Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa
advertisement
Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa ece-urban Seria publikacji elektronicznych Centrum Historii Miejskiej Europy ŚrodkowoWschodniej we Lwowie Numer 7 Lwów, maj 2010 1 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa 1. Wprowadzenie Obecność ludności żydowskiej na ziemiach polskich datowana jest od XI wieku. W drugiej połowie XIV wieku w związku z prześladowaniami Żydów w wielu krajach Europy Zachodniej miała miejsce kolejna fala migracji. W średniowieczu największe skupiska Żydów w Polsce znajdowały się m.in. w Krakowie, Lwowie, Przemyślu, Poznaniu, Płocku, Kaliszu i Sandomierzu. W XVI wieku zaczął się proces izolacji Żydów od reszty społeczeństwa. Przeludnione miasta królewskie broniąc się przed dalszym napływem ludności żydowskiej uzyskiwały zakaz osiedlania się ludności żydowskiej tzw. privilegia de non tolerandis Judaeis. W tym samym okresie największe gminy żydowskie starały się o uzyskanie tzw. privilegia de non tolerandis Christianis czyli zakazu osiedlania się chrześcijan na terenie dzielnicy żydowskiej. m.in. w Kazimierzu (1568 r.), w Poznaniu (1633 r.). W większości miast i dzielnic żydowskich zakazy te przestawały obowiązywać dopiero w XIX wieku. W okresie międzywojennym Polskę zamieszkiwało 3 mln Żydów, co stanowiło ponad połowę tej nacji w Europie i około 10% ogółu ludności przedwojennej Polski. Do 1939 roku większość dużych miast charakteryzowała się bardzo zróżnicowaną strukturą wyznaniową (tab. 1), a odsetek ludności żydowskiej wahał się od 16 do 52% ogółu ludności. Tabela 1. Ludność żydowska w dużych miastach (1931) pozostałe katolickie mojżeszowe pozostałe 936 713 597 798 428 5753 18 070 310 322 4342 64 0 1 2 33 0 Łódź 451 974 241 842 104 1726 48 988 156 155 3159 54 0 0 11 35 1 Lwów 219 388 111 860 27 269 580 2670 76 854 155 51 12 0 1 35 0 Kraków 183 706 136 241 810 586 726 45 229 114 74 0 0 0 25 0 Białystok 76 792 29 673 140 4770 2520 39 602 87 39 0 6 3 52 0 Lublin 94 412 55 610 57 514 593 37 337 301 59 0 1 1 40 0 Radom 61 599 36 466 8 200 432 24 465 28 59 0 0 1 40 0 Częstochowa 80 473 56 527 28 750 472 22 663 33 70 0 1 1 28 0 Sosnowiec 86 495 71 485 32 461 753 13 646 118 83 0 1 1 16 0 169 422 158 059 71 146 8882 2088 176 93 0 0 5 1 0 87 643 63 860 87 110 22 583 745 258 73 0 0 26 1 0 Poznań Bydgoszcz ewangelickie mojżeszowe Warszawa prawosławne Ludność ogółem katolickie Miasto ewangelickie greckokatolickie Odsetek [%] prawosławne greckokatolickie Wyznanie Źródło: opracowanie własne na podstawie Mały rocznik statystyczny 1939, 1939, GUS, Warszawa, p. 38. 2 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa Od zagłady ocalało od 150 do 200 tys. osób. Eksterminacja Żydów w czasie II wojny światowej oraz emigracja w latach 50. i pod koniec lat 60. XX wieku definitywnie położyła kres ich wielowiekowej obecności w Polsce. Obecnie liczba ludności żydowskiej w Polsce szacowana jest na 6 tys., z czego 1500 osób należy do Związku Gmin Żydowskich. Przemiany, jakie zachodzą w Polsce po 1989 roku pozwalają na stopniowe odradzanie się żydowskiego życia religijnego i kulturowego. Pragniemy przedstawić historię, życie religijne, problemy społeczne i gospodarcze oraz dziedzictwo kulturowe ludności żydowskiej w „mieście żydowskim” na krakowskim Kazimierzu, jednym z wielu takich „miast” istniejących w Rzeczypospolitej przed II wojną światową. 2. Dzieje Żydów w Krakowie do I. połowy XX wieku 2.1. Z Krakowa do Kazimierza Osadnictwo żydowskie w Krakowie sięga XII wieku. W 1304 roku w księgach i rachunkach miasta wzmiankowano istnienie ulicy Żydowskiej, która ulokowana była w miejscu obecnej ulicy Św. Anny. Wiodła on od rynku do murów miasta i zakończona była bramą żydowską (Porta judeorum). Tuż przed bramą znajdował się plac, wokół którego skupiało się życie społeczności żydowskiej. Pierwsza bożnica, odnotowana w aktach miejskich w 1356 roku znajdowała się najprawdopodobniej w miejscu, w którym obecnie znajduje się Collegium Maius. Przy tej ulicy powstawały kolejno łaźnia, szpital oraz dom weselny. Za murami miasta pomiędzy bramą żydowską, a bramą szewską w granicach dzisiejszych plant istniał pierwszy krakowski cmentarz żydowski (Bałaban 1912). Żydzi zajmowali się głównie handlem, rzemiosłem oraz lichwą. Najsławniejszym Żydem XIV−wiecznego Krakowa był Lewko, który dzięki bliskim kontaktom z królem Kazimierzem Wielkim uchodził za osobę niezwykle wpływową. Majer Bałaban (1912) określa Lewkę jako „pierwszorzędnego kapitalistę swego czasu”. Dorobił się on fortuny na obrocie nieruchomościami oraz pożyczkach pod zastaw. Lewko był doradcą króla w sprawach finansowych, obdarzonym wielkim zaufaniem władcy. Kazimierz Wielki mianował go żupnikiem w Wieliczce i Bochni, a następnie zarządcą krakowskiej mennicy. O bogactwie Lewki świadczyć może fakt, iż kolejni władcy polscy Ludwik Węgierski, Władysław Jagiełło oraz królowa Jadwiga zaciągali u niego pożyczki. Prężnie rozwijająca się dzielnica żydowska liczyła w XIV wieku kilkuset mieszkańców i stale powiększała się dzięki napływowi żydowskich migrantów z Europy Zachodniej. Żydzi osiedlali się także w lokowanych przez Kazimierza Wielkiego okolicznych miastach Kazimierz (1335 r.) oraz Kleparz (1366 r.). Wraz ze wzrostem liczebności gminy izraelickiej w Krakowie rosła niechęć społeczności chrześcijańskiej do sąsiadów. Szybkie bogacenie się trudniących się lichwą Żydów oraz konkurencja w handlu przysparzały wiele konfliktów, które odnotowywane były w księgach miejskich. Żydzi oskarżani byli o mordy rytualne, profanacje hostii oraz wzniecanie pożarów. Większość zatargów miała jednak podłoże ekonomiczne. Początek XV wieku okazał się niespokojnym czasem dla ludności 3 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa wyznania mojżeszowego. Dochodziło wtedy często do tumultów, grabieży, a nawet pogromów. W 1469 roku pod przymusem wykupiono nieruchomości przy ul. Żydowskiej pod rozwój Akademii Krakowskiej. Mieszkańców domów przesiedlono na ulicę Spigarską (obecnie okolice placu Szczepańskiego). Rosnące napięcia pomiędzy społecznością chrześcijańską, a żydowską doprowadziły do wygnania Żydów z Krakowa w 1495 roku na mocy dekretu wydanego przez króla Jana Olbrachta (Bałaban 1912). 2.2. Rozwój żydowskiego miasta na terenie Kazimierza (XIV−XVII wiek) Wygnani z Krakowa Żydzi przenieśli się do Kazimierza odległego nieco ponad kilometr, gdzie osada żydowska rozwijała się od ponad stu lat. Żydowska część Kazimierza zajmowała kwartał zamknięty dzisiejszymi ulicami Józefa (dawna Sukienników), Bożego Ciała oraz murami miejskimi. Centralnym placem była Wielka Ulica (obecnie ul. Szeroka) przy której w od początku XV wieku istniała żydowska bożnica (stara synagoga). Niewielki ograniczony murami teren stawał się miejscem osiedlenia Żydów wygnanych z miast polskich, czeskich i niemieckich. Gmina żydowska na krakowskim Kazimierzu pomimo panującej ciasnoty rozwijała się bujnie (Bałaban 1912). W 1566 roku żydowski Kazimierz otrzymał przywilej de non tolerandis Christianis, a w 1608 roku znacznie powiększono teren, na którym pozwolono mieszkać Żydom, wyznaczając tym samym ostatecznie granice tzw. oppidum judeorum. Żydowska część miasta odgrodzona była murami od chrześcijańskiej (Bałaban 1912). Żydowska ludność Kazimierza mieszkała na powierzchni około 70 tys. m2, a jej liczba bardzo dynamicznie przyrastała. W XVI wieku była jednym z największych skupisk izraelickich w Europie i liczyła ponad 2 tys. osób. W XVI i XVII wieku dołączyli do nich Żydzi morawscy, czescy, wiedeńscy, niemieccy, włoscy oraz grupa hiszpańskich Żydów sefardyjskich. W tym czasie gmina kazimierska powiększyła się ponad dwukrotnie i w I. poł. XVII liczyła już 4,5 tys. osób. Liczba ta gwałtownie spadła po ataku Szwedów osiągając w 1765 roku 3,4 tys., ale już w 1796 roku zanotowano ponowny przyrost ludności do 4,1 tys. osób (tab. 2). Tab. 2. Liczba ludności żydowskiej na Kazimierzu od XVI wieku do 1936 roku Rok/wiek Liczba ludności Odsetek ludności żydowskiej żydowskiej 1787 3 653 15,5 1791 1 986 10,3 1815 4 884 20,9 1835 10 952 30,4 1847 13 066 32,4 1869 17 670 35,5 1880 19 947 33,3 4 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa 1890 1900 1910 1921 1931 1936 20 736 30,0 25 430 29,8 32 146 22,6 45 229 24,6 56 515 25,8 62 539 25,8 Źródło: opracowanie na podstawie Statystyka miasta Krakowa 1936, 1998, Biuro Statystyczne Miasta Krakowa, Kraków, s. 22. Żydowskie miasto Kazimierz posiadało własną administrację, która prowadzona była przez gminę żydowską. Kahał na mocy przywilejów nadanych przez króla spełniał funkcje administracyjne, skarbowe, sądownicze oraz religijne. Na czele gminy stało zazwyczaj czterech starszych, których wspierało pięciu ławników i rada czternastu mężów. W kahale działało kilka komisji między innymi dobroczynności, targowa i czystości w mieście, skarbowa, oraz nadzoru moralnego. W mieście bardzo często wybuchały pożary, dlatego też nad bezpieczeństwem ogniowym czuwała straż specjalnie wyznaczona przez gminę. Jej zadaniem było między innymi sprawdzanie szczelności kominów oraz drabin w każdym budynku. Przeludnienie miasta oraz złe warunki sanitarne powodowały zarazy, które dziesiątkowały mieszkańców miasta. Zadaniem straży było pilnowanie, aby na ulice nie wylewano nieczystości. Ograniczano także większe skupienia ludzi (Bałaban 1912). Architekturę stłoczonego ówczesnego Kazimierza reprezentują wąskie wysokie kamienice przy ulicy Szerokiej. Posiadały one małe okna i strome wąskie schody, oraz drewniane galeryjki od strony podwórza. Część budowli mieszkalnych stanowiły drewniane parterowe domki kryte słomą. W bogatym żydowskim domu, najważniejszym miejscem rodzinnego życia był wielki pokój, który posiadał największe okna. W mniejszych pomieszczeniach, które znajdowały się zazwyczaj od strony podwórza mieściły się sypialnie. Wielki pokój wyposażony był w stół otoczony ławami, na którym znajdowały się szabatowe świeczniki, almara (kredens na talerze, srebra i lichtarze) oraz sepet (skrzynia). W miejscu tym przyjmowano gości, urządzano posiłki szabatowe i świąteczne oraz gromadzono się podczas uroczystości rodzinnych. W domach uczonych Żydów znajdowały się także obszerne biblioteki zawierające dzieła rabiniczne. Mniej zamożne rodziny zamieszkiwały zazwyczaj jedną izbę. Z powodu ciasnoty biedota mieszkała w ciemnych piwnicach i strychach. W drzwiach pomieszczeń mieszkalnych wedle religijnego nakazu umiejscowiona była mezuza – pojemnik zawierający zwitek pergaminu z zapisanymi dwoma ustępami Księgi Powtórzonego Prawa. W pierwszym okresie rozwoju Kazimierza powstała większość budynków religijnych i publicznych. Do połowy XVII wieku wybudowano sześć spośród siedmiu wielkich kazimierskich synagog. Centrum życia religijnego była znajdująca się przy ul. Szerokiej Stara Bożnica, która wzniesiona została pod koniec XV wieku. Na jej dziedzińcu odbywały się żydowskie śluby, a z bimy głoszono rozporządzenia władców. 5 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa Znajdowała się tam także siedziba kahału, sądu oraz więzienie. Osądzeni zarówno w sądach religijnych jak i państwowych żydzi mieli możliwość odbywania kary w istniejącej do dziś wieży starej synagogi w zamian więzienia grodzkiego lub miejskiego. U góry wieży odbywano kary za lżejsze przewinienia, a w piwnicach za najcięższe zbrodnie. W 1556 roku ojciec Rabina Mojżesza Isserlesa (Remu) ufundował dla swojego syna synagogę. Synagoga Remu mieści się do dziś przy ul. Szerokiej 40. W tym samym wieku wybudowano potężny gmach synagogi Wysokiej przy ul. Józefa 40. Kolejne trzy synagogi ufundowane zostały przez bogatych mieszkańców Kazimierza w XVII wieku. W 1620 roku powstała kolejna bożnica przy ul. Szerokiej fundacji kazimierskiego kupca Wolfa Poppera zwanego Bocianem. Wybudowaną po 1635 roku synagogę przy murach miejskich nazwano Szpitalną lub Ubogich. W 1638 roku rozpoczęto budowę renesansowej synagogi fundacji bankiera Izaaka Jakubowicza. W wielu domach mieściły się także prywatne beit ha−midrasze. W synagogach i modlitewniach odprawiano codzienne i świąteczne nabożeństwa. Majętni mieszkańcy Kazimierza wykupywali miejsca w pierwszych ławach, co podkreślało rangę rodziny. Rankiem po ulicach miasta chodził szkolnik, który budził mieszkańców na poranną modlitwę Szachris. Każda z synagog posiadała gibaim – osobę zarządzającą synagogą i dbającą o porządek modlitw oraz kantora, którego zadaniem było intonowanie religijnych pieśni. Na Kazimierzu uroczyście obchodzone były święta religijne, które wyznaczały rytm życia miasta. Przykładem jest wieczór poprzedzający Simcha Tora – kiedy całe miasto rozświetlane było świecami i pochodniami by uświęcić dzień, w którym krakowski rabin wraz z korowodem udaje się do synagogi świętować radość Tory. Iluminacje świetlne przygotowywała także społeczność żydowska podczas koronacji królów, by dostojni ceremonii mogli podziwiać ją z wzgórza wawelskiego. Kazimierz był wówczas także centrum myśli i nauki żydowskiej. Należy wymienić tu w szczególności rabina Mojżesza Isserlesa – Remu (1525−1572), który był religijnym przywódcą kazimierskiej gminy i rektorem jesziwy od 1542 roku. Największą popularność zyskał dzięki publikacji zatytułowanej Ha−mapa (z hebr. obrus), która jest komentarzem do Szulchan Aruch – kodeksu życia codziennego. Do dnia dzisiejszego pobożni Żydzi aszkenazyjscy żyją wedle zaleceń wskazanych przez rabina Isserlesa. Uczelnia Remu przyciągała najlepszych studentów z Polski, Niemiec i Czech. Ludność żydowska zajmowała się głównie handlem i rzemiosłem. Historyk Majer Bałaban pisze: „Dwie dzielnice żydowskie miał Żyd krakowski; w jednej mieszkał, modlił się chował dzieci, w drugiej pracował; w jednej był człowiekiem, ojcem rodziny, seniorem gminy, zarządcą bożnicy uczonym w Piśmie, w drugiej niewiernym, drżącym na odgłos tętentu konia i nadsłuchującym trwożliwie, czy już nie biją Żydów i czy nie należy jak najrychlej zamknąć sklepu czy warsztatu. Dualizm mieszkania był niejako odbiciem dualizmu człowieka, a droga, którą codziennie odbywał Żyd z Kazimierza do Krakowa stanowiła przegrodę pomiędzy Żydem−człowiekiem, a Żydem−kupcem czy 6 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa faktorem” (Bałaban 1912). Większość żydowskich interesów miała związek z sąsiadującym Krakowem. Żydzi powadzili drobne sklepy, warsztaty i kramy. Wielcy kupcy i finansiści żydowscy zajmowali się obrotem nieruchomościami, handlem oraz udzielaniem pożyczek. Nazwiska rodów kupieckich Horowiców, Rapaportów, Jakubowiczów, Landauów, Bocianów i Kożuchowskich stanowią ważną część historii XVII−wiecznego Krakowa i Kazimierza. 2.3. Upadek żydowskiego miasta (XVII−XVIII wiek) Dwa kolejne wieki, które charakteryzował niepokój polityczny przyniosły upadek żydowskiego miasta na Kazimierzu. W latach 1643−44 miasto zostało dwukrotnie zrujnowane przez pożary. W roku 1651 i 1652 ludność Kazimierza zdziesiątkowały epidemie czarnej ospy. Podczas pierwszego najazdu szwedzkiego w 1655 roku miasto zostało ograbione przez najeźdźców, a następnie stało się bazą do zdobycia Krakowa. Znaczna część budynków doznała poważnych uszczerbków poprzez bombardowanie broniących się na Wawelu mieszkańców Krakowa. W 1693 roku miasto nawiedził kolejny pożar. Kilka lat później zrujnowane miasto ponownie najechali Szwedzi. Wyludnione, leżące w gruzach miasto, powoli podnosiło się z upadku. Według danych ze spisu ludności w 1790 roku, mieszkało w nim zaledwie 1900 Żydów. Pod koniec XVIII wieku Kraków znalazł się pod panowaniem austriackim. Nowe władze zdecydowały o przesiedleniu wszystkich Żydów zamieszkujących na obszarze Krakowa do miasta żydowskiego na Kazimierzu (Bałaban 1912). 2.4. Chasydyzm i haskala, zmiany religijne i kulturalne (XIX wiek) W XIX−wiecznym Krakowie krzyżowały się odmienne nurty. Od wschodu z Podola i Wołynia docierał mistycyzm oparty na kabale, który przybrał formę masowego religijnego ruchu nazwanego chasydyzmem. Z zachodu docierały rozwijające się w Niemczech prądy liberalne i reformatorskie – haskala. Zarówno chasydyzm jak i haskala spotkały się z ostrą krytyką żydowskiej ortodoksji, która nałożyła na oba ruchy ekskomunikę. Wyniszczona przez wojny i klęski żywiołowe, społeczność żydowska na terenie Rzeczpospolitej szukała odnowy duchowej. W XVII i XVIII wieku kryzys moralny pogłębiły niespełnione nadzieje związane z ruchami mesjanistycznymi – sabataizmem i frankizmem. Dzielnice żydowskie nawiedzali wędrowni kaznodzieje, których nauki spotykały się z ostrą krytyką rabinów. Druga połowa XVIII wieku przyniosła narodziny chasydyzmu – masowego ruchu mistycznego w judaizmie. Nauka głoszona przez założyciela ruchu Ball Szem Towa oraz jego kontynuatorów m.in. Dow Bera z Międzyrzecza dawała żydowskiemu społeczeństwu poczucie wspólnoty, która pozwalała na przetrwanie trudnego pod względem ekonomicznym czasu. Chasydyzm trafił do Krakowa na początku XIX wieku za sprawą Kalmana Epsteina, ucznia cadyka Elimelecha z Leżajska. Kalman Epstein szybko zyskał wielu zwolenników i stał się pierwszym krakowskim cadykiem. Ortodoksyjni rabini ze sprzeciwem spoglądali na odprawianie oddzielnych nabożeństw, które cechowały śpiewy, radosne tańce i oklaski. 7 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa Na chasydów nałożona została klątwa (cherem) ogłoszona publicznie z bimy starej synagogi. Pozbawieni możliwości odprawiania na terenie miasta osobnych modłów chasydzi spotykali się poza jego murami. W końcu XVIII wieku na terenie Niemiec rozwijać się zaczął żydowski ruch oświeceniowy – haskala. Propagował rozwój społeczności poprzez wprowadzenie w systemie edukacji świeckich przedmiotów. Głoszono także dostosowanie zwyczajów kulturowych i używanego języka do zasad panujących w kraju zamieszkania. Pierwsza szkoła na żydowskim Kazimierzu posiadająca polski program nauczania powstała w 1810 roku. Asymilację nasiliły władze Rzeczpospolitej Krakowskiej, które wydały nakaz zamknięcia religijnych szkół żydowskich. Na młodzież nałożono obowiązek nauki języka polskiego bądź niemieckiego. Zmiana stroju na europejski oraz osiągnięcie określonego statusu materialnego dawało możliwość opuszczenia dzielnicy żydowskiej i zamieszkania w innych częściach miasta. W 1840 roku bogaci żydowscy kupcy, bankierzy, prawnicy, finansiści i lekarze założyli „Stowarzyszenie Religijno−Cywilizacyjne”. Przełomem stało się pod koniec XIX wieku przyjmowanie na Uniwersytet Jagielloński studentów żydowskich. W latach 1866−1913 było ich ponad 1300. Postępowi Żydzi wspierali Polaków w dążeniach niepodległościowych biorąc między innymi czynny udział w powstaniu styczniowym. W 1862 roku wybudowano pierwszą w Krakowie synagogę postępową – Tempel. Modlitwy w nowej bożnicy charakteryzowała nowa XIX−wieczna reformowana liturgia oraz kazania wygłaszane w języku polskim przez kaznodziejów, którzy ukończyli wyższe uczelnie. W chórze synagogalnym dopuszczano śpiewy kobiet, czego surowo zabraniał nurt ortodoksyjny. W 1800 roku Kazimierz zostaje włączony w granice administracyjne Krakowa. Nie powoduje to jednak ekspansji ludności żydowskiej w stronę centrum Krakowa, a wręcz przeciwnie dalszą koncentrację ludności na Kazimierzu (tab. 2), co spowodowane było faktem, że ludność żydowska wciąż nie otrzymała prawa do swobodnego osiedlania się w mieście. Dopiero w 1818 roku zostaje wydany statut żydowski, w którym zezwala się mieszkać poza granicami miasta żydowskiego określonej grupie Żydów, tj. „Żydom bogatym, wielkim przemysłowom, artystom (...) ubierającym się po europejsku i posyłającym swe dzieci do szkół” (Bałaban 1935, s. 11). Decyzja ta przyczynia się do rozszerzenia się getta w kierunku Starej Wisły (obecnie ul. Dietla). Natomiast już od 1867 roku w nowej Konstytucji Austro-Węgier zagwarantowano ludności żydowskiej swobodę w wyborze miejsca zamieszkania, co w przypadku Kazimierza przyczyniło się do ekspansji osadnictwa żydowskiego dalej w stronę Stradomia i św. Gertrudy. W 1823 roku szacuje się, iż spośród 27,3 tys. mieszkańców Krakowa 19,5 tys., tj. 71%, stanowią chrześcijanie, a pozostałe 29% tj. 8 tys. to ludność wyznania mojżeszowego (Statystyka Miasta Krakowa 1902). Według danych zebranych w 1880 roku w strukturze wyznaniowej miasta Krakowa dominowała ludność chrześcijańska stanowiąca 65% ogółu mieszkańców, tj. 39,1 tys. osób. Wysoki odsetek tj. 33% (19,9 tys. osób) stanowiła ludność wyznania 8 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa mojżeszowego (ryc. 1). Liczba ludności wyznania mojżeszowego w Krakowie zawsze była stosunkowo wysoka, jednakże w 1880 roku wzrosła jeszcze bardziej z powodu emigracji ludności rzymskokatolickiej na wschód. Istotnym jest fakt, iż wśród chrześcijan ponad 98% stanowiła ludność rzymskokatolicka. Pozostałe 2% stanowiła: ludność wyznania greckokatolickiego (0,6%), protestanckiego (1%) oraz prawosławnego (0,03%). Ludność wyznania mojżeszowego w niewielkim stopniu zamieszkuje dzielnice I−VI (tj. Śródmieście, Wawel, Nowy Świat, Piasek, Kleparz i Wesoła), natomiast jej udział w dzielnicach VII i VIII, tj. Stradom i Kazimierz, wynosi odpowiednio: 63% i 82% (por. ryc. 2). Odwrotna zależność tyczy się ludności rzymskokatolickiej, której udział w ogóle ludności dzielnic I−VI wynosi średnio 93%, natomiast w dzielnicach Stradom i Kazimierz: 36% i 18%. 2.5. Mozaika żydowskich ruchów i stowarzyszeń (I. poł. XX wieku) W 1900 roku Kraków zamieszkiwało około 25 tys. Żydów co stanowiło 28% populacji miasta. Rok 1900 charakteryzuje się niewielkim, tj. o 0,17% wzrostem ludności chrześcijańskiej (58,8 tys. osób), której struktura nie zmienia się w znaczącym zakresie, tj. w dalszym ciągu około 98% to wierni wyznania rzymskokatolickiego. Widoczny jest także niewielki procentowy spadek (o 0,08%) udziału ludności wyznania mojżeszowego w strukturze wyznaniowej Krakowa (zob. ryc. 1). W I poł. XIX wieku równolegle rozwijały się na Kazimierzu trzy nurty religijne: ortodoksja, chasydyzm oraz judaizm postępowy. Społeczność żydowska uaktywniała się politycznie. Od lat 60. XIX wieku ma już swoich reprezentantów we władzach miasta Krakowa. W 1905 roku 27 Żydów zasiadało w miejskim magistracie, a wiceprezydentem został J. Sare. Swoich zwolenników znalazł wśród krakowskich żydów rozwijający się na terenie Europy ruch syjonistyczny. Dzięki konstytucji marcowej z 1921 roku społeczność żydowska uzyskała prawa polityczne. Abraham Ozjasz Tohn przywódca syjonistycznej organizacji Et Liwot (Czas budować) w Krakowie został w latach 20. jednym z pierwszych żydowskich posłów na sejm RP. Na terenie miasta działały partie Agudat Israel – partia żydów ortodoksyjnych, syjonistyczna Mizrachi, robotniczy Poalej Syjon i Bund oraz młodzieżowa Akiba. W dwudziestoleciu międzywojennym zanotowano szybki wzrost liczebności społeczności żydowskiej na terenie miasta. Spis powszechny z 1921 roku wykazał 45 tys. żydowskich obywateli miasta, a według spisu 1931 roku liczba ta wzrosła do 56 tys. co stanowiło ok. 25% mieszkańców miasta. Kazimierz posiadał w tym czasie wysoką gęstość zaludnienia, która wyniosła w 1925 roku ponad 33 tys. os./km2 (ryc. 3). Mieszkańcy przeludnionego Kazimierza migrowali do Palestyny, Stanów Zjednoczonych oraz Argentyny. Głównym źródłem utrzymania społeczności żydowskiej w II Rzeczpospolitej był, jak w poprzedzających wiekach, handel (ponad 40% zatrudnionych) i rzemiosło i przemysł (ok. 35%). Około 20% Żydów było reprezentantami wolnych zawodów. 9 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa Postępujące procesy asymilacyjne wśród ludności żydowskiej można zaobserwować dzięki statystykom spisów powszechnych. W 1921 roku tylko 60% krakowskich Żydów zadeklarowało narodowość żydowską, pozostali czuli się głównie Polakami. W 1931 roku 20% Żydów uznało język polski za swój ojczysty. W latach 20. Żydzi stanowili ponad 30% studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na uczelniach pracowało też wielu żydowskich uczonych m.in. filolog bizantyjski Leon Sternbach. Na Uniwersytecie działało ponad 10 żydowskich organizacji studenckich np. powstałe w 1926 roku Żydowskie Akademickie Koło Miłośników Krajoznawstwa, którego pierwszym opiekunem był prof. dr Ludomir Sawicki (Z dziejów organizacji studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Stowarzyszenia żydowskie, b.d.). Koło organizowało wyprawy krajoznawcze oraz odczyty i wystawy fotograficzne. W 1934 roku organizacja liczyła 94 członków. Młodzi żydzi zakładali także stowarzyszenia sportowe Makabi, Jutrzenka, Siła oraz organizacje skautowe np. Haszomer Hacir. Rozłamy religijne powodowały istnienie w mieście siedmiu gminnych synagog oraz ponad 60 prywatnych domów modlitwy. Wśród biedoty nadal popularny był chasydyzm. Kazimierz zamieszkiwało wielu zwolenników cadyka z Bobowej. Posiadali oni między innymi dom modlitwy ma ul. Brzozowej 6. Na ul Grodzkiej mały beit ha−midrasz posiadało syjonistyczne stowarzyszenie Mizrachi. 2.6. II wojna światowa (Holokaust) W 1939 roku Kraków zamieszkiwało ponad 60 tys. Żydów. Od początku wojny Niemcy rozpoczęli prześladowanie społeczności żydowskiej. We wrześniu skonfiskowane zostały przedsiębiorstwa i warsztaty, rozwiązano także organizacje gospodarcze. Kolejne restrykcje dotyczyły noszenia opasek z gwiazdą Dawida, oznakowania sklepów oraz zakazu posiadania prywatnych samochodów, konfiskata majątków oraz zakaz korzystania z transportu publicznego. W latach 1940−1941 rozporządzono wysiedlenie Żydów z Krakowa do dystryktu lubelskiego. Większość z wywiezionych zginęła w latach 1942−43 w obozach zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince. W marcu 1941 roku utworzono w Podgórzu getto, w którym znalazło się ok. 15 tys. Żydów. Ludność z getta wywożona była w 1942 roku do Bełżca, w marcu 1943 roku do obozu pracy w Płaszowie i do Auschwitz. Hitlerowska polityka eksterminacji zakładała wymazanie z krajobrazu kulturowego śladów obecności Żydów. W wielu miastach niszczono synagogi i cmentarze żydowskie. Sytuacja ta ominęła jednak Kraków. Wnętrza budynków zostały splądrowane przez Niemców, spalono większość księgozbiorów oraz wywieziono kosztowności. Unikalna zabudowa żydowskiego miasta ocalała. 2.7. Ocaleli z zagłady Do wyzwolonego w styczniu 1945 roku Krakowa powracała ocalona ludność żydowska. Osiedlali się tu zarówno Żydzi mieszkający przed wojną w Krakowie, jak i osoby pochodzące z mniejszych miejscowości, z których nieliczni ocaleli postanowili szukać oparcia w większych społecznościach. Według raportu Centralnego Komitetu 10 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa Żydów w Polsce z 13 stycznia 1946 roku województwo krakowskie zamieszkiwało niecałe 10 tys. Żydów. W samym Krakowie mieszkało ok. 6 tys. Żydów, z czego 2 tys. było przedwojennymi mieszkańcami miasta. Znaczna część osób, które wojnę przeżyły dzięki aryjskim dokumentom, nie ujawniła po wojnie swojej tożsamości. Liczba takich osób trudna jest do oszacowania. Opustoszały w czasie wojny Kazimierz zamieszkany został przez przesiedleńców ze wschodu, biedotę szukającą poprawy warunków mieszkaniowych oraz migrantów ze wsi. Skupiająca się wokół Kongregacji Wyznania Mojżeszowego ludność żydowska starała się odbudować społeczne i religijne instytucje. Do 1949 roku prowadzono ośmioklasową szkołę żydowską. Szkolnictwo religijne starało się zorganizować stowarzyszenie Talmud Tora. Naukę hebrajskiego prowadziła syjonistyczna organizacja Hechaluc. Kongregacja uzyskała prawa kilku synagog. Skromny budżet umożliwił jednak remont i trzymanie tylko dwóch z nich – Remu i Tempel. W 1956 roku przekazano Starą Synagogę Muzeum Historycznemu Miasta Krakowa, które od 1964 roku uruchomiło ekspozycję judaistyczną. Pierwsza fala emigracji miała miejsce po wystąpieniach antysemickich z sierpnia 1945 roku. W podczas pogromu na Kazimierzu pobito wielu Żydów, a ich sklepy i mieszkania zostały splądrowane. Śmierć poniosła jedna osoba – 56 letnia Róża Berger. Kolejna fala emigracji rozpoczęła się po proklamowaniu niepodległości państwa Izrael w 1948 roku. Szybko jednak została ona utrudniona przez polskie władze. Napięcia polityczne o charakterze antysemickim w marcu 1968 roku spowodowały, iż na terenie Krakowa pozostało niewielu Żydów. Do 1968 roku istniał w Krakowie oddział Towarzystwa Społeczno−Kulturalnego Żydów w Polsce. Emigracja wielu członków spowodowała zwieszenie jego działalności. Nieprzerwanie działała jedynie Kongregacja Wyznania Mojżeszowego – obecnie Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie. Przez następne dziesięciolecia polskie żydostwo przeżywało „czas mroku”. Społeczność nie miała możliwości rozwoju życia zarówno religijnego jak i kulturalnego. Religia kultywowana była przez niewielkie grupy osób w kilku synagogach lub domach modlitwy na terenie Polski. Zabytki żydowskiego Kazimierza niszczały, nie posiadając jednego opiekuna przechodziły w ręce różnych instytucji, które nie zawsze dbały o ich stan techniczny. Przykładem jest np. historia synagogi Izaaka, która po wojnie spełniała najpierw pracowni rzeźbiarskiej, następnie pracowni konserwatorskiej i rekwizytorni teatralnej. W 1981 roku w synagodze wybuchł pożar który spustoszył wnętrze. 3. Współczesny Kazimierz 3.1. Odradzanie się kultury żydowskiej w Krakowie po 1990 roku Zmiany polityczne następujące po obradach okrągłego stołu umożliwiły odrodzenie się religijnego i kulturalnego życia na krakowskim Kazimierzu. Miejsce to odwiedzają rocznie setki tysięcy turystów z całego świata, których przyciąga unikatowy kompleks żydowskich bożnic. Równocześnie dawne miasto żydowskie pozostaje centrum żywego kultu religijnego, o którego pielgrzymują Żydzi z całego świata. 11 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa Pod koniec lat 80. XX wieku wzrosło zainteresowanie kulturą żydowską oraz zabytkami Kazimierza. W 1986 roku powołano na Uniwersytecie Jagiellońskim Zakład Historii i Kultury Żydów, który od 2000 roku działa jako autonomiczna Katedra Judaistyki. Od 1988 roku organizowany jest Festiwal Kultury Żydowskiej. Mała impreza kulturalna w ciągu niemal dwudziestu lat przybrała rozmiar jednego z największych tego typu przedsięwzięć na świecie, gromadząc kilka tysięcy uczestników. Program festiwalowy zawiera koncerty, pokazy filmowe, warsztaty, wykłady oraz wycieczki. Rozpowszechnianiem wiedzy o historii i kulturze Żydów w Polsce zajmuje się także działająca od 1991 roku Fundacja Judaica, która w 1993 roku uruchomiła w odrestaurowanym budynku synagogi Bne Emuna Centrum Kultury Żydowskiej. Wraz ze wzrostem zainteresowania turystów powstawały nowe przedsięwzięcia, takie jak Muzeum Galicji, Teatr Scena Eliot, księgarnie oferujące wydawnictwa o tematyce żydowskiej oraz liczne galerie. Otwarte dla zwiedzających są także synagogi: Stara (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa), Wysoka, Remu oraz Tempel. Krakowski Kazimierz oferuje turystom także usługi gastronomiczne i rozrywkowe. Działa tu ponad 100 restauracji, pubów, klubów i barów. Życie rozrywkowe dzielnicy trwa do późnych godzin nocnych. Od końca lat 80. obserwuje się odradzanie społeczności żydowskiej w Polsce. W czasach PRL wiele żydowskich rodzin ukrywało swoją tożsamość w obawie przed represjami. W 1991 roku rozpoczęła działalność w Polsce Fundacja Ronalda S. Laudera, której celem było zapewnienie edukacji religijnej społeczności żydowskiej w Polsce. Fundacja sprowadziła w 1997 roku do Krakowa pierwszego od czasów wojny rabina – Saszę Pecarica. Prowadził on program edukacyjny o nazwie Jesziwa Pardes Lauder. Obecnym rabinem Krakowa jest Boaz Pash. Najprężniej działającymi żydowskimi organizacjami w Krakowie są Stowarzyszenie Żydowskie Czulent prowadzące działalność edukacyjną i kulturalną dla młodych krakowskich Żydów, Gmina Wyznaniowa Żydowska oraz Towarzystwo Społeczno−Kulturalne Żydów w Polsce. Od 2006 roku w Krakowie mieszka rodzina chasydzka Chabad−Lubawicz, której misją jest propagowanie religijności wśród mieszkających w mieście Żydów. Modlitwy w szabat i święta odbywają się w synagodze Remu. Okazyjnie czynne są także bożnice Tempel i Izaaka. Na terenie ogrodu synagogi Tempel budowane jest Centrum Społeczności Żydowskiej w Krakowie, które finansowane jest przez księcia Walii Karola. Kazimierz zajmuje szczególne miejsce na religijnej mapie judaizmu. Związane jest to z wybitnymi postaciami – przywódcami religijnymi, których działalność związana była z Krakowem. Groby rabinów i cadyków są stałym celem pielgrzymek dla ortodoksyjnych Żydów z całego świata. O szerokiej skali kultu świadczy ilość pozostawianych na grobach karteczek wotywnych (kwitlech). Największe pielgrzymki odbywają się w święto Lag ba Omer – które jest równocześnie rocznicą śmierci rabina Mojżesza Isserlesa zwanego Remu, pochowanego na starym cmentarzu żydowskim oraz w rocznicę śmierci cadyka Kalmana Epsteina. Dla mniej religijnych Żydów, Kraków jest jednym z głównych punktów turystyki sentymentalnej po Polsce. 12 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa 4. Rewitalizacja dzielnicy Kazimierz (zarys problematyki)1 4.1. Sytuacja na Kazimierzu po 1945 roku Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku krakowska dzielnica Kazimierz była w zasadzie martwym, zniszczonym obszarem. Powroty Żydów dokonywały się zasadniczo w drugiej połowie 40. XX wieku, jednak po powstaniu państwa Izrael część z nich wyemigrowała. Pojedyncze mieszkania, jak i całe kamienice były głównie zasiedlane przez przesiedleńców z ziem wschodnich oraz bezdomne rodziny w terenu Krakowa i okolic. Nowi, biedni mieszkańcy stanowili nierzadko element z marginesu społecznego. Według opinii mieszkańców pozostałych dzielnic Krakowa w latach 60. i 70. XX wieku Kazimierz kojarzył się z niebezpiecznym obszarem miasta, gdzie „po zachodzie słońca lepiej było się nie pokazywać”. W okresie powojennym działania rewitalizacyjne w Krakowie prowadzone były w sposób nieuporządkowany i polegały przede wszystkim na odbudowie zniszczonej w wyniku działań militarnych zabudowy miejskiej. Projekty te finansowane były ze środków własnych, a następnie ze środków krajowych, głównie z funduszy celowych. Wówczas w rejonie ulic Kupa, Estery, Jakuba i Józefa dokonywano wyburzeń pozostałych budynków. Natomiast nowobudowane obiekty skalą, stylem i zastosowanym materiałem z reguły nie komponowały się z już istniejącym krajobrazem architektonicznym. Z kolei w latach 50. i 60. XX wieku odbudowano niektóre obiekty (np. synagoga Remuh, domy przy ulicy Szerokiej). Niezamieszkałe budynki podlegały postępującej dekapitalizacji. Równocześnie w 1978 r. zabytki Kazimierza wraz ze ścisłym Starym Miastem i Wawelem zostały zapisane na liście światowego dziedzictwa UNESCO (Murzyn 2006, Materiały BPP 2000−2007). Pod koniec 80. do prac remontowych nadawało się ponad 80% zabudowy Kazimierza, 10% przedstawiało stan techniczny dobry lub bardzo dobry, kilka budynków przeznaczono do wyburzenia (Kazimierz−Stradom 1987). Należy zwrócić uwagę na niekorzystną wówczas strukturę funkcjonalną Kazimierza – słabo rozwiniętą funkcję turystyczną i kulturalną. Istotną rolę pełniła funkcja przemysłowa. Dziś unikalny charakter krakowskiej dzielnicy Kazimierz związany jest z występowaniem znaczącego zespołu zabytków związanych z dziedzictwem żydowskim jak i katolickim. 4.2. Założenia rewitalizacji Zgodnie z zastosowaną w projekcie Ustawy o programach rewitalizacji definicją, rewitalizacja jest to proces przemian przestrzennych, społecznych i ekonomicznych, mający na celu wyprowadzenie terenu ze stanu kryzysowego i prowadzący do rozwoju, w tym do poprawy jakości życia lokalnej wspólnoty. Procesowi temu podlegają tereny znajdujące się w stanie kryzysowym (a więc zniszczone i zdegradowane), zarówno centra starych miast, jak i obszary poprzemysłowe, powojskowe. Wymaga on 1 Serdeczne podziękowania pragnę skierować do Pana Wojciecha Gorczycy (Referat ds. Rewitalizacji Wydziału Strategii i Rozwoju Miasta Krakowa Urzędu Miasta Krakowa) oraz wszystkich pracowników Biura Planowania Przestrzennego Urzędu Miasta Krakowa. 13 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa kompleksowego ujęcia w wielu aspektach: społecznym, kulturowym, ekonomicznym, przyrodniczym (ekologicznym), ale również prawnym, finansowym i planistycznym (Projekt ustawy o programach rewitalizacji; Podręcznik... 2003). Program rewitalizacji powinien stać się długookresowym programem trwałego i zrównoważonego rozwoju dla określonego obszaru miasta. Ma on umożliwić osiągnięcie równowagi między celami: gospodarczym, społecznym, ochrony środowiska i zachowania dziedzictwa kulturowego, które przyniosą poprawę jakości warunków życia mieszkańców, bez uszczerbku dla możliwości rozwojowych przyszłych pokoleń (Materiały WSiR 2006). 4.3. Opracowanie programu rewitalizacji krakowskiego Kazimierza (próby i doświadczenia po 1989 r.) W latach 1993−1994 Urząd Miasta Krakowa włączył południową część dzielnicy Kazimierz do listy obszarów aktywizacji ekonomicznej („strategicznych”) w trakcie prac nad planem ogólnym zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa, który został przyjęty w 1994 roku. Początkowo wybrano obszar ograniczony ulicami św. Wawrzyńca, Starowiślną, Gazową i Podgórską, jednakże dwa lata później rozszerzono go do terenu objętego ulicami Dietla, Halicką, Podgórską i Józefa. Według przyjętych założeń miał to być obszar atrakcyjny dla inwestycji. Istotne były też działania promocyjne Urzędu Miasta Krakowa. Dzięki tym zabiegom miały zostać osiągnięte dwa zasadnicze cele: wzrost gospodarczy i wzrost kapitału urbanistycznego w odniesieniu do wytypowanej części Kazimierza (Mancewicz 2000). Dla wytypowanych obszarów strategicznych, w tym i Kazimierza, należało sporządzić tzw. studium aktywizacji gospodarczej. Powstały w latach 1993−1994 projekt „Kazimierz Action Plan – Plan Działań” opracowany w ramach programu UE ECOS jako efekt współpracy ekspertów z Krakowa, Edynburga i Berlina. Następnie powołano dwie instytucje wspomagające podjęte działania – Biuro Lokalne Kazimierz, którego zadaniem miało być współdziałanie z mieszkańcami, inwestorami i innymi instytucjami, osobami zainteresowanymi rewitalizacją Kazimierza. Z kolei w celu zagospodarowania terenów i obiektów przy dawnej zajezdni tramwajowej przy ul. św. Wawrzyńca powstała spółka gminna „Zajezdnia św. Wawrzyńca”, która współpracować miała z Muzeum Inżynierii Miejskiej – gminną instytucją kultury. Niestety wizja zapisana w tym projekcie nie stała się nigdy prawem lokalnym (Cameron, Zuziak 1994). Według specjalistów z Urzędu Miasta Krakowa najpoważniejszym instrumentem ekonomicznym dla inwestorów było wprowadzenie ulgi i zwolnień od podatku od nieruchomości oraz zmniejszenie o 10% pierwszej rocznej opłaty za użytkowanie wieczyste nieruchomości gminnych na obszarach strategicznych w Krakowie. Jak pokazał czas z powodu niewielkiej powierzchni parcel na terenie Kazimierza, ułatwienia te nie stanowiły istotnej zachęty dla inwestorów i właścicieli nieruchomości (Mancewicz 2000). 14 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Krakowa przyjęte w kwietniu 2003 roku ustaliło, że Kazimierz jako „projekt miejski” został włączony do programu operacyjnego pod nazwą Program rewitalizacji obszarów historycznych. W tym dokumencie zwrócono uwagę na specyficzny charakter obszaru i znaczenie turystyki. Zapisano także postulaty dotyczące kierunków rehabilitacji. Pierwszym krokiem do realizacji idei zapisanej w Studium było powołanie zespołu zadaniowego ds. rewitalizacji obszaru krakowskiego Kazimierza w lipcu 2003 roku, który wystąpił do Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego o współfinansowanie projektów ze środków Unii Europejskiej w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) Województwa Małopolskiego na lata 2004−2006. Powołane grupy problemowe – robocze przygotowywały założenia programu rewitalizacji w dialogu z przedstawicielami organizacji i instytucji działających na Kazimierzu. Przygotowany scenariusz przewidywał działania w obszarach: Przedsiębiorczość i promocja, Gospodarka przestrzenna, Przestrzeń kultury, Przestrzeń społeczna i Mieszkalnictwo. Finalnie wyodrębniono trzy projekty: Kwartał św. Wawrzyńca, Promocja marki Kazimierz oraz Biuro Lokalne dla aktywizacji społeczności krakowskiego Kazimierza, które jednak z przyczyn formalnych nie zostały ostatecznie zgłoszone do ZPORR (Materiały WSiR 2006). W tym miejscu trzeba podkreślić, iż już w 2002 roku Urząd Miasta Krakowa przygotował dwa wnioski w ramach ZPORR. Pierwszy obejmował cały obszar Kazimierza o roboczym tytule Rewitalizacja przestrzeni miejskiej Kazimierz (dotyczące modernizacji i rewaloryzacji nawierzchni ulic, chodników, oświetlenia, zieleni, małej architektury itp.), drugi zaś opracowano dla „Kwartału św. Wawrzyńca” o roboczym tytule Budowa centrum kulturowego w dzielnicy Kazimierz w Krakowie (dotyczące istniejącego Muzeum Inżynierii Miejskiej). 4.4. Obecne problemy i tendencje Do najpoważniejszych problemów (hamujących rozwój i sprzyjających dekapitalizacji technicznej) oraz współczesnych zjawisk zachodzących w krakowskiej dzielnicy Kazimierz, należą: – nieuregulowane stosunki prawne i własnościowe wielu nieruchomości, przy równoczesnym intensywnym procesie odnajdywania spadkobierców byłych właścicieli, – w strukturze własności obserwuje się zmniejszenie udziału terenów należących do Skarbu Państwa, Gminy Kraków oraz spółdzielczych na rzecz własności prywatnej i kościelnej, – liczne pustostany i budynki niewykorzystane, – niski standard mieszkań, – brak ukształtowanych przestrzeni publicznych, 15 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa – postępujący proces gentryfikacji nie prowadzi do poprawy sytuacji pozostałych (biednych) mieszkańców, – mozaika lokalnej społeczności pod względem zamożności, statusu społecznego, wykształcenia, – braku integracji i partycypacji społeczności lokalnej w procesach rewitalizacji Kazimierza, – niskie poczucie bezpieczeństwa i porządku publicznego, – nieskuteczne, rozproszone działania podejmowane przez Urząd Miasta Krakowa (nie sprawdziła się formuła zespołu zadaniowego, zaniechanie wielu działań programowo−koncepcyjnych, np. w zakresie komunikacji (parkowania samochodów), obszarów zieleni (np. realizacja tzw. Parku Kazimierskiego)), – brak obowiązującego programu rewitalizacji, – brak uchwalonego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego powoduje, iż decyzje administracyjne (o warunkach zabudowy i pozwolenia na budowę) wydawane są jedynie w oparciu o obowiązujące przepisy prawa (na podstawie art. 61 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r.). Planem miejscowym powinny zostać objęte te obszary dzielnicy Kazimierz, gdzie władze samorządowe widzą potrzebę instrumentalnego wsparcia ich rozwoju i kierunku w jakim on powinien następować, (Guzik 2000, Mancewicz 2000, Studium… 2003, Murzyn 2006). Do istotniejszych pozytywnych zjawisk należą: – gentryfikacja tj. wypieranie biedniejszej ludności przez bogatszą, w wyniku podwyższenia standardów zamieszkania (korzystne zmiany w strukturze społecznej mieszkańców)2, – sytuowanie się instytucji publicznych i siedzib przedsiębiorstw (Instytut Psychologii UJ, Dom Norymberski), – postępująca rewaloryzacja (w sensie kulturowym) – funkcjonowanie galerii, antykwariatów, domów aukcyjnych, – zwiększające się zainteresowanie mieszkaniami, wyraźne ożywienie na rynku nieruchomości, – widoczne prace adaptacyjne, remontowe, konserwacyjne (m.in. synagoga Izaaka, Tempel, Kupa, dawny ratusz na Kazimierzu)3, – nowe budynki mieszkalno−użytkowe o charakterze plomb (niestety nie wszystkie komponują się w przestrzeni architektonicznej)4, 2 Według badań dr Marty Smagacz z Instytutu Socjologii UJ od końca lat 90. XX w. w odniesieniu do Kazimierza można mówić od procesie rewitalizacji „oddolnej”, spontanicznej, związanej z procesem gentryfikacji. 3 Należy podkreślić istotną rolę Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa w pracach konserwatorsko-remontowych. 4 W ostatnich latach obserwuję się znaczący wzrost liczny wydawanych decyzji o warunkach zabudowy i pozwoleń na budowę. 16 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa – działalność spółki Gminy Miasta Kraków „Zajezdnia św. Wawrzyńca”, Muzeum Inżynierii Miejskiej, – działalność na rzecz społeczności lokalnej (m.in. działalność Stowarzyszenia Twórców Kazimierz.com), – duże znaczenie turystyki kulturalnej i religijnej (podobnie jak w dzielnicy Jozefom w Pradze)5 (Trafas 2000, Murzyn 2006). 6. Podsumowanie i postulaty na przyszłość Współczesnym podejściem do tematu rewitalizacji w Krakowie jest Miejski Program Rewitalizacji Krakowa. Sporządzany został w oparciu o gminne dokumenty strategiczne: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania miasta Krakowa oraz Strategię Rozwoju Krakowa. Nadrzędnym celem będzie usunięcia zjawisk kryzysowych w obszarach problemowych i przywrócenie im zdolności do samodzielnego funkcjonowania w strukturze miasta, a tym samym przyczynienie się do jego zrównoważonego rozwoju. Nie przewiduje on już wyłącznie technicznych działań konserwatorskich czy remontowych tylko wdrożenie na wybranych obszarach kryzysowych wieloletnich planów działań w oparciu o realizowane projekty. Zasadnicze działania rewitalizacyjne zostały podzielone na etap pierwszy – opracowanie programów i uzyskanie dzięki temu wsparcia z funduszy Unii Europejskiej oraz drugi – wykreowanie systemu zarządzania dla realizacji i wdrażania przedsięwziąć rewitalizacyjnych. W 2007 r. wyłoniono obszary, które mają być rewitalizowane jako pierwsze: zespół miejski Starego Miasta (wraz z Kazimierzem) o powierzchni 662 ha i „starej” Nowej Huty o pow. 341 ha. W pierwszej kolejności będą realizowane projekty pilotażowe. Mają one być źródłem impulsu dla dalszego rozwoju i zainicjować proces rewitalizacji w wybranych obszarach, wyzwalając efekty spill-over. Mają sygnalizować zarówno mieszkańcom, jak i inwestorom zapoczątkowanie procesu pozytywnych przemian i być wyrazem poważnych zamiarów Urzędu Miasta w kwestii dalszej rewitalizacji (LPR St M 2008). Generalnie można stwierdzić, iż Kazimierz wymaga ożywienia i przywrócenia aktywności funkcjonalnej, jego obszar doskonale nadaje się do lokalizacji prestiżowych instytucji miejskich i biznesowych. Ważną funkcją wymagającą rozwoju i odpowiedniego wyposażenia materialnego jest turystyka, która ma w tym miejscu charakter specyficzny, ważny (religijny i refleksyjny). Utrwalające się na tym obszarze wydarzenia kulturalne (festiwale) posiadają wysoki poziom artystyczny, skierowany do wymagającego odbiorcy i funkcja ta winna być podtrzymywana i rozwijana. Wydaje się, że procesowi rehabilitacji, poprawy jakości i wizerunku wymagają przestrzenie publiczne, przede wszystkim plac Wolnica, ul. Szeroka i plac Nowy (Materiały WSiR 2006). Na obszarze Kazimierza znajdują się wartościowe zabytki techniki (zespoły Starej Gazowni i Elektrowni), które po ustaniu ich podstawowej funkcji, powinno się objąć 5 Od 1988 roku odbywa się Festiwal Kultury Żydowskiej, utworzono Centrum Kultury Żydowskiej. 17 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa ochroną i zagospodarować. Dużym walorem przestrzennym, wymagającym wykorzystania jest atrakcyjne położenie Kazimierza na zakręcie Wisły, wzdłuż XIX−wiecznych bulwarów. Opracowany ponad 10 lat temu „Kazimierz Action Plan – Plan Działań” nadal jest fascynujący pod względem metodologicznym, istnieje konieczność przygotowania programu rewitalizacji uwzględniającego aktualną sytuację gospodarczą, prawną i społeczną. Niezbędne jest również opracowanie takiego dokumentu zgodnie z obecnym rozumieniem pojęcia rewitalizacji. „Kazimierz Action Plan” był pierwszą systemową próbą podejścia do problematyki rewitalizacji krakowskiego Kazimierza. Zasadniczo proces samej rewitalizacji obejmował remonty, modernizację oraz modernizację budynków. Nie udało się jednakże zrealizować kompleksowego programu obejmującego także sfery społeczną i gospodarczą. Obecnie trwają przygotowania do konkursu na opracowanie założeń programu rewitalizacji tego obszaru (Materiały WSiR 2006). Kazimierz to przede wszystkim jego mieszkańcy i na nich ukierunkowane powinny być wszelkie działania. Istotne jest, aby wspierać przede wszystkim tę najuboższą grupę społeczności Kazimierza, nie dopuszczając do jej dalszej społecznej degradacji. Bibliografia Bałaban M., 1912, Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304−1868), t. I (1305−1655), Nakładem Izraelskiej Gminy Wyznaniowej, Kraków. Bałaban M., 1935, Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa, Nakładem Stowarzyszenia „Solidarność” B’Nei B’Rith w Kakowie, Kraków. Bergman E., Jagielski J., 1996, Zachowane synagogi, domy modlitwy w Polsce. Katalog, ŻIH, Warszawa. Cameron D., Zuziak Z., 1994, Kazimierz Action Plan. Viator, Kraków. Encyklopedia Krakowa, 2000, PWN, Warszawa. Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r., 1937, GUS, Warszawa, Statystyka Polski, ser. C, z. 64. Duda E., 1991, Krakowskie judaica, PTTK „Kraj”, Warszawa. Dylewski A., 2002, Śladami Żydów w Polsce, Wydawnictwo Pascal, Bielsko−Biała. Guzik R., 2000, Przestrzenny obraz przestępczości w prasie krakowskiej [w:] B. Domański, (red.), Studies In local and regional development, Prace Geograficzne, 106. Kazimierz−Stradom. Miejscowy plan szczegółowy zagospodarowania przestrzennego zespołu zabytkowego. Uchwała Nr 157/87 Rady Miasta Krakowa z dnia 25 marca 1987 r. (autor Stawicki H.A). 18 Elżbieta Bilska-Wodecka, Beata Gładyś, Łukasz Quirini-Popławski, Miejsce mniejszości żydowskiej w krajobrazie kulturowym Krakowa Lokalny Program Rewitalizacji Starego Miasta (Uchwała Nr LIII/673/08 Rady Miasta Krakowa z dnia 8 października 2008 r.), 132 (LPR St M 2008). Mancewicz A., 2000, Kazimierz w planach rozwoju miasta i zagospodarowania przestrzennego [w:] Perspektywy rozwoju Kazimierza. Co dalej z rewitalizacją?. Zeszyty KIN. Seria: Przebudowa Miast, 2, Kraków, 11-14. Materiały uzyskane z Biura Planowania Przestrzennego Urzędu Miasta Krakowa w latach 2005−2007 (materiały BPP 2000−2007). Materiały uzyskane z Referatu ds. Pozyskiwania Środków Finansowych i Rewitalizacji Wydziału Strategii i Rozwoju Miasta Krakowa Urzędu Miasta Krakowa w 2006 r. (materiały WSiR 2006). Murzyn, M., 2006, Kazimierz. Środkowoeuropejskie doświadczenie rewitalizacji, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków. Piech S., 1999, W cieniu Kościołów i synagog. Życie religijne międzywojennego Krakowa 1918−1939, Biblioteka Krakowska, nr 139. Podręcznik rewitalizacji (Zasady, procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji), 2003, Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, Warszawa, 148.Statystyka miasta Krakowa, 1887, Biuro Statystyczne Miejskie, Kraków, z. 1. Statystyka Miasta Krakowa, 1902, Biuro Statystyczne Miejskie, Kraków, z. 7. Statystyka miasta Krakowa, 1907, Biuro Statystyczne Miejskie, Kraków, z. 9. Studium uwarunkowań i kierunków przestrzennego zagospodarowania Miasta Krakowa. (Uchwała Nr XII/87/03 Rady Miasta Krakowa z dnia 16 kwietnia 2003 r., zmieniona uchwałą Nr CXVI/1225/06 Rady Miasta Krakowa z dnia 13 września 2006 r.). Trafas K., 2000, Plan działań na rzecz rewitalizacji Kazimierza - sukcesy i porażki [w:] Perspektywy rozwoju Kazimierza. Co dalej z rewitalizacją?. Zeszyty KIN. Seria: Przebudowa Miast, 2, Kraków,15-19 Z dziejów organizacji studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Stowarzyszenia żydowskie, b.d., http://www.archiwum.uj.edu.pl/wystawazydowska/organ.htm (30 kwietnia 207). Zbroja B., 2005, Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868−1939, Wyd. WAM, Kraków. Żbikowski A., 1994, Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869−1919, Wyd. DiG, Warszawa. Strony internetowe Chęcińska B., b.d., Jaki Kazimierz, http://www.jakikazimierz.com/index.php?s=1 (15 maja 2007). www.archiwum.uj.edu.pl/wystawazydowska/organ.htm http://kazimierz.zaprasza.net/history/historia.htm 19
