Wzrost gospodarczy i modele wzrostu Jeżeli dochód narodowy w
advertisement
Ekonomia-jest nauką, która bada w jaki sposób ograniczone zasoby poprzez proces produkcji, dystrybucji, promocji wykorzystywane są do zaspokojenia potrzeb ludzkich. Centralnym problemem ekonomii jest rzadkość dóbr rozumiana jako ograniczoność środków. Niedobór zasobów wynika nie tyle z fizycznej rzadkości dóbr ile z niemożności zaspokojenia nieograniczonych potrzeb ludzkich. Nasze potrzeby zawsze przekraczają możliwości ich zaspokojenia właśnie ta rozbieżność jest źródłem wszelkiej aktywności człowieka. Niedostatek zmusza podmioty do dokonywania określonych rozstrzygnięć, do rezygnacji z jednych dóbr na rzecz innych. Konieczny staje się wybór, czyli znalezienie odpowiedzi na pytania: co, ile, jak, dla kogo, kiedy ?. Dokonywany wybór nie jest przypadkowy, jest on zawsze oparty na kryterium maksimum użyteczności. Oznacz to, że ograniczone zasoby są zużywane na te dobra, które w danym okresie dostarczają społeczeństwu maksimum pożytku. Konieczne staję się porównanie nakładów z efektami. Proces porównania korzyści prowadzący do wyboru najlepszej dostępnej możliwości nazywamy ekonomizacją. Ekonomizacja zawsze prowadzi do najlepszego wykorzystania dostępnych zasobów. Rzadkość jest źródłem egzystencji ekonomii. Brak ograniczeń uczyniłoby zbędną jakakolwiek ekonomizację działań ludzkich, natomiast istnienie tych ograniczeń zmusza do wyboru opartego o racjonalną kalkulację, której podstawą jest kryterium minimum nakładu oraz maksimum użyteczności. Jeżeli wybór dokonywany jest tak, iż z rozporządzającego zasobu uzyskujemy maksimum efektu to mówimy, że wybór jest racjonalny i przeprowadzony zgodnie z zasadą racjonalnego gospodarowania. Zasada racjonalnego gospodarowania to reguła postępowania, która stwierdza iż w procesie gospodarowania powinno postępować się tak aby dany efekt uzyskać ja k najmniejszym nakładem środków bądź z danych zasobów uzyskać maksymalny efekt. Proces ekonomizacji przebiega na dwóch odrębnych szczeblach: na szczeblu makro i mikro. Szczeble te są ściśle związane z zakresem gospodarowania a tym samym z decyzyjnością podmiotów odpowiedzialnych za wybór. Za tym podziałem stoi podział ekonomii na 2 części: mikroekonomię i makroekonomię. Podział ten jest stosunkowo nowy i dokonał się z potrzeby oddzielenia w gospodarce zależności ogólnych od zależności cząstkowych. Z przedrostku wynika, iż makroekonomia zajmuje się zjawiskami globalnymi zaś mikroekonomia związkami cząstkowymi. W gospodarce obok zjawisk czy też procesów specyficznych tylko dla poszczególnych jej uczestników np. gospodarstw zachodzą też takie procesy, które w zbliżonym stopniu wpływają na wszystkie podmioty czyli procesy których zasięg oddziaływania nie jest mikro lub makro. Te procesy i zjawiska są przedmiotem makroekonomii. W ten sposób makroekonomia abstrahując od szczegółowych różnic między poszczególnymi segmentami gospodarki skupia się tylko na kilku kluczowych relacjach zachodzących pomiędzy wielkościami zespalającymi całą gospodarkę. Na tych to wielkościach zwanych agregatami ekonomicznymi opiera się makroekonomia. Podstawowe agregaty to: dochód narodowy, stopa inflacji, stopa procentowa, deficyt handlu zagranicznego, inwestycje, stopa bezrobocia, poziom produktywności, deficyt budżetowy, płace realne, konsumpcja, oszczędności. Makroekonomia traktując te agregaty jako tzw. zmienne bada wewnętrzne związki jakie pomiędzy nimi zachodzą. Badanie to prezentowane jest najczęściej w postaci modeli ekonomicznych. Model ekonomiczny to uproszczona syntetyczna forma teoretycznego opisu ekonomicznych rzeczywistości, uogólnia on najczęściej w matematycznej formie związki jakie zachodzą pomiędzy wymienionymi agregatami wskazując, które z nich są przyczyną a które skutkiem. Niezwykła złożoność zjawisk ekonomicznych stwarza możliwość spojrzenia na nie z różnego punktu widzenia i tym samym opracowania różnych teorii ekonomicznych. Na tym tle od samego początku rozwoju ekonomii jako nauki, powstały i współistniały ze sobą 2 nurty: ekonomia pozytywna, ekonomia normatywna. Ekonomia pozytywna koncentruje się na wypracowaniu najbardziej uniwersalnych narzędzi i metod analizy ekonomicznej. W celu możliwie bezstronnego uogólnienia procesów gospodarczych i mechanizmów ekonomicznych. Unika ona wprowadzania sądów wartościujących czyli formułowania twierdzeń, czy jest dobre czy złe, korzystne czy niekorzystne. Dorobek ekonomii pozytywnej jest akceptowany przez ekonomistów o różnych orientacjach ideowych. Tworzy on fundament na którym budowane są różne szkoły normatywnego myślenia. Ekonomia normatywna koncentruje się na tworzeniu określonego systemu poglądów wartościujących, na opracowywaniu określonej ideologii umożliwiającej interpretację różnych zjawisk i procesów gospodarczych. Wykorzystuje do tego celu dorobek ekonomii pozytywnej bądź też próbuje stworzyć własne narzędzia, analizy dostosowane do głoszonych przez nią poglądów. Podstawowe szkoły ekonomicznego myślenia: szkoła klasyczna dokonała ona pierwszej próby uogólnienia autoregulacji systemu ekonomicznego pod nazwą prawa niewidzialnej ręki. Zdaniem przedstawicieli tej szkoły np. Smith, Ricardo, każdy z producentów w warunkach wolnej konkurencji kieruje się własnym egoistycznym interesem zysku. Ale obiektywnym rezultatem tej motywacji jest szybkie dostosowywanie się podaży produkcji do popytu zgłaszanego na rynku. Mechanizm ten oparty na prywatnej własności i wolnej konkurencji zapewnia zdaniem przedstawicieli szkoły klasycznej najwyższa efektywność ekonomiczną a wszelka ingerencja państwa może tę płynność jedynie obniżyć. Szkoła neoklasyczna początkowo opierała ona swą analizę ekonomiczną na założeniu doskonałej konkurencji. Na tej podstawie wypracowała bardzo precyzyjne narzędzia analizy ekonomicznej. Na ich podstawie starała się wygłaszać ja k funkcjonuje gospodarka w warunkach dobrego wykorzystania zdolności produkcyjnej, siły roboczej oraz sprawiedliwy podział dochodu narodowego. Ekonomia Keynesowska (Keynes) zapoczątkowała makroekonomię opartą na analizie wielkich aparatów ekonomicznych. Odmieniła ona teorię doskonałej konkurencji a wraz z nią założenie, że gospodarka rynkowa funkcjonuje w warunkach ogólnej równowagi ekonomicznej przy pełnym wykorzystaniu wszelkich czynników produkcji. Uznawała ona występowanie określonego niskiego stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych, przymusowe bezrobocie, nierówny podział dochodów pomiędzy różne grupy ludności. Za nieuchronną konieczność wynikającą ze słabnącej skuteczności samoregulujących mechanizmów rynkowych. Na tej podstawie uzasadniała przekonująco absolutną konieczność ingerencji państwa w celu zwiększenia skłonności do inwestowania i do konsumowania i uznawała, że dzięki temu możliwy będzie wzrost produkcji i likwidacja przymusowego bezrobocia. Kierunek myślenia opracowany przez Keynesa odnosił się do wielkiego kryzysu gospodarczego i ograniczał się do założenia, iż aparat wytwórczy jest dany ale niedostatecznie wykorzystany. Keynes nie interesował się zwiększającymi czynnikami gospodarki a ograniczył się do wyjaśnienia przyczyn niedostatecznego, nieefektywnego popytu oraz wyjaśniania możliwości jego zwiększenia w celu wyprowadzenia gospodarki z recesji. USTROJE GOSPODARCZE Aby zinterpretować kategorię ustrój gospodarczy należy wprowadzić pojęcie czynności gospodarczej oraz pojęcie prawa do posiadania. Czynnością gospodarczą jest działanie, którego bezpośrednim rezultatem staje się bądź zmiana sytuacji gospodarczej bądź zapobieżenie zajścia takich zmian. Prawo do posiadania jakiegoś dobra przysługuje temu kto legalnie może zostać jego właścicielem. Ustrój gospodarczy stanowią te reguły prawne, które przesądzają o tym komu oraz jakie przysługują prawa do posiadania oraz kto i jakie może bądź musi wykonywać gospodarcze czynności. Z punktu widzenia członków społeczeństwa obok czynności dozwolonych dla wszystkich obywateli wyróżnić można czynności zakazane, nakazane oraz uniemożliwione. Czynnością gospodarczą zakazaną będzie np. posiadanie broni bez zezwolenia; czynnością gospodarczą nakazaną będzie obowiązek płacenia podatków; czynnością gospodarczą uniemożliwioną będzie czynność nakazana czynnością zakazaną. Liberalizm gospodarczy to pogląd w myśl którego tym lepiej dla społeczeństwa i dla funkcjonowania gospodarki im mniej czynności gospodarczych zastrzeżonych jest dla instytucji państwowych a więcej dostępnych każdemu obywatelowi oraz im mniej jest czynności nakazanych. Gospodarka liberalna to taki typ gospodarki w którym postulat liberalizmu wprowadzony jest w życie, czyli ilość czynności gospodarczych zastrzeżonych dla państwa jest wysoce ograniczona. Ustrój jest tym bardziej elastyczny a gospodarka tym bardziej zetatyzowana im więcej czynności gospodarczych jest w niej zastrzeżonych dla państwa oraz im więcej jest czynności nakazanych. Gospodarka elastyczna charakteryzuje się wysokim stopniem etatyzmu. Tak ważne dziedziny gospodarki jak banki, handel zagraniczny, wielkotowarowa produkcja przemysłowa, rolna, handel hurtowy oraz duża część handlu detalicznego są w niej zastrzeżone dla państwa. Obywatelom pozostawiony jest niewielki obszar swobody gospodarczej. Wysoki stopień etatyzacji nie jest jednak wyróżnikiem gospodarki centralnie zarządzanej. Jest nim szczegółowy rodzaj nakazu i zakazu. Nakaz ten brzmiał – należy wykonywać dyrektywy gospodarcze. Dyrektywa nakładała na przedsiębiorstwo obowiązek prowadzenia działalności w dziedzinach i rozmiarach określonych przez władzę i sposobem przez te władze wymagała. Zakaz natomiast brzmiał – nie wolno zaopatrywać się podmiotom gospodarczym poza rozdzielnikiem. Rozdzielnik to wydane przez władzę zezwolenie na nabycie określonej ilości czynników produkcji, określany jest czasami jako limit. Powrót do gospodarki rynkowej następuje z momentem likwidacji nakazu wykonywania dyrektyw gospodarczych i zakazu zaopatrywania się poza rozdzielnikiem. Celem przedsiębiorstw staje się maksymalizacja zysku, racjonalizują swoje działania w dotychczasowej sferze działania, rozszerzają asortyment, samodzielnie negocjują ceny z odbiorcami i dostawcami. Ustroje klasowe. Z ustrojem klasowym mamy do czynienia wtedy, gdy część ludności objęta jest na mocy prawa większą liczba zakazów prowadzenia i nakazów wykonywania czynności gospodarczej niż pozostała jej część. Wyróżniamy 2 klasy: uprzywilejowaną – posiada większy obszar swobody gospodarczej, upośledzoną. Kryteria wyróżniania klas: pochodzenie, religia, kolor skóry. SOCJALIZM – KAPITALIZM Właściciel dobra gospodarczego może nim być w różnym stopniu. Wyróżnić można 3 stopnie własności zależnie od uprawnień przysługujących posiadaczowi. Istnieją 3 grupy tych uprawnień: prawo do sprzedaży dobra lub nieodpłatnego przekazania dowolnej osobie fizycznej lub prawnej; prawo do prowadzenia przy użyciu dobra działalności gospodarczej, której sensem jest otrzymanie nadwyżki ekonomicznej; prawo do pełnego użytkowania dobra w granicach jego fizycznych własności. Ustrój ma charakter kapitalistyczny wtedy, gdy większość dóbr gospodarczych jest lub na mocy prawa może być własnością prywatna, przy czym własność ta obejmuje pierwszą i druga grupę uprawnień. Ustrój ma charakter socjalistyczny wtedy, gdy większość dóbr gospodarczych jest własnością państwową lub prywatną lecz w tym ostatnim przypadku ograniczona jedynie do pierwszej grupy uprawnień. Jeżeli całe społeczeństwo lub przynajmniej klasa uprzywilejowana wyposażona jest w mechanizmy wyborcze za pomocą których może wpływać na charakter prawa gospodarczego, może zmieniać obowiązujące nakazy i zakazy a także ograniczać lub rozszerzać uprawnienia właścicieli to mamy do czynienia z ustrojem demokratycznym gospodarki. Jeżeli mechanizmy te nie istnieją to ustrój ma charakter dyktatorski. Ustroje gospodarcze: dyktatura – socjalizm (ustrój elastyczny-centralne zarządzanie, gospodarka rynkowa – ustrój bezklasowy, ustrój klasowy), kapitalizm (ustrój elastyczny, ustrój liberalny – centralne zarządzanie, gospodarka rynkowa – ustrój bezklasowy, ustrój klasowy) -demokracja – tak samo. TWORZENIE DOCHODU NARODOWEGO W GOSPODARCE RYNKOWEJ Tworzenie wartości dodanej i produkcji finalnej w gospodarce narodowej Gospodarka narodowa każdego kraju dzieli się na działy do których zaliczamy: przemysł, rolnictwo, budownictwo, transport, łączność, handel i inne usługi. Pewne działy np. przemysł dzielą się na gałęzie. W ich skład wchodzi duża liczba przedsiębiorstw wytwarzających różnorodną produkcję i świadczące usługi. Wartość wytworzonej produkcji, dóbr i usług w ciągu roku w przedsiębiorstwie nazywa się produkcją globalną. Produkcja globalna składa się z 2 części: wartości przeniesionej oraz wartości dodanej. Wartość przeniesiona obejmuje nabyte z zewnątrz i zużyte w produkcji surowce, materiały, półprodukty, paliwo, energię itp. Wartość dodana jest sumą nowo wytworzonej wartości w przedsiębiorstwie. Często włącza się do niej amortyzacją e i wówczas mówimy o wartości dodanej brutto. Suma produkcji globalnych przedsiębiorstwa wchodzących w skład danego działu określana jest jako produkcja globalna działu. Suma produkcji globalnej wszystkich działów stanowi produkt globalny gospodarki narodowej. Produkcji globalnej nie można utożsamiać z produkcją finalną. Produkcja finalna występuje gdy zakończony został proces produkcji i dobro nie podlega już dalszemu przetworzeniu. Przeznaczone jest na cele konsumpcyjne lub inwestycyjne. Produkcję finalną działu oblicza się w ten sposób, iż od produkcji globalnej odejmuje się sumę przepływów międzygałęziowych. Produkcja globalna jest podstawą do obliczania nie tylko produkcji finalnej ale także wartości dodanej. Wartość dodaną w każdym dziale obliczamy odejmując od produkcji globalnej ogólną sumę poniesionych nakładów materiałowych pochodzących z różnych działów gospodarki narodowej. Proces tworzenia wartości dodanej w każdej gałęzi i w każdym przedsiębiorstwie nie pokrywa się z procesem tworzenia produkcji finalnej, chociaż w całej gospodarce narodowej suma wartości dodanej zawsze jest równa sumie wytworzonej produkcji finalnej. W układzie poziomym czyli w wierszach uzyskujemy informację w jaki sposób produkcja danego działu została rozdysponowana między wszystkie działy gospodarki narodowej i jaką część stanowi produkcja finalna. W układzie pionowym uzyskujemy informacje skąd dany dział kupuje produkcję pośrednią potrzebną do realizacji własnej produkcji globalnej. Produkcja globalna jest w każdym dziale większa od wartości dodanej o sumę nabytych dóbr i usług w innych działach i zużytym w innym dziale. Łączna suma wartości dodanej we wszystkich działach gospodarki narodowej stanowi roczny dochód narodowy. Proces tworzenia wartości dodanej i proces tworzenia jego wartości rzeczowej czyli produkcji finalnej nie pokrywają się ze sobą w poszczególnych przedsiębiorstwach, działach ale dają ten sam wynik w skali całej gospodarki narodowej. Każde przedsiębiorstwo bez względu na charakter produkcji przyczynia się do tworzenia nowych wartości tworzących dochód narodowy ale nie każda działalność tworzy dobra i usługi finalne. Kategorie związane z dochodem narodowym statystyka posługuje się różnymi kategoriami dochodu narodowego: produkt krajowy brutto, produkt narodowy brutto, produkt narodowy netto, dochód narodowy wg cen czynników wytwórczych, osobisty dochód ludności, dyspozycyjny dochód ludności. PKB jest odmianą produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na obszarze danego kraju niezależnie od tego kto jest ich właścicielem. PNB jest on miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez społeczeństwo danego kraju powiększony o tzw. dochody netto z tytułu własności za granicą. Dochód netto są różnicą między dochodami otrzymywanymi z tytułu własności za granicą a dochodami wypłacanymi cudzoziemcom z tytułu ich własności na terenia danego kraju. Jeżeli odpływ dochodów otrzymywanych z tytułu usług czynników produkcji będących własnością kapitału zagranicznego jest większy niż przychód dochodów z tytułu posiadanych czynników produkcji za granicą wówczas PKB jest większy od PNB. W przypadku gdy przypływ dochodów równa się odpływowi lub gdy dany kraj w ogóle nie wypłaca ani nie otrzymuje dochodu z własności to wówczas PKB równa się PNB. PNN jest on mniejszy od PNB o wielkość amortyzacji, która jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego w kraju majątku trwałego w danym czasie będącego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia. Zarówno produkt KP, PNN, PNB wyrażone są w cenach rynkowych w których to zawarty jest podatek pośredni, który wpłacany jest przez producentów we wszystkich fazach przetwórstwa do budżetu państwa. Podatek ten ma charakter cenotwórczy, czyli wpływa na poziom cen sprzedawanych towarów. DNCW jest mniejszy od PNN o wielkość podatków pośrednich w skład dochodu narodowego według cen czynników wytwórczych wchodzą: wynagrodzenie pracowników, renty z tytułu dzierżawy, czynsze z tytułu najmu, zyski z kapitału, dochody z pracy na własny rachunek. ODL jest tą częścią dochodu narodowego według cen czynników wytwórczych, która pozostaje po potraceniu nie rozdzielonych zysków przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstwa oraz po spłaceniu przez przedsiębiorstwa podatku od dochodów do budżetu państwa. ODL jest często powiększony o tzw. transfery realizowane z budżetu państwa na rzecz ludności (zasiłki, renty). ODL podlegają bezpośredniemu opodatkowaniu i po uregulowania podatków pozostaje dyspozycyjny dochód ludności (DDL), który może być skonsumowany lub w części zaoszczędzony. Ceny w rachunku dochodu narodowego Dochód narodowy będący wielkim agregatem nie sposób wyrazić w żadnych jednostkach naturalnych. Sumowanie czyli agregowanie jest możliwe tylko dzięki temu, że każde dobro i usługa maja swoją cenę rynkową. Dlatego dochód narodowy może być wyrażony w jednostkach wartościowych. W zależności od celu jakiemu służą różne kategorie dochodu narodowego są one ewidencjonowane w bieżących cenach rynkowych jakie ukształtowały się na rynku w danym kraju i w danym czasie, bądź w cenach stałych wziętych za podstawę z jednego roku wówczas niezależnie od tego jak zmieniały się ceny rynków w analizowanym okresie dobra i usługi wyrażone jest w cenach niezmiennych. Cen bieżące używane są wtedy kiedy analizuje się podział dochodu narodowego lub też globalna równowagę rynkową. Natomiast przy badaniu wzrostu dochodu narodowego, który dokonuje się w czasie ceny bieżące są bezużyteczne. Wzrost cen rynkowych stwarzałby wówczas wrażenie wzrostu dochodu narodowego, chociaż jego wielkość nie uległaby zmianie. Stosunek dochodu narodowego ujmowanego nominalnie, czyli w cenach bieżących do dochodu narodowego w ujęciu realnym czyli w cenach stałych pomnożonych przez 100 tworzy wskaźnik określony w ekonomii jako deflator. Jest on miarą przeciętnego wzrostu cen wszystkich dóbr i usług wchodzących w skład dochodu narodowego. PODZIAŁ DOCHODU NARODOWEGO 20 równań opisujących podział dochodu według SNA: 1) Y=C+I; 2) Y=YD=C+S; 3) C+I=Y=C+S; 4) I=S; 5) Y=C+I+G; 6) GS=G+TR; 7) YD=Y-TA+TR; 8) C+S=YD=Y-TA+TR; 9) Y=C+S+TA-TR; 10) C+I+G=Y=C+S+TA-TR; 11) S-I=G-TA+TR; G+TR>TA; G+TR<TA; G+TR=TA; 12) Y=C+I+G+B; 13) C+S=YD=Y-TA+TR-P+L; 14) C+I+G+B=Y=C+S+TA-TR+PL; 15) S-I=G+TR-TA+B+L-P; 16) Y=C+I+G+B+Ex-Im; 17) Y=C+I+G+B+NX; 18) C+I+G+B+Ex=C+S+TA-TR+P-L-Im; 19) S-J=(G+TR-TA)+(B+L-P)+NX; 20) C+I+G+B+NX=Y=YD+TA-TR-P+L=C+S+TA-TR+P-L Wyjaśnienia oznaczeń: Y- dochód narodowy wytworzony, YD – dochód do dyspozycji, C – konsumpcja, S – oszczędność, I – inwestycje, L – kredyty (udzielone pożyczki), G – rząd, GS – wydatki rządowe, B – bank, TA – podatki, P – płatności, TR – transfery rządowe, NX – saldo handlowe (różnica między eksportem a importem, Im- import, Ex – eksport. W podziale dochodu narodowego uczestniczą: przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe, rząd, banki, przedsiębiorstwo handlu zagranicznego. Efektem procesu gospodarowania jest określona wielkość dochodu narodowego która stanowi podaż. Dobra i usługi wchodzące w skład podaży służą zaspokojeniu popytu który obejmuje: wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych – konsumpcja, wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw – inwestycje, wydatki na dobra i usługi dokonywane przez instytucje państwa zarówno w szczeblach centralnego jak i lokalnego, rządowe i samorządowe – rząd, zakupy dóbr i usług przez banki, zakupy dóbr i usług przez podmioty zagraniczne – eksport. Zakładamy iż gospodarka ma uproszczony charakter i obejmuje jedynie gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. W warunkach tych mamy do czynienia z występowaniem dwóch czynników popytu: konsumpcji i inwestycji. Na wielkość konsumpcji w formule 1 składają się dobra i usługi zużyte w gospodarstwach domowych nabyte od innych podmiotów gospodarczych. Inwestycje to obok wydatków na zakup dóbr i usług przeznaczonych na cele inwestycyjne, także wartość tych dóbr, których przedsiębiorstwa nie zdołały i sprzedać i które stanowią część zapasów. Konsumpcja i inwestycje w formule 1 dotyczą fizycznego wykorzystania dóbr i usług stanowiących składniki podaży. Nie są zatem objęte pojęciem inwestycji zakupy papierów wartościowych np. akcje, obligacje. Zaliczanie poszczególnych wydatków do konsumpcji lub inwestycji wynika z tego kto dokonuje zakupu. W gospodarce w której występują przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe całość wytworzonego dochodu narodowego pozostaje do dyspozycji z podmiotem. Mogą one wykorzystać go na cele konsumpcyjne lub zaoszczędzić. Wskazuje na to formuła 2. Porównując formułę 1 i 2 otrzymujemy formułę 3. Lewa strona formuły 3 prezentuje składniki popytu w gospodarce składającej się z przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Strona prawa wyraża alokację uzyskanych dochodów. Formuła 3 pozwala także na przedstawienie kolejnej zależności sprowadzającej się do stwierdzenia, że w gospodarce zamkniętej bez wydatków rządowych i bez instytucji bankowych inwestycje równe są oszczędnościom. Wskazuje na to formuła 4. Wprowadzamy do analizy kolejny składnik popytu – rząd. Chodzi tu o zakup dóbr i usług przez instytucje państwa różnego szczebla. Zakupy te ukierunkowane są głównie na dokonywanie inwestycji infrastrukturalnych, na obronę narodową, ochronę porządku publicznego, ochronę środowiska naturalnego. Włączenie do analizy rządu powoduje, iż formuła 1 zostaje zmodyfikowana i przybiera postać formuły 5 (zakupy rządowe). Aby móc dokonywać zakupów rząd musi posiadać dochody. W tym celu nakładane są na inne podmioty podatki, które zmniejszają dochody będące w dyspozycji gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Zakupy rządowe nie wyczerpują pojęcia wydatków rządowych, gdyż te ostatnie obok zakupów rządowych obejmują również transfery. Wskazuje na to formuła 6. Transfery to kwoty przeznaczone z budżetu państwa na płace urzędników państwowych, środki służące w wspomaganiu niektórych przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych (zasiłki dla bezrobotnych). O ile podatki zmniejszają dochody gospodarstw domowych i przedsiębiorstw to transfery dochody te zwiększają, ilustruje to formuła 7. Dochód dyspozycyjny stanowi sumę tego co przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na konsumpcję i oszczędności. Wskazuje na to formuła 8, po której przekształceniu otrzymujemy formułę 9. Porównując formułę 5 i 9 otrzymujemy formułę 10. Lewa strona formuły 10 przedstawia składniki popytu w gospodarce składającej się z gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz rządu. Strona prawa wyraża rozdział dochodów pomiędzy różne cele. Wykorzystując formułę 10 możemy zapisać formułę 11, która jest istotna. Po jej lewej stronie mamy różnicę pomiędzy oszczędnościami a inwestycjami gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, natomiast to co znajduje się po stronie prawej stanowi wyraz deficytu budżetowego, nadwyżki budżetowej, bądź równowagi budżetowej. Szczególnie na uwagę zasługuje deficyt budżetowy, czyli gdy wartość zakupów rządowych, transferów jest większa od dochodów uzyskiwanych z podatków. Jeżeli założymy że nadwyżki wydatków nad dochodami budżet nie może pokrywać zwiększona emisją pieniądza to trzeba pożyczyć pieniądze od przedsiębiorstw od przedsiębiorstw lub gospodarstw domowych poprzez sprzedaż obligacji skarbowych. W konsekwencji oszczędności zostają udostępnione rządowi w celu pokrycia jego wydatków. Im większy deficyt budżetowy tym mniejsza część oszczędności może być przeznaczona na inwestycje. Włączamy kolejny składnik popytu – banki. Oznacza to zmodyfikowanie formuły 5, która przybiera postać formuły 12. Banki nie tylko dokonują zakupów dóbr i usług ale także dokonują transferu środków finansowych na rzecz innych podmiotów głównie w postaci kredytów oraz otrzymują wpłaty z tytułu zobowiązań tych podmiotów wobec banków. Oznaczając transfery możemy zapisać formułę 13 a następnie formułę 14. Podobnie jak w formule 10, strona lewa formuły 14 zawiera różne składniki popytu a strona prawa wyraża rozdział dochodów pomiędzy poszczególne cele. Przekształcając formułę 14 otrzymujemy formułę 15. Formuła 15 informuje o związkach między możliwościami przeznaczenia oszczędności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na inwestycje a sytuację budżetu oraz systemu bankowego. Im większy deficyt, im większe potrzeby kredytowe w stosunku do zobowiązań innych podmiotów wobec banków tym mniejsza część oszczędności może być przeznaczona na inwestycje, przy założeniu że nie jest możliwe zwiększanie emisji pieniądza w celu wyrównywania deficytu czy też udzielonych kredytów. Dotychczas gospodarkę traktowaliśmy jako zamkniętą, bez importu i eksportu, co oznaczało, że dochód wytwarzany przez podmioty jest równy dochodowi który zostaje, podzielony pomiędzy podmiotami. Obecnie do analizy włączamy ostatni składnik popytu czyli zakupy dóbr i usług dokonywane przez podmioty zagraniczne. Eksportowi towarzyszy import czyli zakupy dóbr i usług od podmiotów zagranicznych. Dlatego w analizie podziału dochodu narodowego uwzględniać należy eksport oraz różnice między eksportem a importem określany mianem saldo handlowe albo eksportem netto. Nadwyżka eksportu nad importem oznacza zmniejszenie dochodu podzielonego pomiędzy podmioty krajowe w stosunku do dochodu przez nie wytwarzanego. Sytuacja odwrotna oznacza, że podmioty krajowe zużywają więcej dóbr i usług niż same wytwarzają. Uwzględnienie handlu zagranicznego powoduje iż formuła 12 przyjmuje postać formuły 16 a potem formuły 17. Na ich podstawie sformułować można formułę 18. Lewa strona formuły 18 zawiera wszystkie składniki popytu a strona prawa sumuje różne elementy wykorzystania dochodu. Przekształcając formułę 18 otrzymujemy formułę 19. Strona lewa formuły 19 zawiera różnicę między oszczędnościami a inwestycjami. Po stronie prawej sytuacja w zakresie budżetu przedstawia sytuację systemu bankowego a wielkość NX odzwierciedla sytuację w zakresie handlu zagranicznego. Im większy deficyt budżetowy, im większa nadwyżka kredytów nad dochodami wynikającymi z zobowiązań innych podmiotów wobec banków oraz im większa nadwyżka importu nad eksportem tym mniejsza część oszczędności może być przeznaczona na inwestycję. Nadwyżka importu na eksportem oznacza iż część oszczędności zostaje przeznaczona na sfinansowanie różnicy między wartością dóbr i usług kupowanych za granicą a wartość dóbr i usług sprzedawanych zagranicznym podmiotom gospodarczym. Podsumowując analizę podziału dochodu narodowego prowadzona z punktu widzenia składników popytu oraz rozdziału dochodów podmiotów gospodarczych można zapisać formułę 20. Lewa strona formuły 20 wyraża popyt równy wielkości podaży i równy dochodowi narodowemu. Dochód narodowy równa się z kolei dochodowi dyspozycyjnemu powiększonemu o podatki i zobowiązania wobec banków a pomniejszony o transfery z budżetu państwa i kredyty bankowe. DOCHÓD NARODOWY JAKO MIERNIK POZIOMU ŻYCIA Dochód narodowy jest nie w pełni adekwatnym miernikiem poziomu życia mieszkańców danego kraju. Wynika to z kilku powodów: różne są metody jego liczenia obok poznanej metody SNA występować również może metoda MPS; metoda ta polega na tym, że w rachunku dochodu narodowego uwzględnia się jedynie efekty pracy produkcji, nieuwzględnienie dochodów „szarej strefy”, samoobsługa (np. własna marchewka z ogródka), niewłaściwie ustalony kurs walutowy, właściwy proces rozdziału dochodu, oraz Wzrost gospodarczy i modele wzrostu Jeżeli dochód narodowy w roku t 1 jest wyższy w porównaniu z dochodem narodowym w roku t0 to mówimy, że w okresie t0 do t1 wystąpił wzrost gospodarczy. Jego dynamikę obliczamy według następującego wzoru: Yt 1 – Yt0 / Yt0 * 100 (wskaźnik dynamiki dochodu narodowego, Y - dochód narodowy). W sytuacji, gdy dochód narodowy w roku t1 jest niższy od dochodu narodowego w roku t0, to mamy doczynienia z recesją gospodarczą. w sytuacji gdy poziom dochodu narodowego w liczbach bezwzględnych w toku t1 jest równy dochodowi narodowemu w roku t0, to mówimy o stagnacji gospodarczej. Modele wzrostu Dążeniem teorii ekonomii jest możliwie dokładny opis rzeczywistości gospodarczej w celu wykrycia i sformułowania praw ekonomicznych. Tak dokładny opis nie zawsze jest jednak możliwy i konieczny. wywołuje to potrzebę pewnej idealistycznej rzeczywistości co wyraża się w tworzeniu modeli ekonomicznych. W każdym modelu przyjmuje się określony zespół założeń i warunków, a także funkcję opisującą zależności pomiędzy dochodem narodowym a czynnikami produkcji. Sformułowane następnie prawidłowości są prawdziwe tylko w obrębie przyjętych założeń i warunków. Im bliższy jest model rzeczywistości tym stopień prawdziwości praw ekonomicznych jest większy. W zależności od ilości przyjętych założeń występuje różny stopień agregacji w poszczególnych modelach. Ze względu na tenże stopień agregacji można wyróżnić: modele jednoczynnikowe i jednosektorowe, modele dwuczynnikowe i dwusektorowe, modele wieloczynnikowe i wielosektorowe. Model jednoczynnikowy – zakłada się że jedynym wartościowo twórczym czynnikiem wzrostu dochodu narodowego jest praca żywa. Występuje zatem funkcyjna zależność pomiędzy dochodem a zatrudnieniem Y=f(Z) dochód narodowy (Y)= zatrudnienie (Z) * wydajność pracy (W). Dynamika dochodu narodowego ΔY/Y = ΔZ/Z + ΔW/W + ΔZ*ΔW/Z*W Model ten ma dość ograniczoną wartość poznawczą, gdyż dotyczy jedynie zatrudnienia i wydajności pracy. Model obrazujący tempo wzrostu zatrudnienia i wydajność pracy na tempo wzrostu dochodu narodowego na jednego mieszkańca. W tym celu przyjmujemy, iż L jest to liczba mieszkańców kraju Y/L=d – dochód narodowy na jednego mieszkańca. Δd/d = ΔW/W + ΔZ/Z - (lambda) - tempo przyrostu narodowego ludności = ΔL/L Δd/d = + - ΔW/W; ΔZ/Z Na podstawie tej formuły łatwo dojść do wniosku, że decydującym czynnikiem wzrostu dochodu narodowego na jednego mieszkańca jest wysokość tempa wzrostu wydajności pracy . Przyjmijmy, że =0, zaś = wówczas tempo wzrostu dochodu narodowego na jednego mieszkańca d/d=0. Oznacza to, iż dochód narodowy wzrasta w tym samym tempie co ludność, czyli poziom dochodu narodowego na 1 mieszkańca jaki ukształtował się dotychczas nie ulega żadnej zmianie. Przy tym założeniu =0 wzrost dochodu narodowego na 1 mieszkańca jest możliwy tylko po warunkiem gdy >. W rzeczywistości różnica między i nie może być zbyt wielka i nie może występować stale. Wcześniej czy później wyczerpie się rezerwy siły roboczej i w długim okresie wykazuje tendencję zbliżania się do . W tych warunkach tempo wzrostu dochodu narodowego na 1 mieszkańca zostaje określone możliwym do osiągnięcia w danej gospodarce narodowej, tempem wzrostu wydajności pracy. Zakładamy, iż podstawowym czynnikiem wzrostu jest majątek trwały, a zatem pomiędzy dochodem narodowym a majątkiem trwałym istnieje związek funkcyjny: Y=F*E dochód narodowy = majątek * produkcyjny (trwały) Y/Y = F/F + E/E + F*E/F*E ; Y/Y = r Inwestycyjny model wzrostu KALECKIEGO. Podstawą zwiększenia wskazanego wyżej majątku trwałego jest proces inwestowania, z tego względu istotne staje się zbadanie wpływu inwestycji na tempo wzrostu dochodu narodowego. Dla zrealizowania tego celu Kalecki przyjął następujące założenia: dochód narodowy występuje w kategorii brutto, akumulacja składa się wyłącznie z inwestycji brutto, występuje doskonała podzielność aparatu wytwórczego, inwestycje z roku t0 zostaną oddane do eksploatacji w roku t1 Y/Y = i stopa inwestycji i = I/Y inwestycje / dochód narodowy Współczynnikiem kapitałochłonności k wyraża nakład inwestycyjny brutto poniesiony w roku t 0 niezbędny do uzyskania w roku t1 przyrostu dochodu narodowego o jednostkę k = Y/Y ile musimy zainwestować pieniędzy, aby uzyskać przyrost dochodu w przyszłym roku Y/Y = i*1/k 1/k informuje o tym jaki uzyskuje się efekt w postaci przyrostu dochodu narodowego w wyniku zainwestowania 1 jednostki pieniężnej Y/Y = i*1/k+u-a u – przyrost dochodu narodowego spowodowany różnego rodzaju bezinwestycyjnymi uprawnieniami techniczno-organizacyjnymi w istniejącym aparacie wytwórczy, (-a) – zmniejszenie przyrostu dochodu narodowego związane ze zużyciem aparatu wytwórczego i potrzebę jego odtworzenia. wykres Z punktu widzenia współczynnika k istotna jest struktura gałęziowa i rzeczowa nakładów inwestycyjnych. Jeżeli dużą część nakładów inwestycyjnych kierujemy do dziedzin charakteryzujących się wysoką kapitałochłonnością (górnictwo, przemysł ciężki) to rośnie nam współczynnik kapitałochłonności skali całej gospodarki narodowej. jego spadek z kolei łączyć można z inwestowaniem w dziedziny o niskiej kapitałochłonności (przemysł lekki). Z punktu widzenia struktury rzeczowej nakładów inwestycyjnych ważny jest, czy inwestujemy w tzw. budowę inwestycyjną (hale fabryczne, magazyny, biurowce) i tym samym podnosimy współczynnik kapitałochłonności, czy też w maszyny, urządzenia dające szybki efekt produkcyjny i obniżanie kapitałochłonności . Y/Y = i*1/k-S+u+n-a (-S) niepełne wykorzystanie czynników pozainwestycyjnych; n – dodatnie efekty związane z pracą w nadgodzinach wykresy Model dwuczynnikowy – funkcja COBB-DUGLASA Y/Y = Z/Z*z+K/K*k*[R/R*r+N/N*n+Ka/Ka*ka] z – efektywność zatrudnienia względem dochodu narodowego i odpowiada na pytanie: o ile wzrośnie dochód narodowy jeżeli zatrudnienie wzrośnie o 1%?; k – współczynnik wyrażający efektywność kapitału trwałego względem dochodu narodowego, odpowiada na pytanie; o ile wzrośnie dochód narodowy jeżeli kapitał trwały wzrośnie o 1%?; r – zwiększenie obszarów wykorzystywanych powierzchni rolniczych; n – podniesienie kwalifikacji; ka – wzrost efektywności wykorzystywania istniejącego majątku trwałego. GŁÓWNE OGRANICZENIA WZROSTU GOSPODARCZEGO Czynniki ograniczające tempo wzrostu gospodarczego ujawniają się zwłaszcza w okresach radykalnych zmian programu gospodarczego, w czasie forsowania nadmiernej dynamiki rozwoju gospodarczego danego kraju lub gdy popełnione zostają radykalne błędy w zakresie polityki gospodarczej. Wśród podstawowych barier wyróżnić można: a) konsumpcję – osiągnięty poziom konsumpcji przy danym dochodzie narodowym wyznacza minimalną stopę konsumpcji. jej obniżenie umożliwia co prawda wzrost stopu inwestycji, ale jednocześnie wywołuje niezadowolenie społeczne, obniżenie tempa wydajności pracy i tempa dochodu narodowego w następnych latach. Z tego powodu maksymalna stopa inwestycji winna być określana przez minimalną stopę konsumpcji.; b) siła robocza - może wywoływać nie tylko wzrost gospodarczy, ale i hamować go. Powodem może być niedostosowanie struktury kwalifikacji do struktury stanowisk pracy w układzie sektorowym lub regionalnym. tempo wzrostu gospodarczego hamować też może nadmierne zatrudnienie bowiem uniemożliwia ono osiąganie wyższej wydajności pracy; c) handel zagraniczny – może on handlować tego wzrostu gospodarczego wówczas kiedy import niezbędny jest ograniczony możliwościami eksportowymi gospodarki. Kiedy istnieje blokada danej gospodarki, bądź też kiedy korzyści z wymiany przechwytują partnerzy zagraniczni. Natomiast jeżeli handel zagraniczny jest efektywny to jest on najbardziej uniwersalnym czynnikiem przełamywania wszelkich ograniczeń wzrostu; d) wymogi ekologiczne – przekroczenie stanu norm ochronnych ogólnie pogarsza warunki życia ludności, warunki produkcji i konsumpcji. W konsekwencji wpływa to na obniżenie wzrostu gospodarczego, poprzez pogorszenie stanu zdrowotnego społeczeństwa i spadek bądź niewielką dynamikę wydajności pracy. Do innych czynników ograniczających wzrost zaliczamy: zła organizacje pracy, niewłaściwą organizację produkcji, niewłaściwe rozwiązania instytucjonalne itp. Czynniki ograniczające wzrost występują z różnym natężeniem. Zależą one od poziomu rozwoju ekonomicznego kraju i same ten rozwój warunkują. RÓWNOWAGA GOSPODARCZA Równowaga na rynku jakości dobra, na danym terytorium istnieje w momencie, gdy na tym terytorium popyt na to dobro jest równy jego podaży. Z globalną równowagą mamy doczynienia wtedy, gdy w jakimś kraju w pewnym okresie suma popytu zgłoszona w tym okresie na wszystkie dobra równa jest sumie podaży dóbr w tym czasie zaoferowanych. Równowaga idealna – panuje jeżeli istnieją wszystkie możliwe równowagi cząstkowe na rynkach wszystkich towarów na każdym terytorium kraju i w każdym momencie badanego okresu. W rzeczywistości w każdej gospodarcze istnieje nierównowaga. Panujący ustrój wyznacza typ tej nierównowagi. W gospodarce scentralizowanej mamy doczynienia z nierównowagą popytową, zaś w gospodarce rynkowej z nierównowagą podażową. W najogólniejszym zarysie sposób ich powstawania można wyjaśnić w oparciu o krzywe podaży i popytu. wykresy Mechanizm powstawania nierównowagi podażowej 1. W warunkach stałych cen. Celem przedsiębiorcy w gospodarce rynkowej jest maksymalizacja zysku, czyli różnicy pomiędzy poniesionymi kosztami a uzyskanym utargiem. Koszt poniesiony to przede wszystkim równowartość środków zużytych w procesie działalności gospodarczej (płac, amortyzacji), a także koszt zużytego surowca nabytego przez przedsiębiorstwo. Gdyby koszty wzrastały w tym samym tempie, w którym wzrasta produkcja niezmieniony pozostałby koszt krańcowy. Tak jednak nie jest ! Koszt krańcowy, czyli koszt wytworzenia każdej następnej jednostki produktu najpierw spada a następnie rośnie. wykres Koszt krańcowy początkowo, czyli przy bardzo małych rozmiarach produkcji, wyższy jest od cen, co oznacza iż do momentu osiągnięcia poziomu wytworzenia równego 0-A przedsiębiorstwo ponosi bezwzględne straty. Po przekroczeniu tego punktu, każda następna jednostka przynosi zysk, co po przekroczeniu kolejnego progu 0-B jest równoznaczne z wyrównaniem strat i zysków. Dalsze powiększanie ilości produktów daje przedsiębiorstwu bezwzględny zysk. Zysk krańcowy osiągnięty dzięki sprzedaży kolejnej jednostki produktu jest początkowo coraz wyższy, a po osiągnięciu wielkości produkcji 0-C zaczyna spadać Zwiększenie produkcji poza poziom 0-B jest nieopłacalne, gdyż każdy następny sprzedany produkt przynosi straty. Gdy produkcja przedsiębiorstwa osiąga rozmiary 0-D, którym odpowiada zrównanie ceny i kosztu krańcowego, przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi. W warunkach stałych cen maksymalizacja zysku może przebiegać drogą obniżania kosztów np. poprzez racjonalizowanie metod wytwarzania, dotyczy to głównie kosztów energii, surowców, półfabrykatów, płac. Na skutek obniżki kosztów naruszona bądź pogłębiona zostaje nierównowaga podażowa i to z dwóch powodów: 1) wzrost produkcji – rośnie podaż i przy danym popycie powstaje bądź pogłębia się nierównowaga podażowa; 2) obniżka kosztów odzwierciedlona w mniejszym popycie na surowce, materiały, energię – zmniejsza się popyt przy danej podaży tych produktów, generuje bądź pogłębia nierównowagę podażową. 2. W warunkach zmiennych cen. Przedsiębiorca dążąc do maksymalizacji zysku wykorzysta każdą okazję do podniesienia ceny, czyni to np. wówczas gdy rośnie popyt. Ceny chwilowo zbyt niskie zostają natychmiast ustalone na poziomie przynajmniej równoważącym popyt z podażą. Przy wzroście cen popyt wykazuje tendencję do słabnięcie. Osłabienie popytu nie pociąga za sobą natychmiastowego obniżenia ceny, gdyż jest to sprzeczne z dążeniem do maksymalizacji zysku. Jeżeli w ten sposób postępują wszyscy przedsiębiorcy, to otrzymujemy nierównowagę podażową, jako chroniczną przypadłość gospodarki rynkowej. Czynniki samopogłębiające nierównowagę: 1) poprawa jakości i trwałości wyrobów. Jeżeli wyrób jest trwalszy, jeżeli dłużej służy użytkownikowi, popyt odtworzeniowy spowodowany zupełnym zużyciem i koniecznością nabycia tego samego wyrobu pojawia się później. Przedłużenie trwałości wyrobu spowodowane niskim popytem wyjściowym powoduje obniżenia popytu.; 2) rzetelność dostawców. Im bardziej rzetelny jest dostawca, im bardziej można liczyć na jego punktualność i dbałość o asortyment, tym niższe zapasy może utrzymywać odbiorca, tym samym obniżony zostaje popyt.; 3) bezrobocie. Człowiek zagrożony bezrobociem stara się pracować wydajnie. Im lepiej pracuje tym mniejsze jest zapotrzebowanie na pracowników, a zatem wyższe bezrobocie. Bezrobotni dysponują niższymi dochodami niż pracujący, a zatem znowu spada popyt.; 4) doskonalenie organizacji. Chodzi o odrzucenie sztywnych schematów i wprowadzenie w ich miejsce rozwiązań eliminujących koszty ponoszone z tytułu niedoskonałości organizacyjnej. Ostatecznym rezultatem tych że działań jest obniżenie popytu.; 5) specjalizacja. Przedsiębiorstwom nie wyspecjalizowanym opłaca się powierzyć specjalistom część aktywności, gdyż mogą wówczas skoncentrować się na efektywnych działaniach gospodarczych. Prowadzi to jednak do obniżenia kosztów i w konsekwencji do spadku popytu. ASYMETRIA NIERÓWNOWAGI Interpretacja asymetrii nierównowagi wymaga wyjaśnienia pojęcia „ciąg technologiczny”. Ciąg technologiczny to sekwencja stadiów przetwarzania surowca. Jego pierwszym stadium jest stadium surowcowe a ostatnim finalne SS+1S+2F-1F. asymetria nierównowagi polega na tym, że im bliżej początku ciągu technologicznego tym poza niektórymi tylko okresami natężenia nierównowagi jest wyższe. Zjawisko to zaobserwować można zarówno w odniesieniu do nierównowagi popytowej ja i nierównowagi podażowej. Gospodarka scentralizowana nierównowaga popytowa |nier.S>nier.S+1>nier.S+2>nierF-1>nier.F|. Gospodarka rynkowa nierównowaga podażowa |nier.S>nier.S+1>nier.S+2>nierF-1>nier.F| CYKL KONIUNKTURALNY W GOSPODARCE RYNKOWEJ W każdym kraju o gospodarce rynkowej takie agregatowe wielkości jak dochód narodowy produkcja, zatrudnienie, inwestycje nie rosną równomiernie lecz ich tempo wzrostu charakteryzuje się okresowymi zmianami. Te okresowe zmiany poziomu aktywności gospodarczej nazywamy cyklem koniunkturalnym. Wyróżniamy cztery podstawowe fazy cykli: 1. kryzys, 2. depresje, 3. ożywienie, 4. rozkwit. Pomiędzy tymi fazami zachodzi związek przyczynowo skutkowy. oznacza to, że mechanizmy i procesy zachodzące w jednej fazie cyklu oddziałują na mechanizmy i procesy w fazie następnej. graficzna ilustracja przebiegu cyklu wygląda następująco: wykres Faza kryzysu charakteryzuje się spadkiem poszczególnych wielkości gospodarczych. Faza depresji cechuje ja względna stabilizacja ale na obniżonym poziomie. Faza ożywienia charakteryzuje się wzrostem poszczególnych wskaźników aktywności gospodarczej. W momencie gdy osiągną one poziom z poprzedniego górnego punktu cyklu zaczyna się rozkwit, charakteryzuje się dalszym wzrostem poszczególnych wskaźników ale już w wolniejszym tempie. Ten górny punkt zapoczątkowuje fazę kryzysu i nowy cykl. Rodzaj wahań cyklicznych. najważniejsze z nich to cykle: 1. KITCHINA – trwające 3,5 roku (krótkie); 2. JUGLARA – trwające 8-10 lat (średnie); 3. KONDRATIEWA – trwające 50-60 lat (długie). Cykle różnej długości pozostają względem siebie w określonej relacji. krzywa cyklu długiego jest trendem dla cyklu krótszego. Faza wznosząca cyklu dłuższego jest wynikiem lat dobrej koniunktury nad latami spadku w cyklu krótszym. Z kolei faza spadkowa cyklu dłuższego jest wynikiem przewagi lat złej koniunktury nad latami dobrej koniunktury w cyklu krótszym. Występowanie cykli średnich zapoczątkował kryzys w Anglii w 1825 roku. Od tego czasu mówi się o cyklach. CYKL KONIUNKTURALNY A WZROST GOSPODARCZY Definicja traktująca cykl koniunkturalny jako okresowe zmiany aktywności gospodarczej jest niepełna. Nie uwzględnia ona bowiem pewnych prawidłowości w kształtowaniu podstawowych wielkości makroekonomicznych w długim okresie, szczególnie zaś dochodu narodowego. Poziom tegoż dochodu faluje tzn. przemiennie rośnie i spada lecz ma na ogół po każdym cyklu znajduje się na wyższym poziomie niż poprzednio. wykresy Wahania odbywają się więc nie wokół równoległej do soi odciętych lecz wokół linii wznoszącej się. Tą linia wznoszącą się będącą graficzną ilustracja długookresowego wzrostu nazywamy trendem. Stąd też cykl koniunkturalny można określić jako okresowe wahania aktywności gospodarczej wokół trendu. Tenże trend wzrostowej gospodarki jest związany ze zwiększeniem czynników produkcji, szczególnie kapitału i pracy oraz wzrostem ich produkcyjności. Oznacza on wzrost potencjału podażowego gospodarki. TEORIE CYKLU KONIUNKTURALNEGO Teoria wahań cyklicznych musi dać odpowiedź na pytanie o przyczyny okresowych wahań w stopniu wykorzystania możliwości produkcyjnych, czyli rozbieżności pomiędzy potencjalnym a faktycznie wytwarzanym dochodem narodowym. Wykorzystanie podażowych możliwości gospodarki zależy od rozmiarów popytu. Zatem teoria wahań cyklicznych winna wskazać, który wskaźnik popytu powoduje cykliczność. większość teorii cyklu wskazuje, iż czynnikiem tym są wahania popytu inwestycyjnego. Różne są natomiast w poszczególnych teoriach przyczyny wywołujące zmiany tegoż popytu. Szczególnie odmienne interpretacje wskazuje szkoła neoklasyczna i keynesiści. Neoklasyczne spojrzenie na system gospodarczy zakład, że ma on właściwości stabilności tzn. że po każdym zakłóceniu powraca do stanu równowagi. Czynniki powodujące to zakłócenie mają charakter zewnętrzny, czyli egzogeniczny w stosunku do mechanizmów gospodarczych. zachwianie równowagi uruchamia mechanizmy endogeniczne tkwiące wewnątrz systemu, które przywracają stan równowagi. Czynniki zewnętrzne pochodzą spoza ekonomicznego otoczenia systemu gospodarczego, stanowić je mogą wojny, rewolucje, okrycia nowych złóż, zmiany demograficzne, innowacje techniczne, a także zjawiska przyrodnicze. Cykl koniunkturalny zdaniem neoklasyków jest zjawiskiem naturalnym, ponieważ wszelkie procesy gospodarcze przebiegają w poza ekonomicznym otoczeniu i polityka ekonomiczna rządu nie może tego zmienić. Interpretacja przebiegu cyklu w oparciu o teorię keynesowską. Analizę rozpoczynamy od fazy ożywienia. Faza ta charakteryzuje się stale rosnącą sumą wydatków inwestycyjnych. towarzyszy temu wzrost dochodu narodowego, wzrost zatrudnienia oraz wzrost wydatków konsumpcyjnych. Globalny popyt wykazuje tendencję do szybszego wzrostu w stosunku do wzrostu podaży produkcji. Towarzyszy temu pewien wzrost cen. Ekspansja inwestycyjna powoduje wzrost zapotrzebowania na kredyt, występuje wśród inwestorów i producentów atmosfera optymizmu. Rośnie obrót na rynku nieruchomości oraz obrót papierami wartościowymi na rynku kapitałowym. Okres ten charakteryzuje się również wzrostem zapasów w produkcji i w handlu, gdyż w okresie wzrostu cen gromadzenie zapasów staje się działaniem opłacalnym. Swój szczytowy stan gospodarka osiąga wówczas gdy na najwyższym poziomie są inwestycje i dalej już przestają rosnąć. Wysoki poziom wydatków inwestycyjnych doprowadza do wzrostu zdolności produkcyjnych w gospodarce. W tym czasie obserwuje się również stopniowy wzrost kosztów produkcji w stosunku do wzrostu cen. Szybki wzrost kosztów wynika stąd iż w szczytowym okresie koniunktury często wykorzystuje się również gorsze urządzenia wytwórcze zatrudnia mniej kwalifikowana siłę roboczą, zwiększa pracę w godzinach nadliczbowych, czyli wyżej płatnych, pracodawcy wykazują dużą skłonność do ustępstw na rzecz związków zawodowych domagających się wyższych płac. Rosną dochody, ale towarzyszy im wzrost skłonności do oszczędzania. Maleje tym samym skłonność do konsumpcji. banki komercyjne zaczynają wykazywać coraz większą ostrożność, udzielając kredytów inwestycyjnych. Wszystko to powoduje wygasanie optymistycznych nastrojów wśród przedsiębiorców. Zaczyna się załamanie gospodarce nazywane kryzysem nadprodukcji. Pierwszym sygnałem zbliżającego się okresu jest z reguły spadek kursów papierów wartościowych mogący przerodzić się w panikę na giełdzie. Zaczynają kurczyć się zamówienia na urządzenia wytwórcze. ma miejsce wycofanie się z wielu zawartych kontraktów (budowlanych). Spowodowane to jest w istotnej mierze zahamowaniem wzrostu cen, a nawet ich spadkiem, co przy wysokich kosztach produkcji powoduje zmniejszenie się zysków. Banki w obawie przed rosnącym ryzykiem upadłości wielu firm ograniczają kredyt inwestycyjny i żądają spłaty dotychczasowych zobowiązań. Przejście w fazę depresji spowodowane jest dalszym kurczeniem się wydatków inwestycyjnych. Rosnące trudności sprzedaży powoduje, iż marża zysku gwałtownie spada. Wiele małych słabych, przedsiębiorstw bankrutuje. Banki komercyjne maksymalnie ograniczają kredyt. Spadkowi produkcji dóbr inwestycyjnych towarzyszy z reguły mniejszy spadek produkcji dóbr konsumpcyjnych. Duża cześć społeczeństwa bowiem jeśli nie utraciła pracy, próbuje utrzymać swój poziom konsumpcji lub tylko nieznacznie go ograniczyć. Dlatego też załamanie w produkcji dóbr inwestycyjnych jest zawsze głębsze aniżeli w produkcji dóbr konsumpcyjnych. Chociaż działalność inwestycyjna została znacznie ograniczona nigdy nie jest tak aby inwestycje spadły do zera. Państwo stara się realizować bowiem pewne wydatki inwestycyjne z budżetu państwa. Niemniej gospodarka funkcjonuje na zwolnionych obrotach i w pewnym momencie ani inwestycje ani tym bardziej konsumpcja nie wykazują tendencji malejącej. Dochodzimy w ten sposób do dna kryzysu. W tym okresie silniejsi przedsiębiorcy którzy przetrwali kryzys wykorzystują okres niepomyślnej koniunktury i dokonują stopniowo renowacji swojego kapitału. W konsekwencji wycofuje się wiele przestarzałych masy i urządzeń produkcyjnych i zgłaszają popyt na bardziej nowoczesne urządzenia, umożliwiające wzrost wydajności pracy a także poprawę jakości wytwarzanej produkcji. Przedsięwzięcia te zmierzają do wzmocnienia produkcji w sektorze dóbr inwestycyjnych, powoli zaczyna rosnąć zatrudnienie, wyczerpują się nagromadzone w przeszłości zapasy, zaczyna poprawiać się relacja cen do kosztów wytworzenia, co prowadzi do zwiększenia zysków obniżeniu ulega stopa procentowa, tańsze kredyty zachęcają przedsiębiorstwa do zwiększania wydatków inwestycyjnych rosną kursy akcji, obligacji. I w ten oto sposób rozwija się ożywienie obejmując coraz to nowe dziedziny życia gospodarczego. I w ciągu dwóch – trzech lat gospodarka znów osiąga fazę szczytowego rozwoju. W obecnej rzeczywistości gospodarczej krajów wysoko rozwiniętych wyróżnić można dwie podstawowe fazy cyklu koniunkturalnego: fazę spadku obejmującą fazę kryzysu i depresji oraz fazę ekspansji na którą składają się ożywienie i rozkwit. Współcześnie zmienił się również sam przebieg cykli. Faza spadku nie musi obecnie odznaczać się absolutnym spadkiem poszczególnych wielkości ekonomicznych. Jej objawem może być brak wzrostu lub nawet zwolnienie tempa wzrostu. To zmniejszenie amplitudy wahań jest głównie przyczyną interwencjonizmu państwowego. Interwencjonizm ten wprowadzony został po II wojnie światowej na szerszą skalę. Zmieniły się jednak jego cele. Początkowo występował on jako interwencjonizm antykryzysowy oznaczający podejmowanie działań w celu złagodzenia zaistniałego już kryzysu. Obecnie mamy doczynienia z interwencjonizmem antycyklicznym, który przynosi rozszerzenie interwencji na wszystkie fazy cyklu. Oznacza to przeciwdziałanie bieżącym działaniom koniunktury a zwłaszcza wahaniom w zakresie zatrudnienia. Z tym że w interwencjonizmie antycyklicznym państwo wykorzystuje narzędzia mieszczące się w ramach polityki fiskalnej oraz polityki pieniężnej. Na poziom wahań cyklicznych mogą obok przedstawionej polityki monetarnej i fiskalnej oddziaływać również czynniki zewnętrzne np.: przepływ kapitałów z jednego kraju do drugiego, skala zagranicznych inwestycji bezpośrednich, zmiany kursu walut, polityka handlowa dotycząca eksportu i importu. ISTOTA I POMIAR INFLACJI Przez inflację rozumieć należy proces wzrostu ogólnego poziomu cen. Z definicji tej wynikają dwa istotne momenty po pierwsze inflacja jest procesem co oznacza że mamy z nią doczynienia wówczas gdy wzrost cen w danym okresie jest trwały. Drugi moment wyeksponowany w definicji wiąże się z faktem, że inflacja oznacza wzrost ogólnego poziomu cen. Wynika to z tego iż nie każdy wzrost cen jest inflacją. Jeżeli bowiem podwyżkom niektórych cen towarzyszą odpowiednio wysokie obniżki innych cen to ogólny poziom cen nie musi wcale wzrosnąć. W tej sytuacji wzrost cen nie ma inflacyjnego charakteru. Obliczaniem zmian ogólnego poziomu cen zajmują się wyspecjalizowane instytucje (GUS), w tym celu konstruuje się wskaźnik cen będący miarą procentowych zmian wydatków związanych z zakupem pewnego zestawu dóbr, czyli koszyka dóbr w jakimś czasie. Ponieważ przy obliczaniu wskaźnika koszyk dóbr się nie zmienia zmiany wydatków związanych z zakupem tego koszyka wynikają wyłącznie ze zmian ceny. Przy konstruowaniu wskaźnika cen oprócz rozstrzygnięcia kwestii asortymentu dóbr wchodzącego do tegoż koszyka każde dobro musi być ważone zgodnie z jego ekonomicznym znaczeniem. Jako wagi najczęściej stosuje się udziały wydatków na poszczególne dobra w wydatkach ogółem w okresie wyjściowym. W statystycznych analizach procesów inflacyjnych wykorzystywany jest powszechnie wskaźnik stopy inflacji. Określa on procedury wzrostu ogólnego poziomu cen w ciągu roku. W Polsce oblicza się stopę inflacji w dwojaki sposób: 1. porównując ogólny poziom cen z roku t1 z analogicznym poziomem cen z roku t0 przy czym bierze się tutaj pod uwagę wskaźniki przeciętne dla 12 miesięcy w roku. 2. Porównując ogólny poziom cen z grudnia t1 z ogólnym poziomem cen z grudnia roku t 0. Wskaźniki stopy inflacji obliczone tymi metodami nie są zazwyczaj identyczne co jest związane z niejednakową dynamiką wzrostu cen w poszczególnych miesiącach. RODZAJE INFLACJI Pierwszym z kryteriów wyróżniania rodzajów inflacji jest tempo wzrostu cen z punktu widzenia tego kryterium wyróżniamy: a) inflacje pełzającą ma ona miejsce wówczas gdy ceny rosną stosunkowo wolno jest to inflacja jednocyfrowa poddaje się ona kontroli państwa i nie powoduje zakłóceń w społecznym procesie produkcji; b) inflacja krocząca wiąże się z występowaniem u ludzi oczekiwań inflacyjnych w zakresie wzrostu cen i płac inflacja ta ma tendencję wymykania się spod kontroli i przyspieszania swego tempa dość łatwo przekształca się w inflację galopującą; c) inflacja galopująca tejże inflacji należy przeciwdziałać gdyż przynosi poważne wypatrzenia gospodarcze pieniądze tracą swa wartość ludzie unikają ich trzymania nie więcej ponad minimum potrzebności („zdarte zelówki”) gromadzi się zwykle towary nikt nie pożycza pieniędzy na zwykłą stopę procentową; d) inflacja hiperinfacja (ponad 150%) to ogromne natężenie procesów inflacyjnych które uniemożliwiają funkcjonowanie podmiotów gospodarczych (niweczy rachunek ekonomiczny przekreśla racjonalność funkcjonowania) stanowi śmiertelne zagrożenie dla gospodarki. Inne kryterium przewidywanego tempa zmian cen na nadchodzący okres. Z punktu widzenia tego kryterium można wyróżnić: a) inflację rzeczywistą to zmiana ogólnego poziomu cen jaki dokonał się w ciągu jakiegoś okresu głównie roku jest ona mierzona zawsze po upływie przeciętnego okresu; b) inflację oczekiwaną to stopa inflacji jaką społeczeństwo oczekiwało na początku minionego okresu i którą to wówczas uwzględniono w kalkulowaniu cen, płac, stopy procentowej na tenże okres; c) inflację nieoczekiwaną to różnica jaka zachodzi pomiędzy inflacją rzeczywistą a inflacją oczekiwaną jest błędem w przewidywaniu inflacji. Ze względu na okres trwania wyróżniamy: a) inflację sekularną ma charakter chroniczny trwały; b) inflację okresową ma miejsce wówczas gdy po przypłynięciu fali inflacji następuje stabilizacja ogólnego poziomu cen. Z punktu widzenia oddziaływania na przebieg procesów inflacyjnych wyróżniamy: a) inflację żywiołową wymyka się z kontroli, b) inflację kontrolowaną poddaje się kontroli ze strony państwa. Z punktu widzenia miejsca występowania wyróżniamy: a) inflację wewnętrzną występującą na terenie danej gospodarki; b) inflację importowaną przenoszona do gospodarki z zewnątrz za pośrednictwem wymiany handlowej, c) inflacje cywilowaną barbarzyńską załamuje gospodarkę. Społeczno ekonomiczne skutki inflacji. Nasilenie procesów inflacyjnych może rodzić różne skutki zarówno pozytywne jaki i negatywne. Jeżeli chodzi o skutki pozytywne to można stwierdzić iż powolne procesy inflacyjne (inflacja pełzająca) wywierać mogą korzystny wpływ na przebieg procesów gospodarczych. Podstawą takiego rozumowania są najczęściej dwa argumenty: 1. powolne procesy inflacyjne wpływają korzystnie na dynamikę wzrostu gospodarczego przy założeniu bowiem iluzji pieniężnej powolne procesy inflacyjne pozwalają na obniżenie płac realnych a często i na obniżkę realnych stop procentowych co wywołuje optymistyczne nastroje wśród przedsiębiorców z powodu poprawy rentowności produkcji. Odzwierciedleniem tego jest wzrost działalności inwestycyjnej i w konsekwencji przyspieszenie wzrostu gospodarczego; 2. powolne procesy inflacyjne ułatwiają pożądane zmiany relacji cenowych prowadząc do wykształcenia właściwych relacji pozwalających racjonalizować decyzje gospodarcze i prawidłowo alokować zasoby. Negatywne skutki inflacji: 1. inflacja powoduje zniekształcenie informacyjnej funkcji cen, zawarte w cenach informacje o kosztach produkcji względnej rzadkości dóbr są dla podmiotów gospodarczych ważnymi sygnałami do podejmowania decyzji, silne procesy inflacyjne zniekształcają te informacje, szybki wzrost cen powoduje bowiem utratę orientacji rynkowej przez podmioty gospodarcze, które nie są w stanie ocenić czy zmiany cen są rezultatem ogólnych procesów inflacyjnych czy też wynikają ze zmian relacji cen; 2. inflacja powoduje ucieczkę od pieniądza polegającą na gwałtownym spadku popytu na pieniądz, chodzi o minimalizację ponoszonych strat, korzystniej jest wówczas trzymać pieniądze w banku gdyż uzyskuje się chociaż niewielkie korzyści gdy dodatnie jest różnica pomiędzy stopa procentową a stopa inflacji, zatem strategia działania podmiotów polega na utrzymywaniu jak najmniejszego zapasu gotówki i stosunkowo częstym odwiedzanie banków w celu podjęcia niewielkich kwot, pojawiają się wówczas koszty „zdartych zelówek” które symbolizują dodatkowe nakłady jakie trzeba ponieść w celu zawierania transakcji w sytuacji ucieczki pieniądza; 3. inflacja powoduje redystrybucję dochodów a więc ich ponowny podział między podmioty gospodarcze, powoduje ona przesuwanie dochodu od podmiotów które wykorzystują swoje stałe dochody nominalne do podmiotów które wykorzystują swoją silną pozycję przetargową do uzyskania dużych przyrostów dochodów, następuje przeniesienie dochodów od właścicieli kont oszczędnościowych oprocentowanych poniżej stanu inflacji do właścicieli aktywów których realna wartość wzrasta w czasie inflacji, inflacja powodować może redystrybucję dochodów polegającą na ich przesunięciu od pożyczkodawców do pożyczkobiorców, w przypadku progresywnego opodatkowania dochodów i stałych dochodowych podziałów podatkowych inflacja powoduje przesunięcie dochodów od podatników do budżetu państwa; 4. silne procesy inflacyjne zwiększają niepewność w zakresie przewidywań zmian cen co osłabia aktywność gospodarczą, gdy tempo wzrostu cen jest wysokie komplikuje się rachunek ekonomiczny poprzedzający decyzje gospodarcze, podmioty gospodarcze nie wiedzą jakie przyjąć ceny w tym rachunku, często zdarza się iż przyjęte ceny różnią się znacząco od cen rzeczywistych, rośnie niepewność osłabiająca aktywność gospodarczą; 5. inflacja powoduje niekorzystne zmiany w bilansie płatniczym, jeżeli inflacje w jakimś kraju kształtują się na poziomie wyższym niż w innych krajach, to dobra eksportowane przez przedsiębiorstwa tego pierwszego kraju stają się mniej konkurencyjne na rynkach światowych, równocześnie dobra importowane stają się tańsze w stosunku do dóbr krajowych , prowadzi to spadku eksportu i wzrostu importu, w rezultacie występuje tendencja do pogarszania się bilansu płatniczego co może spowodować reperkusje w postaci obniżki kursu walutowego; 6. inflacja rodzi dodatkowe koszty związane z obsługa procesów gospodarczych. Przyczyny inflacji. Inflacji nie sposób wyjaśnić za pomocą jednej przyczyny stanowi ona bowiem zespół objawów będący następstwem współzależności wielu zjawisk ekonomicznospołecznych zachodzących we współczesnych gospodarkach wyróżnić można kilka obszarów rodzenia się inflacji. Pierwszym z takich obszarów będą stosunki pieniężne – kredytowe, przyczyny inflacji tkwiącej w tym obszarze dotyczą: 1. niedostosowania emisji pieniądza i kreacji kredytu do realnych procesów gospodarowania; 2. miękkiego kredytowania inwestycji rozwojowych czyli inaczej ograniczonego przymusu zwrotności kredytu; 3. nieprzestrzeganie dyscypliny finansowej przedsiębiorstw. Zjawiska te powodują żywiołowość w sferze obiegu pieniężnego a tym samym osłabieniu stabilności pieniądza. Drugi z obszarów rodzenia się inflacji dotyczy niedostatków polityki alokacyjnej, wywołane są one zazwyczaj niedostosowaniem struktury rzeczowej gospodarki do rozmiaru i struktury popytu pieniężnego, chodzi tu głównie o: 1. nie odpowiadającą reakcjom rynkowym politykę cen; 2. subiektywizmu ocen rządowych w zakresie polityki dochodów płac i świadczeń socjalnych; 3. uleganie nadmiernym roszczeniom związków zawodowych w zakresie podwyżek płac; 4. nadmiernie statyczna polityka państwa. Przyczyny te wywołują przede wszystkim niezrównoważony wzrost popytu a ten wzrost cen (wzrasta inflacja). Kolejnym obszarem rodzenia się inflacji są niedostatki działań makroekonomicznych na rzecz redukcji kosztów wytworzeni. W gospodarce rynkowej występuje np. bezpośredni związek między wydajnością pracy a cenami. Wzrost wydajności pracy może być więc przyczyną względnej stabilności cen. Jej spadek jednakże powoduje wzrost jednostkowy kosztów produkcji. Niskiej wydajności zaczyna towarzyszyć wzrastające nadmiernie zatrudnienie oraz niedostateczny stan i tempo rozwoju postępu naukowo – technicznego. Wzrost kosztów rodzić ponad to może ustalenie nadmiernych stawek amortyzacji, a także rożnego rodzaju chybione inwestycje itp. Wskazany wzrost kosztów znajdzie odzwierciedlenie we wzroście cen i pobudzaniu zjawisk inflacyjnych. Innym z obszarów rodzenia się inflacji jest polityka zewnętrzna państwa. Chodzi przede wszystkim o niekorzystny układ warunków wymiany z zagranicą a w szczególności wymiany towarowej określającym malejącą relację cen towarów eksportowanych do importowanych. Do obszaru tego należą również wpływ inflacji światowej. Wyraża się ona przenoszeniem rosnących cen na rynku światowym na rynek krajowy. Import inflacji szczególnie zaznacza się w warunkach wzrostu cen surowców, żywności, paliw na rynkach światowych. Rosną wówczas ceny importu tych dóbr skutkiem czego następuje wzrost cen krajowych wzmagający i pogłębiający inflację. BEZROBOCIE Bezrobocie oznacza brak równowagi między stroną podażową a popytową na rynku pracy. Brak ten wyraża nadwyżka realnych zasobów pracy nad efektywnym popytem na pracę. Wielkość bezrobocia zależy od aktywności zawodowej i liczby ludności w wieku produkcyjnym oraz liczby pracujących. Głównym wskaźnikiem służącym do badania natężenia bezrobocia jest stopa bezrobocia. Jest to wyrażony w procentach stosunek liczby zarejestrowanych bezrobotnych do liczby ludności aktywnej zawodowo. Kolejnym pojęciem związanym z bezrobociem jest poziom bezrobocia które określa jego wielkość w danym momencie. Rodzaje bezrobocia: a) funkcyjne obejmuje osoby przejściowo pozbawione pracy ze względu na brak wzajemnego dopasowania, może być ono spowodowane zmianą zawodu, miejscem zamieszkania, przekwalifikowaniem pracowników itp.; b) strukturalne bezrobocie to wynika ze strukturalnych zmian zachodzących w gospodarce narodowej czyli upadania bądź kurczenia się pewnych dziedzin produkcji i zwalniania pracowników którzy ze względu na wiek bądź szczególny rodzaj kwalifikacji nie mogą już znaleźć pracy w innych dziedzinach (np. górnictwo), omawiane bezrobocie może także wynikać z ogólnego niedorozwoju gospodarczego i niemożności stworzenia niezbędnej liczby stanowisk pracy dla wszystkich chętnych i zdolnych do pracy, ten rodzaj bezrobocia występuje w skali masowej w krajach słabo rozwiniętych; c) koniunkturalne spowodowane jest ono niedostatkiem globalnego popytu i spadkiem produkcji oraz zwalnianiem części szczególnie mniej kwalifikowanych pracowników, wielkość tego bezrobocia jest płynna gdyż w fazie ożywienia gospodarczego a tym bardziej wysokiej koniunktury ten rodzaj bezrobocia znacznie się kurczy a nawet może spaść do zera. INFLACJA A BEZROBOCIE Podstawowym celem polityki gospodarczej państwa powinno być pełne zatrudnienie a z drugiej strony stabilizacja cen. Doświadczenie gospodarcze pokazuje jednak iż jednocześnie cele te trudno osiągnąć. Cele te są bowiem względem siebie konkurencyjne. W literaturze pisze się wprost o tzw. wymienności pomiędzy stopą wzrostu cen (stopą inflacji) a stopą bezrobocia. Jeżeli państwo np. pragnie zlikwidować bezrobocie musi zwiększyć wydatki (z budżetu państwa) musi złagodzić restrykcje finansowe ułatwić dostęp do taniego pieniądza i w ten sposób skłaniać do inwestowania pozwalającego stworzyć nowe miejsca pracy. Działania te napędzają inflacje. Chcąc z kolei ograniczyć inflację państwo musi: zwiększyć dyscypliny wydatków budżetowych, wprowadzić restrykcyjną politykę pieniężną, ograniczać ilość pieniądza w gospodarce. Te posunięcia prowadzą do recesji gospodarczej i do wzrostu bezrobocia typu koniunkturalnego. Zależność między stopą inflacji i stopą bezrobocia pierwszy zaobserwował i uogólnił PHILIPS. Uogólnienie to określone jest w ekonomii jako krzywa Philipsa. wykres Z ogólnego kształtu krzywej Philips’a wynika że przesunięcie z punktu A do B może powodować pewien spadek bezrobocia ale tylko za cenę silniejszego wzrostu inflacji. Natomiast przesunięcie z punktu A do C oznaczałoby pełne zredukowanie inflacji, ale pociągnęłoby za sobą wzrost bezrobocia. Przedstawiona teoria potwierdzała się do końca lat 60. W latach 70 pojawiły się różne wątpliwości. Stwierdzono bowiem iż zjawisko wymienności nie ma miejsca. Równolegle wzrostowi ulegało bezrobocie i inflacja. Wyjaśniono iż klasyczny kształt krzywej Philips’a odnosi się do inflacji ciągnionej poprzez popyt. Inflacja pchana przez koszty występująca szczególnie w latach 70 i spowodowana dynamicznym wzrostem cen ropy naftowej powodowała przesunięcie krzywej Philips’a na prawo od początku układu współrzędnych w kierunku punktu D. Ilustruje on zarówno wyższą stopę inflacji jaki i wzrost stopy bezrobocia w porównaniu z punktem A. PODMIOTY EKONOMICZNE W GOSPODARCE RYNKOWEJ Podmiot ekonomiczny jest to każda jednostka lub zorganizowana grupa ludzi, która posiada jakikolwiek zakres swobody odejmowania czynności gospodarczych. Tak rozumiane podmioty mogą występować w sensie realnym (np. HCP) bądź też mogą tyć towarami teoretycznymi reprezentującymi jakąś klasę podmiotów realnych. Podstawowe typy podmiotów: przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, państwo, instytucje finansowe, podmioty demokracji gospodarczej. Instytucje finansowe obejmują: bank centralny, banki komercyjne, banki inwestycyjne, kasy oszczędnościowo-pożyczkowe, towarzystwa ubezpieczeniowe, giełdy pieniężne, firmy brokerskie itp. ich wspólną cechą jest to że prowadzą transakcje których jest wypożyczanie lub sprzedaż kapitału występującego w postaci finansowej. Podmioty demokracji gospodarczej działają w sektorze nierynkowym . Ich podstawową cechą jest to, że wyrażając interesy pewnych środowisk społecznych w kwestiach ekonomicznych i dążąc do lepszej ich realizacji wywierają nacisk na inne podmioty w celu podjęcia przez nie pewnych czynności gospodarczych lub prawodawczych a dotyczących gospodarki. Formy tego oddziaływania nogą być różne gwałtowne – strajk, demonstracja oraz pokojowe – petycje negocjacje inicjatywy ustawodawcze itp. Do omawianych podmiotów zaliczyć można: związki zawodowe, organizacje konsumentów, związki pracodawców, izby przemysłowe, czyli organizacje związane z pewną rolą ekonomiczną działające na rzecz gospodarki i funkcjonujących w niej podmiotów. Do omawianej grupy podmiotów zaliczyć również można partie polityczne, organizacje ekologiczne, związki wyznaniowe itp. Przedsiębiorstwo jest najbardziej charakterystycznym podmiotem gospodarki rynkowej. Jest ono jednostką gospodarczą która w oparciu o zaangażowane czynniki wytwórcze produkuje i sprzedaje dobra bądź też świadczy usługi dążąc do uzyskania nadwyżki przychodów nad wydatkami. Niezbędnym warunkiem działania przedsiębiorstw jest występowanie rynku. Do podstawowych kryteriów wyróżniania przedsiębiorstw zaliczyć można: 1) kryterium wielkości: małe, średnie, duże – przyjmując jako wyróżnik tego podziału liczbę zatrudnionych a także wielkość obrotów firmy segment rynku na którym dane przedsiębiorstwo działa.; 2) kryterium stylów zarządzenia; 3) kryterium własności: przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze, prywatne. Przedsiębiorstwa prywatne małe właściciel jest kierownikiem, szereg małych, prywatnych przedsiębiorstw łączy się z sobą z wielu powodów, chodzi o: 1) wykorzystanie tzw. korzyści skali, które pojawiają się wówczas gdy wraz ze wzrostem produkcji jednostkowe koszty ulegają obniżeniu; 2) finansowe potrzeby produkcji które wymagają znacznie większych zasobów kapitału niż indywidualne osoby posiadają lub skłonne są ryzykować w dane przedsięwzięcie; łączenie się w spółki daje większą możliwość produkcyjnego wykorzystania oszczędności drobnych inwestorów. Obok spółek tworzonych na terenie danego kraju co raz częstszym zjawiskiem są spółki transnarodowe inaczej korporacje transnarodowe. Składają się one z firmy macierzystej oraz filii rozmieszczonych w różnych krajach. Pomiędzy firmą macierzystą a filiami mają miejsce trojakiego rodzaju powiązania: a) powiązanie informacyjne; b) powiązania kooperacyjne dokonujące się pomiędzy filiami; c) przepływy zysków (od filii do firmy macierzystej). Istnienie spółek transnarodowych wynika z kilku przyczyn: 1. umożliwiają one obniżkę kosztów wytwarzania ze względu na tańsze czynniki wytwórcze w danym kraju oraz kosztów transportu; 2. umożliwiają omijanie barier w handlu zagranicznym i wysokiej stopy podatkowej; 3. umożliwiają rozłożenie ryzyka działalności gospodarczej bo zaistniała strata w jednym przedsiębiorstwie wychodzącym w skład korporacji kompensowana jest przez zyski innych. Przedsiębiorstwa spółdzielcze powstają jako dobrowolne zrzeszenie osób prowadzących wspólną działalność gospodarczą w imieniu swoich członków. Specyfikacja spółdzielczości polega na tym że:1. członkowie spółdzielni mogą poza wkładem pieniężnym wnosić także środki produkcji i ziemię; 2. zarządzanie spółdzielnią opiera się na zasadach samorządowych, w spółdzielni obowiązuje zasada jeden członek jeden głos, bez względu na wartość wniesionych udziałów; 3. dokonuje się podziału nadwyżki ekonomicznej pomiędzy członków w oparciu o dwa kryteria: o bieżący wkład pracy członków (dochody z pracy) i wysokość wniesionego wkładu (tzw. dywidenda). Przedsiębiorstwa państwowe muszą istnieć w gospodarce rynkowej z wielu powodów. Przede wszystkim ze względu na cele strategiczne, obronne, ze względów społecznych, ze względu na nieopłacalność ekonomiczną pewnych dziedzin, które nie leżą w obszarze zainteresowania prywatnych podmiotów. Gospodarstwa domowe-wyodrębnione i ekonomiczne sam. mikropodmioty. Stanowią trwały element struktury podm. Specyficzne cechy to to, iż są głownie jednostkami działającymi w sferze spożycia, a nie bezpośrednim ogniwem produkcji społecznej. Strona dochodowa-składa się z dochodów z pracy, doch. z własności, za świadczeń tzw. opłaconych (renty, emerytury) świadcz. z funduszy, zasiłki, zapomogi. Strona konsumpcyjna-wydatki na zakup dóbr i usług oszczędności do instyt. finansowych opłacanie świadcz. społecznych, podatki. Strona ta jest funkcją dochod., choć w miarę wzrostu rozporządzanego dochodu i osiągnięcia pełnego standardu material. coraz większa część jego dochodu nie jest wydawana na konsumpcje lecz jest oszczędzana. Oznacza to że udział wydatków na konsump. maleje wówczas gdy dochód wzrasta. Czynniki pozadochodowe subiektywne-powodują iż wydatki gosp. domow. na konsumpcję są mniejsze niż by wynikało z ich możliwości dochod. Motywy tego mogą być różne np. tworzenie rezerw na nieprzewidziane okoliczności. Czynniki pozadochodowe obiektywne- są to czynniki o charakt. demograf. (struktura rodziny wg wieku, płci) oraz o charakt. społeczno-kultralnym (zawód, wykształcenie, miejsce pracy, wyznanie) ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE Polityka czynnego oddziaływania Państwa na gospodarkę narodowa pojawiła się już w XVIXVIIIw. Kształtujący się wówczas ustrój społ.-gospodarczy wymagał pomocy ze strony państwa poprzez protekcjonizm celny, system podatkowy, pożyczki państwowe, wojny domowe, wywłaszczanie chłopów, system kolonialny. Wówczas też państwo zakładało manufaktury, regulowało warunki pracy i płac, wprowadziła przymus pracy, budowała infrastrukturę ekonomiczna. Sytuacja zmieniła się w XVIII w., kiedy to kapitalizm był już w pełni ukształtowany. Rola państwa wg poglądów liberalizmu sprowadzać miała się do zabezpieczenia własności oraz do zapewnienia ładu i porządku publicznego. W XIX i na pocz. XX w. zasady liberalizmu panowały wewn. krajów kapitalist. Dopiero wielki kryzys lat 30 wymusił aktywna role państwa w gospodarce, której celem było złagodzenie następstw kryzysu. Obecnie większość istotnych problemów gosp. Rozpatrywany jest przez pryzmat interwencyjnej roli państwa. Bez udziału państwa nie sposób rozwiązywać szeregu społecznych problemów (masowego ubóstwa, nierównomiernego wzrostu gospodarczego) Cele polityki gospodarczej państwa- to cel do którego dąży państwo –stabilizacja gospodarki. Stabilizacja gospodarki służy do: a) możliwie pełne zatrudnienie - chodzi tu o taki stan, w którym ekonomicznie i społecznie koszty bezrobocia byłyby mniejsze. Państwo reprezentuje makroekonomiczny punkt widzenia, przeprowadza kalkulacje w jakich to granicach regulować bezrobocie. Jest swoistym rachunkiem, w którym waży się z jednej strony koszty i korzyści większego bezrobocia z kosztami i korzyściami bezrobocia mniejszego. b) stały wzrost gospodarczy - trudno wyobrazić sobie ustabilizowaną gospodarkę w warunkach recesji, czy stagnacji, stąd tez niezbędne jest stymulowanie przez państwo stałego wzrostu gospodarczego, czy to w sposób ekspresywny czy intensywny. c) stabilizacja poziomu cen, czyli ograniczenie ich wahań. Do niedawna nie wykorzystywano cen jako narzędzia oddziaływania gospodarczego. Uważano, iż ceny powinny kształtować się w wyniku konkurencji. Ceny bowiem stanowią czuły barometr klimatu i kondycji danej gospodarki . Są wskaźnikiem żywo obchodzącym całe społeczeństwo. Z tych tez powodów dążenia przez państwo do hamowania wzrostu cen, czyli walka o niską stopę inflacji staje się ważnym celem gospodarczym. d) równowaga w zakresie międzynarodowych stosunków ekonomicznych – ma ona charakter zewn. Chodzi w nim przede wszystkim o zachowanie równowagi w zakresie obrotów handlowych, przepływów kapitałowych, bilansu płatniczego a także o stabilizacji kursów waluty krajowej. Wspólną cechą przedstawionych celów jest dążenie do stabilizowania funkcjonowania i do dynamizacji rozwoju gospodarki. Realizacja tych zamiarów ukierunkowana jest na: 1utrzymanie wewn. równowagi czyli na przeciwdziałaniu osłabianiu trudu rozwojowego gospodarki. 2-osiągnięciu wzrostu zrównoważonego poprzez podtrzymywanie tendencji wzrostowych i korygowanie ujawniających się negatywnych skutków działanie mechanizmu rynkowego. 3-osiągnięcie równowagi zewn. Cele dodatkowe: a) ochrona środowiska naturalnego; b) sprawiedliwość i bezpieczeństwo socjalne. Wymienione cele są realizowane poprzez właściwe instrumenty ekonomiczne, które pogrupowane są w określone polityki 1Polityka antycykliczna –obejmuje szeroki wachlarz środków łagodzących załamania kryzysowe i zapobiegających przegrzaniu koniunktury. Za pomocą tej polityki państwo reguluje poziom aktywności prywatnych przedsiębiorstw, oddziałując przede wszystkim na wielkość i strukturę popytu; a) narzędzia natury finansowej- wykorzystywane są do ingerencji w działanie mechanizmu pieniężno-kredytowego w celu ułatwienia i ułatwienia dostępu podmiotów gospod. do pieniądza. Za pomocą stopy procentowej lokat i kredytów można bowiem w istotnym stopniu kształtować zasoby pieniężne co rzutuje na decyzje ekonomiczne podmiotów gospod; b) narzędzia natury podatkowej maja na celu hamowanie lub ożywianie działalności gosp., również poprzez kształtowanie popytu, głównie produkcyjnego. Stymulatorem porządanych działań gospod. jest uzależnienie stopy procentowej od wielkości produkcji, jej dziedziny, rejonu wykonywania. Nakręcaniu koniunktury sprzyjają ulgi podatkowe gdyż umożliwiają one zmniejszenie obciążenia podatkowego co w konsekwencji wywołuje zwiększenie poziomu efektywnego popytu. Odwrotny skutek przynosi eliminacja ulg; c) narzędzia natury budżetowej –wiążą się głównie z wydatkami budżetowymi. Państwo powinno przeznaczać dysponowane środki budżetowe na takie cele których realizacja nie zwiększy globalnej podaży a pobudzi dodatkowy popyt( budowa autostrad). 2-Polityka strukturalna ma służyć osiągnięciu optymalnych proporcji poprzez korygowanie strukturalnych konsekwencji funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Państwo stara się mieć wpływ na proporcje międzygałęziowe produkcji. Osiągnięcie tego celu środkami ekonomicznymi nie zawsze jest realne w szczególności reglamentuje przestrzenne zagospodarowanie obszarów poprzez udzielanie zezwoleń. Innym kierunkiem polityki strukturalnej jest osiągniecie bezpieczeństwa żywnościowego i zapotrzebowanego gospodarki o którym decydują takie dziedziny jak: rolnictwo. W związku z tym państwo stara się podporządkować kondycję ekonomiczną tych obszarów i tworzyć im korzystne warunki rozwoju. 3-Polityka konkurencji –związana jest zarówno z utrzymywaniem i wzmacnianiem konkurencji pomiędzy firmami krajowymi oraz zagranicą. Niezbywalną cechą gospodarki rynkowej jest pewien poziom konkurencji wewnętrznej.. Aby miała ona miejsce państwo tworzy normy prawne regulujące np. zasady łączenia się firm, prowadzenia wspólnej polityki cen. Działania te maja na celu przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym. W celu przestrzegania ustawodawstwa antymonopolowego powoływane są specjalne instytucje wyposażone w uprawnienia wykonawcze. Państwo winno wykazywać również dbałość o ochronę przedsiębiorstw krajowych przed konkurencja firm zagranicznych. Jest to polityka protekcjonizmu, posługująca się min. Takimi narzędziami jak cło, premie eksportowe, subsydia dla niektórych towarów. 4- Polityka dochodowa – może być realizowana poprzez państwo przede wszystkim w sposób pośredni jedynie w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych oraz ludności nieprodukcyjnej państwo może oddziałowywać na politykę bezpośrednio. Skuteczność polityki dochodowej uzależniona jest z znacznej mierze od komplementarnej względem jej polityki podatkowej. 5- Polityka społeczna – winna realizować zasady bezpieczeństwa socjalnego i sprawiedliwości. Państwo wykorzystuje do tego celu min. transfery wytworzonego dochodu narodowego między różne grupy społeczne za pomocą subwencjonowania niektórych dóbr poprzez system podatkowy szczególnie obciążający wysokie dochody poprzez system świadczeń społecznych. 6- Polityka przedsięwzięć publicznych – w ramach tej polityki państwo wykonuje zadanie które nie maja być wykonywane na zasadach rynkowych. W pierwszej kolejności dotyczy to zapewnienia obronności i bezpieczeństwa państwa a także prowadzenia administracji państwowej. W ramach tej funkcji państwo w sposób całkowity lub uzupełniający finansuje z budżetu realizację szeregu przedsięwzięć inwestycyjnych (buduje mosty drogi szkoły). 7- Polityka ekologiczna –opiera się na szeregu rozwiązań prawno-administracyjnych i finansowych nakłaniające wszystkie podmioty gospodarcze do zachowania równowagi między rozwojem środowisk ludzkich a przyroda. POLITYKA PIENIĘŻNA ( MONETARNA ) Narzędzia kształtowania polityki pieniężno-kredytowej Bank centralny reguluje dopływem i odpływem pieniądza w gospodarce za pośrednictwem stopy rezerw obowiązkowych, wysokością stopy dyskontowej oraz za pomocą operacji otwartego rynku. Konieczność tworzenia rezerwy obowiązkowej wynika stąd iż banki komercyjne maja zdolność tworzenia dodatkowej siły nabywczej na rynku pieniężnym. Mogłoby to w pewnych okresach kolidować z polityka banku centralnego. Stopa dyskontowa – jest to stopa procentowa ustalana poprzez bank centralny stosowana przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym. Bank centralny jest bowiem kredytodawcą ostatniej instancji. Jest on w stanie udzielić pożyczek innym bankom komercyjnym w sytuacji zagrożenia płynności finansowej i utraty zaufania do wypłacalności jakiegoś banku komercyjnego. Kredyt ten nazywa się refinansowym. Procent od tego kredytu powinien być wyższy od stopy procentowej płaconej od depozytów terminowych, tak by banki kom. Korzystały z tego kredytu jedynie z uzasadnionych przypadkach. Powinien on byś niższy od procentu pobieranego od udzielanych kredytów, w przeciwnym wypadku bowiem pobieranie kredytu refinansowego byłoby nieopłacalne. Weksel- jest to papier wartościowy w którym wystawca czyli dłużnik zobowiązuje się swojemu wierzycielowi uregulować figurującą na wekslu sumę w ściśle określonym terminie. Np. pożyczka 1500zł. a zdeklarowana kwota weksla 2000zł. 2000 /(1+0,008) =1852 – kwota zdyskontowanego weksla. Wierzyciel może sprzedać weksel w banki komercyjnym zadawalając się nieco mniejszą suma. Jest to tzw. dyskontowanie weksli czyli aktualne ustalenie ich wartości niższej w stosunku do wartości nominalnej figurującej na wekslu. Banki komercyjne również nie musza czekać do końca terminu płatności weksla lecz mogą go z kolei redyskontować w banku centralnym. Z tego tytułu bank centralny pobiera stopę redyskontową i wypłaca bankowi komercyjnemu odpowiednio mniejsza sumę niż figurująca na wekslu. Banki komercyjne chętnie tak robią gdyż chcą pozyskać środki na kredyty, pobierany procent od kredytów jest bowiem wyższy od stopy dyskontowej i te operacje są dla banku komercyjnego opłacane. Jeżeli bank centralny pragnie ograniczyć możliwości kredytowe banków komercyjnych wówczas podnosi stopę redyskontową do takiego poziomu, który zmniejsza opłacalność redyskonta weksli i tym samym możliwości kredytowe banków komercyjnych. Operacje otwartego rynku-ich istota polega na zakupie lub sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny na otwartym rynku giełdowym. W operacjach biorą udział b. komercyjne, fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe i osoby fizyczne, które pragną ulokować chwilowo wolne środki w papierach wartościowych. Przedmiotem operacji otwartego rynku są z reguły : obligacje państwowe, rzadziej weksle prywatne lub obligacje państw. o długich terminach płatn. Chcąc poprowadzić do ożywienia gospodarki bank centralny ustala niską stopę dyskontową – co zachęca do sprzedaży bankowi posiadanych obligacji. Powoduje to napływ dodatkowego pieniądza na rynek. W przypadku nadmiernego napięcia koniunktury i pojawienia się niebezpieczeństwa recesji bank wstrzymuje się od kupowania obligacji, ustala wysoką stopę dyskontową i w ten sposób hamuje dopływ pieniądza na rynek. Kreacja pieniądza poprzez banki komercyjne. – kreując dodatkowy pieniądz banki komercyjne czynią to poprzez udzielanie nowych kredytów. Maksymalnie możliwy proces tworzenia pieniądza uzależniony jest od tzw. mnożnika depozytowego, który jest równy odwrotności obowiązkowej rezerwy. Przykład : rezerwa obowiązkowa- 20%; mnożnik depoz. 1/0,2; załóżmy, że w banku A=4000j, które może przeznaczyć na kredyty. Może on wykreować 4000j- 1/0,2 =20000 jednostek. 1) W okresie dekoniunktury lub recesji bank centralny może: a) obniżyć wskaźnik rezerw obowiązkowych; b) zwiększyć koszty udzielanych kredytów refinansowych i odpowiednio obniżyć stopę dyskontową; c) kupować papiery wartościowe na otwartym rynku kapitałowym. W tym przypadku bank centralny za pomocą odpow. rozluźnionej polityki monetarnej zwiększa dopływ pieniądza do obiegu.; 2) W okresie załamania gospodarczego lub napięć inflacyjnych bank centralny może: a) podwyższać wskaźnik rezerw obowiązkowych; b) ograniczyć pulę środków na kredyty refinansowe, podnieść stopę dyskontową; c) sprzedać obligacje znajdujące się w posiadaniu banku centralnego. W tym przypadku za pomocą odpowiednio utwardzonej restrukcyjnej polityki monetarnej zmniejszona zostaje ilość pieniądza w obiegu. POLITYKA FISKALNA Pod tym pojęciem rozumie się najczęściej stosowanie wydatków i przychodów państwa dla osiągnięcia różnych celów, głównymi są zaś do zapewnienia stabilizacji gospodarki. Polityka fiskalna realizowana jest poprzez państwa wpływy do budżetu państwa. Pochodzą one przede wszystkim ze źródeł wewnętrznych i obejmują podatki bezpośrednie i pośrednie, składki na ubezpieczenie społeczne, dochody z sektora państwowego. Budżet może być także uzupełniany środkami pochodzącymi z zagranicy, mającymi postać zwrotną (kredyty) oraz bezzwrotną (darowizny). Wydatki na ogół dzielone są na wydatki z tytułu zakupu dóbr i usług oraz wydatki związane z transferami. GS = G + TR gdzie: GS-wydatki budżetowe G - dobra i usługi; TR – transfery Zakupy dóbr i usług obejmują zarówno środki przeznaczone na zakup różnego rodzaju dóbr i usług zarówno dla potrzeb cywilnych jak i militarnych, a także środki wydatkowane z tyt. Wynagrodzeń pracowników instytucji państwowej. Transfery obejmują przede wszystkim wypłaty rent, emerytur, różnego rodzaju zasiłków oprócz tego budżet w ramach transferów dokonuje przesunięć środków finansowych na rzecz niektórych przedsiębiorstw. Niekiedy dość istotnym elementem transferów są środki przekazywane zagranicę czy to z tyt. Spłaty zaciągniętych kredytów czy też w ramach udzielanych pożyczek bądź świadczonej pomocy dla innych państw. Wydatki budżetowe mogą być większe (deficyt budżetowy ), mniejsze (nadwyżka budżetowa ) lub równe (równowaga budżetowa ) przychodom budżetowym. Polityka fiskalna pełni trzy podstawowe funkcje: 1) funkcja stabilizacyjna – wiąże się z dążeniem do zapewnienia równowagi gospodarczej oraz wysokiego poziomu zatrudnienia poprzez regulowanie popytowej strony gospodarki. Zgodnie z teorią Keynes’a rząd posługuje się zarówno przychodami jak i wydatkami budżetowymi może wpływać na wielkość i strukturę globalnego popytu, a w konsekwencji na poziom aktywności gospodarczej. W okresach zagrożonych recesją powinno więc następować obniżenie przychodów i zwiększenie wydatków budżetowych dające e efekcie wzrost efektywnego popytu. Ożywiając gospodarkę rząd dokonuje wydatków, których odzwierciedleniem jest proporcjonalnie większy do tychże wydatków przyrost dochodu narodowego. Związane to jest ze zjawiskiem mnożnika inwestycyjnego akceleratora. Mnożnik inwestycyjny decyduje o tym o ile wzrośnie produkt narodowy, jeżeli inwestycje wzrosną o jednostkę. ΔY = k*ΔI Samą wielkość mnożnika można określić wzorem:k=1/1-MPC = 1/1-ΔC/ΔY MPC – krańcowa skłonność do konsumpcji; ΔC – przyrost konsumpcji Wielkość mnożnika inwestycyjnego jest tym większa im większa jest krańcowa skłonność do konsumpcji i zarazem mniejsza krańcowa skłonność do oszczędzania. Tą ostatnią zależność można wyrazić wzorem ΔC/ ΔY = 1-ΔS/ΔY ΔS – przyrost oszczędności. Szczególna rolę odgrywają także inwestycje tzw. autonomiczne tj. takie które mogą być realizowane niezależnie od aktualnego stanu aktywności gospodarczej i aktualnego poziomu popytu (budowa dróg, mostów ). Wzrost popytu spowodowany inwestycjami autonomicznymi i efektami mnożnikowymi powinien z kolei prowadzić do pojawienia się tzw. inwestycji indukowanych, które uzależnione są od stanu aktywności gospodarczej i wielkości popytu. Wielkość ta powinna być wzmacniania na skutek występowania tzw. akcelatora. Zgodnie z zasadą akceleracji wzrost popytu konsumpcyjnego powoduje bardziej niż proporcjonalny wzrost inwestycji. 2) funkcja redystrybucyjna polityki fiskalnej związana jest z faktem, że państwo gromadząc wpływy budżetowe a następnie dokonując wydatków modyfikuje podział produktu narodowego pomiędzy różne podmioty gospodarcze. Redystrybucyjne działanie państwa wynika min. z obowiązków jakie na nich spoczywają z rangi społecznego charakteru. Państwo bowiem kierować musi nie tylko względami ekonomicznymi ale także społecznymi starając się zapewnić wszystkim obywatelom przynajmniej min. zaspakajanie podstawowych potrzeb. W tym celu wspiera poprzez renty, emerytury, zasiłki, nieodpłatne usługi. Dwie ważne kwestie to: a) na poziom podatków obciążających grupy zamożniejsze ich wysokość generować może ograniczenie aktywności gosp. , poza tym czują się one karne podatkowo; b) rozbudowany system transferów rodzić może nieuzasadnione w wielu wypadkach roszczenia ze strony grup mniej zamożnych, nie wykazującej dostatecznej troski o swój los. Zbyt rozbudowany system transferów związanych z funkcja redystrybucyjną ograniczać może realizację stabilizacyjnej funkcji polityki fiskalnej; 3) funkcja alokacyjna polityki fiskalnej wyraża się w ingerencji państwa w sferę inwestycji i to zarówno w ujęciu branżowym jak i przestrzennym; a) branżowe- alokacyjne działanie państwa odnosi się w znacznej mierze do realizacji tych inwestycji których inne podmioty nie chcą bądź nie mogą realizować. Tego rodzaju inwestycja jest np. znaczna część przedsięwzięć infrastrukturalnych. W rozumieniu przestrzennym polit. aloka. Państwo powinno wpływać na podnoszeniu atrakcyjności lokalizacji poprzez realizację publicznych inwestycji infrastrukturalnych, które stanowią tzw. kapitały zwen. dla inwestorów, którzy chcą przeznaczać swoje kapitały na przedsięwzięcia bezpośrednio produkcyjne. PASYWNA POLITYKA FISKALNA I AUTONOMICZNE STABILIZATORY GOSPODARKI Autonomiczne stabilizatory gospodarki są to narzędzia polityki fiskalnej, które reagują na zmiany aktywności gospodarczej bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek decyzji dotyczących ich użycia. Działają one więc samoczynnie choć ich ustanowienie wymaga aktywności państwa. Najważniejsze po stronie dochodów to podatki, a po stronie wydatków to zapomogi dla bezrobotnych. Autonomiczne działanie podatków jako stabilizatora gospodarki wyraża się tym iż w momencie recesji bez jakichkolwiek decyzji państwa maleją dochody budżetu co prowadzi do pojawienia się zjawiska deficytu budżetowego , zaś w okresie ożywienia rosną wpływy podatkowe. Zaleta autonomicznych stabilizatorów jest to że reagują one natychmiast , a więc nie występują zjawiska opóźnienia. Ich wadą z kolei jest to że nie mogą być wykorzystywane natychmiast do dokonanej zmiany niekorzystnej sytuacji ekonomicznej. To powoduje, że określa się ją jako pasywną. Istotnym problemem związanym z podatkami jako narzędziem polityki fiskalnej jest wielkość obciążeń finansowych nakładanych przez państwo na podmioty gosp. Chodzi bowiem o to aby system podatkowy zapewniając budżetowi niezbędne przychody nie osłabiał aktywności gosp. podatników . Problem pożądanej wielkości obciążeń podatkowych rozpatrywany jest często w oparciu o tzw. krzywą Laffera wykres Zgodnie z ideą wyrażana przez krzywą Laffer’a tylko do pewnego poziomu podnoszenie wielkości obciążeń podatkowych powoduje wzrost wpływów budżetowych. Przekroczenie pkt. krytycznego w sferze obciążeń podatkowych pociąga za sobą ograniczenia aktywności gosp. podatników tak wyraźnie, że budżet w sumie uzyskuje mniejsze dochody niż w warunkach niższych obciążeń podatkowych. AKTYWNA POLITYKA FISKALNA I NIEAUTOMATYCZNE STABILIZATORY GOSPODARKI. Poprzez aktywna politykę fiskalną państwo próbuje kształtować rzeczywistość gospodarczą tak aby w max. sposób ograniczać takie negatywne zjawiska jak bezrobocie a zarazem aby stymulować takie zjawiska jak wzrost gospodarczy. Realizowanie takiej polityki wymaga każdorazowego podejmowania decyzji dotyczących zastosowania pożądanych w danym momencie narzędzi oddziaływania na gospodarkę w związku z tym ta aktywna polityka fiskalna oparta musi być na wykorzystywaniu nieautonomicznych stabilizatorów gospodarki wśród których szczególna rolę odgrywają różnego rodzaju składniki wydatków budżetowych. Z tego pkt. widzenia często stosuje się podział wydatków budżetowych na wydatki tzw. tradycyjne związane z pewnymi podstawowymi funkcjami państwa ( obrony narodowej, ochrony porządku publicznego, administracja). Do drugiej grupy wydatków zaliczamy wydatki państwa dobrobytu czyli transfery w postaci rent, emerytur itp. Trzeci rodzaj wydatków to tzw. wydatki gosp. mieszanej np. subsydia i niektóre inwestycje infrastrukturalne, czyli wydatki powstałe na skutek włączania się państwa do gospodarki. DEFICYT BUDŻETOWY I ŹRÓDŁA JEGO FINANSOWANIA Jednym ze sposobów finansowania deficytu budżetowego jest pożyczanie pieniędzy od innych podmiotów gospod. , odbywa się to przede wszystkim na drodze sprzedaży rządowych pap. wartościowych, głównie w postaci obligacji. Oznacza to jednak, że rząd ogranicz środki finansowe pozostawiając do dyspozycji innych podm. gospod. Pociąga to za sobą ograniczenie możliwości inwestycyjnych sektora prywatnego. Taki sposób finansowania deficytu odgrywa duża rolę w warunkach przegrzania koniunktury gospodarczej gdyż ściągając nadmiar pieniądza z rynku państwo neutralizuje zjawiska inflacyjne. Odwrotnie jest wówczas gdy państwo chce ożywić gospodarkę. Drugi zasadniczy sposób polega na pożyczaniu pieniędzy od banku centralnego, często wiąże się to z dodrukowywaniem pieniędzy. Zasadnicza różnica między pierwszą a druga formą finansowania deficytu polega na tym, że w 1 przypadku ilość pieniądza w gospodarce nie ulega zmianie. W 2 przypadku rząd przyczynia się do wzrostu ilości pieniądza. Zaletą omawianej formy jest to, że rząd nie musi limitować swoich wydatków, zatem może wykorzystywać je do finansowania gospodarki nie licząc się z wpływami podatkowymi. Pożyczając pieniądze z banku centralnego rząd nie ogranicza również możliwości inwestycyjnych innych podmiotów gosp. Wadą natomiast jest to , że zwiększając ilość pieniądza w gospodarce rząd może przyczynić się do pobudzenia inflacji.
