PRACE POGLĄDOWE

PRACE POGLĄDOWE
Adv Clin Exp Med 2004, 13, 3, 491–496
ISSN 1230−025X
ALINA JANKOWSKA1, LUCYNA POŚPIECH1, ADAM JANKOWSKI2, 3
Rola alergii w wysiękowym zapaleniu
ucha środkowego u dzieci
Role of Allergy in Otitis Media with Effusion in Children
1
Klinika Otolaryngologii AM we Wrocławiu
Klinika Zaburzeń Odporności Wieku Dziecięcego AM we Wrocławiu
3
Instytut Genetyki i Mikrobiologii UW we Wrocławiu
2
Streszczenie
Zapalenie ucha środkowego i zapalenie ucha środkowego z wysiękiem (w.z.u.ś.) należą do najczęstszych schorzeń
wieku dziecięcego i są głównym wskazaniem do interwencji chirurgicznej. Mogą być przyczyną niedosłuchu prze−
wodzeniowego i nieodwracalnego uszkodzenia ucha środkowego u dzieci. Etiologia w.z.u.ś. jest wieloczynniko−
wa, a rola alergii w patofizjologii tego schorzenia jest kontrowersyjna. W zależności od źródła uważa się, ze aler−
gia jest czynnikiem sprzyjającym rozwojowi w.z.u.ś. w 0–80%. Celem artykułu było przedstawienie dwóch zasa−
dniczych teorii na temat rozwoju w.z.u.ś. na tle alergicznym (ucho jako „organ docelowy” oraz obturacja trąbki
słuchowej na tle alergicznym). Przedstawiono takie wyniki badań molekularnych, które popierają teorię podkreśla−
jącą rolę alergii w etiopatogenezie wysiękowego zapalenie ucha środkowego. Limfocyty pomocnicze Th2, eozy−
nofile, mastocyty oraz ich mediatory (tryptaza, IL−4 IL−5) są obecne w wysięku jamy bębenkowej i odgrywają klu−
czową rolę w odpowiedzi alergicznej. Rozpoczęcie odpowiedniego leczenia przeciwalergicznego w przypadkach
przewlekłego lub nawracającego w.z.u.ś. może zmniejszyć liczbę koniecznych interwencji chirurgicznych (Adv
Clin Exp Med. 2004, 13, 3, 491–496).
Słowa kluczowe: wysiękowe zapalenie ucha środkowego, alergia, limfocyty T i B, mastocyty, eozynofile.
Abstract
Otitis media and otitis media with effusion (OME) are among the most common childhood illnesses. OME is the
most common indication for surgery in children and can result in conductive hearing loss and permanent middle−
−ear mucosa damage. The etiology of OME is multifactorial. The role of allergy as an etiology of OME remains
controversial and may involve following mechanisms: middle ear mucosa as a “target organ” and allergic obstruc−
tion of eustachian tube. Allergy has been found to be a predisposing factor in 0–80% of cases of OME. The goal
of this article was to present molecular biologic findings supporting the hypothesis of an etiological role of aller−
gy in the pathogenesis of OME. Mast cells, eosinophils, Th2 cells and their mediators are present in the middle ear
effusion and they are crutial for an allergic response. The appropriate allergy management may be useful to the ma−
nagement of OME and may decrease the need of surgical procedures (Adv Clin Exp Med 2004, 13, 3, 491–496).
Key words: otitis media with effusion, allergy, cells T and B, mast cells, eosinophils.
Zapalenie ucha środkowego należy do najczę−
stszych schorzeń wieku dziecięcego. U 75% dzie−
ci w ciągu pierwszych pięciu lat życia stwierdza
się przynajmniej jedno zachorowanie na zapalenie
ucha środkowego. Wykazano również, że u 30%
dzieci przebieg tego schorzenia ma charakter na−
wrotowy (tj. co najmniej 3−krotne wystąpienie in−
cydentu chorobowego), a u około 3% chorych ist−
nieje skłonność do utrzymywania się wysięku
w uchu środkowym dłużej niż 8 tygodni. Ostre za−
palenie ucha środkowego i zapalenie ucha środko−
wego z wysiękiem są najczęstszą przyczyną wizyt
dzieci u pediatry (33%) [1]. Jak wykazały badania
przeprowadzone przez Food and Drug Agency
(FDA), u dzieci poniżej 10. roku życia zapalenie
ucha środkowego jest główną przyczyną antybio−
tykoterapii (42%), a przewlekle utrzymujący się
wysięk w jamie ucha środkowego jest głównym
492
A. JANKOWSKA, L. POŚPIECH, A. JANKOWSKI
wskazaniem do interwencji chirurgicznej u dzieci
(drenaż jamy bębenkowej) [1].
Wysiękowe zapalenie ucha środkowego
(w.z.u.ś.) jest opisywane jako przewlekły proces
zapalny, w czasie którego dochodzi do gromadze−
nia płynu w przestrzeni ucha środkowego. Proces
ten prowadzi do powstania niedosłuchu typu prze−
wodzeniowego i może powodować opóźnienie
rozwoju mowy u małych dzieci. W przypadku dłu−
gotrwałego zalegania płynu w uchu środkowym
dochodzi do nieodwracalnych zmian w obrębie
błony śluzowej wyściełającej ucho środkowe.
Etiologia w.z.u.ś. nie jest do końca poznana,
a wśród czynników sprzyjających rozwojowi
w.z.u.ś. wymienia się: zaburzenia drożności trąbki
słuchowej, zakażenie wirusowe lub bakteryjne, za−
burzenia odporności, alergię.
Podłoże zakaźne (wirusy, bakterie) w ostrym
zapaleniu ucha środkowego jest od dawna udowo−
dnione, ale w wysiękowym zapaleniu ucha środ−
kowego etiologia ta jest ciągle dyskutowana. Wat−
son i Woss stwierdzili, że w 57–82% posiew bak−
teryjny z wysięku ucha środkowego jest jałowy
[2]. Brak skuteczności antybiotykoterapii potwier−
dzili także inni autorzy [3–5]. Etiologię wirusową
potwierdza się zaledwie w 16–18% w.z.u.ś. [6].
Mimo licznych badań dotyczących mechani−
zmów rozwoju przewlekłego wysiękowego zapa−
lenia ucha środkowego, rola alergii jako przyczy−
ny tego schorzenia pozostaje wciąż kontrowersyj−
na. W zależności od źródła uważa się, że jest czyn−
nikiem usposabiającym do pojawienia się w.z.u.ś.
w 0–80% [7] i jest przyczyną niepowodzenia ruty−
nowego leczenia u chorych z przetrwałym wysię−
kiem ucha środkowego (około 25%) [4]. Część ba−
daczy uznaje chorobę atopową za znaczący czyn−
nik predysponujący do rozwoju w.z.u.ś. [8, 9], in−
ni natomiast nie stwierdzają zależności pomiędzy
tymi schorzeniami [10].
Etiopatogeneza
zapalenia ucha środkowego
z wysiękiem a alergia
Istnieją dwie główne teorie wyjaśniające me−
chanizm rozwoju w.z.u.ś. na tle alergicznym. We−
dług pierwszej z nich błona śluzowa ucha środkowe−
go jest organem docelowym (target organ) [11], we−
dług drugiej w.z.u.ś. jest wywołane zaburzeniami
funkcji trąbki słuchowej spowodowanym, np: bra−
kiem drożności na tle alergicznym (obrzęk błony
śluzowej trąbki, nosa i nosogardła czy też refluks lub
aspiracja wydzieliny z nosogardła na skutek alergi−
zacji związanej z zakażeniem bakteryjnym) [11–13].
Trąbka słuchowa, będąca kanałem chrzęstno−
−kostnym, łączy jamę bębenkową z częścią nosową
gardła. Ujście gardłowe trąbki słuchowej jest zwy−
kle zamknięte, dzięki czemu ucho środkowe jest
chronione przed wydzieliną z nosogardła. Otwiera
się jedynie podczas żucia, przełykania, ziewania
i próby Valsalvy. Dochodzi wtedy do wyrównania
ciśnienia między przestrzeniami ucha środkowego
a otoczeniem, co jest niezbędne do prawidłowego
funkcjonowania łańcucha kosteczek słuchowych.
Otwarcie ujścia trąbki słuchowej umożliwia także
ewakuację płynów gromadzących się w jamie ucha
środkowego, takich jak wydzielina śluzowa, wy−
dzielina ropna lub krew. Trąbka słuchowa to także
wrota do zakażenia wstępującego z górnych dróg
oddechowych. Jak podaje Chmielik [14], w 90%
przypadków ostre zapalenie ucha środkowego wy−
stępuje w przebiegu zakażenia górnych dróg odde−
chowych lub jest przez nie poprzedzane. Zaburze−
nia drożności trąbki słuchowej prowadzą do upo−
śledzenia wentylacji i wytworzenia się podciśnie−
nia w przestrzeniach ucha środkowego. Bernstein
i Doyle opisali model w.z.u.ś, rozwijającego się na
tle alergii typu pierwszego. Zwiększenie przepu−
szczalności naczyń krwionośnych, wzrost przepły−
wu krwi w błonie śluzowej i wzmożone wydziela−
nie śluzu w obszarze nosogardła prowadzi do upo−
śledzenia drożności trąbki słuchowej i izolacji
przestrzeni ucha środkowego, w wyniku czego do−
chodzi do przenikania azotu z jamy bębenkowej do
błony śluzowej i wytworzenia podciśnienia w prze−
strzeni ucha środkowego, które powoduje groma−
dzenie się przesięku i rozwoju miejscowego stanu
zapalnego [15].
W badaniu na szczurach Labadie et al. wykaza−
li zwiększoną objętość wysięku w uchu środkowym
u szczurów z alergią, w porównaniu do szczurów
bez alergii, po podaniu transtympanalnie dużych
dawek alergenów (lipopolisacharydów). Zwiększe−
nie wysięku tłumaczyli blokadą trąbki słuchowej
spowodowaną alergicznym obrzękiem błony śluzo−
wej i brakiem drenażu jamy ucha środkowego [16].
Według Hursta et al. jama ucha środkowego
jest piątą zatoką przynosową, w której w odróżnie−
niu od pozostałych zatok przynosowych, znajdują
się kosteczki słuchowe [17]. Podobnie jak inne za−
toki przynosowe jest odgałęzieniem górnych dróg
oddechowych, wentylowanym przez wąskie ujście
(trąbka słuchowa). Hurst twierdzi, że ucho środko−
we zachowuje się jak pozostałe części układu od−
dechowego, a mechanizm odpowiedzi alergicznej
typu pierwszego (wczesna i późna faza), obserwo−
wany w astmie oskrzelowej czy alergicznym zapa−
leniu zatok, jest taki sam lub bardzo zbliżony
w przebiegu w.z.u.ś.
Według niektórych autorów zwiększona zapa−
dalność na zapalenie ucha środkowego (z.u.ś.) wy−
stępująca w zimie jest argumentem przemawiają−
Rola alergii w wysiękowym zapaleniu ucha środkowego u dzieci
cym przeciwko teorii wiążącej etiologię z.u.ś.
z pyłkowicą, na tej podstawie nie można jednak
wykluczyć związku z.u.ś. z alergicznym nieżytem
nosa spowodowanym uczuleniem na kurz i rozto−
cza [2]. W zależności od wieku częstość alergicz−
nego nieżytu nosa u dzieci kształtuje się między 35
a 50% [18]. Alles et al. przeprowadzili badania
wśród dzieci z przewlekłym w.z.u.ś. i stwierdzili
u 89% badanych dzieci alergiczny nieżyt nosa,
Bernstein et al. natomiast u 40–50%, co potwier−
dzili podwyższonym stężeniem swoistych przeciw−
ciał IgE w surowicy oraz testami skórnymi [15,
19]. Przeciętnie u 10–15% dzieci w wieku 3–6 lat
występuje alergiczny nieżyt nosa [11]. W badanych
grupach dzieci chorych na w.z.u.ś. częstość wystę−
powania alergicznego nieżytu nosa jest kilkakrot−
nie wyższa niż przeciętnie, co może przemawiać za
związkiem między występowaniem obu schorzeń
(alergicznego nieżytu nosa i w.z.u.ś.).
Przebieg
reakcji alergicznej
We wczesnej fazie odpowiedzi alergicznej
główną rolę odgrywają mastocyty i uwalniane
493
przez nie mediatory. W późnej fazie alergii dominu−
ją komórki Th2, mastocyty/bazofile, eozynofile
i komórki B. W fazie wczesnej kompleks złożony
z alergenu, przeciwciała IgE i związanego z błoną
komórkową receptora FcεRI powoduje degranula−
cję mastocytów i uwolnienie czynników gromadzo−
nych w ziarnistościach (histaminy, tryptazy, czynni−
ków chemotaktycznych dla eozynofilów i neutrofi−
lów), syntetyzowanych de novo (takich jak leuko−
trieny i prostaglandyny) oraz cytokin (TNF−α, IL−1,
IL−3, IL−4, IL−5, IL−6, IL−8, IL−10, IL−13,
GM−CSF). Hurst et al. wykazali obecność tryptazy
i mastocytów w wysięku ucha środkowego dzieci
z przewlekłym w.z.u.ś. i chorobą atopową, co suge−
ruje tło alergiczne toczącego się procesu [20].
W rozwoju fazy późnej duże znaczenie mają
limfocyty pomocnicze Th2 i syntetyzowane przez
nie cytokiny (Il−4, IL−5), dzięki którym limfocyty
Th2 regulująco wpływają na pozostałe komórki
reakcji alergicznej (ryc. 1). Interleukina 4, dawniej
nazywana czynnikiem stymulującym limfocyty B,
pobudza proliferację limfocytów B i T oraz ko−
mórek tucznych. Aktywuje monocyty i makrofagi,
reguluje wytwarzanie immunoglobuliny E (IgE)
oraz rekrutację eozynofilów do tkanek przez
zwiększenie ekspresji cząsteczki adhezji komór−
Ryc. 1. Cytokiny wytwarzane przez limfocyty Th2 i ich wpływ na limfocyty B, eozynofile, bazofile, komórki tuczne
i makrofagi (wg P. Kuny) [31]. PAF – czynnik aktywujący płytki, MBP – główne białko zasadowe, ECP – eozynofi−
lowe białko kationowe, EPO – peroksydaza eozynofilowa, EDN – neurotoksyna eozynofilowa, GM−CSF – czynnik
stymulujący makrofagi i granulocyty
Fig. 1. Cytokines produced by cells Th2 and their influence on cells B, eosinophils, basophils, mast cells and macro−
phages. PAF – platelet activating factor, MBP – major basic protein, ECP – eosinophil cationic protein, EPO – eosino−
phil peroxidase, EDN – eosinophil derived neurotoxin, GM−CSF – granulocyte−macrophage colony stimulating factor
494
kowej naczyń (vascular endothelial adhesion mo−
lecule – VCAM) na komórkach śródbłonka. Inter−
leukina 5, wydzielana przez limfocyty Th2, jest
czynnikiem stymulującym proliferację i różnico−
wanie prekursorów eozynofilów, a miejscowo
w tkankach promuje wzrost i różnicowanie się eo−
zynofilów oraz przedłuża przeżycie dojrzałych
form. Obecność wyżej wymienionych cytokin, eo−
zynofilów i komórek Th2 w wysięku z ucha środ−
kowego jest uznawana przez wielu badaczy jako
wskaźnik miejscowej odpowiedzi alergicznej. Bi−
khazi et al. w badaniach na myszach stwierdzili
obecność komórek syntetyzujących IL−5 w przewle−
kłym wysięku ucha środkowego [21]. Sobol et al.
wykazali natomiast, że u pacjentów z chorobą ato−
pową i w.z.u.ś. występuje znacząco wyższa liczba
eozynofilów, limfocytów i komórek syntetyzują−
cych interleukiny 4 i 5 (IL−4 i IL−5) w wysięku
z ucha środkowego w porównaniu do pacjentów
z w.z.u.ś. ale bez atopii [22]. Wright et al. wykaza−
li ekspresję IL−5 w wysięku pobranym od dzieci
chorych na w.z.u.ś. i chorobę atopową [23].
W późnej reakcji alergicznej dochodzi do re−
krutacji eozynofilów i uwalniania przez nie media−
torów powodujących uszkodzenie tkanek. Rekru−
tacja w miejscu zapalenia jest możliwa dzięki inte−
rakcji różnych grup cząstek adhezyjnych. Za adhe−
zję do śródbłonka i transmigrację przez ścianę na−
czynia są odpowiedzialne integryny VLA−4 (na
powierzchni eozynofilów) i obecne na komórkach
śródbłonka cząstki adhezyjne VCAM−1. Ohashi
et al. wykazali obecność rozpuszczalnych form
cząstek adhezyjnych VCAM−1 i ICAM−1 (czą−
steczka przylegania międzykomórkowego – inter−
cellular adhesion molecule) w wysięku z ucha
środkowego u pacjentów chorych na w.z.u.ś. U ba−
danych z chorobą atopową koncentracja VCAM−1
była znacznie wyższa niż u osób, u których nie
stwierdzono choroby atopowej [24]. W przebiegu
reakcji alergicznej eozynofile mogą uczestniczyć
w destrukcji tkanek na skutek uwalniania mediato−
rów cytotoksycznych (kationowego białka eozy−
nofilowego – ECP i głównego białka zasadowego
– MBP).
W badaniach Amin et al. wykazali podwyż−
szone stężenie ECP (eosinophil cationic protein),
Wright et al. natomiast stwierdzili zwiększoną
ekspresję MBP (major basic protein) w wysięku
pobranym z ucha środkowego od dzieci z chorobą
atopową i przewlekłym w.z.u.ś. [23, 25].
Alergia typu pierwszego jest związana z nad−
miernym wydzielaniem IgE przez limfocyty B. Pro−
ces ten zachodzi w obecności antygenu, IL−4, IL−13
oraz komórki nadzorującej (limfocyt Th2 CD4+), co
prowadzi do przełączenia klas wydzielanych immu−
noglobulin z IgM na IgE. W błonach śluzowych
procesem przełączania klas mogą sterować również
A. JANKOWSKA, L. POŚPIECH, A. JANKOWSKI
komórki tuczne. Przekształcenie się komórek B
w plazmocyty regulują interleukiny 5 i 6.
Hurst et al. wykazali obecność IgE w wysięku
u dzieci z wysiękowym zapaleniem ucha środko−
wego i chorobą atopową [26]. Stwierdzili ponadto,
że nie istnieje związek między stężeniami IgE dla
swoistych antygenów w surowicy i płynie wysię−
kowym ucha środkowego, mierzonym testem ELI−
SA. W badaniu wykazali także odmienną odpo−
wiedź na każdy z badanych antygenów, która nie
byłaby możliwa, gdyby IgE występujące w płynie
ucha środkowego było skutkiem przesięku z oso−
cza. Obecność IgE w wysięku ucha środkowego
może być więc odzwierciedleniem zlokalizowane−
go miejscowo aktywnego procesu u pacjentów
z chorobą atopową, a wyniki badania potwierdzają
teorię, według której nadwrażliwość typu I jest
czynnikiem sprzyjającym rozwojowi w.z.u.ś.
Zapalenie ucha środkowego
z wysiękiem a alergia
pokarmowa
Istnieją doniesienia o wpływie alergii pokarmo−
wej na rozwój w.z.u.ś. Według Arroyave alergena−
mi pokarmowymi sprzyjającymi nawrotom choro−
by są: mleko, jaja, owoce cytrusowe i pomidory.
Dieta eliminująca wyżej wymienione produkty spo−
żywcze prowadziła do ustąpienia wysięku u bada−
nych dzieci chorych na w.z.u.ś. i alergię pokarmo−
wą, co potwierdzano badaniem tympanometrycz−
nym. Dieta prowokacyjna powodowała u chorych
nawrót w.z.u.ś. [27]. Według Hosta mechanizm roz−
woju tego schorzenia na tle alergii pokarmowej mo−
że być związany z obrzękiem błony śluzowej i za−
burzeniami funkcji trąbki słuchowej [28].
Podsumowanie
Z przedstawionego przeglądu piśmiennictwa
wynika, iż alergia (nadwrażliwość typu I) jest jed−
nym z istotnych czynników leżących u podłoża
rozwoju wysiękowego zapalenia ucha środkowe−
go. U dzieci z chorobą alergiczną ucho środkowe
może być głównym organem, w którym dochodzi
do ujawnienia się reakcji alergicznej (teoria „target
organ”). Zapalenie ucha środkowego z wysiękiem
może także rozwijać się jako następstwo obturacji
trąbki słuchowej na tle alergicznym (alergiczny
nieżyt nosa, alergia pokarmowa). W badaniu na
grupie 206 dzieci z przewlekłym nawracającym za−
paleniem ucha środkowego z wysiękiem Alles et al.
wykazali, iż mogą współistnieć następujące scho−
rzenia o podłożu alergicznym: alergiczny nieżyt
Rola alergii w wysiękowym zapaleniu ucha środkowego u dzieci
nosa u 89%, astma oskrzelowa u 36% oraz egzema
u 24% badanych [29]. Przedstawione wyniki suge−
rują, że dzieci z atopią wykazują zwiększoną
skłonność do rozwoju przewlekłego, nawracające−
go wysięku na tle alergicznym.
W przypadkach nawracającego lub przewle−
kłego w.z.u.ś. należy więc brać pod uwagę podłoże
alergiczne. Stwierdzenie możliwego związku mię−
dzy w.z.u.ś. a alergią nie powinno pozostawać bez
wpływu na postępowanie w diagnostyce róznico−
wej w.z.u.ś, a lepsze zrozumienie etiologii tej cho−
roby jest podstawą skuteczniejszego leczenia, mo−
gącego zapobiec interwencji chirurgicznej – nacię−
495
cia błony bębenkowej i założenia dreników wenty−
lacyjnych. W przewlekłym w.z.u.ś. należy rozwa−
żyć więc stosowanie ogólnie i miejscowo leków
antyhistaminowych, a także miejscowe podawanie
do nosogardła i/lub do ujścia trąbki słuchowej
czynnika stabilizującego mastocyty (kromoglikanu
sodu) [16]. Niektórzy autorzy sugerują także prze−
prowadzanie rutynowych testów alergicznych
u dzieci z nawracającym wysiękiem ucha środko−
wego [27].
Najlepsze wyniki w leczeniu w.z.u.ś. uzyskuje
się przy współpracy otolaryngologa z pediatrą
i alergologiem [30].
Piśmiennictwo
[1] Teele DW, Klein JO, Rosner BA: Otitis media with effusion during the first three years of life and development
of speech and language. Pediatrics 1984, 74, 282–287.
[2] Watson P, Voss L, Barber C, Aickin R, Bremner D, Lennon D: The microbiology of chronic otitis media with
effusion in a group of Auckland children. N Z Med J 1996, 109, 182–184.
[3] Teele DW, Pelton SI, Klein JO: Bacteriology of acute otitis media unresponsive to initial antimicrobial therapy.
J Pediatr 1981, 98, 537–539.
[4] Williams RL, Chalmers TC, Stange KC, Chalmers FT, Bowlin SJ: Use of antibiotics in preventing reccurent
acute otitis media and in treating otitis media with effusion. JAMA 1993, 270, 1344–1351.
[5] Alho OP, Oja H, Koivu M, Sorri M: Chronic otitis media with effusion in infancy. How frequent is it? How does
it develop? Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1995, 121, 432–436.
[6] Shaw CB, Obermyer N, Wetmore SJ, Spirou GA, Farr RW: Incidence of adenovirus and respiratory syncytial
virus in chronic otitis media with effusion using the polymerase chain reaction. Otolaryngol Head Neck Surg 1995,
113, 234–241.
[7] Alho OP, Koivu M, Sorri M: Risk factors for recurrent acute otitis media and respiratory infection in infancy. Int
J Pediatr Otorhinolaryngol 1990, 19, 151–161.
[8] Tainio VM, Savilahti E, Salmenpera L, Arjomaa P, Siimes MA, Perheentupa J: Risk factors for infantile re−
current otitis media: atopy but not type of feeding. Pediatr Res 1988, 23, 509–512.
[9] Caffarelli C, Savini E, Giordano S, Gianlupi G, Cavagni G: Atopy in children with otitis media with effusion.
Clin Exp Allergy 1998, 28, 591–596.
[10] Kvaerner KJ, Tambs K, Harris JR, Mair IW, Magnus P: Otitis media: relationship to tonsillitis, sinusitis and
atopic diseases. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 1996, 35, 127–141.
[11] Fireman P: Otitis media and eustachian tube dysfunction: connection to allergic rhinitis. J Allergy Clin Immunol
1997, 99, 787–797.
[12] Ackerman MN, Friedman RA, Doyle WJ, Bluestone C.D, Fireman P: Antigen−induced eustachian tube ob−
struction: an intranasal provocative challenge test. J Allergy Clin Immunol 1984, 73, 604–609.
[13] Fireman P: Nasal provocation testing: an objective assessment for nasal and eustachian tube obstruction. J Aller−
gy Clin Immunol 1988, 81, 953–960.
[14] Dębiska M, Jakubowska A: Zapalenie ucha środkowego. W: Otorynolaryngologia dziecięca. Red. Chmielik M,
Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2001, wyd. 1, 279–307.
[15] Bernstein JM, Doyle WJ: Role of IgE−mediated hypersensitivity in otitis media with effusion: pathophysiologic
considerations. Ann Otol Rhinol Laryngol 1994, Suppl 163, 15–19.
[16] Labadie RF, Jewett BS, Hart CF, Prazma J, Pillsbury HC: Allergy increases susceptibility to otitis media with
effusion in a rat model. Otolaryngol Head Neck Surg 1999, 121, 687–692.
[17] Hurst DS, Venge P: Evidence of eosinophil, neutrophil and mast−cell mediators in the effusion of OME patients
with or without atopy. Allergy 2000, 55, 435–441.
[18] Tomonaga K, Kurono Y, Mogi G: The role of nasal allergy in otitis media with effusion: a clinical study. Acta
Otolaryngol 1988, 458, Suppl, 471–477.
[19] Alles R, Parikh A, Hawk L, Darby Y, Romero JN, Scadding G: The prevalence of atopic disorders in children
with chronic otitis media with effusion. Pediatr Allergy Immunol 2001, 12, 102–106.
[20] Hurst DS, Amin K, Seveus L, Venge P: Mast cells and tryptase in the middle ear of children with otitis media
with effusion. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 1999, 49, S315–S319.
[21] Bikhazi P, Ryan AF: Expression of immunoregulatory cytokines during acute and chronic middle ear immune re−
sponse. Laryngoscope 1995, 105, 629–634.
[22] Sobol SE, Taha R, Schloss MD, Mazer BD, Manoukian JJ, Tewfik TL, Hamid Q: Th2 cytokine expression in
atopic children with otitis media with effusion. J Allergy Clin Immunol 2002, 110, 125–130.
496
A. JANKOWSKA, L. POŚPIECH, A. JANKOWSKI
[23] Wright ED, Hurst D, Miotto D, Giguere C, Hamid Q: Increased expression of major basic protein (MBP) and
interleukin−5 (IL−5) in middle ear biopsy specimens from atopic patients with persistent otitis media with effusion.
Otolaryngol Head Neck Surg 2000, 123, 533–538.
[24] Ohashi Y, Nakai Y, Tanaka A, Kakinoki Y, Washio Y: Soluble adhesion molecules in middle ear effusions from
patients with chronic otitis media with effusion. Clin Otolaryngol 1998, 23, 231–234.
[25] Amin K, Hurst DS, Roomans GM, Venge P, Seveus L: Eosinophils and neutrophils in biopsies from middle ear
of atopic children with otitis media with effusion. Inflamm Res 1999, 48, 626–631.
[26] Hurst DS, Weekley M, Ramanarayanan MP: Evidence of possible localized specific immunoglobulin E pro−
duction in middle ear fluid as demonstrated by ELISA testing. Otorynolaryngol Head Neck Surg 1999, 121,
224–230.
[27] Arroyave CM: Reccurent otitis media with effusion and food allergy in pediatric patients. Rev Alergol Mex 2001,
48, 141–144.
[28] Host A: Mechanism in adverse reactions to food. The ear. Allergy 1995, 50, S64–S67.
[29] Alles R, Parikh A, Hawk L, Darby Y, Romero JN, Scadding G: The prevalence of atopic disorders in children
with chronic otitis media with effusion. Pediatr Allergy Immunol 2001, 12, 102–106.
[30] Mattucci KF, Greenfield BJ: Middle ear effusions−allergy relatioships. Ear Nose Throat J 1995, 74, 739–742.
[31] Kuna P: Udział cytokin w patomechanizmie zapalenia alergicznego. W: Postępy w alergologii, t. II. Red. Płusa T.
Adres do korespondencji:
Alina Jankowska
Katedra i Klinika Otolaryngologii AM
ul. Chałubińskiego 2
50−368 Wrocław
e−mail: [email protected]
Praca wpłynęła do Redakcji: 20.03.2003 r.
Po recenzji: 5.11.2003 r.
Zaakceptowano do druku: 17.11.2003 r.
Received: 20.03.2003
Revised: 5.11.2003
Accepted: 17.11.2003