przekonaniu, że jakość nie jest po prostu jakimś stanem idealnym, lecz obiektywnym celem, do którego należy dążyć. Podniesienie jakości pociąga za sobą pewne rzeczywiste koszty np.: wydatki na nowy sprzęt i urządzenia. Tak, więc bez zaangażowania najwyższego kierownictwa poprawa jakości może okazać się sloganem przynoszącym jedynie niewielkie zmiany lub nie wnoszącym ich wcale. Firma prowadząca politykę jakości musi ciągle dążyć do ulepszania jakości swoich produktów, aby sprostać obecnym wymaganiom klientów, gdyż na rynkach panuje duża konkurencja i znaleźć takie rozwiązanie by przy jak najmniejszych kosztach wytwarzania uzyskać jak najlepszą jakość., gdyż dla konsumentów najważniejsza jest cena i jakość., a zadowolenie klientów jest jednym z głównych celów strategii. LITERATURA: · „Podstawy Zarządzania Organizacjami”- Ricky W.Griffin · „Jak utrzymać ISO9000” – Kevin Thomas · „Podstawy zarządzania jakością”- Jens J.Dahlgaard, Kai Kristensen, gopal K.Kenji · „Total Quality Managment” Hans H. Steinbeck · http://ekspert.info.pl/doradztwo/planowanie_strategiczne.htm · http://www.ostserwis.com.pl/firma/forum02.htm · http://www.tuv-nord.pl/pros1.html
