Wzrost gospodarczy i modele wzrostu Jeżeli dochód narodowy w

advertisement
Ekonomia-jest nauką, która bada w jaki sposób ograniczone zasoby poprzez proces produkcji,
dystrybucji, promocji wykorzystywane są do zaspokojenia potrzeb ludzkich.
Centralnym problemem ekonomii jest rzadkość dóbr rozumiana jako ograniczoność środków.
Niedobór zasobów wynika nie tyle z fizycznej rzadkości dóbr ile z niemożności zaspokojenia
nieograniczonych potrzeb ludzkich. Nasze potrzeby zawsze przekraczają możliwości ich
zaspokojenia właśnie ta rozbieżność jest źródłem wszelkiej aktywności człowieka. Niedostatek
zmusza podmioty do dokonywania określonych rozstrzygnięć, do rezygnacji z jednych dóbr na
rzecz innych. Konieczny staje się wybór, czyli znalezienie odpowiedzi na pytania: co, ile, jak,
dla kogo, kiedy ?. Dokonywany wybór nie jest przypadkowy, jest on zawsze oparty na
kryterium maksimum użyteczności. Oznacz to, że ograniczone zasoby są zużywane na te
dobra, które w danym okresie dostarczają społeczeństwu maksimum pożytku. Konieczne staję
się porównanie nakładów z efektami. Proces porównania korzyści prowadzący do wyboru
najlepszej dostępnej możliwości nazywamy ekonomizacją. Ekonomizacja zawsze prowadzi do
najlepszego wykorzystania dostępnych zasobów. Rzadkość jest źródłem egzystencji ekonomii.
Brak ograniczeń uczyniłoby zbędną jakakolwiek ekonomizację działań ludzkich, natomiast
istnienie tych ograniczeń zmusza do wyboru opartego o racjonalną kalkulację, której podstawą
jest kryterium minimum nakładu oraz maksimum użyteczności. Jeżeli wybór dokonywany jest
tak, iż z rozporządzającego zasobu uzyskujemy maksimum efektu to mówimy, że wybór jest
racjonalny i przeprowadzony zgodnie z zasadą racjonalnego gospodarowania. Zasada
racjonalnego gospodarowania to reguła postępowania, która stwierdza iż w procesie
gospodarowania powinno postępować się tak aby dany efekt uzyskać ja k najmniejszym
nakładem środków bądź z danych zasobów uzyskać maksymalny efekt. Proces ekonomizacji
przebiega na dwóch odrębnych szczeblach: na szczeblu makro i mikro. Szczeble te są ściśle
związane z zakresem gospodarowania a tym samym z decyzyjnością podmiotów
odpowiedzialnych za wybór. Za tym podziałem stoi podział ekonomii na 2 części:
mikroekonomię i makroekonomię. Podział ten jest stosunkowo nowy i dokonał się z potrzeby
oddzielenia w gospodarce zależności ogólnych od zależności cząstkowych. Z przedrostku
wynika, iż makroekonomia zajmuje się zjawiskami globalnymi zaś mikroekonomia związkami
cząstkowymi. W gospodarce obok zjawisk czy też procesów specyficznych tylko dla
poszczególnych jej uczestników np. gospodarstw zachodzą też takie procesy, które w
zbliżonym stopniu wpływają na wszystkie podmioty czyli procesy których zasięg oddziaływania
nie jest mikro lub makro. Te procesy i zjawiska są przedmiotem makroekonomii. W ten sposób
makroekonomia abstrahując od szczegółowych różnic między poszczególnymi segmentami
gospodarki skupia się tylko na kilku kluczowych relacjach zachodzących pomiędzy
wielkościami zespalającymi całą gospodarkę. Na tych to wielkościach zwanych agregatami
ekonomicznymi opiera się makroekonomia. Podstawowe agregaty to: dochód narodowy, stopa
inflacji, stopa procentowa, deficyt handlu zagranicznego, inwestycje, stopa bezrobocia, poziom
produktywności, deficyt budżetowy, płace realne, konsumpcja, oszczędności. Makroekonomia
traktując te agregaty jako tzw. zmienne bada wewnętrzne związki jakie pomiędzy nimi
zachodzą. Badanie to prezentowane jest najczęściej w postaci modeli ekonomicznych. Model
ekonomiczny to uproszczona syntetyczna forma teoretycznego opisu ekonomicznych
rzeczywistości, uogólnia on najczęściej w matematycznej formie związki jakie zachodzą
pomiędzy wymienionymi agregatami wskazując, które z nich są przyczyną a które skutkiem.
Niezwykła złożoność zjawisk ekonomicznych stwarza możliwość spojrzenia na nie z różnego
punktu widzenia i tym samym opracowania różnych teorii ekonomicznych. Na tym tle od
samego początku rozwoju ekonomii jako nauki, powstały i współistniały ze sobą 2 nurty:
ekonomia pozytywna, ekonomia normatywna. Ekonomia pozytywna koncentruje się na
wypracowaniu najbardziej uniwersalnych narzędzi i metod analizy ekonomicznej. W celu
możliwie bezstronnego uogólnienia procesów gospodarczych i mechanizmów ekonomicznych.
Unika ona wprowadzania sądów wartościujących czyli formułowania twierdzeń, czy jest dobre
czy złe, korzystne czy niekorzystne. Dorobek ekonomii pozytywnej jest akceptowany przez
ekonomistów o różnych orientacjach ideowych. Tworzy on fundament na którym budowane są
różne szkoły normatywnego myślenia. Ekonomia normatywna koncentruje się na tworzeniu
określonego systemu poglądów wartościujących, na opracowywaniu określonej ideologii
umożliwiającej interpretację różnych zjawisk i procesów gospodarczych. Wykorzystuje do tego
celu dorobek ekonomii pozytywnej bądź też próbuje stworzyć własne narzędzia, analizy
dostosowane do głoszonych przez nią poglądów. Podstawowe szkoły ekonomicznego myślenia:
szkoła klasyczna dokonała ona pierwszej próby uogólnienia autoregulacji systemu
ekonomicznego pod nazwą prawa niewidzialnej ręki. Zdaniem przedstawicieli tej szkoły np.
Smith, Ricardo, każdy z producentów w warunkach wolnej konkurencji kieruje się własnym
egoistycznym interesem zysku. Ale obiektywnym rezultatem tej motywacji jest szybkie
dostosowywanie się podaży produkcji do popytu zgłaszanego na rynku. Mechanizm ten oparty
na prywatnej własności i wolnej konkurencji zapewnia zdaniem przedstawicieli szkoły
klasycznej najwyższa efektywność ekonomiczną a wszelka ingerencja państwa może tę
płynność jedynie obniżyć. Szkoła neoklasyczna początkowo opierała ona swą analizę
ekonomiczną na założeniu doskonałej konkurencji. Na tej podstawie wypracowała bardzo
precyzyjne narzędzia analizy ekonomicznej. Na ich podstawie starała się wygłaszać ja k
funkcjonuje gospodarka w warunkach dobrego wykorzystania zdolności produkcyjnej, siły
roboczej oraz sprawiedliwy podział dochodu narodowego.
Ekonomia Keynesowska (Keynes) zapoczątkowała makroekonomię opartą na analizie wielkich
aparatów ekonomicznych. Odmieniła ona teorię doskonałej konkurencji a wraz z nią założenie,
że gospodarka rynkowa funkcjonuje w warunkach ogólnej równowagi ekonomicznej przy
pełnym wykorzystaniu wszelkich czynników produkcji. Uznawała ona występowanie
określonego niskiego stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych, przymusowe bezrobocie,
nierówny podział dochodów pomiędzy różne grupy ludności. Za nieuchronną konieczność
wynikającą ze słabnącej skuteczności samoregulujących mechanizmów rynkowych. Na tej
podstawie uzasadniała przekonująco absolutną konieczność ingerencji państwa w celu
zwiększenia skłonności do inwestowania i do konsumowania i uznawała, że dzięki temu
możliwy będzie wzrost produkcji i likwidacja przymusowego bezrobocia. Kierunek myślenia
opracowany przez Keynesa odnosił się do wielkiego kryzysu gospodarczego i ograniczał się do
założenia, iż aparat wytwórczy jest dany ale niedostatecznie wykorzystany. Keynes nie
interesował się zwiększającymi
czynnikami gospodarki a ograniczył się do wyjaśnienia
przyczyn niedostatecznego, nieefektywnego popytu oraz wyjaśniania możliwości jego
zwiększenia w celu wyprowadzenia gospodarki z recesji.
USTROJE GOSPODARCZE
Aby zinterpretować kategorię ustrój gospodarczy należy wprowadzić pojęcie czynności
gospodarczej oraz pojęcie prawa do posiadania. Czynnością gospodarczą jest działanie,
którego bezpośrednim rezultatem staje się bądź zmiana sytuacji gospodarczej bądź
zapobieżenie zajścia takich zmian. Prawo do posiadania jakiegoś dobra przysługuje temu kto
legalnie może zostać jego właścicielem. Ustrój gospodarczy stanowią te reguły prawne, które
przesądzają o tym komu oraz jakie przysługują prawa do posiadania oraz kto i jakie może
bądź musi wykonywać gospodarcze czynności. Z punktu widzenia członków społeczeństwa
obok czynności dozwolonych dla wszystkich obywateli wyróżnić można czynności zakazane,
nakazane oraz uniemożliwione. Czynnością gospodarczą zakazaną będzie np. posiadanie broni
bez zezwolenia; czynnością gospodarczą nakazaną będzie obowiązek płacenia podatków;
czynnością gospodarczą uniemożliwioną będzie czynność nakazana czynnością zakazaną.
Liberalizm gospodarczy to pogląd w myśl którego tym lepiej dla społeczeństwa i dla
funkcjonowania gospodarki im mniej czynności gospodarczych zastrzeżonych jest dla instytucji
państwowych a więcej dostępnych każdemu obywatelowi oraz im mniej jest czynności
nakazanych.
Gospodarka liberalna to taki typ gospodarki w którym postulat liberalizmu wprowadzony jest w
życie, czyli ilość czynności gospodarczych zastrzeżonych dla państwa jest wysoce ograniczona.
Ustrój jest tym bardziej elastyczny a gospodarka tym bardziej zetatyzowana im więcej
czynności gospodarczych jest w niej zastrzeżonych dla państwa oraz im więcej jest czynności
nakazanych. Gospodarka elastyczna charakteryzuje się wysokim stopniem etatyzmu. Tak
ważne dziedziny gospodarki jak banki, handel zagraniczny, wielkotowarowa produkcja
przemysłowa, rolna, handel hurtowy oraz duża część handlu detalicznego są w niej
zastrzeżone dla państwa. Obywatelom pozostawiony jest niewielki obszar swobody
gospodarczej. Wysoki stopień etatyzacji nie jest jednak wyróżnikiem gospodarki centralnie
zarządzanej. Jest nim szczegółowy rodzaj nakazu i zakazu. Nakaz ten brzmiał – należy
wykonywać dyrektywy gospodarcze. Dyrektywa nakładała na przedsiębiorstwo obowiązek
prowadzenia działalności w dziedzinach i rozmiarach określonych przez władzę i sposobem
przez te władze wymagała. Zakaz natomiast brzmiał – nie wolno zaopatrywać się podmiotom
gospodarczym poza rozdzielnikiem. Rozdzielnik to wydane przez władzę zezwolenie na nabycie
określonej ilości czynników produkcji, określany jest czasami jako limit.
Powrót do gospodarki rynkowej następuje z momentem likwidacji nakazu wykonywania
dyrektyw gospodarczych i zakazu zaopatrywania się poza rozdzielnikiem. Celem
przedsiębiorstw staje się maksymalizacja zysku, racjonalizują swoje działania w
dotychczasowej sferze działania, rozszerzają asortyment, samodzielnie negocjują ceny z
odbiorcami i dostawcami.
Ustroje klasowe. Z ustrojem klasowym mamy do czynienia wtedy, gdy część ludności objęta
jest na mocy prawa większą liczba zakazów prowadzenia i nakazów wykonywania czynności
gospodarczej niż pozostała jej część. Wyróżniamy 2 klasy: uprzywilejowaną – posiada większy
obszar swobody gospodarczej, upośledzoną. Kryteria wyróżniania klas: pochodzenie, religia,
kolor skóry.
SOCJALIZM – KAPITALIZM
Właściciel dobra gospodarczego może nim być w różnym stopniu. Wyróżnić można 3 stopnie
własności zależnie od uprawnień przysługujących posiadaczowi. Istnieją 3 grupy tych
uprawnień: prawo do sprzedaży dobra lub nieodpłatnego przekazania dowolnej osobie
fizycznej lub prawnej; prawo do prowadzenia przy użyciu dobra działalności gospodarczej,
której sensem jest otrzymanie nadwyżki ekonomicznej; prawo do pełnego użytkowania dobra
w granicach jego fizycznych własności. Ustrój ma charakter kapitalistyczny wtedy, gdy
większość dóbr gospodarczych jest lub na mocy prawa może być własnością prywatna, przy
czym własność ta obejmuje pierwszą i druga grupę uprawnień. Ustrój ma charakter
socjalistyczny wtedy, gdy większość dóbr gospodarczych jest własnością państwową lub
prywatną lecz w tym ostatnim przypadku ograniczona jedynie do pierwszej grupy uprawnień.
Jeżeli całe społeczeństwo lub przynajmniej klasa uprzywilejowana wyposażona jest w
mechanizmy wyborcze za pomocą których może wpływać na charakter prawa gospodarczego,
może zmieniać obowiązujące nakazy i zakazy a także ograniczać lub rozszerzać uprawnienia
właścicieli to mamy do czynienia z ustrojem demokratycznym gospodarki. Jeżeli mechanizmy
te nie istnieją to ustrój ma charakter dyktatorski.
Ustroje gospodarcze: dyktatura – socjalizm (ustrój elastyczny-centralne zarządzanie,
gospodarka rynkowa – ustrój bezklasowy, ustrój klasowy), kapitalizm (ustrój elastyczny,
ustrój liberalny – centralne zarządzanie, gospodarka rynkowa – ustrój bezklasowy, ustrój
klasowy) -demokracja – tak samo.
TWORZENIE DOCHODU NARODOWEGO W GOSPODARCE RYNKOWEJ
Tworzenie wartości dodanej i produkcji finalnej w gospodarce narodowej Gospodarka
narodowa każdego kraju dzieli się na działy do których zaliczamy: przemysł, rolnictwo,
budownictwo, transport, łączność, handel i inne usługi.
Pewne działy np. przemysł dzielą się na gałęzie. W ich skład wchodzi duża liczba
przedsiębiorstw wytwarzających różnorodną produkcję i świadczące usługi. Wartość
wytworzonej produkcji, dóbr i usług w ciągu roku w przedsiębiorstwie nazywa się produkcją
globalną. Produkcja globalna składa się z 2 części: wartości przeniesionej oraz wartości
dodanej. Wartość przeniesiona obejmuje nabyte z zewnątrz i zużyte w produkcji surowce,
materiały, półprodukty, paliwo, energię itp. Wartość dodana jest sumą nowo wytworzonej
wartości w przedsiębiorstwie. Często włącza się do niej amortyzacją e i wówczas mówimy o
wartości dodanej brutto. Suma produkcji globalnych przedsiębiorstwa wchodzących w skład
danego działu określana jest jako produkcja globalna działu. Suma produkcji globalnej
wszystkich działów stanowi produkt globalny gospodarki narodowej. Produkcji globalnej nie
można utożsamiać z produkcją finalną. Produkcja finalna występuje gdy zakończony został
proces produkcji i dobro nie podlega już dalszemu przetworzeniu. Przeznaczone jest na cele
konsumpcyjne lub inwestycyjne. Produkcję finalną działu oblicza się w ten sposób, iż od
produkcji globalnej odejmuje się sumę przepływów międzygałęziowych. Produkcja globalna
jest podstawą do obliczania nie tylko produkcji finalnej ale także wartości dodanej. Wartość
dodaną w każdym dziale obliczamy odejmując od produkcji globalnej ogólną sumę
poniesionych nakładów materiałowych pochodzących z różnych działów gospodarki narodowej.
Proces tworzenia wartości dodanej w każdej gałęzi i w każdym przedsiębiorstwie nie pokrywa
się z procesem tworzenia produkcji finalnej, chociaż w całej gospodarce narodowej suma
wartości dodanej zawsze jest równa sumie wytworzonej produkcji finalnej. W układzie
poziomym czyli w wierszach uzyskujemy informację w jaki sposób produkcja danego działu
została rozdysponowana między wszystkie działy gospodarki narodowej i jaką część stanowi
produkcja finalna. W układzie pionowym uzyskujemy informacje skąd dany dział kupuje
produkcję pośrednią potrzebną do realizacji własnej produkcji globalnej. Produkcja globalna
jest w każdym dziale większa od wartości dodanej o sumę nabytych dóbr i usług w innych
działach i zużytym w innym dziale. Łączna suma wartości dodanej we wszystkich działach
gospodarki narodowej stanowi roczny dochód narodowy. Proces tworzenia wartości dodanej i
proces tworzenia jego wartości rzeczowej czyli produkcji finalnej nie pokrywają się ze sobą w
poszczególnych przedsiębiorstwach, działach ale dają ten sam wynik w skali całej gospodarki
narodowej. Każde przedsiębiorstwo bez względu na charakter produkcji przyczynia się do
tworzenia nowych wartości tworzących dochód narodowy ale nie każda działalność tworzy
dobra i usługi finalne. Kategorie związane z dochodem narodowym statystyka posługuje się
różnymi kategoriami dochodu narodowego: produkt krajowy brutto, produkt narodowy brutto,
produkt narodowy netto, dochód narodowy wg cen czynników wytwórczych, osobisty dochód
ludności, dyspozycyjny dochód ludności. PKB jest odmianą produkcji wytworzonej przez
czynniki wytwórcze zlokalizowane na obszarze danego kraju niezależnie od tego kto jest ich
właścicielem. PNB jest on miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez społeczeństwo
danego kraju powiększony o tzw. dochody netto z tytułu własności za granicą. Dochód netto
są różnicą między dochodami otrzymywanymi z tytułu własności za granicą a dochodami
wypłacanymi cudzoziemcom z tytułu ich własności na terenia danego kraju. Jeżeli odpływ
dochodów otrzymywanych z tytułu usług czynników produkcji będących własnością kapitału
zagranicznego jest większy niż przychód dochodów z tytułu posiadanych czynników produkcji
za granicą wówczas PKB jest większy od PNB. W przypadku gdy przypływ dochodów równa się
odpływowi lub gdy dany kraj w ogóle nie wypłaca ani nie otrzymuje dochodu z własności to
wówczas PKB równa się PNB. PNN jest on mniejszy od PNB o wielkość amortyzacji, która jest
miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego w kraju majątku trwałego w danym
czasie będącego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia. Zarówno produkt KP,
PNN, PNB wyrażone są w cenach rynkowych w których to zawarty jest podatek pośredni, który
wpłacany jest przez producentów we wszystkich fazach przetwórstwa do budżetu państwa.
Podatek ten ma charakter cenotwórczy, czyli wpływa na poziom cen sprzedawanych towarów.
DNCW jest mniejszy od PNN o wielkość podatków pośrednich w skład dochodu narodowego
według cen czynników wytwórczych wchodzą: wynagrodzenie pracowników, renty z tytułu
dzierżawy, czynsze z tytułu najmu, zyski z kapitału, dochody z pracy na własny rachunek. ODL
jest tą częścią dochodu narodowego według cen czynników wytwórczych, która pozostaje po
potraceniu nie rozdzielonych zysków przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstwa oraz po
spłaceniu przez przedsiębiorstwa podatku od dochodów do budżetu państwa. ODL jest często
powiększony o tzw. transfery realizowane z budżetu państwa na rzecz ludności (zasiłki, renty).
ODL podlegają bezpośredniemu opodatkowaniu i po uregulowania podatków pozostaje
dyspozycyjny dochód ludności (DDL), który może być skonsumowany lub w części
zaoszczędzony.
Ceny w rachunku dochodu narodowego
Dochód narodowy będący wielkim agregatem nie sposób wyrazić w żadnych jednostkach
naturalnych. Sumowanie czyli agregowanie jest możliwe tylko dzięki temu, że każde dobro i
usługa maja swoją cenę rynkową. Dlatego dochód narodowy może być wyrażony w
jednostkach wartościowych. W zależności od celu jakiemu służą różne kategorie dochodu
narodowego są one ewidencjonowane w bieżących cenach rynkowych jakie ukształtowały się
na rynku w danym kraju i w danym czasie, bądź w cenach stałych wziętych za podstawę z
jednego roku wówczas niezależnie od tego jak zmieniały się ceny rynków w analizowanym
okresie dobra i usługi wyrażone jest w cenach niezmiennych. Cen bieżące używane są wtedy
kiedy analizuje się podział dochodu narodowego lub też globalna równowagę rynkową.
Natomiast przy badaniu wzrostu dochodu narodowego, który dokonuje się w czasie ceny
bieżące są bezużyteczne. Wzrost cen rynkowych stwarzałby wówczas wrażenie wzrostu
dochodu narodowego, chociaż jego wielkość nie uległaby zmianie. Stosunek dochodu
narodowego ujmowanego nominalnie, czyli w cenach bieżących do dochodu narodowego w
ujęciu realnym czyli w cenach stałych pomnożonych przez 100 tworzy wskaźnik określony w
ekonomii jako deflator. Jest on miarą przeciętnego wzrostu cen wszystkich dóbr i usług
wchodzących w skład dochodu narodowego.
PODZIAŁ DOCHODU NARODOWEGO
20 równań opisujących podział dochodu według SNA: 1) Y=C+I; 2) Y=YD=C+S; 3)
C+I=Y=C+S; 4) I=S; 5) Y=C+I+G; 6) GS=G+TR; 7) YD=Y-TA+TR; 8) C+S=YD=Y-TA+TR;
9) Y=C+S+TA-TR; 10) C+I+G=Y=C+S+TA-TR; 11) S-I=G-TA+TR; G+TR>TA; G+TR<TA;
G+TR=TA; 12) Y=C+I+G+B; 13) C+S=YD=Y-TA+TR-P+L; 14) C+I+G+B=Y=C+S+TA-TR+PL; 15) S-I=G+TR-TA+B+L-P; 16) Y=C+I+G+B+Ex-Im; 17) Y=C+I+G+B+NX; 18)
C+I+G+B+Ex=C+S+TA-TR+P-L-Im;
19)
S-J=(G+TR-TA)+(B+L-P)+NX;
20)
C+I+G+B+NX=Y=YD+TA-TR-P+L=C+S+TA-TR+P-L
Wyjaśnienia oznaczeń: Y- dochód narodowy wytworzony, YD – dochód do dyspozycji, C –
konsumpcja, S – oszczędność, I – inwestycje, L – kredyty (udzielone pożyczki), G – rząd, GS
– wydatki rządowe, B – bank, TA – podatki, P – płatności, TR – transfery rządowe, NX – saldo
handlowe (różnica między eksportem a importem, Im- import, Ex – eksport.
W podziale dochodu narodowego uczestniczą: przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe, rząd,
banki, przedsiębiorstwo handlu zagranicznego. Efektem procesu gospodarowania jest
określona wielkość dochodu narodowego która stanowi podaż. Dobra i usługi wchodzące w
skład podaży służą zaspokojeniu popytu który obejmuje: wydatki konsumpcyjne gospodarstw
domowych – konsumpcja, wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw – inwestycje, wydatki na
dobra i usługi dokonywane przez instytucje państwa zarówno w szczeblach centralnego jak i
lokalnego, rządowe i samorządowe – rząd, zakupy dóbr i usług przez banki, zakupy dóbr i
usług przez podmioty zagraniczne – eksport. Zakładamy iż gospodarka ma uproszczony
charakter i obejmuje jedynie gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. W warunkach tych
mamy do czynienia z występowaniem dwóch czynników popytu: konsumpcji i inwestycji. Na
wielkość konsumpcji w formule 1 składają się dobra i usługi zużyte w gospodarstwach
domowych nabyte od innych podmiotów gospodarczych. Inwestycje to obok wydatków na
zakup dóbr i usług przeznaczonych na cele inwestycyjne, także wartość tych dóbr, których
przedsiębiorstwa nie zdołały i sprzedać i które stanowią część zapasów. Konsumpcja i
inwestycje w formule 1 dotyczą fizycznego wykorzystania dóbr i usług stanowiących składniki
podaży. Nie są zatem objęte pojęciem inwestycji zakupy papierów wartościowych np. akcje,
obligacje. Zaliczanie poszczególnych wydatków do konsumpcji lub inwestycji wynika z tego kto
dokonuje zakupu. W gospodarce w której występują przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe
całość wytworzonego dochodu narodowego pozostaje do dyspozycji z podmiotem. Mogą one
wykorzystać go na cele konsumpcyjne lub zaoszczędzić. Wskazuje na to formuła 2.
Porównując formułę 1 i 2 otrzymujemy formułę 3. Lewa strona formuły 3 prezentuje składniki
popytu w gospodarce składającej się z przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Strona
prawa wyraża alokację uzyskanych dochodów. Formuła 3 pozwala także na przedstawienie
kolejnej zależności sprowadzającej się do stwierdzenia, że w gospodarce zamkniętej bez
wydatków rządowych i bez instytucji bankowych inwestycje równe są oszczędnościom.
Wskazuje na to formuła 4. Wprowadzamy do analizy kolejny składnik popytu – rząd. Chodzi tu
o zakup dóbr i usług przez instytucje państwa różnego szczebla. Zakupy te ukierunkowane są
głównie na dokonywanie inwestycji infrastrukturalnych, na obronę narodową, ochronę
porządku publicznego, ochronę środowiska naturalnego. Włączenie do analizy rządu powoduje,
iż formuła 1 zostaje zmodyfikowana i przybiera postać formuły 5 (zakupy rządowe). Aby móc
dokonywać zakupów rząd musi posiadać dochody. W tym celu nakładane są na inne podmioty
podatki, które zmniejszają dochody będące w dyspozycji gospodarstw domowych i
przedsiębiorstw. Zakupy rządowe nie wyczerpują pojęcia wydatków rządowych, gdyż te
ostatnie obok zakupów rządowych obejmują również transfery. Wskazuje na to formuła 6.
Transfery to kwoty przeznaczone z budżetu państwa na płace urzędników państwowych, środki
służące w wspomaganiu niektórych przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych (zasiłki dla
bezrobotnych). O ile podatki zmniejszają dochody gospodarstw domowych i przedsiębiorstw to
transfery dochody te zwiększają, ilustruje to formuła 7. Dochód dyspozycyjny stanowi sumę
tego co przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na konsumpcję i
oszczędności. Wskazuje na to formuła 8, po której przekształceniu otrzymujemy formułę 9.
Porównując formułę 5 i 9 otrzymujemy formułę 10. Lewa strona formuły 10 przedstawia
składniki popytu w gospodarce składającej się z gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz
rządu. Strona prawa wyraża rozdział dochodów pomiędzy różne cele. Wykorzystując formułę
10 możemy zapisać formułę 11, która jest istotna. Po jej lewej stronie mamy różnicę
pomiędzy oszczędnościami a inwestycjami gospodarstw domowych i przedsiębiorstw,
natomiast to co znajduje się po stronie prawej stanowi wyraz deficytu budżetowego, nadwyżki
budżetowej, bądź równowagi budżetowej. Szczególnie na uwagę zasługuje deficyt budżetowy,
czyli gdy wartość zakupów rządowych, transferów jest większa od dochodów uzyskiwanych z
podatków. Jeżeli założymy że nadwyżki wydatków nad dochodami budżet nie może pokrywać
zwiększona emisją pieniądza to trzeba pożyczyć pieniądze od przedsiębiorstw od
przedsiębiorstw lub gospodarstw domowych poprzez sprzedaż obligacji skarbowych. W
konsekwencji oszczędności zostają udostępnione rządowi w celu pokrycia jego wydatków. Im
większy deficyt budżetowy tym mniejsza część oszczędności może być przeznaczona na
inwestycje. Włączamy kolejny składnik popytu – banki. Oznacza to zmodyfikowanie formuły 5,
która przybiera postać formuły 12. Banki nie tylko dokonują zakupów dóbr i usług ale także
dokonują transferu środków finansowych na rzecz innych podmiotów głównie w postaci
kredytów oraz otrzymują wpłaty z tytułu zobowiązań tych podmiotów wobec banków.
Oznaczając transfery możemy zapisać formułę 13 a następnie formułę 14. Podobnie jak w
formule 10, strona lewa formuły 14 zawiera różne składniki popytu a strona prawa wyraża
rozdział dochodów pomiędzy poszczególne cele. Przekształcając formułę 14 otrzymujemy
formułę 15. Formuła 15 informuje o związkach
między możliwościami przeznaczenia
oszczędności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na inwestycje a sytuację budżetu oraz
systemu bankowego. Im większy deficyt, im większe potrzeby kredytowe w stosunku do
zobowiązań innych podmiotów wobec banków tym mniejsza część oszczędności może być
przeznaczona na inwestycje, przy założeniu że nie jest możliwe zwiększanie emisji pieniądza w
celu wyrównywania deficytu czy też udzielonych kredytów. Dotychczas gospodarkę
traktowaliśmy jako zamkniętą, bez importu i eksportu, co oznaczało, że dochód wytwarzany
przez podmioty jest równy dochodowi który zostaje, podzielony pomiędzy podmiotami.
Obecnie do analizy włączamy ostatni składnik popytu czyli zakupy dóbr i usług dokonywane
przez podmioty zagraniczne. Eksportowi towarzyszy import czyli zakupy dóbr i usług od
podmiotów zagranicznych. Dlatego w analizie podziału dochodu narodowego uwzględniać
należy eksport oraz różnice między eksportem a importem określany mianem saldo handlowe
albo eksportem netto. Nadwyżka eksportu nad importem oznacza zmniejszenie dochodu
podzielonego pomiędzy podmioty krajowe w stosunku do dochodu przez nie wytwarzanego.
Sytuacja odwrotna oznacza, że podmioty krajowe zużywają więcej dóbr i usług niż same
wytwarzają. Uwzględnienie handlu zagranicznego powoduje iż formuła 12 przyjmuje postać
formuły 16 a potem formuły 17. Na ich podstawie sformułować można formułę 18. Lewa
strona formuły 18 zawiera wszystkie składniki popytu a strona prawa sumuje różne elementy
wykorzystania dochodu. Przekształcając formułę 18 otrzymujemy formułę 19. Strona lewa
formuły 19 zawiera różnicę między oszczędnościami a inwestycjami. Po stronie prawej
sytuacja w zakresie budżetu przedstawia sytuację systemu bankowego a wielkość NX
odzwierciedla sytuację w zakresie handlu zagranicznego. Im większy deficyt budżetowy, im
większa nadwyżka kredytów nad dochodami wynikającymi z zobowiązań innych podmiotów
wobec banków oraz im większa nadwyżka importu nad eksportem tym mniejsza część
oszczędności może być przeznaczona na inwestycję. Nadwyżka importu na eksportem oznacza
iż część oszczędności zostaje przeznaczona na sfinansowanie różnicy między wartością dóbr i
usług kupowanych za granicą
a wartość dóbr i usług sprzedawanych zagranicznym
podmiotom gospodarczym. Podsumowując analizę podziału dochodu narodowego prowadzona
z punktu widzenia składników popytu oraz rozdziału dochodów podmiotów gospodarczych
można zapisać formułę 20. Lewa strona formuły 20 wyraża popyt równy wielkości podaży i
równy dochodowi narodowemu. Dochód narodowy równa się z kolei dochodowi
dyspozycyjnemu powiększonemu o podatki i zobowiązania wobec banków a pomniejszony o
transfery z budżetu państwa i kredyty bankowe.
DOCHÓD NARODOWY JAKO MIERNIK POZIOMU ŻYCIA
Dochód narodowy jest nie w pełni adekwatnym miernikiem poziomu życia mieszkańców
danego kraju. Wynika to z kilku powodów: różne są metody jego liczenia obok poznanej
metody SNA występować również może metoda MPS; metoda ta polega na tym, że w
rachunku dochodu narodowego uwzględnia się jedynie efekty pracy produkcji,
nieuwzględnienie dochodów „szarej strefy”, samoobsługa (np. własna marchewka z ogródka),
niewłaściwie ustalony kurs walutowy, właściwy proces rozdziału dochodu, oraz
Wzrost gospodarczy i modele wzrostu Jeżeli dochód narodowy w roku t 1 jest wyższy w
porównaniu z dochodem narodowym w roku t0 to mówimy, że w okresie t0 do t1 wystąpił
wzrost gospodarczy. Jego dynamikę obliczamy według następującego wzoru: Yt 1 – Yt0 / Yt0 *
100 (wskaźnik dynamiki dochodu narodowego, Y - dochód narodowy). W sytuacji, gdy dochód
narodowy w roku t1 jest niższy od dochodu narodowego w roku t0, to mamy doczynienia z
recesją gospodarczą. w sytuacji gdy poziom dochodu narodowego w liczbach bezwzględnych w
toku t1 jest równy dochodowi narodowemu w roku t0, to mówimy o stagnacji gospodarczej.
Modele wzrostu Dążeniem teorii ekonomii jest możliwie dokładny opis rzeczywistości
gospodarczej w celu wykrycia i sformułowania praw ekonomicznych. Tak dokładny opis nie
zawsze jest jednak możliwy i konieczny. wywołuje to potrzebę pewnej idealistycznej
rzeczywistości co wyraża się w tworzeniu modeli ekonomicznych. W każdym modelu przyjmuje
się określony zespół założeń i warunków, a także funkcję opisującą zależności pomiędzy
dochodem narodowym a czynnikami produkcji. Sformułowane następnie prawidłowości są
prawdziwe tylko w obrębie przyjętych założeń i warunków. Im bliższy jest model
rzeczywistości tym stopień prawdziwości praw ekonomicznych jest większy. W zależności od
ilości przyjętych założeń występuje różny stopień agregacji w poszczególnych modelach. Ze
względu na tenże stopień agregacji można wyróżnić: modele jednoczynnikowe i
jednosektorowe, modele dwuczynnikowe i dwusektorowe, modele wieloczynnikowe i
wielosektorowe.
Model jednoczynnikowy – zakłada się że jedynym wartościowo twórczym czynnikiem wzrostu
dochodu narodowego jest praca żywa. Występuje zatem funkcyjna zależność pomiędzy
dochodem a zatrudnieniem Y=f(Z) dochód narodowy (Y)= zatrudnienie (Z) * wydajność pracy
(W). Dynamika dochodu narodowego ΔY/Y = ΔZ/Z + ΔW/W + ΔZ*ΔW/Z*W
Model ten ma dość ograniczoną wartość poznawczą, gdyż dotyczy jedynie zatrudnienia i
wydajności pracy. Model obrazujący tempo wzrostu zatrudnienia i wydajność pracy na tempo
wzrostu dochodu narodowego na jednego mieszkańca. W tym celu przyjmujemy, iż L jest to
liczba mieszkańców kraju Y/L=d – dochód narodowy na jednego mieszkańca. Δd/d = ΔW/W +
ΔZ/Z -  (lambda) - tempo przyrostu narodowego ludności  = ΔL/L
Δd/d =  +
 - 
  ΔW/W;   ΔZ/Z
Na podstawie tej formuły łatwo dojść do wniosku, że decydującym czynnikiem wzrostu
dochodu narodowego na jednego mieszkańca jest wysokość tempa wzrostu wydajności pracy
. Przyjmijmy, że =0, zaś = wówczas tempo wzrostu dochodu narodowego na jednego
mieszkańca d/d=0. Oznacza to, iż dochód narodowy wzrasta w tym samym tempie co
ludność, czyli poziom dochodu narodowego na 1 mieszkańca jaki ukształtował się dotychczas
nie ulega żadnej zmianie. Przy tym założeniu =0 wzrost dochodu narodowego na 1
mieszkańca jest możliwy tylko po warunkiem gdy >. W rzeczywistości różnica między  i 
nie może być zbyt wielka i nie może występować stale. Wcześniej czy później wyczerpie się
rezerwy siły roboczej i w długim okresie  wykazuje tendencję zbliżania się do . W tych
warunkach tempo wzrostu dochodu narodowego na 1 mieszkańca zostaje określone możliwym
do osiągnięcia w danej gospodarce narodowej, tempem wzrostu wydajności pracy. Zakładamy,
iż podstawowym czynnikiem wzrostu jest majątek trwały, a zatem pomiędzy dochodem
narodowym a majątkiem trwałym istnieje związek funkcyjny: Y=F*E dochód narodowy =
majątek * produkcyjny (trwały) Y/Y = F/F + E/E + F*E/F*E ; Y/Y = r
Inwestycyjny model wzrostu KALECKIEGO. Podstawą zwiększenia wskazanego wyżej majątku
trwałego jest proces inwestowania, z tego względu istotne staje się zbadanie wpływu
inwestycji na tempo wzrostu dochodu narodowego. Dla zrealizowania tego celu Kalecki przyjął
następujące założenia: dochód narodowy występuje w kategorii brutto, akumulacja składa się
wyłącznie z inwestycji brutto, występuje doskonała podzielność aparatu wytwórczego,
inwestycje z roku t0 zostaną oddane do eksploatacji w roku t1
Y/Y = i stopa inwestycji
i = I/Y inwestycje / dochód narodowy
Współczynnikiem kapitałochłonności k wyraża nakład inwestycyjny brutto poniesiony w roku t 0
niezbędny do uzyskania w roku t1 przyrostu dochodu narodowego o jednostkę k = Y/Y
ile musimy zainwestować pieniędzy, aby uzyskać przyrost dochodu w przyszłym roku Y/Y =
i*1/k
1/k informuje o tym jaki uzyskuje się efekt w postaci przyrostu dochodu narodowego w
wyniku zainwestowania 1 jednostki pieniężnej Y/Y = i*1/k+u-a
u – przyrost dochodu narodowego spowodowany różnego rodzaju bezinwestycyjnymi
uprawnieniami techniczno-organizacyjnymi w istniejącym aparacie wytwórczy, (-a) –
zmniejszenie przyrostu dochodu narodowego związane ze zużyciem aparatu wytwórczego i
potrzebę jego odtworzenia.
wykres
Z punktu widzenia współczynnika k istotna jest struktura gałęziowa i rzeczowa nakładów
inwestycyjnych. Jeżeli dużą część nakładów inwestycyjnych kierujemy do dziedzin
charakteryzujących się wysoką kapitałochłonnością (górnictwo, przemysł ciężki) to rośnie nam
współczynnik kapitałochłonności skali całej gospodarki narodowej. jego spadek z kolei łączyć
można z inwestowaniem w dziedziny o niskiej kapitałochłonności (przemysł lekki). Z punktu
widzenia struktury rzeczowej nakładów inwestycyjnych ważny jest, czy inwestujemy w tzw.
budowę inwestycyjną (hale fabryczne, magazyny, biurowce) i tym samym podnosimy
współczynnik kapitałochłonności, czy też w maszyny, urządzenia dające szybki efekt
produkcyjny i obniżanie kapitałochłonności .
Y/Y = i*1/k-S+u+n-a
(-S) niepełne wykorzystanie czynników pozainwestycyjnych; n –
dodatnie efekty związane z pracą w nadgodzinach
wykresy
Model dwuczynnikowy – funkcja COBB-DUGLASA
Y/Y = Z/Z*z+K/K*k*[R/R*r+N/N*n+Ka/Ka*ka]
z – efektywność zatrudnienia względem dochodu narodowego i odpowiada na pytanie: o ile
wzrośnie dochód narodowy jeżeli zatrudnienie wzrośnie o 1%?; k – współczynnik wyrażający
efektywność kapitału trwałego względem dochodu narodowego, odpowiada na pytanie; o ile
wzrośnie dochód narodowy jeżeli kapitał trwały wzrośnie o 1%?; r – zwiększenie obszarów
wykorzystywanych powierzchni rolniczych; n – podniesienie kwalifikacji; ka – wzrost
efektywności wykorzystywania istniejącego majątku trwałego.
GŁÓWNE OGRANICZENIA WZROSTU GOSPODARCZEGO
Czynniki ograniczające tempo wzrostu gospodarczego ujawniają się zwłaszcza w okresach
radykalnych zmian programu gospodarczego, w czasie forsowania nadmiernej dynamiki
rozwoju gospodarczego danego kraju lub gdy popełnione zostają radykalne błędy w zakresie
polityki gospodarczej. Wśród podstawowych barier wyróżnić można: a) konsumpcję –
osiągnięty poziom konsumpcji przy danym dochodzie narodowym wyznacza minimalną stopę
konsumpcji. jej obniżenie umożliwia co prawda wzrost stopu inwestycji, ale jednocześnie
wywołuje niezadowolenie społeczne, obniżenie tempa wydajności pracy i tempa dochodu
narodowego w następnych latach. Z tego powodu maksymalna stopa inwestycji winna być
określana przez minimalną stopę konsumpcji.; b) siła robocza - może wywoływać nie tylko
wzrost gospodarczy, ale i hamować go. Powodem może być niedostosowanie struktury
kwalifikacji do struktury stanowisk pracy w układzie sektorowym lub regionalnym. tempo
wzrostu gospodarczego hamować też może nadmierne zatrudnienie bowiem uniemożliwia ono
osiąganie wyższej wydajności pracy; c) handel zagraniczny – może on handlować tego wzrostu
gospodarczego wówczas kiedy import niezbędny jest ograniczony możliwościami eksportowymi
gospodarki. Kiedy istnieje blokada danej gospodarki, bądź też kiedy korzyści z wymiany
przechwytują partnerzy zagraniczni. Natomiast jeżeli handel zagraniczny jest efektywny to jest
on najbardziej uniwersalnym czynnikiem przełamywania wszelkich ograniczeń wzrostu; d)
wymogi ekologiczne – przekroczenie stanu norm ochronnych ogólnie pogarsza warunki życia
ludności, warunki produkcji i konsumpcji. W konsekwencji wpływa to na obniżenie wzrostu
gospodarczego, poprzez pogorszenie stanu zdrowotnego
społeczeństwa i spadek bądź
niewielką dynamikę wydajności pracy. Do innych czynników ograniczających wzrost zaliczamy:
zła organizacje pracy, niewłaściwą organizację produkcji, niewłaściwe rozwiązania
instytucjonalne itp. Czynniki ograniczające wzrost występują z różnym natężeniem. Zależą one
od poziomu rozwoju ekonomicznego kraju i same ten rozwój warunkują.
RÓWNOWAGA GOSPODARCZA
Równowaga na rynku jakości dobra, na danym terytorium istnieje w momencie, gdy na tym
terytorium popyt na to dobro jest równy jego podaży. Z globalną równowagą mamy
doczynienia wtedy, gdy w jakimś kraju w pewnym okresie suma popytu zgłoszona w tym
okresie na wszystkie dobra równa jest sumie podaży dóbr w tym czasie zaoferowanych.
Równowaga idealna – panuje jeżeli istnieją wszystkie możliwe równowagi cząstkowe na
rynkach wszystkich towarów na każdym terytorium kraju i w każdym momencie badanego
okresu. W rzeczywistości w każdej gospodarcze istnieje nierównowaga. Panujący ustrój
wyznacza typ tej nierównowagi. W gospodarce scentralizowanej mamy doczynienia z
nierównowagą popytową, zaś w gospodarce rynkowej z nierównowagą podażową. W
najogólniejszym zarysie sposób ich powstawania można wyjaśnić w oparciu o krzywe podaży i
popytu.
wykresy
Mechanizm powstawania nierównowagi podażowej
1. W warunkach stałych cen. Celem przedsiębiorcy w gospodarce rynkowej jest
maksymalizacja zysku, czyli różnicy pomiędzy poniesionymi kosztami a uzyskanym
utargiem. Koszt poniesiony to przede wszystkim równowartość środków zużytych w
procesie działalności gospodarczej (płac, amortyzacji), a także koszt zużytego surowca
nabytego przez przedsiębiorstwo. Gdyby koszty wzrastały w tym samym tempie, w którym
wzrasta produkcja niezmieniony pozostałby koszt krańcowy. Tak jednak nie jest ! Koszt
krańcowy, czyli koszt wytworzenia każdej następnej jednostki produktu najpierw spada a
następnie rośnie.
wykres
Koszt krańcowy początkowo, czyli przy bardzo małych rozmiarach produkcji, wyższy jest od
cen, co oznacza iż do momentu osiągnięcia poziomu wytworzenia równego 0-A
przedsiębiorstwo ponosi bezwzględne straty. Po przekroczeniu tego punktu, każda następna
jednostka przynosi zysk, co po przekroczeniu kolejnego progu 0-B jest równoznaczne z
wyrównaniem strat i zysków. Dalsze powiększanie ilości produktów daje przedsiębiorstwu
bezwzględny zysk. Zysk krańcowy osiągnięty dzięki sprzedaży kolejnej jednostki produktu jest
początkowo coraz wyższy, a po osiągnięciu wielkości produkcji 0-C zaczyna spadać
Zwiększenie produkcji poza poziom 0-B jest nieopłacalne, gdyż każdy następny sprzedany
produkt przynosi straty. Gdy produkcja przedsiębiorstwa osiąga rozmiary 0-D, którym
odpowiada zrównanie ceny i kosztu krańcowego, przedsiębiorstwo znajduje się w stanie
równowagi.
W warunkach stałych cen maksymalizacja zysku może przebiegać drogą obniżania kosztów np.
poprzez racjonalizowanie metod wytwarzania, dotyczy to głównie kosztów energii, surowców,
półfabrykatów, płac. Na skutek obniżki kosztów naruszona bądź pogłębiona zostaje
nierównowaga podażowa i to z dwóch powodów: 1) wzrost produkcji – rośnie podaż i przy
danym
popycie
powstaje
bądź
pogłębia
się
nierównowaga
podażowa;
2) obniżka kosztów odzwierciedlona w mniejszym popycie na surowce, materiały, energię –
zmniejsza się popyt przy danej podaży tych produktów, generuje bądź pogłębia nierównowagę
podażową.
2. W warunkach zmiennych cen. Przedsiębiorca dążąc do maksymalizacji zysku wykorzysta
każdą okazję do podniesienia ceny, czyni to np. wówczas gdy rośnie popyt. Ceny chwilowo
zbyt niskie zostają natychmiast ustalone na poziomie przynajmniej równoważącym popyt z
podażą. Przy wzroście cen popyt wykazuje tendencję do słabnięcie. Osłabienie popytu nie
pociąga za sobą natychmiastowego obniżenia ceny, gdyż jest to sprzeczne z dążeniem do
maksymalizacji zysku. Jeżeli w ten sposób postępują wszyscy przedsiębiorcy, to
otrzymujemy nierównowagę podażową, jako chroniczną przypadłość gospodarki rynkowej.
Czynniki samopogłębiające nierównowagę: 1) poprawa jakości i trwałości wyrobów. Jeżeli
wyrób jest trwalszy, jeżeli dłużej służy użytkownikowi, popyt odtworzeniowy spowodowany
zupełnym zużyciem i koniecznością nabycia tego samego wyrobu pojawia się później.
Przedłużenie trwałości wyrobu spowodowane niskim popytem wyjściowym powoduje
obniżenia popytu.; 2) rzetelność dostawców. Im bardziej rzetelny jest dostawca, im
bardziej można liczyć na jego punktualność i dbałość o asortyment, tym niższe zapasy
może utrzymywać odbiorca, tym samym obniżony zostaje popyt.; 3) bezrobocie. Człowiek
zagrożony bezrobociem stara się pracować wydajnie. Im lepiej pracuje tym mniejsze jest
zapotrzebowanie na pracowników, a zatem wyższe bezrobocie. Bezrobotni dysponują
niższymi dochodami niż pracujący, a zatem znowu spada popyt.; 4) doskonalenie
organizacji. Chodzi o odrzucenie sztywnych schematów i wprowadzenie w ich miejsce
rozwiązań eliminujących koszty ponoszone z tytułu niedoskonałości organizacyjnej.
Ostatecznym rezultatem tych że działań jest obniżenie popytu.; 5) specjalizacja.
Przedsiębiorstwom nie wyspecjalizowanym opłaca się powierzyć specjalistom część
aktywności, gdyż mogą wówczas skoncentrować się na efektywnych działaniach
gospodarczych. Prowadzi to jednak do obniżenia kosztów i w konsekwencji do spadku
popytu.
ASYMETRIA NIERÓWNOWAGI
Interpretacja asymetrii nierównowagi wymaga wyjaśnienia pojęcia „ciąg technologiczny”. Ciąg
technologiczny to sekwencja stadiów przetwarzania surowca. Jego pierwszym stadium jest
stadium surowcowe a ostatnim finalne SS+1S+2F-1F. asymetria nierównowagi polega
na tym, że im bliżej początku ciągu technologicznego tym poza niektórymi tylko okresami
natężenia nierównowagi jest wyższe. Zjawisko to zaobserwować można zarówno w odniesieniu
do nierównowagi popytowej ja
i nierównowagi podażowej. Gospodarka scentralizowana
nierównowaga popytowa |nier.S>nier.S+1>nier.S+2>nierF-1>nier.F|. Gospodarka rynkowa
nierównowaga podażowa |nier.S>nier.S+1>nier.S+2>nierF-1>nier.F|
CYKL KONIUNKTURALNY W GOSPODARCE RYNKOWEJ
W każdym kraju o gospodarce rynkowej takie agregatowe wielkości jak dochód narodowy
produkcja, zatrudnienie, inwestycje nie rosną równomiernie lecz ich tempo wzrostu
charakteryzuje się okresowymi zmianami. Te okresowe zmiany poziomu aktywności
gospodarczej nazywamy cyklem koniunkturalnym. Wyróżniamy cztery podstawowe fazy cykli:
1. kryzys, 2. depresje, 3. ożywienie, 4. rozkwit. Pomiędzy tymi fazami zachodzi związek
przyczynowo skutkowy. oznacza to, że mechanizmy i procesy zachodzące w jednej fazie cyklu
oddziałują na mechanizmy i procesy w fazie następnej. graficzna ilustracja przebiegu cyklu
wygląda następująco:
wykres
Faza kryzysu charakteryzuje się spadkiem poszczególnych wielkości gospodarczych. Faza
depresji cechuje ja względna stabilizacja ale na obniżonym poziomie. Faza ożywienia
charakteryzuje się wzrostem poszczególnych wskaźników aktywności gospodarczej. W
momencie gdy osiągną one poziom z poprzedniego górnego punktu cyklu zaczyna się rozkwit,
charakteryzuje się dalszym wzrostem poszczególnych wskaźników ale już w wolniejszym
tempie. Ten górny punkt zapoczątkowuje fazę kryzysu i nowy cykl. Rodzaj wahań cyklicznych.
najważniejsze z nich to cykle: 1. KITCHINA – trwające 3,5 roku (krótkie); 2. JUGLARA –
trwające 8-10 lat (średnie); 3. KONDRATIEWA – trwające 50-60 lat (długie). Cykle różnej
długości pozostają względem siebie w określonej relacji. krzywa cyklu długiego jest trendem
dla cyklu krótszego. Faza wznosząca cyklu dłuższego jest wynikiem lat dobrej koniunktury nad
latami spadku w cyklu krótszym. Z kolei faza spadkowa cyklu dłuższego jest wynikiem
przewagi lat złej koniunktury nad latami dobrej koniunktury w cyklu krótszym. Występowanie
cykli średnich zapoczątkował kryzys w Anglii w 1825 roku. Od tego czasu mówi się o cyklach.
CYKL KONIUNKTURALNY A WZROST GOSPODARCZY
Definicja traktująca cykl koniunkturalny jako okresowe zmiany aktywności gospodarczej jest
niepełna. Nie uwzględnia ona bowiem pewnych prawidłowości w kształtowaniu podstawowych
wielkości makroekonomicznych w długim okresie, szczególnie zaś dochodu narodowego.
Poziom tegoż dochodu faluje tzn. przemiennie rośnie i spada lecz ma na ogół po każdym cyklu
znajduje się na wyższym poziomie niż poprzednio.
wykresy
Wahania odbywają się więc nie wokół równoległej do soi odciętych lecz wokół linii wznoszącej
się. Tą linia wznoszącą się będącą graficzną ilustracja długookresowego wzrostu nazywamy
trendem. Stąd też cykl koniunkturalny można określić jako okresowe wahania aktywności
gospodarczej wokół trendu. Tenże trend wzrostowej gospodarki jest związany ze
zwiększeniem czynników produkcji, szczególnie kapitału i pracy oraz wzrostem ich
produkcyjności. Oznacza on wzrost potencjału podażowego gospodarki.
TEORIE CYKLU KONIUNKTURALNEGO
Teoria wahań cyklicznych musi dać odpowiedź na pytanie o przyczyny okresowych wahań w
stopniu wykorzystania możliwości produkcyjnych, czyli rozbieżności pomiędzy potencjalnym a
faktycznie wytwarzanym dochodem narodowym. Wykorzystanie podażowych możliwości
gospodarki zależy od rozmiarów popytu. Zatem teoria wahań cyklicznych winna wskazać,
który wskaźnik popytu powoduje cykliczność. większość teorii cyklu wskazuje, iż czynnikiem
tym są wahania popytu inwestycyjnego. Różne są natomiast w poszczególnych teoriach
przyczyny wywołujące zmiany tegoż popytu. Szczególnie odmienne interpretacje wskazuje
szkoła neoklasyczna i keynesiści.
Neoklasyczne spojrzenie na system gospodarczy zakład, że ma on właściwości stabilności tzn.
że po każdym zakłóceniu powraca do stanu równowagi. Czynniki powodujące to zakłócenie
mają charakter zewnętrzny, czyli egzogeniczny w stosunku do mechanizmów gospodarczych.
zachwianie równowagi uruchamia mechanizmy endogeniczne tkwiące wewnątrz systemu,
które przywracają stan równowagi. Czynniki zewnętrzne pochodzą spoza ekonomicznego
otoczenia systemu gospodarczego, stanowić je mogą wojny, rewolucje, okrycia nowych złóż,
zmiany demograficzne, innowacje techniczne, a także zjawiska przyrodnicze. Cykl
koniunkturalny zdaniem neoklasyków jest zjawiskiem naturalnym, ponieważ wszelkie procesy
gospodarcze przebiegają w poza ekonomicznym otoczeniu i polityka ekonomiczna rządu nie
może tego zmienić.
Interpretacja przebiegu cyklu w oparciu o teorię keynesowską.
Analizę rozpoczynamy od fazy ożywienia. Faza ta charakteryzuje się stale rosnącą sumą
wydatków inwestycyjnych. towarzyszy temu wzrost dochodu narodowego, wzrost zatrudnienia
oraz wzrost wydatków konsumpcyjnych. Globalny popyt wykazuje tendencję do szybszego
wzrostu w stosunku do wzrostu podaży produkcji. Towarzyszy temu pewien wzrost cen.
Ekspansja inwestycyjna powoduje wzrost zapotrzebowania na kredyt, występuje wśród
inwestorów i producentów atmosfera optymizmu. Rośnie obrót na rynku nieruchomości oraz
obrót papierami wartościowymi na rynku kapitałowym. Okres ten charakteryzuje się również
wzrostem zapasów w produkcji i w handlu, gdyż w okresie wzrostu cen gromadzenie zapasów
staje się działaniem opłacalnym. Swój szczytowy stan gospodarka osiąga wówczas gdy na
najwyższym poziomie są inwestycje i dalej już przestają rosnąć. Wysoki poziom wydatków
inwestycyjnych doprowadza do wzrostu zdolności produkcyjnych w gospodarce. W tym czasie
obserwuje się również stopniowy wzrost kosztów produkcji w stosunku do wzrostu cen. Szybki
wzrost kosztów wynika stąd iż w szczytowym okresie koniunktury często wykorzystuje się
również gorsze urządzenia wytwórcze zatrudnia mniej kwalifikowana siłę roboczą, zwiększa
pracę w godzinach nadliczbowych, czyli wyżej płatnych, pracodawcy wykazują dużą skłonność
do ustępstw na rzecz związków zawodowych domagających się wyższych płac. Rosną dochody,
ale towarzyszy im wzrost skłonności do oszczędzania. Maleje tym samym skłonność do
konsumpcji. banki komercyjne zaczynają wykazywać coraz większą ostrożność, udzielając
kredytów inwestycyjnych. Wszystko to powoduje wygasanie optymistycznych nastrojów wśród
przedsiębiorców. Zaczyna się załamanie gospodarce nazywane kryzysem nadprodukcji.
Pierwszym sygnałem zbliżającego się okresu jest z reguły spadek kursów papierów
wartościowych mogący przerodzić się w panikę na giełdzie. Zaczynają kurczyć się zamówienia
na urządzenia wytwórcze. ma miejsce wycofanie się z wielu zawartych kontraktów
(budowlanych). Spowodowane to jest w istotnej mierze zahamowaniem wzrostu cen, a nawet
ich spadkiem, co przy wysokich kosztach produkcji powoduje zmniejszenie się zysków. Banki
w obawie przed rosnącym ryzykiem upadłości wielu firm ograniczają kredyt inwestycyjny i
żądają spłaty dotychczasowych zobowiązań. Przejście w fazę depresji spowodowane jest
dalszym kurczeniem się wydatków inwestycyjnych. Rosnące trudności sprzedaży powoduje, iż
marża zysku gwałtownie spada. Wiele małych słabych, przedsiębiorstw bankrutuje. Banki
komercyjne maksymalnie ograniczają kredyt. Spadkowi produkcji dóbr inwestycyjnych
towarzyszy z reguły mniejszy spadek produkcji dóbr konsumpcyjnych. Duża cześć
społeczeństwa bowiem jeśli nie utraciła pracy, próbuje utrzymać swój poziom konsumpcji lub
tylko nieznacznie go ograniczyć. Dlatego też załamanie w produkcji dóbr inwestycyjnych jest
zawsze głębsze aniżeli w produkcji dóbr konsumpcyjnych. Chociaż działalność inwestycyjna
została znacznie ograniczona nigdy nie jest tak aby inwestycje spadły do zera. Państwo stara
się realizować bowiem pewne wydatki inwestycyjne z budżetu państwa. Niemniej gospodarka
funkcjonuje na zwolnionych obrotach i w pewnym momencie ani inwestycje ani tym bardziej
konsumpcja nie wykazują tendencji malejącej. Dochodzimy w ten sposób do dna kryzysu. W
tym okresie silniejsi przedsiębiorcy którzy przetrwali kryzys wykorzystują okres niepomyślnej
koniunktury i dokonują stopniowo renowacji swojego kapitału. W konsekwencji wycofuje się
wiele przestarzałych masy i urządzeń produkcyjnych i zgłaszają popyt na bardziej nowoczesne
urządzenia, umożliwiające wzrost wydajności pracy a także poprawę jakości wytwarzanej
produkcji. Przedsięwzięcia te zmierzają do wzmocnienia produkcji w sektorze dóbr
inwestycyjnych, powoli zaczyna rosnąć zatrudnienie, wyczerpują się nagromadzone w
przeszłości zapasy, zaczyna poprawiać się relacja cen do kosztów wytworzenia, co prowadzi do
zwiększenia zysków obniżeniu ulega stopa procentowa, tańsze kredyty zachęcają
przedsiębiorstwa do zwiększania wydatków inwestycyjnych rosną kursy akcji, obligacji. I w ten
oto sposób rozwija się ożywienie obejmując coraz to nowe dziedziny życia gospodarczego. I w
ciągu dwóch – trzech lat gospodarka znów osiąga fazę szczytowego rozwoju.
W obecnej rzeczywistości gospodarczej krajów wysoko rozwiniętych wyróżnić można dwie
podstawowe fazy cyklu koniunkturalnego: fazę spadku obejmującą fazę kryzysu i depresji oraz
fazę ekspansji na którą składają się ożywienie i rozkwit. Współcześnie zmienił się również sam
przebieg cykli. Faza spadku nie musi obecnie odznaczać się absolutnym spadkiem
poszczególnych wielkości ekonomicznych. Jej objawem może być brak wzrostu lub nawet
zwolnienie tempa wzrostu. To zmniejszenie amplitudy wahań jest głównie przyczyną
interwencjonizmu państwowego. Interwencjonizm ten wprowadzony został po II wojnie
światowej na szerszą skalę. Zmieniły się jednak jego cele. Początkowo występował on jako
interwencjonizm antykryzysowy oznaczający podejmowanie działań w celu złagodzenia
zaistniałego już kryzysu. Obecnie mamy doczynienia z interwencjonizmem antycyklicznym,
który przynosi rozszerzenie interwencji na wszystkie fazy cyklu. Oznacza to przeciwdziałanie
bieżącym działaniom koniunktury a zwłaszcza wahaniom w zakresie zatrudnienia. Z tym że w
interwencjonizmie antycyklicznym państwo wykorzystuje narzędzia mieszczące się w ramach
polityki fiskalnej oraz polityki pieniężnej. Na poziom wahań cyklicznych mogą obok
przedstawionej polityki monetarnej i fiskalnej oddziaływać również czynniki zewnętrzne np.:
przepływ kapitałów z jednego kraju do drugiego, skala zagranicznych inwestycji
bezpośrednich, zmiany kursu walut, polityka handlowa dotycząca eksportu i importu.
ISTOTA I POMIAR INFLACJI
Przez inflację rozumieć należy proces wzrostu ogólnego poziomu cen.
Z definicji tej wynikają dwa istotne momenty po pierwsze inflacja jest procesem co oznacza że
mamy z nią doczynienia wówczas gdy wzrost cen w danym okresie jest trwały. Drugi moment
wyeksponowany w definicji wiąże się z faktem, że inflacja oznacza wzrost ogólnego poziomu
cen. Wynika to z tego iż nie każdy wzrost cen jest inflacją. Jeżeli bowiem podwyżkom
niektórych cen towarzyszą odpowiednio wysokie obniżki innych cen to ogólny poziom cen nie
musi wcale wzrosnąć. W tej sytuacji wzrost cen nie ma inflacyjnego charakteru. Obliczaniem
zmian ogólnego poziomu cen zajmują się wyspecjalizowane instytucje (GUS), w tym celu
konstruuje się wskaźnik cen będący miarą procentowych zmian wydatków związanych z
zakupem pewnego zestawu dóbr, czyli koszyka dóbr w jakimś czasie. Ponieważ przy obliczaniu
wskaźnika koszyk dóbr się nie zmienia zmiany wydatków związanych z zakupem tego koszyka
wynikają wyłącznie ze zmian ceny.
Przy konstruowaniu wskaźnika cen oprócz rozstrzygnięcia kwestii asortymentu dóbr
wchodzącego do tegoż koszyka każde dobro musi być ważone zgodnie z jego ekonomicznym
znaczeniem. Jako wagi najczęściej stosuje się udziały wydatków na poszczególne dobra w
wydatkach ogółem w okresie wyjściowym. W statystycznych analizach procesów inflacyjnych
wykorzystywany jest powszechnie wskaźnik stopy inflacji. Określa on procedury wzrostu
ogólnego poziomu cen w ciągu roku. W Polsce oblicza się stopę inflacji w dwojaki sposób: 1.
porównując ogólny poziom cen z roku t1 z analogicznym poziomem cen z roku t0 przy czym
bierze się tutaj pod uwagę wskaźniki przeciętne dla 12 miesięcy w roku. 2. Porównując ogólny
poziom cen z grudnia t1 z ogólnym poziomem cen z grudnia roku t 0. Wskaźniki stopy inflacji
obliczone tymi metodami nie są zazwyczaj identyczne co jest związane z niejednakową
dynamiką wzrostu cen w poszczególnych miesiącach.
RODZAJE INFLACJI
Pierwszym z kryteriów wyróżniania rodzajów inflacji jest tempo wzrostu cen z punktu widzenia
tego kryterium wyróżniamy: a) inflacje pełzającą ma ona miejsce wówczas gdy ceny rosną
stosunkowo wolno jest to inflacja jednocyfrowa poddaje się ona kontroli państwa i nie
powoduje zakłóceń w społecznym procesie produkcji; b) inflacja krocząca wiąże się z
występowaniem u ludzi oczekiwań inflacyjnych w zakresie wzrostu cen i płac inflacja ta ma
tendencję wymykania się spod kontroli i przyspieszania swego tempa dość łatwo przekształca
się w inflację galopującą; c) inflacja galopująca tejże inflacji należy przeciwdziałać gdyż
przynosi poważne wypatrzenia gospodarcze pieniądze tracą swa wartość ludzie unikają ich
trzymania nie więcej ponad minimum potrzebności („zdarte zelówki”) gromadzi się zwykle
towary nikt nie pożycza pieniędzy na zwykłą stopę procentową; d) inflacja hiperinfacja (ponad
150%) to ogromne natężenie procesów inflacyjnych które uniemożliwiają funkcjonowanie
podmiotów gospodarczych (niweczy rachunek ekonomiczny przekreśla racjonalność
funkcjonowania)
stanowi
śmiertelne
zagrożenie
dla
gospodarki.
Inne
kryterium
przewidywanego tempa zmian cen na nadchodzący okres. Z punktu widzenia tego kryterium
można wyróżnić: a) inflację rzeczywistą to zmiana ogólnego poziomu cen jaki dokonał się w
ciągu jakiegoś okresu głównie roku jest ona mierzona zawsze po upływie przeciętnego okresu;
b) inflację oczekiwaną to stopa inflacji jaką społeczeństwo oczekiwało na początku minionego
okresu i którą to wówczas uwzględniono w kalkulowaniu cen, płac, stopy procentowej na tenże
okres; c) inflację nieoczekiwaną to różnica jaka zachodzi pomiędzy inflacją rzeczywistą a
inflacją oczekiwaną jest błędem w przewidywaniu inflacji. Ze względu na okres trwania
wyróżniamy: a) inflację sekularną ma charakter chroniczny trwały; b) inflację okresową ma
miejsce wówczas gdy po przypłynięciu fali inflacji następuje stabilizacja ogólnego poziomu cen.
Z punktu widzenia oddziaływania na przebieg procesów inflacyjnych wyróżniamy: a) inflację
żywiołową wymyka się z kontroli, b) inflację kontrolowaną poddaje się kontroli ze strony
państwa. Z punktu widzenia miejsca występowania wyróżniamy: a) inflację wewnętrzną
występującą na terenie danej gospodarki; b) inflację importowaną przenoszona do gospodarki
z zewnątrz za pośrednictwem wymiany handlowej, c) inflacje cywilowaną barbarzyńską
załamuje gospodarkę.
Społeczno ekonomiczne skutki inflacji. Nasilenie procesów inflacyjnych może rodzić różne
skutki zarówno pozytywne jaki i negatywne. Jeżeli chodzi o skutki pozytywne to można
stwierdzić iż powolne procesy inflacyjne (inflacja pełzająca) wywierać mogą korzystny wpływ
na przebieg procesów gospodarczych. Podstawą takiego rozumowania są najczęściej dwa
argumenty: 1. powolne procesy inflacyjne wpływają korzystnie na dynamikę wzrostu
gospodarczego przy założeniu bowiem iluzji pieniężnej powolne procesy inflacyjne pozwalają
na obniżenie płac realnych a często i na obniżkę realnych stop procentowych co wywołuje
optymistyczne nastroje wśród przedsiębiorców z powodu poprawy rentowności produkcji.
Odzwierciedleniem tego jest wzrost działalności inwestycyjnej i w konsekwencji przyspieszenie
wzrostu gospodarczego; 2. powolne procesy inflacyjne ułatwiają pożądane zmiany relacji
cenowych prowadząc do wykształcenia właściwych relacji pozwalających racjonalizować
decyzje gospodarcze i prawidłowo alokować zasoby.
Negatywne skutki inflacji: 1. inflacja powoduje zniekształcenie informacyjnej funkcji cen,
zawarte w cenach informacje o kosztach produkcji względnej rzadkości dóbr są dla podmiotów
gospodarczych ważnymi sygnałami do podejmowania decyzji, silne procesy inflacyjne
zniekształcają te informacje, szybki wzrost cen powoduje bowiem utratę orientacji rynkowej
przez podmioty gospodarcze, które nie są w stanie ocenić czy zmiany cen są rezultatem
ogólnych procesów inflacyjnych czy też wynikają ze zmian relacji cen; 2. inflacja powoduje
ucieczkę od pieniądza polegającą na gwałtownym spadku popytu na pieniądz, chodzi o
minimalizację ponoszonych strat, korzystniej jest wówczas trzymać pieniądze w banku gdyż
uzyskuje się chociaż niewielkie korzyści gdy dodatnie jest różnica pomiędzy stopa procentową
a stopa inflacji, zatem strategia działania podmiotów polega na utrzymywaniu jak
najmniejszego zapasu gotówki i stosunkowo częstym odwiedzanie banków w celu podjęcia
niewielkich kwot, pojawiają się wówczas koszty „zdartych zelówek”
które symbolizują
dodatkowe nakłady jakie trzeba ponieść w celu zawierania transakcji w sytuacji ucieczki
pieniądza; 3. inflacja powoduje redystrybucję dochodów a więc ich ponowny podział między
podmioty gospodarcze, powoduje ona przesuwanie dochodu od podmiotów które wykorzystują
swoje stałe dochody nominalne do podmiotów które wykorzystują swoją silną pozycję
przetargową do uzyskania dużych przyrostów dochodów, następuje przeniesienie dochodów od
właścicieli kont oszczędnościowych oprocentowanych poniżej stanu inflacji do właścicieli
aktywów których realna wartość wzrasta w czasie inflacji, inflacja powodować może
redystrybucję dochodów polegającą na ich przesunięciu od pożyczkodawców do
pożyczkobiorców, w przypadku progresywnego opodatkowania dochodów i stałych
dochodowych podziałów podatkowych inflacja powoduje przesunięcie dochodów od podatników
do budżetu państwa; 4. silne procesy inflacyjne zwiększają niepewność w zakresie
przewidywań zmian cen co osłabia aktywność gospodarczą, gdy tempo wzrostu cen jest
wysokie komplikuje się rachunek ekonomiczny poprzedzający decyzje gospodarcze, podmioty
gospodarcze nie wiedzą jakie przyjąć ceny w tym rachunku, często zdarza się iż przyjęte ceny
różnią się znacząco od cen rzeczywistych, rośnie niepewność osłabiająca aktywność
gospodarczą; 5. inflacja powoduje niekorzystne zmiany w bilansie płatniczym, jeżeli inflacje w
jakimś kraju kształtują się na poziomie wyższym niż w innych krajach, to dobra eksportowane
przez przedsiębiorstwa tego pierwszego kraju stają się mniej konkurencyjne na rynkach
światowych, równocześnie dobra importowane stają się tańsze w stosunku do dóbr krajowych
, prowadzi to spadku eksportu i wzrostu importu, w rezultacie występuje tendencja do
pogarszania się bilansu płatniczego co może spowodować reperkusje w postaci obniżki kursu
walutowego; 6. inflacja rodzi dodatkowe koszty związane z obsługa procesów gospodarczych.
Przyczyny inflacji. Inflacji nie sposób wyjaśnić za pomocą jednej przyczyny stanowi ona
bowiem zespół objawów będący następstwem współzależności wielu zjawisk ekonomicznospołecznych zachodzących we współczesnych gospodarkach wyróżnić można kilka obszarów
rodzenia się inflacji. Pierwszym z takich obszarów będą stosunki pieniężne – kredytowe,
przyczyny inflacji tkwiącej w tym obszarze dotyczą: 1. niedostosowania emisji pieniądza i
kreacji kredytu do realnych procesów gospodarowania; 2. miękkiego kredytowania inwestycji
rozwojowych czyli inaczej ograniczonego przymusu zwrotności kredytu; 3. nieprzestrzeganie
dyscypliny finansowej przedsiębiorstw. Zjawiska te powodują żywiołowość w sferze obiegu
pieniężnego a tym samym osłabieniu stabilności pieniądza. Drugi z obszarów rodzenia się
inflacji dotyczy niedostatków polityki alokacyjnej, wywołane są one zazwyczaj
niedostosowaniem struktury rzeczowej gospodarki do rozmiaru i struktury popytu pieniężnego,
chodzi tu głównie o: 1. nie odpowiadającą reakcjom rynkowym politykę cen; 2. subiektywizmu
ocen rządowych w zakresie polityki dochodów płac i świadczeń socjalnych; 3. uleganie
nadmiernym roszczeniom związków zawodowych w zakresie podwyżek płac; 4. nadmiernie
statyczna polityka państwa. Przyczyny te wywołują przede wszystkim niezrównoważony wzrost
popytu a ten wzrost cen (wzrasta inflacja). Kolejnym obszarem rodzenia się inflacji są
niedostatki działań makroekonomicznych na rzecz redukcji kosztów wytworzeni. W gospodarce
rynkowej występuje np. bezpośredni związek między wydajnością pracy a cenami. Wzrost
wydajności pracy może być więc przyczyną względnej stabilności cen. Jej spadek jednakże
powoduje wzrost jednostkowy kosztów produkcji. Niskiej wydajności zaczyna towarzyszyć
wzrastające nadmiernie zatrudnienie oraz niedostateczny stan i tempo rozwoju postępu
naukowo – technicznego. Wzrost kosztów rodzić ponad to może ustalenie nadmiernych stawek
amortyzacji, a także rożnego rodzaju chybione inwestycje itp. Wskazany wzrost kosztów
znajdzie odzwierciedlenie we wzroście cen i pobudzaniu zjawisk inflacyjnych. Innym z
obszarów rodzenia się inflacji jest polityka zewnętrzna państwa. Chodzi przede wszystkim o
niekorzystny układ warunków wymiany z zagranicą a w szczególności wymiany towarowej
określającym malejącą relację cen towarów eksportowanych do importowanych. Do obszaru
tego należą również wpływ inflacji światowej. Wyraża się ona przenoszeniem rosnących cen na
rynku światowym na rynek krajowy. Import inflacji szczególnie zaznacza się w warunkach
wzrostu cen surowców, żywności, paliw na rynkach światowych. Rosną wówczas ceny importu
tych dóbr skutkiem czego następuje wzrost cen krajowych wzmagający i pogłębiający inflację.
BEZROBOCIE
Bezrobocie oznacza brak równowagi między stroną podażową a popytową na rynku pracy.
Brak ten wyraża nadwyżka realnych zasobów pracy nad efektywnym popytem na pracę.
Wielkość bezrobocia zależy od aktywności zawodowej i liczby ludności w wieku produkcyjnym
oraz liczby pracujących. Głównym wskaźnikiem służącym do badania natężenia bezrobocia jest
stopa bezrobocia. Jest to wyrażony w procentach stosunek liczby zarejestrowanych
bezrobotnych do liczby ludności aktywnej zawodowo. Kolejnym pojęciem związanym z
bezrobociem jest poziom bezrobocia które określa jego wielkość w danym momencie. Rodzaje
bezrobocia:
a) funkcyjne obejmuje osoby przejściowo pozbawione pracy ze względu na brak wzajemnego
dopasowania, może być ono spowodowane zmianą zawodu, miejscem zamieszkania,
przekwalifikowaniem
pracowników
itp.;
b) strukturalne bezrobocie to wynika ze strukturalnych zmian zachodzących w gospodarce
narodowej czyli upadania bądź kurczenia się pewnych dziedzin produkcji i zwalniania
pracowników którzy ze względu na wiek bądź szczególny rodzaj kwalifikacji nie mogą już
znaleźć pracy w innych dziedzinach (np. górnictwo), omawiane bezrobocie może także
wynikać z ogólnego niedorozwoju gospodarczego i niemożności stworzenia niezbędnej liczby
stanowisk pracy dla wszystkich chętnych i zdolnych do pracy, ten rodzaj bezrobocia występuje
w skali masowej w krajach słabo rozwiniętych; c) koniunkturalne spowodowane jest ono
niedostatkiem globalnego popytu i spadkiem produkcji oraz zwalnianiem części szczególnie
mniej kwalifikowanych pracowników, wielkość tego bezrobocia jest płynna gdyż w fazie
ożywienia gospodarczego a tym bardziej wysokiej koniunktury ten rodzaj bezrobocia znacznie
się kurczy a nawet może spaść do zera.
INFLACJA A BEZROBOCIE
Podstawowym celem polityki gospodarczej państwa powinno być pełne zatrudnienie a z drugiej
strony stabilizacja cen. Doświadczenie gospodarcze pokazuje jednak iż jednocześnie cele te
trudno osiągnąć. Cele te są bowiem względem siebie konkurencyjne. W literaturze pisze się
wprost o tzw. wymienności pomiędzy stopą wzrostu cen (stopą inflacji) a stopą bezrobocia.
Jeżeli państwo np. pragnie zlikwidować bezrobocie musi zwiększyć wydatki (z budżetu
państwa) musi złagodzić restrykcje finansowe ułatwić dostęp do taniego pieniądza i w ten
sposób skłaniać do inwestowania pozwalającego stworzyć nowe miejsca pracy. Działania te
napędzają inflacje. Chcąc z kolei ograniczyć inflację państwo musi: zwiększyć dyscypliny
wydatków budżetowych, wprowadzić restrykcyjną politykę pieniężną, ograniczać ilość
pieniądza w gospodarce. Te posunięcia prowadzą do recesji gospodarczej i do wzrostu
bezrobocia typu koniunkturalnego. Zależność między stopą inflacji i stopą bezrobocia pierwszy
zaobserwował i uogólnił PHILIPS. Uogólnienie to określone jest w ekonomii jako krzywa
Philipsa.
wykres
Z ogólnego kształtu krzywej Philips’a wynika że przesunięcie z punktu A do B może
powodować pewien spadek bezrobocia ale tylko za cenę silniejszego wzrostu inflacji.
Natomiast przesunięcie z punktu A do C oznaczałoby pełne zredukowanie inflacji, ale
pociągnęłoby za sobą wzrost bezrobocia. Przedstawiona teoria potwierdzała się do końca lat
60. W latach 70 pojawiły się różne wątpliwości. Stwierdzono bowiem iż zjawisko wymienności
nie ma miejsca. Równolegle wzrostowi ulegało bezrobocie i inflacja. Wyjaśniono iż klasyczny
kształt krzywej Philips’a odnosi się do inflacji ciągnionej poprzez popyt. Inflacja pchana przez
koszty występująca szczególnie w latach 70 i spowodowana dynamicznym wzrostem cen ropy
naftowej powodowała przesunięcie krzywej Philips’a na prawo od początku układu
współrzędnych w kierunku punktu D. Ilustruje on zarówno wyższą stopę inflacji jaki i wzrost
stopy bezrobocia w porównaniu z punktem A.
PODMIOTY EKONOMICZNE W GOSPODARCE RYNKOWEJ
Podmiot ekonomiczny jest to każda jednostka lub zorganizowana grupa ludzi, która posiada
jakikolwiek zakres swobody odejmowania czynności gospodarczych. Tak rozumiane podmioty
mogą występować w sensie realnym (np. HCP) bądź też mogą tyć towarami teoretycznymi
reprezentującymi jakąś klasę podmiotów realnych. Podstawowe typy podmiotów:
przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, państwo, instytucje finansowe, podmioty demokracji
gospodarczej.
Instytucje finansowe obejmują: bank centralny, banki komercyjne, banki inwestycyjne, kasy
oszczędnościowo-pożyczkowe, towarzystwa ubezpieczeniowe, giełdy pieniężne, firmy
brokerskie itp. ich wspólną cechą jest to że prowadzą transakcje których jest wypożyczanie lub
sprzedaż kapitału występującego w postaci finansowej. Podmioty demokracji gospodarczej
działają w sektorze nierynkowym . Ich podstawową cechą jest to, że wyrażając interesy
pewnych środowisk społecznych w kwestiach ekonomicznych i dążąc do lepszej ich realizacji
wywierają nacisk na inne podmioty w celu podjęcia przez nie pewnych czynności
gospodarczych lub prawodawczych a dotyczących gospodarki. Formy tego oddziaływania nogą
być różne gwałtowne – strajk, demonstracja oraz pokojowe – petycje negocjacje inicjatywy
ustawodawcze itp. Do omawianych podmiotów zaliczyć można: związki zawodowe, organizacje
konsumentów, związki pracodawców, izby przemysłowe, czyli organizacje związane z pewną
rolą ekonomiczną działające na rzecz gospodarki i funkcjonujących w niej podmiotów. Do
omawianej grupy podmiotów zaliczyć również można partie polityczne, organizacje
ekologiczne, związki wyznaniowe itp. Przedsiębiorstwo jest najbardziej charakterystycznym
podmiotem gospodarki rynkowej. Jest ono jednostką gospodarczą która w oparciu o
zaangażowane czynniki wytwórcze produkuje i sprzedaje dobra bądź też świadczy usługi dążąc
do uzyskania nadwyżki przychodów nad wydatkami. Niezbędnym warunkiem działania
przedsiębiorstw jest występowanie rynku. Do podstawowych kryteriów wyróżniania
przedsiębiorstw zaliczyć można: 1) kryterium wielkości: małe, średnie, duże – przyjmując jako
wyróżnik tego podziału liczbę zatrudnionych a także wielkość obrotów firmy segment rynku na
którym dane przedsiębiorstwo działa.; 2) kryterium stylów zarządzenia; 3) kryterium
własności: przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze, prywatne. Przedsiębiorstwa prywatne
małe właściciel jest kierownikiem, szereg małych, prywatnych przedsiębiorstw łączy się z sobą
z wielu powodów, chodzi o: 1) wykorzystanie tzw. korzyści skali, które pojawiają się wówczas
gdy wraz ze wzrostem produkcji jednostkowe koszty ulegają obniżeniu; 2) finansowe potrzeby
produkcji które wymagają znacznie większych zasobów kapitału niż indywidualne osoby
posiadają lub skłonne są ryzykować w dane przedsięwzięcie; łączenie się w spółki daje
większą możliwość produkcyjnego wykorzystania oszczędności drobnych inwestorów. Obok
spółek tworzonych na terenie danego kraju co raz częstszym zjawiskiem są spółki
transnarodowe inaczej korporacje transnarodowe. Składają się one z firmy macierzystej oraz
filii rozmieszczonych w różnych krajach. Pomiędzy firmą macierzystą a filiami mają miejsce
trojakiego rodzaju powiązania: a) powiązanie informacyjne; b) powiązania kooperacyjne
dokonujące się pomiędzy filiami; c) przepływy zysków (od filii do firmy macierzystej). Istnienie
spółek
transnarodowych
wynika
z
kilku
przyczyn:
1. umożliwiają one obniżkę kosztów wytwarzania ze względu na tańsze czynniki wytwórcze w
danym kraju oraz kosztów transportu; 2. umożliwiają omijanie barier w handlu zagranicznym i
wysokiej
stopy
podatkowej;
3. umożliwiają rozłożenie ryzyka działalności gospodarczej bo zaistniała strata w jednym
przedsiębiorstwie wychodzącym w skład korporacji kompensowana jest przez zyski innych.
Przedsiębiorstwa spółdzielcze powstają jako dobrowolne zrzeszenie osób prowadzących
wspólną działalność gospodarczą w imieniu swoich członków. Specyfikacja spółdzielczości
polega na tym że:1. członkowie spółdzielni mogą poza wkładem pieniężnym wnosić także
środki produkcji i ziemię; 2. zarządzanie spółdzielnią opiera się na zasadach samorządowych,
w spółdzielni obowiązuje zasada jeden członek jeden głos, bez względu na wartość
wniesionych udziałów; 3. dokonuje się podziału nadwyżki ekonomicznej pomiędzy członków w
oparciu o dwa kryteria: o bieżący wkład pracy członków (dochody z pracy) i wysokość
wniesionego wkładu (tzw. dywidenda). Przedsiębiorstwa państwowe muszą istnieć w
gospodarce rynkowej z wielu powodów. Przede wszystkim ze względu na cele strategiczne,
obronne, ze względów społecznych, ze względu na nieopłacalność ekonomiczną pewnych
dziedzin, które nie leżą w obszarze zainteresowania prywatnych podmiotów. Gospodarstwa
domowe-wyodrębnione i ekonomiczne sam. mikropodmioty. Stanowią trwały element
struktury podm. Specyficzne cechy to to, iż są głownie jednostkami działającymi w sferze
spożycia, a nie bezpośrednim ogniwem produkcji społecznej. Strona dochodowa-składa się z
dochodów z pracy, doch. z własności, za świadczeń tzw. opłaconych (renty, emerytury)
świadcz. z funduszy, zasiłki, zapomogi. Strona konsumpcyjna-wydatki na zakup dóbr i usług
oszczędności do instyt. finansowych opłacanie świadcz. społecznych, podatki. Strona ta jest
funkcją dochod., choć w miarę wzrostu rozporządzanego dochodu i osiągnięcia pełnego
standardu material. coraz większa część jego dochodu nie jest wydawana na konsumpcje lecz
jest oszczędzana. Oznacza to że udział wydatków na konsump. maleje wówczas gdy dochód
wzrasta. Czynniki pozadochodowe subiektywne-powodują iż wydatki gosp. domow. na
konsumpcję są mniejsze niż by wynikało z ich możliwości dochod. Motywy tego mogą być
różne np. tworzenie rezerw na nieprzewidziane okoliczności. Czynniki pozadochodowe
obiektywne- są to czynniki o charakt. demograf. (struktura rodziny wg wieku, płci) oraz o
charakt. społeczno-kultralnym (zawód, wykształcenie, miejsce pracy, wyznanie)
ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE
Polityka czynnego oddziaływania Państwa na gospodarkę narodowa pojawiła się już w XVIXVIIIw. Kształtujący się wówczas ustrój społ.-gospodarczy wymagał pomocy ze strony
państwa poprzez protekcjonizm celny, system podatkowy, pożyczki państwowe, wojny
domowe, wywłaszczanie chłopów, system kolonialny. Wówczas też państwo zakładało
manufaktury, regulowało warunki pracy i płac, wprowadziła przymus pracy, budowała
infrastrukturę ekonomiczna. Sytuacja zmieniła się w XVIII w., kiedy to kapitalizm był już w
pełni ukształtowany. Rola państwa wg poglądów liberalizmu sprowadzać miała się do
zabezpieczenia własności oraz do zapewnienia ładu i porządku publicznego. W XIX i na pocz.
XX w. zasady liberalizmu panowały wewn. krajów kapitalist. Dopiero wielki kryzys lat 30
wymusił aktywna role państwa w gospodarce, której celem było złagodzenie następstw
kryzysu. Obecnie większość istotnych problemów gosp. Rozpatrywany jest przez pryzmat
interwencyjnej roli państwa. Bez udziału państwa nie sposób rozwiązywać szeregu społecznych
problemów (masowego ubóstwa, nierównomiernego wzrostu gospodarczego) Cele polityki
gospodarczej państwa- to cel do którego dąży państwo –stabilizacja gospodarki.
Stabilizacja gospodarki służy do: a) możliwie pełne zatrudnienie - chodzi tu o taki stan, w
którym ekonomicznie i społecznie koszty bezrobocia byłyby mniejsze. Państwo reprezentuje
makroekonomiczny punkt widzenia, przeprowadza kalkulacje w jakich to granicach regulować
bezrobocie. Jest swoistym rachunkiem, w którym waży się z jednej strony koszty i korzyści
większego bezrobocia z kosztami i korzyściami bezrobocia mniejszego. b) stały wzrost
gospodarczy - trudno wyobrazić sobie ustabilizowaną gospodarkę w warunkach recesji, czy
stagnacji, stąd tez niezbędne jest stymulowanie przez państwo stałego wzrostu
gospodarczego, czy to w sposób ekspresywny czy intensywny. c) stabilizacja poziomu cen,
czyli ograniczenie ich wahań. Do niedawna nie wykorzystywano cen jako narzędzia
oddziaływania gospodarczego. Uważano, iż ceny powinny kształtować się w wyniku
konkurencji. Ceny bowiem stanowią czuły barometr klimatu i kondycji danej gospodarki . Są
wskaźnikiem żywo obchodzącym całe społeczeństwo. Z tych tez powodów dążenia przez
państwo do hamowania wzrostu cen, czyli walka o niską stopę inflacji staje się ważnym celem
gospodarczym. d) równowaga w zakresie międzynarodowych stosunków ekonomicznych – ma
ona charakter zewn. Chodzi w nim przede wszystkim o zachowanie równowagi w zakresie
obrotów handlowych, przepływów kapitałowych, bilansu płatniczego a także o stabilizacji
kursów waluty krajowej.
Wspólną cechą przedstawionych celów jest dążenie do stabilizowania funkcjonowania i do
dynamizacji rozwoju gospodarki. Realizacja tych zamiarów ukierunkowana jest na: 1utrzymanie wewn. równowagi czyli na przeciwdziałaniu osłabianiu trudu rozwojowego
gospodarki. 2-osiągnięciu wzrostu zrównoważonego poprzez podtrzymywanie tendencji
wzrostowych i korygowanie ujawniających się negatywnych skutków działanie mechanizmu
rynkowego. 3-osiągnięcie równowagi zewn. Cele dodatkowe: a) ochrona środowiska
naturalnego; b) sprawiedliwość i bezpieczeństwo socjalne. Wymienione cele są realizowane
poprzez właściwe instrumenty ekonomiczne, które pogrupowane są w określone polityki 1Polityka antycykliczna –obejmuje szeroki wachlarz środków łagodzących załamania kryzysowe
i zapobiegających przegrzaniu koniunktury. Za pomocą tej polityki państwo reguluje poziom
aktywności prywatnych przedsiębiorstw, oddziałując przede wszystkim na wielkość i strukturę
popytu; a) narzędzia natury finansowej- wykorzystywane są do ingerencji w działanie
mechanizmu pieniężno-kredytowego w celu ułatwienia i ułatwienia dostępu podmiotów
gospod. do pieniądza. Za pomocą stopy procentowej lokat i kredytów można bowiem w
istotnym stopniu kształtować zasoby pieniężne co rzutuje na decyzje ekonomiczne podmiotów
gospod; b) narzędzia natury podatkowej maja na celu hamowanie lub ożywianie działalności
gosp., również poprzez kształtowanie popytu, głównie produkcyjnego. Stymulatorem
porządanych działań gospod. jest uzależnienie stopy procentowej od wielkości produkcji, jej
dziedziny, rejonu wykonywania. Nakręcaniu koniunktury sprzyjają ulgi podatkowe gdyż
umożliwiają one zmniejszenie obciążenia podatkowego co w konsekwencji wywołuje
zwiększenie poziomu efektywnego popytu. Odwrotny skutek przynosi eliminacja ulg; c)
narzędzia natury budżetowej –wiążą się głównie z wydatkami budżetowymi. Państwo powinno
przeznaczać dysponowane środki budżetowe na takie cele których realizacja nie zwiększy
globalnej podaży a pobudzi dodatkowy popyt( budowa autostrad). 2-Polityka strukturalna ma
służyć osiągnięciu optymalnych proporcji poprzez korygowanie strukturalnych konsekwencji
funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Państwo stara się mieć wpływ na proporcje
międzygałęziowe produkcji. Osiągnięcie tego celu środkami ekonomicznymi nie zawsze jest
realne w szczególności reglamentuje przestrzenne zagospodarowanie obszarów poprzez
udzielanie zezwoleń. Innym kierunkiem polityki strukturalnej jest osiągniecie bezpieczeństwa
żywnościowego i zapotrzebowanego gospodarki o którym decydują takie dziedziny jak:
rolnictwo. W związku z tym państwo stara się podporządkować kondycję ekonomiczną tych
obszarów i tworzyć im korzystne warunki rozwoju. 3-Polityka konkurencji –związana jest
zarówno z utrzymywaniem i wzmacnianiem konkurencji pomiędzy firmami krajowymi oraz
zagranicą. Niezbywalną cechą gospodarki rynkowej jest pewien poziom konkurencji
wewnętrznej.. Aby miała ona miejsce państwo tworzy normy prawne regulujące np. zasady
łączenia się firm, prowadzenia wspólnej polityki cen. Działania te maja na celu
przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym. W celu przestrzegania ustawodawstwa
antymonopolowego powoływane są specjalne instytucje wyposażone w uprawnienia
wykonawcze. Państwo winno wykazywać również dbałość o ochronę przedsiębiorstw krajowych
przed konkurencja firm zagranicznych. Jest to polityka protekcjonizmu, posługująca się min.
Takimi narzędziami jak cło, premie eksportowe, subsydia dla niektórych towarów. 4- Polityka
dochodowa – może być realizowana poprzez państwo przede wszystkim w sposób pośredni
jedynie w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych oraz ludności nieprodukcyjnej państwo
może oddziałowywać na politykę bezpośrednio. Skuteczność polityki dochodowej uzależniona
jest z znacznej mierze od komplementarnej względem jej polityki podatkowej. 5- Polityka
społeczna – winna realizować zasady bezpieczeństwa socjalnego i sprawiedliwości. Państwo
wykorzystuje do tego celu min. transfery wytworzonego dochodu narodowego między różne
grupy społeczne za pomocą subwencjonowania niektórych dóbr poprzez system podatkowy
szczególnie obciążający wysokie dochody poprzez system świadczeń społecznych. 6- Polityka
przedsięwzięć publicznych – w ramach tej polityki państwo wykonuje zadanie które nie maja
być wykonywane na zasadach rynkowych. W pierwszej kolejności dotyczy to zapewnienia
obronności i bezpieczeństwa państwa a także prowadzenia administracji państwowej. W
ramach tej funkcji państwo w sposób całkowity lub uzupełniający finansuje z budżetu
realizację szeregu przedsięwzięć inwestycyjnych (buduje mosty drogi szkoły). 7- Polityka
ekologiczna –opiera się na szeregu rozwiązań prawno-administracyjnych i finansowych
nakłaniające wszystkie podmioty gospodarcze do zachowania równowagi między rozwojem
środowisk ludzkich a przyroda.
POLITYKA PIENIĘŻNA ( MONETARNA )
Narzędzia kształtowania polityki pieniężno-kredytowej Bank centralny reguluje dopływem i
odpływem pieniądza w gospodarce za pośrednictwem stopy rezerw obowiązkowych,
wysokością
stopy dyskontowej oraz za pomocą operacji otwartego rynku. Konieczność
tworzenia rezerwy obowiązkowej wynika stąd iż banki komercyjne maja zdolność tworzenia
dodatkowej siły nabywczej na rynku pieniężnym. Mogłoby to w pewnych okresach kolidować z
polityka banku centralnego. Stopa dyskontowa – jest to stopa procentowa ustalana poprzez
bank centralny stosowana przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym. Bank centralny
jest bowiem kredytodawcą ostatniej instancji. Jest on w stanie udzielić pożyczek innym
bankom komercyjnym w sytuacji zagrożenia płynności finansowej i utraty zaufania do
wypłacalności jakiegoś banku komercyjnego. Kredyt ten nazywa się refinansowym. Procent od
tego kredytu powinien być wyższy od stopy procentowej płaconej od depozytów terminowych,
tak by banki kom. Korzystały z tego kredytu jedynie z uzasadnionych przypadkach. Powinien
on byś niższy od procentu pobieranego od udzielanych kredytów, w przeciwnym wypadku
bowiem pobieranie kredytu refinansowego byłoby nieopłacalne. Weksel- jest to papier
wartościowy w którym wystawca czyli dłużnik zobowiązuje się swojemu wierzycielowi
uregulować figurującą na wekslu sumę w ściśle określonym terminie. Np. pożyczka 1500zł. a
zdeklarowana kwota weksla 2000zł.
2000 /(1+0,008) =1852 – kwota zdyskontowanego weksla.
Wierzyciel może sprzedać weksel w banki komercyjnym zadawalając się nieco mniejszą suma.
Jest to tzw. dyskontowanie weksli czyli aktualne ustalenie ich wartości niższej w stosunku do
wartości nominalnej figurującej na wekslu. Banki komercyjne również nie musza czekać do
końca terminu płatności weksla lecz mogą go z kolei redyskontować w banku centralnym. Z
tego tytułu bank centralny pobiera stopę redyskontową i wypłaca bankowi komercyjnemu
odpowiednio mniejsza sumę niż figurująca na wekslu. Banki komercyjne chętnie tak robią gdyż
chcą pozyskać środki na kredyty, pobierany procent od kredytów jest bowiem wyższy od stopy
dyskontowej i te operacje są dla banku komercyjnego opłacane. Jeżeli bank centralny pragnie
ograniczyć możliwości kredytowe banków komercyjnych wówczas podnosi stopę redyskontową
do takiego poziomu, który zmniejsza opłacalność redyskonta weksli i tym samym możliwości
kredytowe banków komercyjnych. Operacje otwartego rynku-ich istota polega na zakupie lub
sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny na otwartym rynku giełdowym. W
operacjach biorą udział b. komercyjne, fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe i
osoby fizyczne, które pragną ulokować chwilowo wolne środki w papierach wartościowych.
Przedmiotem operacji otwartego rynku są z reguły : obligacje państwowe, rzadziej weksle
prywatne lub obligacje państw. o długich terminach płatn. Chcąc poprowadzić do ożywienia
gospodarki bank centralny ustala niską stopę dyskontową – co zachęca do sprzedaży bankowi
posiadanych obligacji. Powoduje to napływ dodatkowego pieniądza na rynek. W przypadku
nadmiernego napięcia koniunktury i pojawienia się niebezpieczeństwa recesji bank wstrzymuje
się od kupowania obligacji, ustala wysoką stopę dyskontową i w ten sposób hamuje dopływ
pieniądza na rynek. Kreacja pieniądza poprzez banki komercyjne. – kreując dodatkowy
pieniądz banki komercyjne czynią to poprzez udzielanie nowych kredytów. Maksymalnie
możliwy proces tworzenia pieniądza uzależniony jest od tzw. mnożnika depozytowego, który
jest równy odwrotności obowiązkowej rezerwy. Przykład : rezerwa obowiązkowa- 20%;
mnożnik depoz. 1/0,2; załóżmy, że w banku A=4000j, które może przeznaczyć na kredyty.
Może on wykreować 4000j- 1/0,2 =20000 jednostek.
1) W okresie dekoniunktury lub recesji bank centralny może: a) obniżyć wskaźnik rezerw
obowiązkowych; b) zwiększyć koszty udzielanych kredytów refinansowych i odpowiednio
obniżyć stopę dyskontową; c) kupować papiery wartościowe na otwartym rynku kapitałowym.
W tym przypadku bank centralny za pomocą odpow. rozluźnionej polityki monetarnej zwiększa
dopływ pieniądza do obiegu.; 2) W okresie załamania gospodarczego lub napięć inflacyjnych
bank centralny może: a) podwyższać wskaźnik rezerw obowiązkowych; b) ograniczyć pulę
środków na kredyty refinansowe, podnieść stopę dyskontową; c) sprzedać obligacje
znajdujące się w posiadaniu banku centralnego. W tym przypadku za pomocą odpowiednio
utwardzonej restrukcyjnej polityki monetarnej zmniejszona zostaje ilość pieniądza w obiegu.
POLITYKA FISKALNA
Pod tym pojęciem rozumie się najczęściej stosowanie wydatków i przychodów państwa dla
osiągnięcia różnych celów, głównymi są zaś do zapewnienia stabilizacji gospodarki. Polityka
fiskalna realizowana jest poprzez państwa wpływy do budżetu państwa. Pochodzą one przede
wszystkim ze źródeł wewnętrznych i obejmują podatki bezpośrednie i pośrednie, składki na
ubezpieczenie społeczne, dochody z sektora państwowego. Budżet może być także
uzupełniany środkami pochodzącymi z zagranicy, mającymi postać zwrotną (kredyty) oraz
bezzwrotną (darowizny). Wydatki na ogół dzielone są na wydatki z tytułu zakupu dóbr i usług
oraz wydatki związane z transferami. GS = G + TR gdzie: GS-wydatki budżetowe G - dobra
i usługi; TR – transfery
Zakupy dóbr i usług obejmują zarówno środki przeznaczone na zakup różnego rodzaju dóbr i
usług zarówno dla potrzeb cywilnych jak i militarnych, a także środki wydatkowane z tyt.
Wynagrodzeń pracowników instytucji państwowej. Transfery obejmują przede wszystkim
wypłaty rent, emerytur, różnego rodzaju zasiłków oprócz tego budżet w ramach transferów
dokonuje przesunięć środków finansowych na rzecz niektórych przedsiębiorstw. Niekiedy dość
istotnym elementem transferów są środki przekazywane zagranicę czy to z tyt. Spłaty
zaciągniętych kredytów czy też w ramach udzielanych pożyczek bądź świadczonej pomocy dla
innych państw. Wydatki budżetowe mogą być większe (deficyt budżetowy ), mniejsze
(nadwyżka budżetowa ) lub równe (równowaga budżetowa ) przychodom budżetowym.
Polityka fiskalna pełni trzy podstawowe funkcje: 1) funkcja stabilizacyjna – wiąże się z
dążeniem do zapewnienia równowagi gospodarczej oraz wysokiego poziomu zatrudnienia
poprzez regulowanie popytowej strony gospodarki. Zgodnie z teorią Keynes’a rząd posługuje
się zarówno przychodami jak i wydatkami budżetowymi może wpływać na wielkość i strukturę
globalnego popytu, a w konsekwencji na poziom aktywności gospodarczej. W okresach
zagrożonych recesją powinno więc następować obniżenie przychodów i zwiększenie wydatków
budżetowych dające e efekcie wzrost efektywnego popytu.
Ożywiając gospodarkę rząd dokonuje wydatków, których odzwierciedleniem jest
proporcjonalnie większy do tychże wydatków przyrost dochodu narodowego. Związane to jest
ze zjawiskiem mnożnika inwestycyjnego akceleratora.
Mnożnik inwestycyjny decyduje o tym o ile wzrośnie produkt narodowy, jeżeli inwestycje
wzrosną o jednostkę. ΔY = k*ΔI
Samą wielkość mnożnika można określić wzorem:k=1/1-MPC = 1/1-ΔC/ΔY
MPC – krańcowa skłonność do konsumpcji; ΔC – przyrost konsumpcji
Wielkość mnożnika inwestycyjnego jest tym większa im większa jest krańcowa skłonność do
konsumpcji i zarazem mniejsza krańcowa skłonność do oszczędzania. Tą ostatnią zależność
można
wyrazić
wzorem
ΔC/ ΔY = 1-ΔS/ΔY ΔS – przyrost oszczędności. Szczególna rolę odgrywają także inwestycje
tzw. autonomiczne tj. takie które mogą być realizowane niezależnie od aktualnego stanu
aktywności gospodarczej i aktualnego poziomu popytu (budowa dróg, mostów ). Wzrost
popytu spowodowany inwestycjami autonomicznymi i efektami mnożnikowymi powinien z
kolei prowadzić do pojawienia się tzw. inwestycji indukowanych, które uzależnione są od stanu
aktywności gospodarczej i wielkości popytu. Wielkość ta powinna być wzmacniania na skutek
występowania tzw. akcelatora. Zgodnie z zasadą akceleracji wzrost popytu konsumpcyjnego
powoduje bardziej niż proporcjonalny wzrost inwestycji. 2) funkcja redystrybucyjna polityki
fiskalnej związana jest z faktem, że państwo gromadząc wpływy budżetowe a następnie
dokonując wydatków modyfikuje podział produktu narodowego pomiędzy różne podmioty
gospodarcze. Redystrybucyjne działanie państwa wynika min. z obowiązków jakie na nich
spoczywają z rangi społecznego charakteru. Państwo bowiem kierować musi nie tylko
względami ekonomicznymi ale także społecznymi starając się zapewnić wszystkim obywatelom
przynajmniej min. zaspakajanie podstawowych potrzeb. W tym celu wspiera poprzez renty,
emerytury, zasiłki, nieodpłatne usługi. Dwie ważne kwestie to: a) na poziom podatków
obciążających grupy zamożniejsze ich wysokość generować może ograniczenie aktywności
gosp. , poza tym czują się one karne podatkowo; b) rozbudowany system transferów rodzić
może nieuzasadnione w wielu wypadkach roszczenia ze strony grup mniej zamożnych, nie
wykazującej dostatecznej troski o swój los. Zbyt rozbudowany system transferów związanych
z funkcja redystrybucyjną ograniczać może realizację stabilizacyjnej funkcji polityki fiskalnej;
3) funkcja alokacyjna polityki fiskalnej wyraża się w ingerencji państwa w sferę inwestycji i to
zarówno w ujęciu branżowym jak i przestrzennym; a) branżowe- alokacyjne działanie państwa
odnosi się w znacznej mierze do realizacji tych inwestycji których inne podmioty nie chcą bądź
nie mogą realizować. Tego rodzaju inwestycja jest np. znaczna część przedsięwzięć
infrastrukturalnych. W rozumieniu przestrzennym polit. aloka. Państwo powinno wpływać na
podnoszeniu
atrakcyjności
lokalizacji
poprzez
realizację
publicznych
inwestycji
infrastrukturalnych, które stanowią tzw. kapitały zwen. dla inwestorów, którzy chcą
przeznaczać swoje kapitały na przedsięwzięcia bezpośrednio produkcyjne.
PASYWNA POLITYKA FISKALNA I AUTONOMICZNE STABILIZATORY GOSPODARKI
Autonomiczne stabilizatory gospodarki są to narzędzia polityki fiskalnej, które reagują na
zmiany aktywności gospodarczej bez potrzeby
podejmowania jakichkolwiek decyzji
dotyczących ich użycia. Działają one więc samoczynnie choć ich ustanowienie wymaga
aktywności państwa. Najważniejsze po stronie dochodów to podatki, a po stronie wydatków to
zapomogi dla bezrobotnych. Autonomiczne działanie podatków jako stabilizatora gospodarki
wyraża się tym iż w momencie recesji bez jakichkolwiek decyzji państwa maleją dochody
budżetu co prowadzi do pojawienia się zjawiska deficytu budżetowego , zaś w okresie
ożywienia rosną wpływy podatkowe. Zaleta autonomicznych stabilizatorów jest to że reagują
one natychmiast , a więc nie występują zjawiska opóźnienia. Ich wadą z kolei jest to że nie
mogą być wykorzystywane natychmiast do dokonanej zmiany niekorzystnej sytuacji
ekonomicznej. To powoduje, że określa się ją jako pasywną. Istotnym problemem związanym
z podatkami jako narzędziem polityki fiskalnej jest wielkość obciążeń finansowych
nakładanych przez państwo na podmioty gosp. Chodzi bowiem o to aby system podatkowy
zapewniając budżetowi niezbędne przychody nie osłabiał aktywności gosp. podatników .
Problem pożądanej wielkości obciążeń podatkowych rozpatrywany jest często w oparciu o tzw.
krzywą Laffera
wykres
Zgodnie z ideą wyrażana przez krzywą Laffer’a tylko do pewnego poziomu podnoszenie
wielkości obciążeń podatkowych powoduje wzrost wpływów budżetowych. Przekroczenie pkt.
krytycznego w sferze obciążeń podatkowych pociąga za sobą ograniczenia aktywności gosp.
podatników tak wyraźnie, że budżet w sumie uzyskuje mniejsze dochody niż w warunkach
niższych obciążeń podatkowych.
AKTYWNA POLITYKA FISKALNA I NIEAUTOMATYCZNE STABILIZATORY GOSPODARKI.
Poprzez aktywna politykę fiskalną państwo próbuje kształtować rzeczywistość gospodarczą
tak aby w max. sposób ograniczać takie negatywne zjawiska jak bezrobocie a zarazem aby
stymulować takie zjawiska jak wzrost gospodarczy. Realizowanie takiej polityki wymaga
każdorazowego podejmowania decyzji dotyczących zastosowania pożądanych w danym
momencie narzędzi oddziaływania na gospodarkę w związku z tym ta aktywna polityka
fiskalna oparta musi być na wykorzystywaniu nieautonomicznych stabilizatorów gospodarki
wśród których szczególna rolę odgrywają różnego rodzaju składniki wydatków budżetowych. Z
tego pkt. widzenia często stosuje się podział wydatków budżetowych na wydatki tzw.
tradycyjne związane z pewnymi podstawowymi funkcjami państwa ( obrony narodowej,
ochrony porządku publicznego, administracja). Do drugiej grupy wydatków zaliczamy wydatki
państwa dobrobytu czyli transfery w postaci rent, emerytur itp. Trzeci rodzaj wydatków to
tzw. wydatki gosp. mieszanej np. subsydia i niektóre inwestycje infrastrukturalne, czyli
wydatki powstałe na skutek włączania się państwa do gospodarki.
DEFICYT BUDŻETOWY I ŹRÓDŁA JEGO FINANSOWANIA
Jednym ze sposobów finansowania deficytu budżetowego jest pożyczanie pieniędzy od innych
podmiotów gospod. , odbywa się to przede wszystkim na drodze sprzedaży rządowych pap.
wartościowych, głównie w postaci obligacji. Oznacza to jednak, że rząd ogranicz środki
finansowe pozostawiając do dyspozycji innych podm. gospod. Pociąga to za sobą ograniczenie
możliwości inwestycyjnych sektora prywatnego. Taki sposób finansowania deficytu odgrywa
duża rolę w warunkach przegrzania koniunktury gospodarczej gdyż ściągając nadmiar
pieniądza z rynku państwo neutralizuje zjawiska inflacyjne. Odwrotnie jest wówczas gdy
państwo chce ożywić gospodarkę. Drugi zasadniczy sposób polega na pożyczaniu pieniędzy od
banku centralnego, często wiąże się to z dodrukowywaniem pieniędzy. Zasadnicza różnica
między pierwszą a druga formą finansowania deficytu polega na tym, że w 1 przypadku ilość
pieniądza w gospodarce nie ulega zmianie. W 2 przypadku rząd przyczynia się do wzrostu
ilości pieniądza. Zaletą omawianej formy jest to, że rząd nie musi limitować swoich wydatków,
zatem może wykorzystywać je do finansowania gospodarki nie licząc się z wpływami
podatkowymi. Pożyczając pieniądze z banku centralnego rząd nie ogranicza również
możliwości inwestycyjnych innych podmiotów gosp. Wadą natomiast jest to , że zwiększając
ilość pieniądza w gospodarce rząd może przyczynić się do pobudzenia inflacji.
Download