Rozwój doliny Narwi w późnym vistulianie
advertisement
Rzeka 10 fot. A. Bielonko 11 fot. W. Wołkow 12 Narwiański Park Narodowy. Najważniejsze fakty 13 Położenie i klimat Narwiański Park Narodowy jest położony na Nizinie Północnopodlaskiej, w Dolinie Górnej Narwi, przy południowo-zachodniej granicy geobotanicznego Działu Północnego. NPN leży w regionie klimatycznym Mazursko-Podlaskim. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tu 7,0oC. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (17,9oC), a najchłodniejszym styczeń (-3,9oC). Średnia roczna suma opadów atmosferycznych to 586 mm; ich maksimum przypada na okres letni. W ciągu roku odnotowuje się 75–80 dni przymrozkowych. Pokrywa śnieżna zalega 70–90 dni, w niektórych latach zanikając całkowicie dopiero w kwietniu. Dane administracyjne Powierzchnia (zaktualizowana) 6 805,02 ha Powierzchnia otuliny 1 7201,6 ha Narwiański Park Narodowy leży w województwie podlaskim, na terenie dwóch powiatów: białostockiego i wysokomazowieckiego oraz siedmiu gmin: Choroszcz, Kobylin Borzymy, Łapy, Sokoły, Suraż, Turośń Kościelna i Tykocin. 14 Dane przyrodnicze Przepływ średni roczny w Narwi (1951–2010): SSQ – 15,1, SSQZ – 20, SSQL – 10,8 [m3/s] Legenda zlewnia Narwi III rzędu B Biebrza Narwiański Park Narodowy 0 10 20 30 km I A Narew Ł O R w Nare Zb. Siemianówka Nare w U Ś Narwiański Park Narodowy na tle zlewni Narwi (górnej części doliny) Powierzchnia zlewni Narwi: • do 355,2 km biegu rzeki (powyżej Suraża i południowej granicy Narwiańskiego PN) – 3 376,5 km2 • do 302,2 km biegu rzeki (do przekroju wodowskazowego w Żółtkach poniżej Narwiańskiego PN) – 4 302,3 km2 Dopływy. W granicach Narwiańskiego Parku Narodowego i w jego otulinie Narew ma siedem większych dopływów: • prawobrzeżne: Turośnianka, Czaplinianka (Niewodnica), Horodnianka, • lewobrzeżne: Liza, Szeroka Struga, Awissa, Kurówka. Typy mokradeł Na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego występują głównie torfowiska fluwiogeniczne (78% powierzchni mokradeł) zasilane przez rzeczne wody wezbraniowe. Niewielkie powierzchnie zajmują współcześnie torfowiska soligeniczne (6,3%), zależne od wód podziemnych; część z nich, występujących w bocznych basenach doliny, odznacza się mieszanym, fluwiogeniczno-soligenicznym typem zasilania. W dolinie nie ma mokradeł ombrogenicznych. ­Niewielkie (<1 ha) ombrogenizujące się topogeniczne torfowisko przejściowe znajduje się jedynie przy wydmie w uroczysku Rynki. W środkowej części Parku Narodowego wzdłuż rzeki wąskim pasem rozciąga płat mułowiska (5,4%). Tereny wzdłuż krawędzi doliny, na przejściu między mokradłami i utworami wysoczyznowymi zajmują podmokliska (9,8%). 15 mokradła fluwiogenicznosoligeniczne Tzt Tzl M Tzl rzeka rzeka G mokradła soligeniczne Tw P rzeka Tzl/w mokradła fluwiogeniczne [m] 0 1 2 3 1 2 3 5 4 6 8 7 Przekrój przez mokradła w Dolinie Narwi: 1 – piaski podłoża, 2 – utwory mineralne budujące wyniesienia śródtorfowe, tzw. grądziki, 3 – iły i pyły podściełające utwory organiczne, 4 – torfy drzewne, 5 – gytie, 6 – torfy, 7 – utwory torfowo-muło­we i muły, 8 – zasilanie mokradeł w wodę, G – grądzik z glebami mineralnymi, M – mułowisko, P – podmokliska, Tw – torfowisko wynurzone, Tzl – torfowisko zalewane, Tzt – torfowisko zatopione Trzcinowiska 44,4 Szuwary mannowe i mozgowe 13,8 Olsy Szuwary typu łąk turzycowych Szuwary zastoisk długotrwale zalewanych Zarośla wierzbowe Łąki wilgotne Zapusty Łąki świeże Młaki i szuwary mszysto‐turzycowe Ziołorośla wiązówkowe Łęgi Bory sosnowe i mieszane Zbiorowiska synantropijne Wrzosowiska Szuwary właście inne Zb. namuliskowe i murawy zalewowe Ziołorośla pokrzywowe Murawy i traworośla napiaskowe Grądy i dąbrowy świetliste Murawy bliźniczkowe Ziołorośla kielisznikowe Łąki zmiennowilgotne 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 Udział w obszarze [%] Bogactwo przyrodnicze. Liczba: zespołów roślinnych – 66, a także 11 zbiorowisk w randze zespołu i 8 typów zbiorowisk o charakterze inicjalnym, zastępczym lub kadłubowym, należących do 16 klas. Liczba gatunków: widłaków, skrzypów, paproci i roślin kwiatowych – 704, bezkręgowców – ok. 3 tysięcy, ryb – 25, płazów – 12, gadów – 3, ptaków lęgowych – 133, ssaków – 38. Typy ekosystemów: nieleśne – 86%, leśne – 10%, wodne 4%. 16 Główne typy roślinności. Największą powierzchnię zajmują trzcinowiska z klasy Phragmitetea (3 025 ha, czyli ponad 44% obszaru) oraz szuwary mannowe i mozgowe (941 ha, 14%), szuwary typu łąk turzycowych, zwłaszcza z dominacją turzycy zaostrzonej Carex gracilis, szuwary zastoisk długotrwale zalewanych, głównie Caricetum elatae, a także olsy i zarośla wierzbowe. Najważniejsze siedliskotwórcze gatunki roślin: trzcina Phragmites australis, turzyce: sztywna Carex elata, tunikowa C. appropinquata, zaostrzona C. gracilis, manna mielec Glyceria maxima, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, olcha Alnus glutinosa, wierzba szara Salix cinerea. Najważniejsze chronione i zagrożone gatunki roślin: czarcikęsik Kluka Succisella inflexa, gnidosz błotny Pedicularis palustris, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, goździk pyszny Dianthus superbus, groszek błotny Lathyrus palustris, grzybienie białe Nymphaea alba, jaskier wielki Ranunculus lingua, kosaciec syberyjski Iris sibirica, kukułka krwista typowa Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata i żółtawa D. i. ssp. ochroleuca, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, pięciornik skalny Potentilla rupestris, wielosił błękitny Polemonium caeruleum. Główne ekspansywne rodzime gatunki roślin: trzcina Phragmites australis, olcha Alnus glutinosa, wierzba szara Salix cinerea, brzozy: brodawkowata Betula pendula i omszona B. pubescens, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea. Wybrane gatunki kluczowe (zwornikowe) zwierząt: skójkowate Unionidae, okoń Perca fluviatilis, szczupak Esox lucius, żaby Raninae, nornik północny Microtus oeconomus, bóbr Castor fiber, łoś Alces alces. Główne inwazyjne gatunki obce: roślin – klon jesionolistny Acer negundo, kolczurka klapowana Echinocystis lobata; zwierząt – rak pręgowaty Orconectes limosus, karaś srebrzysty Carassius gibelio, norka amerykańska Neovison vison. RAMSAR. Narwiański Park Narodowy 29 X 2002 r. został wpisany na listę Konwencji RAMSAR o obszarach wodno-błotnych. Ostoje Natura 2000. W 2004 r. obszar włączony do sieci Natura 2000. • Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków PLB 200001 Bagienna Dolina Narwi – 23471 ha; przedmioty ochrony – gatunki ptaków: bączek Ixobrychus minutus, bąk Botaurus stellaris, błotniak stawowy Circus aeruginosus, cyranka Anas querquedula, derkacz Crex crex, dubelt Gallinago media, kropiatka Porzana porzana, krwawodziób Tringa totanus, kszyk Gallinago gallinago, podróżniczek Luscina svecica, rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus, rybitwa czarna Chlidonias niger, rycyk Li- mosa limosa, wodniczka Acrocephalus paludicola, zielonka Porzana parva; pozostałe gatunki z „Dyrektywy Ptasiej”: batalion Philomachus pugnax, bielik Haliaetus albicilla, błotniak łąkowy Circus pygargus, błotniak zbożowy C. cyaneus, bocian biały Ciconia ciconia, bocian czarny C. nigra, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, dzięcioł czarny Dryocopos martius, dzięcioł średni Dendrocopos medius, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, gąsiorek Lanius collurio, jarzębatka Sylvia nisoria, kraska Coracias garrulus, lerka Lullula arborea, orlik krzykliwy Aquila pomarina, ortolan Emberiza hortulana, puchacz Bubo bubo, rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, świergotek polny Anthus campestris, trzmielojad Pernis apivorus, uszatka błotna Asio flammeus, zimorodek Alcedo atthis, żuraw Grus grus. • Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk PLH 200002 Narwiańskie Bagna – 6823,5 ha przedmioty ochrony – typy siedlisk przyrodniczych: 3150 starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, 3270 zalewane muliste brzegi rzek z roślinnością Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p., 4030 Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pholio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion), 6230 górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion – płaty bogate florystycznie), 6410 zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion), 6430 ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium), 7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea), 7230 górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, 9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (GalioCarpinetum, Tilio-Carpinetum); gatunki zwierząt: czerwończyk nieparek Lycaena dispar, strzępotek edypus Coenympha oedippus, trzepla zielona Ophiogomphus cecilia, zalotka większa Leucorrhinia pectoralis, minóg ukraiński Eudontomyzon mariae, boleń Aspius aspius, koza Cobitas taenina, piskorz Misgurnus fossilis, różanka Rhodeus amarus, kumak nizinny Bombina bombina, traszka grzebieniasta Triturus cristata, bóbr europejski Castor fiber, wydra europejska Lutra lutra; pozostałe typy siedlisk przyrodniczych: 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Corynephorus, Agrostis), 6120 ciepłolubne murawy napiaskowe, 6510 niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), 91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, 91F0 łęgowe lasy dębowo-jesionowo-wiązowe, 91I0 ciepłolubne dąbrowy ­Quercetalia pubescentis-petraeae. 17 18 fot. M. Pruszyński 1 Specyfika środowiska przyrodniczego i krajobrazu Narwiańskiego Parku Narodowego Piotr Banaszuk • Dan Wołkowycki Krajobraz Narwiańskiego Parku Narodowego zdecydowanie wyróżnia się współcześnie nie tylko na tle pozostałych fragmentów Doliny Narwi, ale także większości innych rzek Europy. O unikalności i specyfice tego obszaru decyduje przede wszystkim zachowanie anastomozującego układu koryt rzecznych (Ryc. 1.1–1.6), zniszczonego w innych miejscach przez melioracje. Już najstarsze, pochodzące z XIX w., doniesienia z terenu dzisiejszego Parku Narodowego trafnie wskazywały na jego swoiste cechy. Odmienność bagiennego odcinka doliny (wówczas ciągnącego się aż po Wiznę) podkreślał Gloger (1881), pisząc, że na Podlasiu Narew jest dziwnie bagnista i powolna; płynie ona po szerokiej, obfitującej w łąki nizinie, tworząc wielkie mnóstwo odnóg i błotnistych maleńkich jeziorek, zarosłych trzciną, sitowiem, miętą wodną i rozmaitem wodnem zielskiem. Wtórował mu Zalewski (1892), którego literacki opis w sporej części pozostaje aktualny do dziś w odniesieniu do obszaru objętego ochroną w granicach Parku Narodowego: Na całej [tej] przestrzeni […] Narew nie płynie pojedyńczem korytem, lecz dzieli się na mniej więcej liczne ramiona, obejmujące znaczne przestrzenie ziemi, niewiele po nad jej poziom wzniesione [...] Cała szeroka nizina Narwi przedstawia szerokie, podmokłe łąki, zwane przez mieszkańców bielami, a znamionujące się przewagą ostrych turzyc, które nazywają tu rzeżuchą, podobnie jak i w innych okolicach kraju. Dno rzeki błotniste i grzęzkie, a brzegi zarosłe mnóstwem roślin moczarowych, turzyc, traw, bóbrka trójlistnego (Menyanthes trifoliata), czerwieni [sic!] (Calla palustris) i wierzby popielatej (Salix cinerea), nazywanej przez lud tamtejszy poprostu krzewiną. i w samym środku Narwi, która tu płynie bardzo powoli, rośnie mnóstwo roślin, jak sitowie (Scirpus lacustris), trzcina, jeżogłówka (Sparganium), tatarak, wznoszące swe głowy wysoko ponad wodę, inne znów, jak grzybień biały i żółty, worecznik pływający i lśniący i rdest ziemnowodny, są rozpostarte na jej powierzchni. Woda czarna i czysta o znacznym stopniu przezroczystości. Kępy, a właściwie przestrzenie ziemi, objęte ramionami Narwi, są o tyle wzniesione nad poziom rzeki, że możliwą jest na nich uprawa ziemi. Porosłe znaczną ilością drzew (niezdarzających się w innych miejscach tejże okolicy), jak lip, dębów, grusz, jabłoni, jarzębiny, a także grabiny i kaliny. Wśród tych zarośli spotyka się tu i owdzie: wilcze łyko (Daphne Mezereum), kluczyki, śniedki (Gagea), ziarnopłony (Ficaria), fiołki i inne zioła.1 Narwiański Park Narodowy obejmuje fragment Doliny Górnej Narwi, mezoregionu Niziny Północnopodlaskiej, rozgraniczającego na tym odcinku Wysoczyzny: Białostocką i Wysokomazowiecką (Kondracki 2002). To region położony w Europie Wschodniej, ale wpływy klimatu o cechach typowych dla środkowej części kontynentu są tu wyraźne. Zgodnie z kryteriami klimatycznymi, Narwiański Park Narodowy leży w Regionie Mazursko-Podlaskim (R-XII; Woś 1990), który odznacza się najsurowszym klimatem w niżowej części kraju. W ciągu roku, tak jak na całym północnym Podlasiu, przeważa tu pogoda umiarkowanie ciepła o średniej temperaturze od 5 do 15oC, która utrzymuje się przez ponad cztery miesiące. Pogoda bardzo ciepła (15–25oC) trwa średnio około 80 dni. Przeciętnie w ciągu roku odnotowuje się 75–80 dni przymrozkowych. Średnia roczna temperatura powietrza z wielolecia 1951– 2015 w Białymstoku (oddalonym od granic Parku Narodowego o około 12 kilometrów) wynosi 7,0oC. Najcieplejszym miesiącem w roku jest lipiec (17,9oC), natomiast najchłodniejszym styczeń (-3,9oC). Średnia roczna suma opadów atmosferycznych (z lat 1950–2015) wynosi 586 mm. W przebiegu rocznym opadów maksimum przypada na okres letni, a suma opadów w półroczu kwiecień – wrzesień stanowi ponad 60% sumy rocznej. Większość opadów trwa krócej niż 30 minut. Deszcze ulewne i nawalne oraz burze występują przeciętnie 24–25 razy w roku. Udział śniegu w rocznej sumie opadów wynosi średnio 21–22%. Pokrywa śnieżna zalega 70–90 dni. W niektórych latach jej całkowity zanik następuje dopiero w kwietniu. Przebieg średnich miesięcznych wartości temperatury i sumy opadów na diagramie klimatycznym Waltera wskazuje na ogólnie korzystny dla rozwoju roślin przebieg zjawisk higrotermicznych. Układ krzywych temperatur i opadów jest bowiem typowy dla klimatu humidowego. Przeciętne usłonecznienie rzeczywiste w ciągu roku trwa około 1580 godzin, tj. 4,3 godziny dziennie, a średnie zachmurzenie (w latach 1961–2005) zawiera się między 4,9 i 5,1 stopnia 1 Nazewnictwo roślin i pisownia zgodnie z oryginalnym tekstem. 19 Ryc. 1.1 Anastomozy Narwi koło Kurowa (fot. A. Bielonko, 2008) pokrycia nieba. Dominują wiatry z sektora zachodniego (do 55%), a ich średnia prędkość waha się od 2,5 do 3,5 m/s (dane IMiGW). Dolina Narwi cechuje się pewną odrębnością topoklimatyczną w porównaniu z otaczającymi ją wysoczyznami. Bagienne dno doliny odznacza się małą wymianą ciepła pomiędzy podłożem i atmosferą wskutek konwekcji, a dużą – wskutek parowania i kondensacji wody. Występują tu często mgły i zamglenia, w okresie chłodów „mokre zimno”, a latem okresy parności. W czasie pogodnych nocy powstają zastoiska zimnego powietrza, częstsze też niż na wysoczyznach są przymrozki. Duże zróżnicowanie środowiska przyrodniczego doliny Narwi znajduje wyraz w regionalizacji geobotanicznej. Narew w swym górnym biegu, a także między Choroszczą a ujściem Biebrzy, płynie przez obszar Działu Północnego, podczas gdy na pewnych odcinkach – pomiędzy Surażem a Choroszczą (oraz od Nowogrodu po Różan) wyznacza północno-wschodnią rubież Działu Bałtyckiego w ujęciu Szafera i Pawłowskiego. Ścieranie się wpływów różnych mas powietrza (wraz z historią szaty roślinnej w holocenie) sprawia, że na obszarze tym populacje niektórych gatunków, zarówno środkowo-, jak i wschodnioeuropejskich, sięgają kresów swych zasięgów geograficznych. Obecność w szacie roślinnej Doliny Górnej Narwi elementów kontynentalnych i subborealnych przyczyniła się do włączenia jej do mazursko-podlaskiego rejonu Niżu Wschodnioeuropejskiego (Matuszkiewicz 1991). Część Doliny Górnej Narwi, chroniona w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego, cechuje się charakterystyczną morfologią i składa z odcinków rozszerzonych – basenowych i zwężonych, przypominających przełomy 20 rzeczne. Dno doliny znajduje się tu 5–25 m poniżej terenów bezpośrednio przylegających, a jej spadek wynosi zaledwie 0,2%. Jest ona zabagniona i wypełniona torfami. Zachowanie anastomozującego rozwinięcia Narwi do czasów współczesnych może być w pewnej mierze związane z tradycyjnym użytkowaniem doliny, zwłaszcza z rybołówstwem, któremu towarzyszyło przegradzanie rzeki w wielu miejscach. Oprócz rozmaitego gatunku sieci, najważniejszą rolę w tutejszem rybołóstwie odgrywa[ł] tak zwany jaz al. grobla grodzona w poprzek rzeki […] istnieją wprawdzie przepisy wzbraniające budowania jazów i władza prawie rokrocznie wydaje polecenia, żeby zburzone zostały, ale pomimo to rybacy naprawiają ciągle i budują jazy nowe, a niedawno w jednej gminie stelmachowskiej naliczono ich całą setkę, pisał w XIX w. Gloger (1885). Tego typu jazy, czyli przegrody (Ryc. 1.7), pozwalały na kierowanie ryb do samołówek: wierszy i żaków, zastawionych w ich oknach. Zatrzymywały one spływające części roślin, spowalniały ruch wody i podnosiły jej poziom. Zaniechanie tradycyjnego rybołówstwa i brak konserwacji przetamowań niszczonych w trakcie wezbrań mogły znacząco wpłynąć na postępujące obniżanie się poziomu wód w dolinie, co w konsekwencji doprowadziło do zamulenia i zaniku wielu odnóg i starorzeczy Narwi (por. Banaszuk, Wołkowycki 2010). Odmienny wpływ na rzekę wywierała żegluga. Narew, także w swej górnej części, była wykorzystywana jako droga wodna do połowy XX w. Ożywiony handel drewnem i innymi produktami leśnymi, a także zbożem, od XV wieku prowadzony był dzięki portom w Łomży i Tykocinie, gdzie funkcjonowała wówczas faktoria kupców gdańskich. Największe znaczenie miał spław drewna, z Puszcz Ryc. 1.2 Anastomozy Narwi koło Kurowa (fot. A. Bielonko, 2015) Ryc. 1.3 Dolina Narwi w okolicach Suraża i Uhowa w i połowie XIX w. (wg Mapy topograficznej Królestwa Polskiego z 1839 r.) Ryc. 1.4 Dolina Dolina Narwi w i połowie XIX (wg Karty dawnej Polski z przyległemi okolicami krajów sąsiednich Wojciecha Chrzanowskiego, 1859) 21 Ryc. 1.6 Dolina Narwi między Surażem a Łapami w latach 30. XX w. (fragment mapy topograficznej; WIG 1937) Ryc. 1.7 Przegroda odnogi rzeki, Stochód, Ukraina (fot. D. Wołkowycki, 2007) Ryc. 1.5 Dolina Narwi między Uhowem a wsią Góry przed i wojną światową (fragment Karte des Westlichen Russlands z 1915 r., reprodukowanej przez WIG, 1923) Ladzkiej, Białowieskiej i innych lasów, prowadzony etapowo przez załogi flisaków (oryli), rekrutujących się z nadnarwiańskich wsi (Chętnik 1935; Oleksicki 1981; Romaniuk 2003), kontynuowany aż do II wojny światowej. Tratwy powiązane z kłód drewna w pasy o średniej szerokości 8 m i długości sięgającej 150 m (Ryc. 1.8, 1.9), wymagały dobrego szlaku wodnego (Reszka 2012 i cyt. lit.), a spła22 wiane rzeką same przyczyniały się do jej udrożniania. ­Tratwy były zbijane i wodowane na przybrzeżnych składnicach, bindugach (bindziuhach, bandziuhach itp.), których funkcjonowanie poświadczają dziś tylko nazwy uroczysk i miejscowości. Były one rozmieszczone m.in. w Białowieży nad Narewką, u ujścia tego dopływu do Narwi (wieś Bieńdziuga), a na obszarach przyległych do Parku Narodowego – pod Surażem (uroczysko Biędziuchy), na północ od Łap (Bindugi) i koło Łupianki Starej (Będziużne Góry). Dolina w granicach Parku Narodowego jest zasilana przez wody powierzchniowe oraz wgłębne z poziomu przypowierzchniowego i prawdopodobnie z dwóch poziomów wodonośnych, co przy rozgałęzionych korytach rzeki spowodowało, że wykształciła się tutaj rozległa, wypełniająca niemal całe dno doliny, mozaika rozlewisk oraz siedlisk bagiennych, zabagnionych i lądowych. Mokradła zajmują 95% obszaru Narwiańskiego Parku Narodowego. ­Wykształciły się tutaj niemal wszystkie rodzaje siedlisk hy- Ryc. 1.8 Oryle na Narwi koło Nowogrodu (wg fot. A. Chętnika z 1913 r.) drogenicznych, chociaż dominują mokradła fluwiogeniczne (rozwijające się przy udziale wód rzecznych), a wśród nich torfowiska niskie zasilane głównie przez wody wezbraniowe. Torfowisk soligenicznych powstających na wodach gruntowych zachowało się nad Narwią niewiele. Występują one zwłaszcza w zakolach doliny, zajmując wąskie strefy u podnóży wysoczyzn (Banaszuk H. 1996; Banaszuk P. 2004). Poniżej wsi Rzędziany Narew została uregulowana. Nowe koryto Narwi jest szersze, głębsze i bardziej wyprostowane od dawnego, naturalnego (Ryc. 1.10), co zwiększa przepływ, obniża stan wody w rzece, zmniejsza i skraca zalewy powierzchniowe oraz obniża poziom wód gruntowych w dolinie. Od momentu rozpoczęcia eksploatacji na reżim przepływów poważny wpływ zaczął wywierać także Ryc. 1.9 Spław drewna Narwią (Echa Leśne, 1931 za Fronczak 2013) zbiornik Siemianówka. Polega to głównie na podwyższaniu przepływów minimalnych (Mioduszewski i in. 2004) i obniżaniu wysokich wód, co skutkuje mniejszymi i krótszymi zalewami i modyfikuje funkcjonowanie ekosystemów mokradłowych w dolinie. Zbiornik zanieczyszcza również Narew dużym ładunkiem związków biogenicznych oraz cząsteczkowej materii organicznej. Do stopniowego przesychania doliny przyczyniają się również łagodnie przebiegające zimy i niewielka retencja śnieżna w ostatnich latach. Pociąga to za sobą m.in. zanik procesów Ryc. 1.10 Naturalne i uregulowane (po prawej) koryto Narwi koło wsi Rzędziany; widoczny próg wodny, a w głębi jaz przy północnej granicy Parku Narodowego (fot. A. Bielonko, 2015) 23 Ryc. 1.11 Dolina Narwi pod wsią Izbiszcze; góra: stan z 1966 r., kiedy dolina była koszona na całej szerokości; widoczne liczne stogi na mokradłach i grądzikach Maliniak i Murawiniec; dół: stan obecny, przy braku użytkowania kośnego (archiwum NPN) 24 Ryc. 1.12 Współczesne użytkowanie kośne w Narwiańskim Parku Narodowym (fot. A. Bielonko, 2015) torfotwórczych, mineralizację złóż torfu i eutrofizację siedlisk. Zmiany hydrologiczne w dolinie Narwi negatywnie wpływają zarówno na siedliska nieleśne, jak i na lasy bagienne. Wśród siedlisk leśnych dotyczy to głównie olsów, które ulegają łęgowieniu (Matowicka 2004). Procesy przesychania, mineralizacji i łęgowienia siedlisk są najbardziej zaawansowane w południowej części obszaru, na północ od Suraża. Pomimo przekształceń stosunków wodnych, wezbrania są nadal istotnym elementem reżimu hydrologicznego doliny Narwi. Jej dno w każdym roku podlega zalewom rzecznym, przy czym zawsze następuje to wiosną, po roztopach, a w niektórych latach wody występują z koryta także po obfitych opadach latem i jesienią. Wezbrania odznaczają się regularnym i równomiernym narastaniem fali kulminacyjnej z biegiem rzeki. Latem dolina obsycha, a poziom wody gruntowej układa się zazwyczaj poniżej powierzchni terenu, na głębokości od kilkudziesięciu centymetrów na torfowiskach do 1−2 metrów na namuliskach i podmokliskach. Całoroczny zalew powierzchniowy utrzymuje się sporadycznie w najsilniej zabagnionych fragmentach doliny (Banaszuk, Wołkowycki 2010). Krajobraz i roślinność doliny Narwi w granicach Parku Narodowego mają charakter wybitnie antropogeniczny, ukształtowany w ciągu wielu stuleci osadnictwa i tradycyjnego użytkowania gruntów. Do lat 70. XX w. dolina była wykaszana na całej szerokości, nawet w trudno dostępnych i długotrwale zalewanych miejscach, odciętych przez anastomozujące koryta. Koszone, wypasane, a nawet zajmowane pod orkę były także grądziki. Ostatnie dekady XX wieku przyniosły daleko idące przeobrażenia. Zmiany sposobu użytkowania gruntów z jednej strony nastąpiły w wyniku zaprzestania użytkowania na dużych obszarach (Ryc. 1.11), z drugiej zaś są związane z intensyfikacją rolnictwa. Oba te procesy prowadzą do spadku różnorodności przyrodniczej na wielu poziomach, do zmniejszania się powierzchni i zaniku niektórych siedlisk, do spadku liczebności i ustępowania związanych z nimi gatunków roślin i zwierząt. Zarzucanie koszenia łąk, mechowisk i niektórych typów szuwarów turzycowych inicjuje sukcesję wtórną i powoduje kurczenie się ich areału, przede wszystkim na rzecz ziołorośli i agregacji bardzo ekspansywnej trzciny, a także zarośli wierzbowych i zapustów olchy. Ekspansja trzciny ma negatywny wpływ na stosunki wodne mokradeł. Jej duża, znacznie większa niż w przypadku innych roślin bagiennych, zdolność do ewapotranspiracji powoduje obniżanie się poziomu wód gruntowych i postępujące przesychanie siedlisk (Próchnicki 2005; Banaszuk, 25 Kamocki 2008). Zaprzestanie użytkowania rolniczego ma szczególnie dotkliwe znaczenie w przypadku tzw. „siedlisk marginalnych”, o znikomej powierz­chni, ale o dużym znaczeniu dla bioróżnorodności obszaru, takich jak torfowiska soligeniczne i murawy różnego typu. Intensyfikacja rolnictwa dotyczy niewielkich połaci siedlisk mineralnych, w obrębie których bogate gatunkowo łąki świeże, zmiennowilgotne i różnego typu murawy zostały zastąpione przez podsiewane i nawożone, skrajnie ubogie gatunkowo użytki zielone. W ostatnich kilku latach procesy sukcesji wtórnej zostały na sporych powierzchniach powstrzymane dzięki ochronie czynnej i przywróceniu użytkowania kośnego (Ryc. 1.12). Literatura Banaszuk H. 1996. Paleogeografia. Naturalne i antropogeniczne przekształcenia doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk P. 2004. Gleby i siedliska glebotwórcze Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. 141−158. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk P., Kamocki A. 2008. Effects of climatic fluctuations and land-use changes on the hydrology of temperate fluviogenous mire. Ecol. Eng. 32: 133−146. Banaszuk P., Wołkowycki D. 2010. W górę Narwi. Krajobraz i środowisko przyrodnicze jednej z ostatnich dużych rzek Polski użytkowanych intensywnie. [W:] Obidziński A. (red.), Z Mazowsza na Polesie i Wileńszczyznę. Zróżnicowanie i ochrona szaty roślinnej pogranicza Europy Środkowej i Północno-Wschodniej. 253−267. Polskie Towarzystwo Botaniczne, Warszawa. 26 Chętnik A. 1935. Spław na Narwi. Tratwy, oryle, orylka. Studium etnograficzne. Warszawa. Fronczak K. 2013. Znaki czasu. Wczoraj i dziś Lasów Państwowych. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa. Gloger Z. 1881. Rzeka Narew. Wędrowiec 10 (259, 260). Gloger Z. 1885. Narew. [W:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich. Kondracki 2002. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Matowicka B. 2004. Zbiorowiska leśne i zaroślowe Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. 208−220. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Matuszkiewicz W. 1991. Szata roślinna. [W:] Starkel L. (red.), Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 445−494. Mioduszewski W., Kowalewski Z., Szymczak T., Okruszko T., Biesiada M., Bielonko A., Piekarski K. 2004. Wody powierzchniowe. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. 83−113. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Oleksicki J. 1981. Spław zboża rzeką Narwią w XVI wieku. [W:] Wyrobicz A. (red.), Studia nad społeczeństwem i gospodarką Podlasia w XVI–XVIII wieku. Warszawa. Próchnicki P. 2005. The expansion of common reed (Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.) in the anastomosing river valley after cessation of agriculture use (Narew River valley, NE Poland). Pol. J. Ecol. 53(3): 353−364. Reszka A. 2012. Wiślane statki i techniki nawigacyjne od XVI do XX w. Prace Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku 13, Gdańsk. Romaniuk Z. 2003. Tykocin w XV wieku. [W:] Małe miasta. Przestrzenie. 277–293. Supraśl. Woś A. 1990. Klimat Polski. PWN, Warszawa. Zalewski A. 1892. O roślinności z okolicy miasta Tykocina. Pamiętnik Fizyograficzny 12: 181–195. 2 Budowa geologiczna i rzeźba terenu Henryk Banaszuk • Krzysztof Micun • Piotr Banaszuk Wprowadzenie Dolina Narwi jest bardzo zróżnicowana pod względem przyrodniczym. Od granicy państwa do Suraża przebiega równoleżnikowo i jest mułowo-madowa, od Suraża do miejscowości Siekierki i Pogorzałki przybiera kierunek południkowy i jest mocno zatorfiona, a poniżej tych miejscowości znów zmienia kierunek i charakter na madowy (Ryc. 2.1). Ze względu na wielkość i specyfikę przyrodniczą obniżenie dolinne Narwi na odcinku od granicy państwa do okolic Siekierek i Pogorzałek jest w podziale fizycznogeograficznym kraju mezoregionem o nazwie Dolina Górnej Narwi (Kondracki 1972), natomiast dolina równoleżnikowa, od Siekierek – Pogorzałek do okolic Wizny i dalej do Łomży znajduje się w granicach Kotliny Biebrzańskiej. Wymienione części doliny są tak różne pod względem budowy geologicznej, rzeźby i wykształcenia utworów dolinowych, a w ślad za tym gleb i pokrywy roślinnej, że odnosi się wrażenie, iż Narew połączyła oddzielne doliny. Tym bardziej, że każda część charakteryzuje się innym układem koryta rzeki i ma od dłuższego już czasu odrębną historię rozwoju. Tematyka rozdziału dotyczy genezy i historii doliny Narwi w części południkowej, bagiennej, w niej to bowiem usytuowany jest Narwiański Park Narodowy. Historia ta jest szczególnie interesująca, ale i trudna do odtworzenia. Dzisiaj dolinę modeluje rzeka wielokorytowa, nazywana w literaturze specjalistycznej rzeką anastomozującą (Schumm 1977, 1981; Brice i in. 1978; Teisseyre 1991, 1992). Gęsta sieć koryt tej rzeki, będąca głównym walorem Parku, funkcjonuje w pokrywie torfowej. Jaka wobec tego rzeka, o jakim układzie koryta kształtowała dolinę wcześniej, przed narośnięciem torfów? Rozstrzygnięcie tej kwestii jest trudne, ponieważ osady i formy działalności tamtej rzeki ukryte są dzisiaj pod zwartą pokrywą torfową. Odpowiedź na to i inne pytania zawarli H. Banaszuk, K. Micun i P. Banaszuk w pracy Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej. Geneza doliny, rozwój systemu dolinowego Ryc. 2.1 Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej; nazwy mezoregionów podano wersalikami; 1 – Narwiański Park Narodowy, 2 – wody, 3 – granice obniżeń terenowych, 4 – granice mezoregionów, 5 – granice części Kotliny Biebrzańskiej, 6 – granica państwowa 27 Narwi (2015), w której przedstawili najbardziej przybliżony i najlepiej udokumentowany pogląd na genezę i rozwój morfologiczny doliny Narwi pomiędzy Surażem a Łomżą, a wiec doliny południkowej, bagiennej i doliny wykształconej w Kotlinie Biebrzańskiej. Poglądy na genezę i historię doliny Poglądy na genezę rzeźby obszarów otaczających dolinę Narwi i genezę samej doliny są rozbieżne. Genezę równoleżnikowego odcinka doliny, od granicy państwa do Suraża, przyjęto wiązać za S. Pietkiewiczem (Kondracki, Pietkiewicz 1967) z lądolodem środkowopolskim formującym moreny tzw. ciągu suraskiego, przebiegającego od okolic Zambrowa do Suraża, a dalej ku wschodowi po północnej stronie doliny. Ta część doliny Narwi powstałaby jako dolina marginalna odprowadzająca wody pochodzące z topniejącego lodowca ku dolinie Bugu obniżeniami Lizy – Mieni – Nurca. Z procesami zaniku tego samego lodowca Churski (1973) i Falkowski (1970) wiążą również genezę doliny południkowej. Poszczególne rozszerzenia i zwężenia doliny powstałyby etapowo, w miarę wycofywania się lodowca ku północy, jednakże mechanizm ich formowania obaj autorzy przedstawiają inaczej. Według Churskiego odcinki zwężone ukształtowały się w miejscach kolejnych postojów lodowca, o czym świadczy obecność na tych odcinkach moren czołowych, przegradzających częściowo dolinę, a odcinki rozszerzone powstały na przedpolu moren czołowych w wyniki erozji wód roztopowych, które płynęły ku południowi, do pradoliny Lizy – Mieni. Według Falkowskiego baseny powstały po wytopieniu się martwych lodów pozostających na zapleczu poszczególnych ciągów czołowomorenowych. Forma dolinna została założona na licznych zagłębieniach (nieckach końcowych) wypełnionych blokami martwego lodu. Po wytopieniu tych brył powstały w interglacjale eemskim przepływowe jeziorzyska początkowo z odpływem ku południowemu zachodowi, a później ku północy. Również H. Banaszuk (1990) wiązał genezę doliny Narwi i Kotliny Biebrzańskiej z procesami zaniku lądolodu środkowopolskiego. Autor dużą rolę w kształtowaniu się zrębu ich rzeźby przypisywał konfiguracji terenu, na który nasunął się i na którym zanikał lądolód środkowopolski. Teren ten cechował się ukształtowaniem zbliżonym do współczesnego, a w miejscu dzisiejszej doliny Narwi i Kotliny Biebrzy istniały obniżenia terenowe. Kształtowanie się południkowej doliny Narwi przebiegało etapami. Lądolód środkowopolski, cofający się od okolic Suraża, w czasie postojów na wysoczyznach otaczających obniżenie dolinne, pozostawiał ciągi moren czołowych, podczas gdy w obniżeniu, gdzie lód zamierał en bloc, trwała intensywna działalność wód roztopowych. Dlatego też Narew nie „przełamuje się” przez ciągi moren czołowych, a moreny te nie tarasują doliny, bo ich nigdy w obniżeniu dolinnym nie było. Inny pogląd na formowanie się rzeźby północnego Podlasia, a w tym i obniżenia Kotliny Biebrzańskiej i doliny 28 Narwi, przedstawił A. Musiał (1992). Według niego lądolód środkowopolski na obszarze Podlasia zanikał, w układzie wertykalnym. Nie ma tu moren czołowych. Najpierw spod lodu „wynurzały się” najwyższe wyniosłości, a najpóźniej wytopiły się martwe lody w najgłębszych obniżeniach terenowych. Najdłużej utrzymywały się zwarte płaty lodu w Kotlinie Biebrzańskiej, a w dolinie Narwi – w basenach doliny na wschód od Pajewa i Waniewa, w pobliżu Baciut i Suraża oraz w rozszerzeniach na odcinku równoleżnikowym. Dolina Narwi jest więc założona na miejscu mis i basenów wytopiskowych. W 1996 r. H. Banaszuk wysunął tezę, że rzeźba polodowcowa Niziny Północnopodlaskiej, uważana ogólnie za staroglacjalną, kształtowała się podczas zlodowaceń środkowopolskich i podczas zlodowacenia Wisły. Utwory i formy rzeźby powarciańskiej występują na terenach wyżej położonych w makrorzeźbie Niziny, a lodowiec vistuliański modelował rzeźbę terenów położonych niżej, obejmując Kotlinę Biebrzańską oraz dużą część Wysoczyzny Wysokomazowieckiej i Wysoczyzny Białostockiej. Autor przytoczył argumenty geomorfologiczne i wyniki analiz wieku bezwzględnego utworów polodowcowych metodą termoluminescencji (TL)1. Pogląd ten podtrzymał H. Banaszuk w kolejnych publikacjach (Banaszuk H. 1998, 2001a, 2009, 2010) wzbogacając w nich argumentację geomorfologiczną i dokumentację w postaci zwiększonej liczby analiz wieku osadów polodowcowych metodą TL. Historią rozwinięcia koryta Narwi w dolinie rzeki meandrującej na obszarze Kotliny Biebrzańskiej zajmował się H. Banaszuk (1980, 1987). Wyróżnił różnowiekowe części tarasu zalewowego i uwypuklił specyfikę wykształcenia i rozmieszczenia mad na poszczególnych częściach tarasu. System anastomozujący Narwi w dolinie południkowej analizował Gradziński ze współpracownikami. Badania przeprowadzono na niewielkim fragmencie doliny, pomiędzy Waniewem a Kurowem (Gradziński 2004; Gradziński i in. 2000, 2003). Według autorów badań system anastomozujący Narwi jest młody i rozwijał się wraz z narastaniem torfów w dolinie. Najnowszy pogląd na kwestię genezy i wieku doliny Narwi pomiędzy Surażem a Łomżą i na kształtowanie się systemu korytowego Narwi w obniżeniu dolinnym przedstawili w 2015 r. H. Banaszuk, K. Micun i P. Banaszuk. Budowa geologiczna Utwory najstarsze W najgłębszym wierceniu na wysoczyznach otaczających południkową dolinę Narwi, w Pietkowie, na głębokości 885,0–1340,2 m p.p.t. osiągnięto utwory proterozoiku. Są to gnejsy i granitoidy, na których zalegają piaskowce z wkładkami łupków zaliczone do dolnego kambru. Ordowik nawiercono w Wyszkach, w Zalesiu, w Topczewie i w Rynkach. Reprezentują go wapienie, łupki ilaste i drobnoziarniste piaskowce kwarcowe. We wszystkich tych 1 Wykonanych w laboratorium M. Prószyńskiego i W. Stańskiej-Prószyńskiej w Warszawie. wierceniach nie ma utworów syluru, dewonu, karbonu i dolnego permu, a zlepieńce i piaskowce górnego permu nawiercono jedynie w Zalesiu i Topczewie. Występują natomiast utwory triasu i jury górnej (wapienie margliste i wapienie z domieszką krzemieni), na których zalega kreda pisząca przewarstwiana marglami. Kredę nawiercono także w Wólce Pietkowskiej i w Łapach. Dalej od doliny jurę nawiercono w Fastach, a kredę w Białymstoku. W okolicach Suraża i Łupianki Starej utwory kredowe występują blisko powierzchni terenu w postaci kier (porwaków) w stropie utworów polodowcowych. Utwory trzeciorzędowe Trzeciorzęd występuje powszechnie na całym rozpatrywanym terenie. Eocen reprezentują piaski drobnoziarniste lokalnie przewarstwione węglem brunatnym oraz piaski i mułki glaukonitowe. Utwory oligoceńskie nawiercone w otworach kartograficznych (Butrymowicz 1998) w Rzędzianach i Izbiszczach to piaski i mułki glaukonitowe z przewarstwieniami iłów i mułki ilaste z wkładkami węgla brunatnego. Prawdopodobnie oligoceńskie są także piaski i mułki glaukonitowe nawiercone w otworach studziennych w Pietkowie, Łapach, Topczewie i Rogowie. Osady miocenu stwierdzono w wierceniach kartograficznych w Kowalach, Surażu, Wodźkach i Bokinach (Kozłowski, Mróz 1997). Są to głównie piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami mułków lub też przykryte iłami i mułkami, w Bokinach podesłane 0,5 m warstwą węgla brunatnego. Miocen nawiercono również w otworze studziennym w Łapach. rach kartograficznych w Kowalach, Uhowie i Rzędzianach. Zachowały się one tylko w obniżeniach podłoża czwartorzędowego, można zatem domniemywać, że zostały na dużych obszarach zniszczone po ich osadzeniu. Gliny najstarsze przykrywają osady międzylodowcowe interglacjalne. W Wólce Pietkowskiej nawiercono kredę jeziorną o 2,4 m miąższości. W Łapach stwierdzono obecność gytii. Ma ona 12 m miąższości i zalega na piaskach drobnych z substancją organiczną. Piaski z substancją organiczną (nieprzewiercone) wypełniają dolinę erozyjną w Choroszczy. Kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich, do których zalicza się według instrukcji do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Państwowy Instytut Geologiczny 1996) zlodowacenia Nidy, Sanu i Wilgi tworzą głównie gliny zwałowe o miąższości do 45 m (Rogowo). W Wólce Pietkowskiej i w Łapach glina ta jest przewarstwiona piaskami lub utworami zastoiskowymi, a w Rogowie, Choroszczy i Pietkowie na dwudzielność tę wskazują tylko różnice w jej wykształceniu litologicznym. Kompleks osadów zlodowaceń środkowopolskich – Odry i Warty tworzą 3–4 pokłady glin zwałowych rozdzielone utworami międzymorenowymi, piaszczystymi i piaszczy- Utwory czwartorzędowe Grubość osadów czwartorzędowych w otoczeniu doliny Narwi waha się od 106 m w Rzędzianach i 107 m w Rogowie i Surażu do ponad 191 m w Choroszczy, gdzie do tej głębokości nie zostały przewiercone. W Wólce Pietkowskiej ich miąższość wynosi 176 m, w Łapach 163 m i w Pietkowie 160,6 m. Pomimo tak zróżnicowanej grubości osadów czwartorzędowych powierzchnia podłoża czwartorzędu jest na przeważającej części obszaru łagodnie ukształtowana. Wynika to z faktu, że niektóre wiercenia były usytuowane na wyniosłościach w obecnej rzeźbie terenu, a inne natrafiały na głębokie, ale przeważnie lokalne obniżenia w rzeźbie podczwartorzędowej. Obniżenie w Choroszczy jest kopalną doliną wypełnioną czwartorzędowymi piaskami rzecznymi z częściami organicznymi i szczątkami drewna. Autorzy Szczegółowej mapy geologicznej w skali 1:50 000, arkusze Choroszcz i Łapy, wyróżnili w serii utworów czwartorzędowych osady siedmiu zlodowaceń porozdzielanych osadami interglacjalnymi. Ze względu na brak ku temu dobrych podstaw paleontologicznych i datowań wieku bezwzględnego osadów w ich przekroju pionowym podział ten zgeneralizowano, wyodrębniając w rejonie doliny Narwi cztery kompleksy osadów glacjalnych (Ryc. 2.2, 2.3). Osady najstarsze należą najprawdopodobniej do zlodowacenia Narwi. Są to gliny zwałowe, szare i ciemnoszare o niedużej miąższości. Nawiercono je w Wólce Pietkowskiej, Łapach i Rogowie oraz w otwo- Ryc. 2.2 Lokalizacja przekrojów geologicznych; 1 – linie i numery przekrojów geologicznych, 2 – wody, 3 – zbocza wysoczyzn 29 Ryc. 2.3 Przekrój i – I sto-żwirowymi. Od kompleksu glacjalnego zlodowaceń południowopolskich osady te oddzielają utwory interglacjału mazowieckiego (wielkiego). W Wólce Pietkowskiej są to niewielkiej miąższości (0,6 m) piaski drobnoziarniste, prawdopodobnie jeziorne, ze szczątkami roślin, a w Łapach osady piaszczysto-mułkowe, także z materią organiczną. Na znacznej części terenu gliny kompleksu środkowopolskiego i południowopolskiego zalegają bezpośrednio na sobie i mogą być rozdzielone tylko na podstawie różnic litologicznych. Gliny zlodowacenia Odry tworzą dobrze wykształcony, ciągły poziom, choć o różnej grubości. Są one szare i ciemnoszare, miejscami brunatne, z dużą domieszką żwirów i głazów. Gliny zlodowacenia Warty należą do dwóch stadiałów. Gliny stadiału dolnego są szare i szaro-brunatne, przeważnie piaszczyste, gliny stadiału środkowego najczęściej brunatne. Gliny obydwu stadiałów rozdziela warstwa piasków różnoziarnistych ze żwirkami, lub też zalegają one bezpośrednio na sobie. Najlepiej są wykształcone utwory międzymorenowe w Wólce Pietkowskiej. Tworzy je ponad 11-metrowa warstwa piasków drobnych mułkowatych z materią organiczną. Podobnie wykształcone utwory występują w niektórych wierceniach w Łapach. Osady glacjalne najmłodsze są związane genetycznie z lądolodem środkowego stadiału zlodowacenia Wisły (środkowovistuliańskim). Tworzy je jeden pokład glin zwałowych wraz z podścielającymi utworami piaszczystymi i piaszczysto-żwirowymi. Gliny są cienkie. Ich miąższość w wielu wierceniach w otoczeniu doliny Narwi nie przekracza 2 m, a nawiercono je w wielu miejscowościach. Obecność tych glin dostrzegli również autorzy mapy geologicznej (arkusz Łapy; Kozłowski, Mróz 1997), ale zgodnie z nakazami Instrukcji uznali je za gliny zlodowacenia Warty. Gliny te są silnie ilaste, zawierają mało frakcji piaszczystej i nieliczne głaziki, czym wyraźnie różnią się od glin niżej zalegających. Niewielka miąższość najmłodszych glin morenowych była najprawdopodobniej wynikiem małej grubości lądolodu środkowovistuliańskiego. Najlepiej wykształcony profil osadów je podścielających (międzymorenowych) nawiercono w Wólce Pietkowskiej. Są to piaski bardzo drobnoziarniste pylaste, zawierające substancję organiczną, ­jeziorne, o miąższości 6,4 m. 30 Ryc. 2.4 Przekrój II – II (oznaczenia jak na Ryc. 2.3) Dolina w kompleksie utworów polodowcowych, osady dna doliny Najgłębsze obniżenia w powierzchni podczwartorzędowej w środkowej części Niziny Północnopodlaskiej przebiegają od okolic Białegostoku w kierunku Moniek i Grajewa oraz od okolic Zambrowa w kierunku Małkini. Dno pierwszego z tych obniżeń zalega na głębokości od 40 do 60 m p.p.m., a miejscami (Mońki) nawet schodzi do 120 m p.p.m., a dno drugiego w okolicach Zambrowa na głębokości 70–80 m p.p.m. Z kolei najbardziej urozmaicona jest rzeźba podczwartorzędowa w strefie od okolic Ciechanowca przez Bielsk Podlaski do Narwi. Na południe od tej strefy występuje wyższy poziom rzeźby podczwartorzędowej, który opada ku środkowej części Niziny wysokim na 40–50 m stokiem, silnie porozcinanym erozyjnie. Podłoże czwartorzędowe w rejonie doliny Narwi, a więc między obniżeniami Białegostoku – Grajewa i Zambrowa – Małkini oraz stokiem Ciechanowca – Bielska Podlaskiego zalega przeważnie na wysokości od 10 m p.p.m. do 10 m n.p.m. i jest generalnie płaskie. Dolina Narwi nie ma więc predyspozycji w postaci obniżenia w rzeźbie podłoża czwartorzędowego. Również obecność obniżenia śródwysoczyznowego, w którego dnie wykształciła dolinę własną Narew (Ryc. 2.3), nie zaznaczała się w czasie starszych zlodowaceń. Osady zlodowaceń południowopolskich, a także i zlodowacenia Odry, zalegają pod obniżeniem mniej więcej horyzontalnie, a forma wklęsła w całej serii osadów polodowcowych uwidacznia się dopiero w kompleksie młodszych osadów środkowopolskich, czyli osadów zlodowacenia Warty. Narew kształtując dolinę własną wcięła się na wysoczyznach morenowych w kompleks osadów polodowcowych. Głębokość wcięcia doliny w osady polodowcowe jest podobna na całym odcinku od Suraża do Żółtek i Łomży. Najpłycej wcina się dolina w Surażu gdzie przypomina przełom przelewowy. Forma dolinna wycięta jest w glinach zwałowych, a głębokość rozcięcia dochodzi do 12 m. Do głębokości 3–5 m wypełniają ją piaski i namuły piasz- czysto-organiczne, a niżej piaski różnoziarniste ze żwirem i głazikami. Rzeka nie rozcina więc w tym miejscu grubego pokładu gliny (Ryc. 2.4). Głębsze jest rozcięcie osadów polodowcowych w szerokim obniżeniu dolinnym Lizy, uchodzącej do Narwi tuż pod Surażem. W obniżeniu tym rozcięty jest cały stosunkowo gruby pokład glin zwałowych i prawdopodobnie nacięty strop utworów międzymorenowych. Grubość osadów aluwialnych przekracza 15 m, a są to do głębokości 3–5 m piaski drobne i namuły rzeczne z częściami organicznymi zalegające na piaskach różnoziarnistych i pospółkach. Duża szerokość i głębokość obniżenia Lizy, niewielkiej dzisiaj rzeczki, sugeruje, że obniżenie to wyerodowała Narew, która omijała Suraż od południa wykorzystując rozległe obniżenie Bagna Filipy. Przełom Narwi w Surażu powstał później. Trudniej jest ocenić głębokość rozcięcia dolinnego w Łapach. Wykonano wprawdzie 7 wierceń w dolinie do głębokości 20 m w związku z budową mostu drogowego, ale usytuowane są one tylko we wschodniej części doliny koło Uhowa. Z materiału dokumentacyjnego wynikałoby jednak, że dolina warciańskich glin zwałowych nie przepiłowuje. Największa nawiercona w Uhowie miąższość osadów aluwialnych wynosi 14 m, a pod nimi występują gliny. Profil osadów aluwialnych tworzą do głębokości 5–6 m namuły rzeczne z częściami organicznymi, a niżej piaski różnoziarniste ze żwirem i kamieniami. Na osadach aluwialnych utworzyły się torfy. Na północ od Łap i Uhowa dolina albo rozcina zwarte pokłady glin zwałowych i osady dolinowe łączą się z międzymorenowymi (Ryc. 2.5), albo też wcina się tylko w pokłady glin morenowych (Ryc. 2.6), ale głębokość rozcięcia i profil wypełniających ją osadów przedstawia się podobnie. Rzeka rozcięła utwory polodowcowe do głębokości 15–20 m, a więc nieco głębiej niż w Surażu i Łapach. Na powierzchni przeważnie zalegają torfy, niżej do około 5–6 m namuły piaszczysto-organiczne, a jeszcze niżej piaski różnoziarniste ze żwirem i z kamieniami. 31 Ryc. 2.5 Przekrój III – III (oznaczenia jak na Ryc. 2.3) Ryc. 2.6 Przekrój IV – IV (oznaczenia jak na Ryc. 2.3) Na całym odcinku doliny, od Suraża do Łomży, głębokość wcięcia doliny Narwi w osady starsze jest podobna i wynosi do 20 m. Wyraźnie płycej rozcina dolina te osady tylko w Surażu, na odcinku o cechach przełomu rzecznego. Przełom jest jednak najprawdopodobniej najmłodszą częścią doliny. Starszą drogą przepływu wód Narwi było obniżenie wykorzystywane dzisiaj przez Lizę, także wcięte na głębokość około 20 m. Dolina wcięta do tej głębokości rozcina osady zlodowacenia środkowovistuliańskiego i dużą część lub też całość osadów zlodowacenia Warty. Osady zlodowacenia Warty całkowicie rozcięte są w obniżeniu Lizy, w Bokinach, Kruszewie i Rogowie. Tylko pod Surażem i Łapami Narew nie rozcięła gliny warciańskiej. Formę dolinną wypełniają rzeczne osady plejstoceńskie i holoceńskie. Utwory holoceńskie włożone są w rozcięcia pokryw plejstoceńskich. Najbardziej typowe są namuły i piaski z częściami organicznymi przykryte przez torfy o łącznej grubości do 4–6 m. Utwory takie nie występują jednak w całej dolinie. W zatokach doliny pod Borowskimi, Kościukami i Wanie32 wem, bezpośrednio na osadach plejstoceńskich zalegają gytie przykryte przez torfy. W największych basenach południkowej doliny holoceńskie namuły piaszczysto-organiczne występują więc przede wszystkim w strefach z korytem głównym Narwi i najważniejszymi korytami bocznymi (co wykazały wiercenia pod budowle hydrotechniczne i wiercenia świdrem ręcznym). Miąższość tych utworów nie określa zatem głębokości wcięcia się Narwi w określonej fazie holocenu w dno doliny. Ich spąg zalega na głębokości, do której i obecnie sięga erozja denna w korycie głównym rzeki, co oznacza, że są one efektem „przerabiania” własnych aluwiów przez Narew w rezultacie migracji bocznej koryt przed okresem zatorfienia doliny. Osady plejstoceńskie są różnowiekowe. Starsze występują w rozcięciach doliny pod aluwiami holoceńskimi. Są to piaski różnoziarniste z pospółkami i kamieniami podścielone brukiem kamienistym w przypadku kiedy zalegają na rozmytych glinach zwałowych. Młodsze osady plejstoceńskie tworzą wyżej położone poziomy rzeźby w dolinie. Są to przeważnie piaski drobne i średnie. Ryc. 2.7 Południkowa część doliny Narwi; 1 – koryta Narwi i rozlewiska, 2 – torfowiska, 3 – formy marginalne ciągu Rutki – Sokoły – Suraż – Doktorce, 4 – gytiowiska pod torfami Rzeźba Ogólna charakterystyka rzeźby terenów przydolinowych i południkowej doliny Południkowa dolina Narwi zajmuje dno stosunkowo szerokiego obniżenia terenowego w powierzchni wysoczyzn morenowych przebiegającego od okolic Suraża do miejscowości Siekierki i Pogorzałki, gdzie łączy się z Kotliną Biebrzańską. Obniżenie to nazywane jest dalej obniżeniem śródwysoczyznowym. Nie jest ono głębokie. Powierzchnia doliny zalega w okolicach Suraża na wysokości około 118–119 m n.p.m., skąd opada łagodnie do około 108–109 m pod Żółtkami, tereny przydolinowe wznoszą się średnio do 125 m n.p.m., natomiast powierzchnia wysoczyzn morenowych po obu stronach doliny osiąga 150–160 m n.p.m. dopiero w odległości od 9 do 10 km od niej. Największe wyniesienie terenowe (garb morenowy) w najbliższym sąsiedztwie doliny występuje między Tykocinem a Jeżewem Starym. Wznosi się ono do około 165 m n.p.m. Inne wyniesienie terenowe rozciąga się południkowo po północno-wschodniej stronie doliny, pomiędzy wsiami Krynice i Chraboły. Jego powierzchnia wznosi się powyżej 170 m n.p.m., a w kulminacji (wzgórze kemowe) – 204 m. Po południowej stronie doliny najwyżej wznosi się (miejscami do ponad 175 m n.p.m.) wysoczyzna w okolicach miejscowości Topczewo i Wyszki. Pomimo ogólnie niedużych deniwelacji względnych, rzeźba w otoczeniu doliny Narwi jest żywa, urozmaicona. Przyczynia się do tego obecność stosunkowo licznych wypukłych i wklęsłych polodowcowych form terenu. Najwięcej wzgórz i pagórków znajduje się w najbliższych okolicach Suraża, i dalej ku zachodowi w strefie ciągnącej się przez Łapy Pluśniaki, Gąsówkę do okolic Sokół (Ryc. 2.8). Niektóre z nich wznoszą się do ponad 150 m n.p.m. Na południe od Gąsówki, w okolicach wsi Perki-Wypychy strefa wzgórz i pagórków się rozszerza i zagęszcza, dochodząc do krawędzi terenowej występującej na linii Chomizna – Solniki. Dalej ku północy większe zagęszczenia wzgórz i pagórków obserwuje się po lewej stronie doliny w okolicach Płonki Kościelnej, Kowalewszczyzny i Czajek, a po prawej (wschodniej) w okolicach Kruszewa i Barszczewa oraz Żółtek i Fast. Na pozostałym terenie przydolinowym wzgórza i pagórki występują pojedynczo, ale liczniej niż na obszarach położonych w dalszej odległości od doliny. Wyróżniają się Będziużne Góry koło Łupianki Starej wznoszące się do 156,6 m n.p.m., Kościańska Góra (około 140 m) pomiędzy Borowskimi i Kowalami i inne w sąsiedztwie Kol. Kościuki (154,0 i 147,6 m n.p.m.), Kol. Rogówek (146,8) i Konował (149,2 m n.p.m.). Charakterystyczną cechą południkowej doliny Narwi jest duża jej krętość i obecność odcinków na przemian rozszerzających się i zwężonych (Ryc. 2.7). Najbardziej zwężona jest dolina w Surażu i pod Żółtkami. Odcinki rozszerzone, „basenowe”, mają różną wielkość i kształty. Największy basen rozciąga się od zwężenia doliny pod Bokinami i Topilcem do zwężenia pod Waniewem i Śliwnem. Jest on mocno rozszerzony w części środkowej (do 7,5 km) pomiędzy Wólką Waniewską i Konowałami, a znacznie węższy (do 2,5–3 km) poniżej tego rozszerzenia. 33 W basenie występują dwie zatoki. Większa znajduje się po północnej stronie Narwi pomiędzy Topilcem, Izbiszczami i Kościukami, mniejsza po południowej, koło Wólki Waniewskiej. W pierwszej z nich występują poziomy piaszczyste oraz wzgórza i pagórki zbudowane z warstwowanych piasków i żwirów, a do charakterystycznych elementów morfologii drugiej należy stroma skarpa odgraniczająca ją od wysoczyzny. Dna zatok są zatorfione i nie ma w nich śladów działalności rzeki. W zatoce Topilec – Izbiszcze – Kościuki pod torfami zalegają niedużej miąższości (do 0,2– 0,3 m) gytie. Inny duży basen, o powierzchni około 30 km2, rozciąga się poniżej zwężenia doliny pod Waniewem i Śliwnem, z zatoką pomiędzy Waniewem a Kurowem. Mniejsze baseny znajdują się w południowej części doliny, pomiędzy Surażem a Łapami oraz Bokinami, Bojarami i Baciutami. Pierwszy z nich zajmuje powierzchnię około 13 km2, ma kształt owalny i zatokę, która głęboko wcina się w wysoczyznę pod wsią Borowskie-Żaki. Zatoka jest zatorfiona, torfy zalegają na gytiach. Basen pomiędzy Bokinami, Bojarami i Baciutami jest wydłużony. Ma on również zatoki w okolicach wsi Bojary i Zawady. Zatoki są w dużej mierze zatorfione. We wszystkich zatokach doliny powierzchnie torfowisk obniżają się łagodnie ku środkowi doliny. Ostre skręty doliny powodują silne rozczłonkowanie przyległych do niej wysoczyzn, Tworzą one dość wąskie i długie „ostrogi” (półwyspy), które jakby wchodząc w dolinę częściowo ją przegradzają. Jedna z takich „ostróg” występuje pod Surażem, inna pod Bokinami i Baciutami, a jeszcze inna pod Złotorią i Żółtkami. Na ich wierzchowinach występują wzgórza i pagórki, z których najbardziej liczne i okazałe znajdują się pod Surażem. Zbocza doliny są jednak przeważnie słabo pochylone i wydłużone. Zbocza silniej pochylone znajdują się głównie tam, gdzie wysoczyzna jest (lub też była w przeszłości) podcinana przez rzekę. Zbocza słabo i silniej pochylone występują zarówno w basenowych, jak i zwężonych odcinkach doliny. Powierzchnia południkowej doliny Narwi jest generalnie płaska w związku z dominującymi w niej torfami. Spadek dna doliny wynosi zaledwie 0,22‰ i jest podobnie mały w zwężeniach, jak i rozszerzeniach doliny. Największy spadek ma dolina na odcinku zwężonym pod Surażem. Płaską powierzchnię doliny lokalnie urozmaicają wydmy i formy polodowcowe. Formy polodowcowe w otoczeniu południowej doliny Narwi Ryc. 2.8 Szkic geomorfologiczny południkowej doliny Narwi; 1 – moreny czołowe, 2 – morena denna płaska i falista, 3 – kemy i moreny martwego lodu, 4 – formy szczelinowe, 5 – poziom ablacyjny, 6a – poziom rzeczno-lodowcowy akumulacyjny, 6b – poziom rzeczno-lodowcowy erozyjny, 7 – taras nadzalewowy Narwi, 8 – taras zalewowy i inne obniżenia z torfami, 9 – taras zalewowy bez torfów, 10 – doliny wód roztopowych i suche doliny 11 – krawędzie podparcia lodowego, 12 – pola piasków przewianych z wydmami; uroczyska: B. – Bęben, G.B. – Góra Baranicha, P.G. – Pisana Góra, Sz.G. – Szubińska Góra, W.G. – Węglowa Góra 34 Podstawową formą rzeźby jest na wysoczyznach morena denna (Ryc. 2.8). Na jej tle występują inne, wypukłe i wklęsłe formy polodowcowe, a także formy młodsze. Pod względem uksztaltowania przeważa morena falista, morena denna płaska występuje lokalnie. Pod względem budowy jest to morena gliniasta, morena zbudowana z płytkich piasków naglinowych i morena piaszczysta. Utwory morenowe występują w mozaice. Wypukłe formy terenu nie zostały jeszcze w otoczeniu południowej doliny Narwi rozpoznane w sposób niebudzący dyskusji. Formami, które ze względu na występowanie (układ) w terenie i budowę wewnętrzną najbardziej przypominają moreny czołowe są wzgórza i pagórki okolic Suraża, Łap-Pluśniaków, Gąsówki, Sokół i Rutek i za takie też zostały uznane przez S. Pietkiewicza (Kondracki, Pietkiewicz 1967), J.E. Mojskiego (1972) i A. Bałuk (1973). Z kolei A. Musiał (1992) uważał je za kemy. W rzeczywistości większość z nich można zakwalifikować do moren czołowych, a inne do kemów (Banaszuk H. 2004a). Moreny są formami dużymi, okazałymi. Największe i najbardziej efektowne występują w okolicy Rutek, gdzie już w 1914 r. zostały opisane przez F. Rutkowskiego (1914). Wzgórza w przewadze są zbudowane z warstwowanych piasków i grubych żwirów, tak jak np. Wzgórze Telegraf, ale są wśród nich również i zbudowane z drobnych piasków pylastych i mułków, a te mogą być identyfikowane jako kemy. Podobnie zbudowane i okazałe są moreny okolicy Sokół, i Góra Baranicha pod Łapami-Pluśniakami, którą fot. W. Wołkow budują grube piaski i żwiry z kamieniami przykryte warstwą utworów bezstrukturalnych z wyjątkowo licznymi dużymi głazami. Obok dużych wzgórz w ciągu form Suraż – Sokoły – Rutki występują również pagórki morenowe (Gąsówka-Oleksin, Kamieńskie-Oczośki, pagórek 146,8 m n.p.m.). Pagórki takie budują utwory piaszczysto-żwirowe o różnym układzie warstw, często z głazami i głazikami. Postać pagórków mają także kemy. Zbudowane są one z piasków drobnoziarnistych przewarstwianych mułkami, przykrytych gliną ablacyjną lub warstwą piasków bezstrukturalnych. Takie są kemy pomiędzy Gąsówką-Osse a Gąsówką-Skwarki w uroczysku o nazwie Na Górach. Geneza niektórych form jest trudna do zidentyfikowania. Są to formy duże o złożonej budowie i morfologii. Jedną z takich form jest wzgórze o kilku kulminacjach koło wsi Perki-Wypychy. W żwirowni usytuowanej na zachód od miejscowości odsłaniają się utwory gruboziarniste charakterystyczne dla moren, a w piaskowni tuż przy wsi utwory drobnoziarniste charakterystyczne dla kemów. Inną formą jest Szubińska Góra w Surażu. Jest to wzgórze o kilku kulminacjach wznoszące się do 151 m n.p.m. Wzgórze budują piaski i żwiry o różnym warstwowaniu i różnym upadzie warstw. Bliższe rozpoznanie budowy wzgórz jest jednak utrudnione ze względu na ich wielkość i osypanie się ścian dużych wykopów eksploatacyjnych. Charakterystyczne wzgórza i pagórki występują na „ostrodze” wysoczyznowej pod Surażem (Banaszuk H. 2004a). Formę o nazwie Bęben usytuowaną przy skrzyżowaniu szosy Łapy – Suraż z szosą Łapy – Pietkowo (wykop eksploatacyjny na północnej ścianie formy) budują piaski drobne przewarstwiane mułkami. Materiał jest zaburzony wzdłuż licznych uskoków. Utwory gruboziarniste budują z kolei wzgórze Węglowa Góra. Najbardziej interesujące jest jednak wzgórze noszące nazwę Popisana Góra. W dużej, dzisiaj już nieczynnej żwirowni usytuowanej tuż przy szosie Suraż – Łapy górną część formy budują piaski przykryte grubymi żwirami i gliną spływową, a w dolnej części występują utwory mułkowo-piaszczyste o mocno zaburzonym układzie, w tym pakiety pionowo ustawionych iłów warwowych. Sugeruje to, że geneza „ostrogi” wiąże się z glacitektoniczną działalnością lądolodu, która mogła także przyczynić się do powstania basenu Suraż – Wizna. Nadbudowujące „ostrogę” wzgórza – Bęben, Węglowa Góra i Popisana Góra – powstały później. Ciąg form Rutki – Sokoły – Suraż – Doktorce tworzą więc moreny czołowe i po części kemy. Formy te są najbardziej okazałe w całej środkowej części Niziny Północnopodlaskiej i stanowią granicę morfologiczno-krajobrazową, zamykając od południa największe obniżenia terenowe – bagienną dolinę Narwi, Kotlinę Biebrzy i nieckę Jeziora Zygmunta Augusta. Ciągowi temu trudno jednak przypisać konkretną rangę stratygraficzną. Wiadomo tylko, że wyznacza ważniejszy etap postoju czoła ostatniego lądolodu na Nizinie Północnopodlaskiej. Na zapleczu form marginalnych pospolite są kemy i moreny martwego lodu. Duże kemy usytuowane są na północ od Suraża i w okolicy Łupianki. Zbudowane są z piasków różnoziarnistych warstwowanych z przewarstwieniami drobniejszych żwirów przykrytych warstwą bezstrukturalnych piasków i żwirów 35 Ryc. 2.9 Formy glacjalne w dolinie Narwi z zatokami pod Wólką Waniewską – Topilcem – Konowałami; 1 – wysoczyzny morenowe, 2 – kemy i moreny martwego lodu, 3 – skarpa podparcia lodowego, 4 – poziom ablacyjny, 5 – poziom rzeczno-lodowcowy, 6 – torfowiska w dnie doliny, 7 – taras nadzalewowy, 8 – wydmy, 9 – koryto główne Narwi z głazami. Nierzadko na powierzchni kemów znajduje się także glina lub pakiety takiej gliny tkwią w utworze warstwowanym. Duże kemy występują również na obszarze u zbiegu Narwi i Supraśli w okolicy miejscowości Żółtki po południowej stronie doliny Supraśli. Ciąg wzgórz i pagórków towarzyszy tej dolinie dalej ku wschodowi. Rzadziej spotyka się kemy zbudowane z drobnych piasków i mułków. Na przedpolu form marginalnych dość liczne, niewielkie kemy występują w okolicy Poświętnego, a pole najlepiej wykształconych form tego typu powstało w okolicy Kuleszy Kościelnych (Bałuk 1974). Na zapleczu strefy marginalnej najlepiej wykształciły się kemy w okolicy Juchnowca (Mojski 1967). Formy polodowcowe w południkowej dolinie Formy polodowcowe występują również w samej dolinie Narwi. Płaty moreny dennej i kemy występują w zatoce doliny wchodzącej głęboko w obręb wysoczyzny pod Topilcem, Izbiszczami i Kościukami (Ryc. 2.9). Na jednym płacie położona jest Kolonia Topilec, drugi usytuowany jest nieco dalej na północ. W ich budowie przeważają piaski, sporo jest także glin i piasków gliniastych naglinowych. Największy jest kem, na którym położona jest wieś Topilec. Ma on kształt wydłużony i jest zbudowany z materiałów o dość zróżnicowanej granulacji. Inne okazałe kemy (uroczysko Porośle) występują w środkowej części zatoki, na płacie moreny dennej Kol. Topilec. W pobliżu miejscowości Rzędziany usytuowana jest w dolinie forma akumulacji szczelinowej. Ma ona kształt wydłużony o orientacji N–S i zbudowana jest ze średnio- i gruboziarnistych piasków i żwirów. Szczególną uwagę zwraca obecność 12–15-metrowej skarpy terenowej, jaką opada wysoczyzna okolic Łupianki Starej ku zatoce doliny rzeki pod Wólką Waniewską. W dnie zatoki nie ma bowiem śladów działalności rzeki, opada ono łagodnie od wysoczyzny do środka doliny. W tej sytuacji skarpę należy wiązać 36 z procesami zaniku ostatniego na omawianym obszarze lodowca skandynawskiego i uznać za efekt podparcia lodowego. Z procesami deglacjacji wiąże się w dolinie obecność dwóch poziomów rzeźby – ablacyjnego i rzecznolodowcowego (Banaszuk H. 2004a). Nie zachowują one ciągłości i w gruncie rzeczy tylko umownie zostały nazwane poziomami. Poziom ablacyjny występuje głównie w zatokach doliny w postaci wąskich listew przylegających do zboczy wysoczyzn w peryferyjnych częściach zatok. Większy płat tego poziomu znajduje się tylko w zatoce pomiędzy Baciutami a Zawadami. Budowa poziomu ablacyjnego jest dość zróżnicowana. Do 2,5–3,5 m występują piaski o dość jednolitym uziarnieniu z drobnymi kamykami (1,5–2 cm), piaski słabo przesortowane lub utwór przemieszany z głazikami. Często takie przemieszane utwory zalegają na glinie, która występuje na głębokości od około 1 m i jest wyraźnie rozmyta w stropie. W utworach takich i na powierzchni listew dużo jest głazików i dużych głazów. Inną cechą poziomu jest występowanie piasków przewianych z niewielkimi, ale licznymi wydmami. Poziom rzecznolodowcowy jest bardziej rozprzestrzeniony w dolinie, ale także występuje w postaci większych lub mniejszych płatów. Największe z nich znajdują się w zatokach pod Borowskimi i Bojarami i w zatoce Topilec – Izbiszcze – Konowały. Powierzchnie płatów obniżają się stopniowo w dół doliny od około 122–118 m n.p.m. pod Surażem i Łapami-Pluśniakami, do około 118–115 m w zatoce pod Konowałami i 115–113 m w Pańkach. Granicą morfologiczną pomiędzy poziomem ablacyjnym i poziomem rzecznolodowcowym jest najczęściej załom terenowy. Poziom rzecznolodowcowy budują piaski, piaski naglinowe, a także gliny zwałowe. Najwięcej jest piasków. Do 0,6–0,7 m występują piaski różnoziarniste, bezstrukturalne z dużą ilością drobnych kamyków, niżej zalegają piaski o różnej granulacji, warstwowane. Piaski naglinowe budują nieduży płat poziomu usytuowanego na północ od Suraża, a płaty poziomu zbudowanego z glin zwałowych występują w postaci śródtorfowych wysp gliniastych na powierzchni tarasu zalewowego Narwi. Dwie takie wyspy znajdują się w basenie Suraż – Łapy (Ryc. 2.8), a dwie inne w pobliżu Łupianki Starej. Wznoszą się one ponad powierzchnię tarasu zalewowego i są wyraźnie spłaszczone, zrównane. Obecność licznych głazów na ich powierzchni dowodzi, że zrównanie to jest efektem erozyjnej działalności wód płynących, ale nie mogła to być działalność wód Narwi. Narew niewątpliwie niszczyła poziom rzecznolodowcowy w zasięgu swojego oddziaływania, ale nigdy nie był on powierzchnią ciągłą. Usytuowanie i cechy poziomów nazwanych ablacyjnym i rzecznolodowcowym świadczą, że poziomy te powstały w końcowej fazie zaniku lądolodu. Poziom ablacyjny nieco wcześniej, pomiędzy zboczami doliny i wypełniającym ją jeszcze lodem, a poziom rzecznolodowcowy w sytuacji, kiedy to wody płynące po coraz cieńszym lodzie niszczyły gliniaste wyniosłości w dnie doliny, ścinając je do jednakowej wysokości i składały materiał piaszczysty na peryferiach doliny, zwłaszcza w jej zatokach. Po całkowitym wytopieniu lodu powstał poziom o charakterze erozyjno-akumulacyjnym, który już wtedy nie zachowywał ciągłości. Geneza i wiek form polodowcowych w dolinie Narwi i w jej otoczeniu Analiza budowy geologicznej i form rzeźby glacjalnej w dolinie Narwi poniżej Suraża i otaczających wysoczyzn daje podstawę do stwierdzenia, że podczas zaniku ostatniego lądolodu na obszarze Niziny Północnopodlaskiej obniżenie dolinne było wielkim wytopiskiem. Świadczą o tym następujące okoliczności: • sam kształt obniżenia, które składa się z odcinków zwężonych i mocno rozszerzonych, basenowych, a taki kształt mogło ono uzyskać tylko w wyniku wytopienia się jednej olbrzymiej bryły martwego lodu, • baseny mają zatoki wchodzące w otaczające dolinę wysoczyzny, lecz w zatokach nie ma śladów działalności Narwi; nie są one wyerodowane przez rzekę, • w dolinie występują dwa poziomy rzeźby, których genezę można wiązać tylko z obecnością martwych lodów; jest to poziom ablacyjny i rzecznolodowcowy, • na poziomie rzecznolodowcowym, w okolicy Kruszewa, występuje zamknięte obniżenie terenowe noszące nazwę Bagno Karano; analiza geomorfologiczna wskazuje, że obniżenie ma genezę wytopiskową, • basen Wólki Waniewskiej dzieli od wysoczyzny 12–15 metrowa skarpa; ponieważ w basenie nie ma śladów działalności Narwi, skarpę należy uznać za efekt podparcia lodowego, • zwężone odcinki doliny nie są przełomami rzecznymi; ich zbocza są podobnie ukształtowane jak w rozszerzeniach doliny, a na ich powierzchniach występują formy polodowcowe, • w dolinie występują płaty moreny dennej, formy szczelinowe i kemy. Południkowa dolina Narwi stanowi w sensie geomorfologicznym przedłużenie południowej części Kotliny Biebrzańskiej. Kotlina ta była także w końcowej fazie rozwoju rzeźby glacjalnej rozległym wytopiskiem. Genezę wytopiskową Kotliny sugerowali B. Zaborski (1927) i J. E. Mojski (1973), później na podstawie szczegółowszych badań terenowych opowiedział się za tym H. Banaszuk (1975, 1980, 1998, 2001, 2004b), a także A. Musiał (1992). Związek genetyczny obniżeń Kotliny Biebrzy i doliny Narwi, poświadcza wytopiskowe pochodzenie rzeźby glacjalnej obydwu obniżeń. Niezmiernie ważne jest zatem określenie wieku lądolodu, który jako ostatni nasunął się i zanikł na rozpatrywanym terenie. Według H. Banaszuka (1996, 1998, 2001, 2010) był to lądolód środkowovistuliański. W podziale zlodowacenia Wisły (vistulianu) wyróżnia się obecnie w Polsce pięć głównych jednostek. Są to stadiały: Torunia (vistulian 1, który trwał od około 114,5 do około 94 ka BP), Świecia (vistulian 2, od 74 do 53 ka BP) i główny (około 33–12,5 ka BP), porozdzielane interstadiałem Gniewu i Grudziądza (Lindner 1992). Uważa się, że lądolód zlodowacenia Wisły trzykrotnie nasunął się na Polskę, czyli w każdym stadiale, z tym, że lądolód najstarszy tylko na rejon dolnej Wisły, a jego osady są przykryte przez osady młodszych lądolodów. Lądolód stadiału głównego kształtował rzeźbę Pojezierzy, natomiast zasięg lądolodu środkowovistuliańskiego różni autorzy przedstawiają w odmienny sposób. 37 Ryc. 2.10 Zróżnicowanie wiekowe rzeźby Niziny Północnopodlaskiej; 1 – zasięg lądolodu stadiału głównego zlodowacenia Wisły, 2 – obszary genetycznie związane z lądolodem zlodowacenia Warty, 3 – obszary o rzeźbie związanej z lądolodem środkowovistuliańskim (wg H. Banaszuka), 4 – ciąg form marginalnych Rutki – Doktorce, 5 – szlaki odpływu wód roztopowych lodowca środkowovistuliańskiego, 6 – granica państwowa Według H. Banaszuka lądolód środkowovistuliański nasunął się na Nizinę Północnopodlaską obniżeniem Kotliny Biebrzańskiej i doliny Brzozówki, zajmując niżej położone partie terenu pomiędzy środkową częścią Wysoczyzny Kolneńskiej i masywem Czerwonego Boru na zachodzie, a Wzgórzami Sokólskimi na wschodzie. Lodowiec ten dotarł do doliny Bugu w okolicach i Ciechanowca, i do stosunkowo wysoko wznoszących się wysoczyzn okolic Dołubowa, Milejczyc i Orli. Wolne od lodu były tylko wierzchowiny największych wyniesień morenowych (Ryc. 2.10). Obecność lądolodu środkowovistuliańskiego na Nizinie Północnopodlaskiej dokumentują datowania osadów polodowcowych, głównie piasków o niezaburzonej strukturze z kemów, moren i sandrów, metodą termoluminescencyjną (TL)2. Rozpatrywane na tle zróżnicowania hipsometrycznego obszaru Niziny wskazują one, że na ogół młodsza jest rzeźba na obszarach bardziej obniżonych, a więc w całej środkowej części Niziny, a starsza na obszarach wyżej położonych nad poziomem morza, czyli w skrajnie południowej, zachodniej i wschodniej jej 2 38 Osady pobrano ze 172 stanowisk, a analizy opracowano w laboratorium Prószyńskich w Warszawie oraz w laboratoriach Uniwersytetu Gdańskiego i Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Wszystkie analizy TL, niezależnie w jakim laboratorium były opracowane wskazują na wyraźne zróżnicowanie wiekowe rzeźby glacjalnej Niziny Północnopodlaskiej. części. Trzeba przy tym podkreślić, że obraz kartograficzny obszarów „młodszych” i „starszych” przedstawiony zarówno na podstawie datowań ze wszystkich łącznie, jak i z poszczególnych laboratoriów jest podobny. Nie są natomiast identyczne wskaźniki wieku określające czas powstawania rzeźby „młodszej” i „starszej”. W Warszawie rzeźbę młodszą wydatowano na około 109–112 ka BP, a w Gdańsku i Kielcach przeważnie na 50–60 ka BP. Wiek rzeźby starszej oceniono na ponad 110 ka BP. Odniesienie się do powszechnie stosowanych w Polsce podziałów chronostratygraficznych czwartorzędu (Lindner 1992; Mojski 1993)3 nakazuje wiązać genezę młodszej rzeźby glacjalnej Niziny Północnopodlaskiej z lądolodem środkowovistuliańskim stadiału Świecia, a genezę rzeźby starszej ze zlodowaceniem Warty. Formy rzeźby glacjalnej w dolinie Narwi i Kotlinie Biebrzańskiej kształtował więc lądolód środkowovistuliański. Daty TL osadów wysoczyzn otaczających dolinę Narwi i form marginalnych Rutki – Suraż – Doktorce przedstawiają się następująco: • z garbu Tykocina i miejscowości Łaś-Toczyłowo, Stypułki-Święchy, Szubińska Góra, Pażochowska Biel 1 i 2, Popisana Góra, Jabłonki-Dobki mieszczą się w przedziale 109,6–113,0 ka BP (opracowane w Warszawie), • z miejscowości Turośń Kościelna, Tykocin, Łupianka Stara, Janowicze, wzgórze Bęben, Szubińska Góra, Chodory, Doktorce zawierają się w przedziale 40,0– 88,3 ka BP (opracowane w Kielcach i w Gdańsku). Daty TL piasków poziomu ablacyjnego i rzecznolodowcowego w dolinie Narwi z miejscowości Kościuki, Kruszewo, Konowały, Łapy północ, Łapy południe, Suraż stadion, Krosny, Kiślaki, Kiślaki 2, Piaski opracowane w Gdańsku zamykają się pomiędzy 47,7 a 61,8 ka BP. Deglacjacja Niziny Północnopodlaskiej przebiegała etapowo. Lądolód środkowovistuliański zamierał na dużych obszarach powierzchniowo, lecz w formach i osadach z nim związanych są zapisane również miejsca jego postoju. W środkowej części Niziny miejsca takiego postoju najlepiej wyznacza strefa form marginalnych Rutki – Sokoły – Suraż – Doktorce. W zaawansowanej fazie zaniku na północ od tej strefy lodowiec dzielił się na wielkie bloki martwego lodu, które wypełniały rozległe obniżenia w podłożu. Największe i najgrubsze płaty lodu wypełniały obniżenie Kotliny Biebrzańskiej i obniżenie śródwysoczyznowe Narwi. W tym czasie odpływ wód roztopowych z centralnej części Niziny Północnopodlaskiej kierował się dzisiejszymi obniżeniami Lizy – Mieni ku południowemu zachodowi do dolin dolnego Nurca i Bugu. Wydaje się, że na zapleczu ciągu Rutki – Doktorce w miejscu dzisiejszej południkowej doliny Narwi zalegała jedna wydłużona bryła martwego lodu o nieregularnych kształtach, uwarunkowanych konfiguracją podłoża lodowego. Świadczą o tym charakterystyczne rozszerzenia i zwężenia dzisiejszej doliny i obecność w niej dwóch poziomów polodowcowych – ablacyjnego i rzecznolodowcowego, które nie zachowują wprawdzie ciągłości, ale występują w różnych częściach doliny. Południkowa dolina 3 Trzeba dodać, że w dużej mierze są one oparte na wynikach datowań termoluminescencyjnych. Narwi nie jest więc założona na miejscu kilku mis końcowych lądolodu, co sugerują Falkowski (1970) i Musiał (1992). Nie ma bowiem moren czołowych na północ od Suraża w otoczeniu doliny i na ostrogach wysoczyznowych wchodzących w dolinę, na których zapleczu mogły powstawać misy wytopiskowe, nie ma również moren czołowych w samej dolinie. Wrażenie obecności ciągów morenowych wywołuje charakterystyczne ułożenie kemów i moren martwego lodu wzdłuż dłuższych osi ostróg. Początkowy okres kształtowania „właściwej” doliny przez Narew Formy rzeźby polodowcowej, które obserwujemy w dolinie Narwi, są wieku środkowovistuliańskiego. Jednak lądolód vistuliański wkroczył na teren o ukształtowaniu zbliżonym do dzisiejszego, co oznacza, że szerokie i dość głębokie obniżenie w powierzchni wysoczyzn morenowych, w którym wykształciła się dolina, musiało powstać pod koniec zlodowacenia Warty. Wskazują na to przesłanki geologiczne (przekroje geologiczne), a zwłaszcza obecność osadów jeziornych i bagiennych z interglacjału eemskiego, znalezionych w sąsiedztwie dzisiejszej doliny i w samej dolinie. Osady eemskie udokumentowali autorzy Szczegółowej mapy geologicznej, arkusz Łapy (Kozłowski, Mróz 1997) i pracownicy Politechniki Białostockiej (Banaszuk H., dane niepublikowane). Osady prawdopodobnie eemskie występują także pod Borowskimi (Butrymowicz 1998), a inne pod Kurowem. W Łapach osady eemskie zalegają w obniżeniu położonym w skrajnie południowo-wschodniej części miasta, łączącym się z doliną Narwi. Są to udokumentowane paleobotanicznie mułki jeziorne z gytią, której strop znajdował się w sondzie kartograficznej na głębokości 8,5 m. Całość przykrywa glina (2,1 m), którą kartujący geolog określił jako soliflukcyjną, a znajdujące się wyżej piaski zostały uznane za deluwialne i namuły holoceńskie. Ponieważ obecność eemskich osadów organicznych w Łapach bez przykrycia morenowego może przeczyć możliwości nasunięcia się na ten teren lądolodu vistuliańskiego, przeprowadzono dodatkowe rozpoznanie stanowiska. Wykonano wiercenie do głębokości 11,2 m mniej więcej w miejscu sondy kartograficznej i kilka wierceń płytszych. W profilu osadów na głębokości 8,0–10,8 m zalegały utwory organiczno-mineralne z gytią, z których pobrano próby do analiz 14C (Ryc. 2.11), określając ich wiek na >42 500 BP (Gd-11 680)4. Osady organiczne w Łapach są więc wieku eemskiego, ale przykrywające je 7–8-metrowej grubości piaski warstwowane z głazikami nie są deluwiami. Wyto4 Oznaczenia laboratoriów badania wieku bezwzględnego osadów: Gd – Laboratorium Radiowęglowe AMS w Gliwicach; KIE – Laboratorium Termoluminescencji Instytutu Geografii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach; Poz – Poznańskie Laboratorium Radiowęglowe; UG – Laboratorium Termoluminescencyjne, Instytut Geografii Uniwersytet Gdański. 39 piły się z lodowca środkowovistuliańskiego. Analiza TL opracowana w Gdańsku wykazała ich wiek na 50,7±7,6 ka BP (UG-5605). Pod Borowskimi utwory określone jako prawdopodobnie eemskie nawiercono tuż przy zatoce doliny, ale już w jakimś osobnym zagłębieniu w glinie zwałowej na głębokości 9–18,5 m (Butrymowicz 1998). W Kurowie osady organiczne (Banaszuk H., dane niepublikowane) występują płycej, bo na głębokości 2,0 m (Ryc. 2.12). Są to torfy na gytii podścielonej na głębokości 4,9 m iłem pylastym. Stanowisko znajduje się na pograniczu wysoczyzny i doliny, ale już w dolinie. Dlatego też osady organiczne przykryte są przez piaski rzeczne i deluwialne. Gytia pobrana z głębokości 3,9–4,0 m osadzała się według analizy 14C w czasie >35 900 BP (Gd-12 627), a utwór mineralny na głębokości 1,9 m według analizy TL w czasie 37,7±5,7 ka BP (UG5731). Osady organiczne są więc najprawdopodobniej wieku eemskiego. Powyższe dane nie świadczą, że południkowa dolina Narwi funkcjonowała już w interglacjale eemskim. Można natomiast twierdzić, że istniało wtedy obniżenie w powierzchni wysoczyzn, w którym funkcjonowały zbiorniki wodne i tworzyły się gytie. Obniżenie to musiało powstać podczas zlodowacenia Warty. Istnienie obniżenia przyczyniło się z kolei do wybitnie arealnego zaniku lodowca środkowovistuliańskiego i powstania doliny w zbliżonym do dzisiejszego kształcie. Za początek kształtowania doliny własnej przez Narew można przyjąć czas formowania poziomu rzecznolodowcowego, jednak wydaje się, że właściwsze jest przyjęcie czasu głębokiego (do 15–20 m) rozcięcia erozyjnego dna obniżenia śródwysoczyznowego. Dlatego istotne jest określenie, w jakim czasie to nastąpiło. O tendencjach rozwojowych dolin rzek nizinnych (bez udziału człowieka) decydują głównie zmiany położenia bazy erozyjnej i czynniki klimatyczne. Według wyników dotychczasowych badań w neoplejstocenie najbardziej ożywione procesy erozji i agradacji w dolinach rzecznych zachodziły w interglacjale eemskim, w czasie recesji lądolodu stadiału głównego zlodowacenia Wisły z obszaru naszego kraju i na przełomie plejstocenu i holocenu. Najsilniejsza erozja wgłębna miała miejsce w przedoptymalnym okresie interglacjału eem- Ryc. 2.11 Sytuacja geologiczna osadów eemskich w Łapach i pod wsią Borowskie; 1 – pył ilasty z częściami organicznymi, 2 – gytia, 3 – namuły deluwialne z częściami organicznymi, 4 – piaski, 5 – piaski z częściami organicznymi (pozostałe oznaczenia jak na ryc. 2.3–2.6) 40 skiego. Według Różyckiego (1972) Wisła pogłębiła wtedy swoją dolinę w okolicach Warszawy o około 35 m, a przyczyną tak intensywnej erozji było uzyskanie bezpośredniego dostępu do morza eemskiego. W pooptymalnej części interglacjału Wisła zasypuje swoją dolinę, co z kolei wiąże się ze stopniowym ochłodzeniem klimatu. Silną erozję denną w interglacjale eemskim stwierdzono również w innych dolinach rzecznych, np. środkowy Wieprz wciął się wówczas na głębokość około 10 m (Buraczyński 1996). Najprościej i najłatwiej byłoby zatem przyjąć eemskie rozcięcie osadów polodowcowych przez Narew. Przeczy jednak temu usytuowanie flory eemskiej w dolinie i w jej najbliższym sąsiedztwie oraz wiek i rozprzestrzenienie poziomu ablacyjnego i rzecznolodowcowego. W Łapach osady eemskie znajdują się w dnie bocznej dolinki łączącej się z doliną Narwi (Ryc. 2.11). Profil osadów reprezentuje względnie pełną eemską sukcesję pyłkową (Kozłowski, Mróz 1997). Tworzyły się więc one przez cały okres interglacjalny, a nie byłoby to możliwe, gdyby Narew w którejś fazie interglacjału wyerodowała obok jeziorka, w którym powstawały, głęboką formę erozyjną. Wody jeziorka musiałyby spłynąć do tej formy, a sukcesja osadów eemskich musiałaby zostać przerwana. Jeszcze bardziej przeczy możliwości głębokiego rozcięcia osadów polodowcowych przez Narew obecność w interglacjale eemskim kopalnych osadów organicznych w Kurowie, ze względu na sytuację, w jakiej występują w dolinie (Ryc. 2.12). Poziomy: ablacyjny i rzecznolodowcowy zajmują peryferyjne położenia w dolinie i przylegają do jej zboczy, ale zalegają na glinach zwałowych. Nie przykrywają więc piasków i żwirów wypełniających głęboko rozcięte dno doliny. Narew nie mogła wciąć się na głębokość do około 20 m w osady zlodowacenia Warty w interglacjale eemskim, bowiem analizy TL wiążą genezę tych poziomów z lądolodem środkowovistuliańskim. Obniżenie śródmorenowe, w którym wykształciła się „właściwa” dolina Narwi powstało więc podczas zlodowacenia Warty, w interglacjale eemskim funkcjonowały w tym obniżeniu rozlewiska wodne i jeziorzyska, w których tworzyły się osady organiczno-mineralne i organiczne, a głębokie rozcięcie erozyjne tego obniżenia przez Narew nastąpiło w czasie zlodowacenia Wisły. Nie mogło Ryc. 2.12 Osady prawdopodobnie emskie w Kurowie; 1 – torfy, 2 – gytia, 3 – ił pylasty, 4 – piaski z częściami organicznymi, 5 – piaski ze żwirem i otoczakami, 6 – piaski deluwialne (pozostałe oznaczenia jak na ryc. 2.3–2.6) to jednak nastąpić we wczesnym vistulianie (115–75 ka BP), kiedy to w związku z ochłodzeniem się klimatu rzeki zasypywały swoje doliny, a w środkowym vistulianie ponownie wkroczył na teren naszego kraju lądolód skandynawski. A gdyby nawet założyć tylko hipotetyczny charakter nasunięcia się lądolodu środkowovistuliańskiego na teren naszego kraju, to i tak trzeba byłoby się liczyć z zasypywaniem, a nie pogłębianiem dolin w tym czasie, w związku z panowaniem klimatu zimnego. Na agradację w środkowym vistulianie wskazuje się w literaturze specjalistycznej w dolinach górnej Warty (Krzemiński 1974), Wieprza (Superson 1996) i Wisły w Kotlinie Sandomierskiej (Mycielska-Dowgiałło 1978), a także w dolinie Niemna, gdzie miąższość osadów piaszczystych z tego okresu dochodzi do 15 m (Voznâčuk, Valčik 1978). Rozcięcie dna obniżenia śródmorenowego musiało więc nastąpić po zlodowaceniu środkowovistuliańskim, ale zapewne jeszcze przed nasunięciem się najmłodszego lądolodu zlodowacenia Wisły, bowiem silne ochłodzenie klimatu związane z lądolodem młodovistuliańskim zaznaczyło się w dolinach rzek Niżu Europejskiego głównie zasypywaniem dolin osadami rzek roztokowych. W dolinach niektórych rzek procesy agradacji zachodziły już wcześniej. Według Pożaryskiego (1999) aluwia najwyższego tarasu Wisły na odcinku przełomowym przez Wyżyny Polskie osadziła rzeka w czasie około 33 ka BP. Podobne daty TL uzyskano również dla powierzchni agradacyjnej w dolinie Narwi, mianowicie w dziewięciu próbach piasków pobranych z tarasu nadzalewowego Narwi i stożka napływowego rzeki w Kotlinie Biebrzy Dolnej uzyskano w Gdańsku daty w przedziale 30–25 ka BP. W związku z powyższym można przyjąć, że głębokie rozcięcie dna obniżenia śródmorenowego przez Narew nastąpiło po okresie zaniku lądolodu środkowovistuliańskiego, a przed agradacją doliny w czasie 30–25 ka BP. Piaski z zasypania agradacyjnego leżą bowiem na osadach wypełniających rozcięcie. Południkowa dolina Narwi w młodszym vistulianie (33–14 ka BP) – kształtowanie tarasu nadzalewowego Powierzchnia zasypania tworzy dzisiaj taras nadzalewowy, w którego morfologii można wyróżnić płaty nieco wyżej i niżej położone w rzeźbie doliny. Płaty wyższe są starsze. Piaski pobrane do analiz TL w okolicy wsi Pańki uzyskały w Gdańsku datę 30,1±4,5 ka BP (UG-6838) i identyczną datę piaski w okolicy wsi Kruszewo 30,1±4,5 ka (UG-6835). Wyższy taras nadzalewowy nie zachowuje w dolinie ciągłości i występuje w postaci wąskich listew lub półek w jej peryferyjnych częściach. Największe płaty tego tarasu w dolinie południkowej występują w okolicach wsi Pańki i Kruszewo. Niższy taras nadzalewowy także nie tworzy większych powierzchni. W dolinie południkowej jego płaty słabo odróżniają się morfologicznie od płatów tarasu wyższego. Zalegają 2–3 m niżej, ale granica morfologiczna pomiędzy obydwoma tarasami jest mało widoczna. Najlepiej w okolicach miejscowości Pańki, gdzie dzieli je wyraźna krawędź terenowa. W części doliny Narwi, wykształconej w Kotlinie Biebrzy Dolnej, odpowiednikami niższego tarasu nadzalewowego występującego w dolinie południkowej są ocalałe z późniejszej erozji bocznej płaty stożka napływowego rzeki. Stożek ten rozpoczynał się w zachodniej części Kotliny Tykocina, a w Kotlinie Biebrzy Dolnej rozpościerał się wachlarzowato w kierunku dzisiejszej doliny Biebrzy. Wiek pokryw niższego tarasu nadzalewowego określają daty TL. Dla piasków pobranych w Wólce Waniewskiej uzyskano datę 28,6±4,3 ka (UG-6836), w Pańkach 26,2±,3,6 ka (UG-6837), z Kępy Lipnickiej i Maćkowego Grądu 41 24,8±3,7 ka (UG-6833) i 26,0±3,9 ka, (UG-6834), a dla piasków tarasu (stożka napływowego) w Laskowcu, Brzezinach i Giełczynie odpowiednio 25,9±3,9 ka (UG-6841), 25,3±3,8 ka (UG-6839) i 25,5±3,8 (UG-6840). Datowania piasków niższego poziomu nadzalewowego, pobranych w różnych częściach doliny, są więc zgodne. Określają one czas powstania tego poziomu, ale koniec agradacji doliny nastąpił nieco później. Próbki piasków do analiz TL pobrano bowiem z głębokości od 1,5 do 2 m i określają one wiek TL materiału głębiej zalegającego, a nie z wierzchnich partii terenu. Narew kształtowała taras nadzalewowy, będąc rzeką roztokową. Rzeka taka ma szerokie, ale płytkie koryto, w którym woda płynie wieloma nurtami, na przemian rozdzielającymi się i łączącymi. Rozdzielanie się nurtu powoduje obecność odsypów (łach) piaszczysto-żwirowych, których układ w korycie ulega, podobnie jak i położenie nurtów, zmianie podczas wezbrań. Według dat TL młodoplejstoceńska agradacja doliny rozpoczęła się jeszcze przed maksymalnym nasunięciem się ostatniego lądolodu skandynawskiego na teren Polski i trwała zapewne w czasie jego postoju na Pojezierzach. W tym czasie na przedpolu lądolodu, a więc i w dolinach rzek, rozwinęła się wieloletnia zmarzlina. W warunkach ostrego, zimnego klimatu Narew (podobnie jak rzeki współczesnej Arktyki) zimą zamarzała do dna, a płynęła tylko w czasie paru miesięcy letnich. Głównymi wydarzeniami hydrologicznymi były wtedy letnie, krótkie, ale gwałtowne wezbrania wód pochodzących z topnienia śniegów i wytapiania lodu z warstwy czynnej zmarzliny, a więc wezbrania roztopowe. Wody wezbraniowe szeroko rozlewały się po dolinie. Transport materiału odbywał się głównie podczas wezbrań. Przeważał transportowany w dnie koryta materiał piaszczysty, który osadzał się w czasie opadania fali wezbraniowej. Rzeka agradowała, czyli zasypywała swoją dolinę. Rozcinanie powierzchni agradacyjnej, której fragmenty tworzą dzisiaj wyższy taras nadzalewowy, rozpoczęło się w czasie zaniku lądolodu młodovistuliańskiego na Pojezierzach. Nie miało to związku z procesami deglacjacji, lecz z powolną zmianą klimatu. Rozwój doliny Narwi w późnym vistulianie (14–10,25 ka BP) i w holocenie Ogólne tendencje rozwojowe dolin Późny vistulian, to schyłek zlodowacenia Wisły, w którym następowało ocieplenie się klimatu z okresowymi nawrotami chłodu. Pierwszym okresem ciepłym był bölling, a młodszym alleröd. Interstadiały te przedziela okres chłodu nazywany starszym dryasem, a po allerödzie nastąpiło kolejne ochłodzenie w młodszym dryasie. Zmiany warunków klimatycznych zaznaczyły się dużymi przeobrażeniami w dolinach rzecznych. Większa część rzek przekształciła swoje koryta z roztokowych, agradujących doliny, w meandrujące, erodujące. Było to następstwem degradacji 42 wieloletniej zmarzliny i zagęszczania się szaty roślinnej na obszarze kraju, co z kolei przyczyniło się do zmniejszenia dostawy materiału deluwialnego do koryt i zmiany reżimu rzecznego. Pierwsze meandry powstawały już w böllingu (Klimek 1987; Kalicki 1991) i w allerödzie. Były to meandry największe (w danej dolinie). W młodszym dryasie, kiedy to nastąpiło gwałtowne i silne ochłodzenie klimatu, wiele rzek powróciło do roztokowania, ale wielkie meandry funkcjonowały np. w dolinie Prosny (Rotnicki, Latałowa 1986) i w dolinie Sanu (Szumański 1983). Najbardziej istotne zmiany w działalności rzek stwierdza się na przełomie młodszego dryasu i holocenu, kiedy to nastąpiło gwałtowne ocieplenie klimatu. Wskutek zmniejszenia się wielkości przypływów zmniejszyła się 3–4 krotnie szerokość koryt i zmniejszeniu uległy ich promienie krzywizny (Starkel 2001). Powstały systemy małych meandrów i zwęziły się strefy zalewów. Nie wszystkie jednak rzeki reagowały na zmiany klimatu w późnym vistulianie i w holocenie w jednakowy sposób. W niektórych dolinach zmiana układu koryta następowała od roztokowego do anastomozującego (Superson 1996). Historia doliny Narwi w późnym vistulianie i w holocenie to historia rozwoju doliny zalewowej. Taras zalewowy rzeki na Nizinie Północnopodlaskiej składa się bowiem z wielu różnowiekowych członów o odmiennej budowie, morfologii i wykształceniu pokrywy glebowej, przy czym proces kształtowania tarasu zalewowego przebiegał różnie w różnych częściach doliny. Wpłynęło na to przede wszystkim zróżnicowanie geomorfologiczne i spadki dna doliny. Kształtowanie tarasu zalewowego W dolinie południkowej taras zalewowy zajmuje przeważającą część dna doliny. Wyższe poziomy rzeźby, w tym taras nadzalewowy, tworzą tylko nieciągłe listwy na peryferiach doliny (Ryc. 2.8). Często dolina ma tylko taras zalewowy, tak jak na odcinku „basenowym” pomiędzy Waniewem a Kruszewem, gdzie jego szerokość dochodzi do 4 km. Dzisiaj taras zalewowy Narwi w dolinie południkowej jest zatorfiony. Torfy mają miąższości przeważnie do 1m, a na części tarasu od 1 do 2 m. Powierzchnia torfowiska zalega 2–3 m niżej od powierzchni tarasu nadzalewowego, a powierzchnia podłoża torfowego o 3 do 5 m niżej. W procesie kształtowania tarasu zalewowego nastąpiło zatem obniżenie powierzchni agradacyjnej do 5 m. Zwraca przy tym uwagę wybitna płaskość powierzchni podtorfowej. Na zaniwelowanych przekrojach poprzecznych przez dolinę zalewową (CBSiPWM 1965) zalega ona na prawie jednakowej wysokości nad poziomem morza, wznosząc się tylko lekko przy zboczach doliny. Lokalnie, głównie pomiędzy Topilcem a Waniewem na mineralnej powierzchni tarasu wykształciły się wydmy. Proces kształtowania tarasu zalewowego był ważnym wydarzeniem w historii południkowej doliny. Dlatego istotne jest ustalenie początku jego kształtowania i określenie sposobu rozwinięcia koryta Narwi, która zapoczątkowała ten proces. Z ogólnej charakterystyki tarasu wynika, że musiała to być rzeka erodująca, skoro jego geneza wiąże się z rozcięciem powierzchni plejstoceńskiego zasypania. Narew zaczęła kształtować taras zalewowy w południkowej dolinie w czasie recesji lądolodu młodovistuliańskiego z obszaru Pojezierzy, a rozcięcie powierzchni agradacyjnej do poziomu dzisiejszej powierzchni podtorfowej nastąpiło już na przełomie plejstocenu i holocenu. Świadczy o tym przede wszystkim obecność w obniżeniach tej powierzchni zbiorników wodnych, w których tworzyły się gytie. Największe gytiowisko istniało w zatoce doliny pod Borowskimi-Żakami (Ryc. 2.13). Miąższość gytii dochodzi do 1 m, miejscami do 2 m. Wiek 14C gytii ze spągu złoża (Banaszuk H. i in. 2015) wynosi 10540±60 BP (Poz-52029), a torfu tuż z nad gytii 8890±50 ka (GdS-1574). Gytie zaczęły się więc odkładać w środkowej części młodszego dryasu, torfy we wczesnym okresie borealnym. Później zaczęły powstawać gytie w zbiorniku wodnym w zatoce doliny tuż na północ od Waniewa. Rozlewisko trwało długo. Dla gytii ze spągu złoża otrzymano datę 14C 9600±110 ka BP (GdS1594), a dla torfu z nad gytii 5830±65 ka (GdC-886). Gytiowisko funkcjonowało więc od środkowej części okresu preborealnego do młodszej części okresu atlantyckiego. Potem zaczęły narastać torfy. Obecność gytiowisk w dolinie południkowej na przełomie plejstocenu i holocenu oznacza, że dno doliny już wtedy było obniżone do poziomu dzisiejszej powierzchni podtorfowej. Odpowiedź na drugie pytanie, tj. jaka Narew, o jakim rozwinięciu koryta, zaczęła kształtować taras zalewowy, jest trudniejsza. Nie była to rzeka meandrująca. W dolinie południkowej nie ma wielkopromiennych paleomeandrów. Może więc była to rzeka roztokowa albo wielokorytowa erodująca? Według Gradzińskiego (2004) przyczyną powstania wielokorytowego systemu Narwi było narastanie torfów w dolinie. Rozwój roślinności wodnej w korycie Narwi i roślinności szuwarowej w dolinie powodował hamowanie i spiętrzanie wód co doprowadzało do dzielenia się koryta i tworzenia się sieci koryt bocznych, a narastanie torfów stanowiło o ich trwałości. Zgodnie z takimi założeniami, system wielokorytowy Narwi byłby młody, ponieważ torfy w dolinie zaczęły się tworzyć głównie między 3200 a 1500 lat temu. Są jednak przesłanki wskazujące na to, że system wielokorytowy Narwi powstał przed uformowaniem się pokrywy torfowej. Jedną z nich jest obecność kopalnych koryt rzecznych w różnych częściach doliny. Koryta kopalne znajdują się pod pokrywą torfową. Wypełnione są mułami i osadami torfowo-mułowymi. W niektórych z nich odłożyły się gytie. Koryta takie nawiercono na przekrojach stratygraficzno-glebowych wykonanych przez CBSiPWM (1965) i przez pracowników Politechniki Białostockiej (Banaszuk H. 1996). Są również ślady starych koryt, które funkcjonowały w początkowym okresie narastania torfów. Są to niewielkie fragmenty głównego koryta z wodą, otoczone torfami, a często tylko drobne oczka wodne układające się półkoliście lub wzdłuż jakiejś linii. Znajdujemy je w całej dolinie południkowej, nawet w najbardziej peryferyjnych częściach basenowych odcinków doliny, a przykładem może być basen Waniewo – Kruszewo. Współczesny system anastomozujący Narwi jest zawężony terytorialnie, zwłaszcza w odcinkach „basenowych” doliny i charakteryzuje się obecnością stref skoncentrowanego przepływu wód, różnie przebiegających w różnych Ryc. 2.13 Strefy skoncentrowanego przepływu wód w systemie anastomozującym Narwi; 1 – strefy koncentracji koryt, 2 – rozlewiska wodne, 3 – torfowiska poza strefami z pojedynczymi korytami bocznymi lub śladami koryt, 4 – gytiowiska pod torfami, 5 – powierzchnie mineralne w dolinie częściach doliny (Ryc. 2.13). Jest to następstwem morfologii, a zwłaszcza ostrych skrętów doliny i w planie przypomina przebieg nurtu głównego w korycie rzeki meandrującej, który przemieszcza się od brzegu wklęsłego do przeciwległego brzegu wklęsłego. Na zakrętach doliny główna masa wód w korytach Narwi zostaje więc prawem bezwładności i siłą odśrodkową przemieszczana ku brzegowi przeciwnemu do kierunku skrętu i pod tym brzegiem tworzą się rozlewiska. Rozlewiska takie funkcjonują obecnie pod Uhowem, Bokinami, Topilcem, Waniewem i Radulami. Strefy skoncentrowanego przepływu w wielokorytowym systemie Narwi funkcjonowały już przed zatorfieniem doliny. Wskazuje na to ukształtowanie powierzchni podtorfowej. W strefach tych dno podtorfowe zalega najniżej w przekroju poprzecznym doliny, zwłaszcza w rozszerzeniach doliny. Różnice wysokości nie są duże, rzędu 2 m, ale wymownie świadczą, że obniżanie dna doliny w obrębie stref nastąpiło jeszcze przed zatorfieniem doliny. Z powyższego można wnosić, że wielokorytowa Narew funkcjonowała długo przed powszechnym zatorfieniem doliny. 43 Wcześniej modelowała niemal cały taras, później przepływ wód był bardziej skoncentrowany. Charakterystyczną cechą koryta głównego Narwi w strefach wzmożonego przepływu jest jego duża krętość. Na pewnych odcinkach doliny główne koryto Narwi w tych strefach również meandrowało. Najbardziej przekonującymi śladami meandrowania są występujące wśród torfów fragmenty piaszczystych odsypów powodziowych i koryta rzeki, z którymi były związane. W południowej części doliny, pomiędzy Surażem a Łapami, można to obserwować w uroczysku Pomigacze. Teren jest tam silnie zakrzaczony, a odsypy są z tej racji trudno dostrzegalne. Innym tego rodzaju miejscem jest uroczysko Kaczan, tuż na południe od Bokin. Zachowały się tam ślady starego koryta i zespół odsypów wewnątrzmeandrowych, ale są one niskie i słabo się uwidaczniają wśród torfów. Trzecim miejscem jest basen Waniewo – Kruszewo. Widoczne są fragmenty trzech odsypów i niezarośniętego jeszcze koryta w otoczeniu torfów w niewielkiej odległości na zachód od współczesnego koryta Narwi (Ryc. 2.14). Ślady meandrowania rzeki sprzed okresu zabagnienia doliny nie dowodzą, że Narew była rzeką meandrującą. W dolinie nie ma bowiem paleomeandrów wielkopromiennych wskazujących na stopniową ewolucję rozwinięcia koryta Narwi tuż po jej agradacji. Meandry, których fragmenty znajdujemy wśród torfów, mają nieduże promienie krzywizny i występują w środkowej części doliny przy strefach wzmożonego przepływu wód. Ich obecność dowodzi tylko, że główne koryto Narwi migrowało bocznie i obejmowało powierzchnię tarasu zalewowego w obrębie stref jeszcze przed powszechnym zatorfieniem doliny. Główne koryto rzeki anastomozującej jest bowiem przeważnie kręte, a lokalnie meandruje. Jednocześnie funkcjonują koryta boczne. To także świadczy, że system wielokorytowy Narwi jest starszy od torfowiska, a torfy go ustabilizowały. Następowały oczywiście zmiany w czasie, jedne koryta zarastały, inne tworzyły się w torfach na drodze awulsji, lecz tych drugich jest niewiele. Ryc. 2.14 Ślady meandrowania głównego koryta Narwi sprzed okresu zatorfienia doliny na północ od Waniewa; 1 – koryto główne Narwi, 2 – fragmenty i ślady starego koryta meandrującego, 3 – koryta boczne, 4 – odsypy meandrowe, 5 – torfy w dolinie, 6 – wysoczyzny 44 Na dużej części tarasu zalewowego rozwój torfowisk poprzedzała akumulacja namułów rzecznych ilastych i pyłowo-ilastych. Są to utwory płytkich rozlewisk wodnych. Miąższość tych utworów osiąga przeważnie 25–30 cm, miejscami dochodzi do 1 m. Bezpośrednio przed rozwojem torfowisk na tarasie zalewowym Narwi funkcjonowały więc płytkie rozlewiska wodne, co także potwierdza tezę, że przedtem Narew była rzeką wielokorytową. Wody tworzące rozlewiska musiała rozprowadzać po dolinie sieć koryt bocznych. Tezę te potwierdza również budowa złoża torfowego. Narew w czasie recesji lądolodu młodovistuliańskiego na Pojezierzach zaczęła najprawdopodobniej przekształcać się z roztokowej agradującej w rzekę erodującą. Świadczyłaby o tym obecność wydm na mineralnym podłożu torfowiska, uformowanych na łagodnych, wydłużonych zgodnie z biegiem rzeki wyniosłościach podłoża torfowego. Ażeby mogły powstać wydmy na takich stanowiskach musiało najpierw nastąpić częściowe rozcięcie powierzchni zasypania. Początek eolizacji określa data TL piasku z wydmy Murawiniec, jednej z najlepiej wykształconych w dolinie. Piasek z podstawy wydmy wydatowano na 14,41±2,16 ka BP (KIE-159). Złoże torfu ma podobną budowę niemal w całej dolinie. W spągu zalegają torfy łozowe i lokalnie szuwarowe, wyżej torfy turzycowiskowe. Torfy te powstały pod przemożnym wpływem wód rzecznych, ale w zmiennych warunkach hydrologicznych. W czasie powstawania torfów łozowych koryto Narwi musiało już dzielić się na ramiona, które rozprowadzały wody rzeczne po całym tarasie zalewowym, jednak wody te jeszcze dość swobodnie przepływały przez dolinę, bowiem silne rozłożenie i zamulenie torfów musiało się wiązać z gwałtownością i intensywnością zalewów wezbraniowych. Silniej była zabagniona dolina w okresie powstawania torfów turzycowiskowych. Wskazuje na to z kolei niższy stopień ich rozłożenia i zamulenia, włóknista struktura oraz charakter roślinności torfotwórczej. Torfy turzycowiskowe powstały głównie ze szczątków roślin zbiorowiska turzycy sztywnej Caricetum elatae. Powodem większego zabagnienia doliny w czasie narastania torfów turzycowiskowych było coraz to silniejsze hamowanie odpływu wód w rozgałęzionych korytach rzecznych przez roślinność i podpiętrzanie wód gruntowych wskutek powolnego narastania torfów. Analiza wykształcenia profilowego torfów prowadzi do wniosku, że to nie ich narastanie powodowało dzielenie się koryta Narwi na ramiona, a wręcz przeciwnie – warunki przepływu wody w istniejących już ramionach rzeki determinowały cechy i właściwości tych osadów. Powszechny rozwój torfowisk w południkowej dolinie Narwi nie wyznacza wiec początku formowania się wielokorytowego systemu Narwi, ale określa ważny etap w rozwoju morfologicznym tego odcinka doliny. Wraz z narastaniem torfów zaczął się okres podnoszenia dna doliny. Torfy w południkowej dolinie Narwi powstawały w różnych miejscach doliny w różnym czasie. Pod Borowskimi torfy zaczęły narastać na gytiowisku we wczesnym okresie borealnym, a pod Waniewem, w takich samych warunkach, we wczesnym okresie atlantyckim. Z tego samego „basenu” R. Gradziński i współautorzy (2003) przytaczają osiem dat radiowęglowych (14C), z których wynika, że torfy pomiędzy Kurowem a Waniewem zaczęły się tworzyć w czasie pomiędzy 3200 a 1500 lat, przeważnie około 3000 lat temu. W jednym tylko profilu uzyskano datę 9727±294 ka BP, a więc procesy torfotwórcze objęły cały taras zalewowy Narwi dopiero w młodszym holocenie. Podobnie czas powstawania torfu w dolinie w okolicy Topilca ocenił metodą pyłkową J. Oświt (Okruszko, Oświt 1973). Główne wydarzenia w procesie kształtowania tarasu nastąpiły pod koniec vistulianu. Wiązało się to ze wzrostem temperatury i zwiększaniem opadów, degradacją wieloletniej zmarzliny, rozwojem szaty roślinnej i redukcją dostawy rumowiska do koryta rzeki. Narew na zmiany klimatyczne schyłku vistulianu żywo zareagowała kolejną zmianą układu koryta. Roztokowa Narew przekształciła się w rzekę wielokorytową. Obniżenie dużej części powierzchni agradacyjnej do poziomu mineralnej części tarasu zalewowego (do poziomu podłoża torfów) nastąpiło szybko. Stało się tak, ponieważ do kształtowania tego tarasu obok działalności rzeki w dużej mierze przyczyniły się procesy degradacji wieloletniej zmarzliny (Dylik 1970; Jahn 1970), która musiała istnieć w dolinie w czasie zlodowacenia młodovistuliańskiego. Lód gruntowy, który cementował osady z zasypania agradacyjnego podlegał pod wpływem wzrostu temperatury degradacji wgłębnej (kras termiczny), co powodowało obniżanie powierzchni terenu, a pod wpływem wód rzecznych – degradacji bocznej (erozja termiczna), co z kolei doprowadzało do poszerzania obniżonej powierzchni. Najlepszym dowodem na to jest obecność w zatokach doliny gytiowisk pod Borowskimi, Waniewem i Konowałami. Gytie osadziły się tam w płytkich misach jeziornych, których geneza w żaden sposób nie da się powiązać z działalnością wód rzecznych. Mogły one powstać tylko w wyniku wytopienia się dużego nagromadzenia w tych miejscach lodu gruntowego. Są więc formami wytopiskowymi. Rzeka wielokorytowa modelowała powierzchnię tarasu zalewowego Narwi w dolinie południkowej przez cały holocen. Ślady jej działalności w starszym i środkowym holocenie ukryte są dzisiaj pod pokrywą torfową. W tamtym czasie wielokorytowa Narew kształtowała mineralną (podtorfową) powierzchnię tarasu. Była to najprawdopodobniej rzeka, która w klasyfikacji Nansona i Knightona (1996) nosi nazwę anabranching typu 2. Rzeka taka płynie wieloma korytami, które dzielą się i łączą, charakteryzują się małym spadkiem, zawiesinowym typem obciążenia oraz dużą stabilnością ze względu na kohezyjność osadów dolinowych i obfitość roślinności. Charakteryzuje się również dużą zmiennością przepływów i występowaniem intensywnych powodzi przy czym przy niskich stanach wód przeważa erozja, a przy wysokich – akumulacja aluwiów. Deponowane są głównie piaski. Dlatego pomiędzy licznymi korytami występują wyspy piaszczyste, ale płaskie i zalewane, tworzące taras zalewowy. Piaski są przeważnie drobne i zailone, co warunkuje stabilność koryt. Mineralny taras zalewowy Narwi ma na przeważającej części południkowej doliny cechy typowe dla działalności rzeki anabranching typu 2. Jest szeroki i płaski, co sugeruje, że jego powierzchnię modelowały głównie wody powodziowe. Budują go piaski drobnoziarniste z dużą zawartością części iłowych, osady spoiste warunkujące trwałość koryt rzecznych. Zachowały się jeszcze dzisiaj niektóre ko45 palne (bo położone pod torfami i zamulone) koryta rzeki, które taras kształtowały. Rzeka anabranching typu 2 teoretycznie słabo obniża powierzchnie tarasu. W tej sytuacji wydaje się, że bardziej przyczyniła się do uformowania tarasu zalewowego w dolinie południkowej Narew roztokowa erodująca i procesy degradacji wieloletniej zmarzliny. Koryta rzeki anabranching typu 2 nie wcięły się również zbyt głęboko w osady tarasu zalewowego, skoro pod Waniewem w pobliżu głównej trasy przepływu Narwi jeszcze w środkowym holocenie istniało gytiowisko. W czasie jej funkcjonowania w dolinie musiał być wysoki poziom wód gruntowych, który jeszcze się podniósł w młodszym holocenie warunkując powszechny rozwój torfowisk. W czasie narastania torfów i do dnia dzisiejszego funkcjonuje Narew wielokorytowa o nieco innym reżimie hydrologicznym. Jest to rzeka anabranching typu 3, w literaturze dotyczącej doliny Narwi powszechnie nazywana rzeką anastomozującą. Przekształcenia systemu korytowego Narwi w dolinie południkowej pod koniec plejstocenu i w holocenie można przedstawić następująco: rzeka roztokowa agradująca – rzeka roztokowa erodująca – rzeka wielokorytowa. Tak przebiegającej ewolucji rzeki sprzyjały cechy geomorfologiczne doliny oraz warunki klimatyczne. Południkowa dolina składa się z odcinków „basenowych” i zwężonych o podobnym małym spadku. Rzeka w starszym holocenie przystosowując się do małego spadku zaczęła dzielić się na wiele koryt, ponieważ tylko wtedy mogła dalej transportować duży ładunek materiału mineralnego (Teisseyre 1991). O przemożnym wpływie czynnika geomorfologicznego na rozwój systemu wielokorytowego rzeki świadczy fakt, że również i na odcinku równoleżnikowym, od źródeł do Suraża, Narew generalnie meandrująca w rozszerzeniach doliny anastomozuje. Wielokorytowy system istniał w miejscu dzisiejszego zbiornika Siemianówka (Górniak 2006), Narew anastomozuje również w rozszerzonej części doliny pod Zawykami. Warunki klimatyczne w przemożny sposób wpłynęły natomiast na działalność rzeki w młodszym holocenie. Silne zwilgocenie klimatu na przełomie środkowego i młodszego holocenu sprzyjało funkcjonowaniu rozlewisk, w których powstawały iły i muły rzeczne oraz tworzeniu się torfów na szeroką skalę. W procesie zabagniania doliny dużą rolę odegrały także strefy skoncentrowanego spływu wód i stożek napływowy Supraśli. Przerzucanie się najważniejszych koryt rzeki spod jednego pod drugi brzeg ostro skręcającej doliny powodowało tworzenie się rozlewisk wodnych pod brzegiem, do którego kierowały się i gdzie łączyły się koryta. Rozlewiska takie mogły zajmować wtedy duże powierzchnie mineralnego dna płaskiej doliny. Stożek napływowy Supraśli przegrodził południkową dolinę pomiędzy Złotorią a Żółtkami, spychając Narew pod zachodni brzeg doliny. Stożek ten jest dzisiaj słabo zauważalny w terenie. Widoczny był przed zmeliorowaniem tej części doliny na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, bowiem Supraśl na powierzchni stożka była rzeką wielokorytową o wachlarzowatym układzie koryt w kierunku głównego koryta Narwi. 46 Przekształcenia systemu korytowego Narwi w dolinie południkowej w ostatnim 200-leciu Zmiany naturalne układu sieci koryt Narwi Zmiany te przedstawiono na podstawie istniejących materiałów kartograficznych. Ograniczono się przede wszystkim do układu przestrzennego głównego koryta rzeki, ponieważ rysunek sieci koryt bocznych na mapach najstarszych nie jest zbyt dokładny. Wykorzystano: • Mapę Reymanna w skali 1:200 000 z około 1830 r., arkusz Białystok, • Topograficzną Kartę Królestwa Polskiego, 1:126 000 z około 1840 r., nazywaną Mapą Kwatermistrzostwa, • Karte des Westlichen Russlands, 1:100 000, arkusz Tykocin, arkusze Białystok i Bielsk, oba z 1914 r., • Mapę Taktyczną Polski, 1:100 000, arkusz Tykocin z 1931 r., arkusz Białystok z 1933 r. i arkusz Bielsk Podlaski z 1937 r., • mapy topograficzne w skalach 1:25 000, 1: 50 000 i 1:100 000 opracowane po II wojnie światowej. Poza tym wykorzystano niemiecką kopię Voenno-Topografičeskoj Karty Evropejskoj Rosii 1:126 000, tzw. trójwiorstówkę z około 1880 r., arkusz Tykocin – Białystok – Sokółka i niemiecką Ubersichtskarte von Mitteleuropa 1:300 000, arkusz Grodno z 1900 r. Odcinek Suraż – Bokiny Od wylotu Narwi z przełomu w Surażu rozprzestrzenia się do około 1,5 km na północ od miasta stożek napływowy. Stożek jest płaski. Spadek jego powierzchni wynosi 0,400‰, ale jest większy od spadku powierzchni doliny poniżej stożka, wynoszącego 0,250‰. Budują go lekkie i bardzo lekkie mady. Początek kształtowania się stożka nie jest znany. Wiadomo jednak, że w ostatnim 200-leciu w istotny sposób wpływał on na częste zmiany przebiegu głównego koryta rzeki. Narew będąca w zwężeniu doliny w Surażu rzeką jednokorytową, na stożku staje się rzeką wielokorytową. W pierwszej połowie XIX w. (Mapa Reymana, Mapa Kwatermistrzostwa) koryto główne Narwi przebiegało od Suraża środkiem doliny (Ryc. 2.15) do grądzika Barczewo, a stąd, tak jak dzisiejsze koryto, do południowych okolic Uhowa. Tutaj jednak nie dochodziło do wysoczyzny, jak koryto współczesne. Przebiegało bardziej środkiem doliny, a poniżej Uhowa łukiem odchylającym się ku zachodowi dochodziło do uroczyska Rozlewa (rozlewiska) pod Łupianką Starą. Zupełnie inaczej biegło główne koryto Narwi w początkach XX w. (Karte des Westlichen Russlands). Od Suraża prawą stroną doliny do podnóża wysoczyzny pod Uhowem, gdzie na dłuższym odcinku „przyklejało” się do wysoczyzny i na północ od Uhowa, omijając od wschodu Rozlewę, dochodziło najkrótszą drogą do wysoczyzny pod Bokinami. Wkrótce potem nastąpiła kolejna zmiana ukła- Ryc. 2.15 Zmiany przebiegu głównego koryta Narwi w ostatnim 200-leciu pomiędzy Surażem a Bokinami; 1 – główne koryto Narwi obecnie, 2 – główne koryto na mapie Reymanna (ok. 1840 r.), 3 – koryto na Karte des Westlichen Russlands (1914) i podobnie na mapie niemieckiej 1:300 000 z 1899 r., 4 – koryto na Mapie Taktycznej Polski z 1937 r., 5 – koryto główne wg Rey­ manna, na Mapie Taktycznej Polski i obecnie, 6 – stożek napływowy Narwi, 7 – torfowisko du koryta. W latach trzydziestych XX wieku (Mapa Taktyczna Polski, arkusz Bielsk Podlaski) główne koryto Narwi biegło już tak jak koryto współczesne, inaczej tylko w skrajnie północnej części rozpatrywanego odcinka, gdzie przebiegało jeszcze tak jak w początkach XX w. Na pozycję obecną przeszło główne koryto Narwi w połowie ubiegłego stulecia. Trzeba dodać, że na tym odcinku doliny opuszczone przez rzekę koryta szybko zanikają. Nawet po korycie z początku XX w dobrze zachował się tylko jego fragment pod Surażem. Całkowicie zaginęło koryto z pierwszej połowy XIX w. na stożku napływowym, a na torfowisku na północ od Uhowa stało się ono podrzędnym i słabo zaznaczającym się w rzeźbie doliny korytem bocznym. Odcinek Bokiny – grobla Rzędziany – Pańki Pod Bokinami cała działalność Narwi w czasie ostatnich 200. lat koncentrowała się w wąskiej strefie u podnóża wysoczyzny. Powstała tam plątanina koryt. Koryto główne wprawdzie się wyróżnia, ale towarzyszy mu kilka koryt bocznych podobnych do głównego i podobnie głęboko wciętych w piaski podłoża. Całą przestrzeń pomiędzy korytami wypełniają muły i utwory torfowo-mułowe. Taki system koryt utrzymuje się od Bokin do Topilca i Kolonii Topilec, z tym, że na północ od szosy Wysokie Mazowieckie – Białystok do Topilca jest ich mniej i wycięte są w piaskach pochodzących z niszczenia wysoczyzny pod Bokinami. Pomiędzy Kolonią Topilec a Waniewem rzeka płynie gęstą siecią koryt. ­Koryto główne biegnie mniej więcej środkiem doliny, jedno z najważniejszych koryt bocznych (Waniewka) południowym jej skrajem, a drugie (bez nazwy) – 47 północnym, podchodząc pod wysoczyznę okolic Izbiszcz i Śliwna. Koryta te łączy wiele innych koryt bocznych niewątpliwie pochodzenia awulsyjnego. System koryt ma w tej części doliny złożoną genezę. Rozwijał się sukcesywnie, lecz ustabilizował się w miarę narastania torfów i od dłuższego czasu nie uległ zmianom. Świadczą o tym niewielkie i nieliczne, ale klasycznie wykształcone zakola koryta głównego, będące efektem jego migracji bocznej (meandrowania), dzisiaj całkowicie otoczone torfami. Na północ od zwężenia pod Waniewem i Śliwnem dolina się rozszerza. System korytowy Narwi jest tam silnie rozgałęziony, ale zajmuje tylko centralną część doliny. Widać jednak wyraźnie, że w przeszłości sieć ta była bardziej rozbudowana. Nawet w najbardziej peryferyjnych partiach doliny występują wśród torfów fragmenty koryt z wodą albo tylko oczka wodne, będące pozostałościami koryt. Również i koryto główne Narwi migrowało w przeszłości po dolinie. Było to koryto kręte i miejscami meandrujące. Fragment najstarszego i największego meandra zachował się wśród torfów na północ od Waniewa. Współczesne koryto w planie tworzy dość liczne drobne zakola, często rozcięte u nasady przez rzekę, która w ten sposób skracała swój bieg, ale całkowicie wypełnione wodą. Koryto główne Narwi przemieszczało się więc bocznie po dolinie, ale w okresie przed narośnięciem torfów. Na tym odcinku doliny od Kruszewa do wsi Rzędziany i Pańki w okresie ostatnich 200. lat koryto główne Narwi zmieniło swój bieg tylko w okolicy wsi Babino. W I połowie XIX w. przesunęło się od Babina bardziej do środka doliny, zataczając łuk ku południowi w pobliże Rogowa i Rogówka, a stąd do wsi Pławiki. Przed zatorfieniem doliny koryto główne Narwi, podobnie jak pomiędzy Waniewem a Kruszewem, przemieszczało się tu bocznie. Drobne, ale klasyczne zakola wykształciły się zwłaszcza pod Kol. Radule i Kol. Rzędziany. Wydaje się, że na tym odcinku doliny w niedużym stopniu zmienił się również układ najważniejszych koryt bocznych. Przekształcenia antropogeniczne w II połowie XX wieku Do początków lat siedemdziesiątych XX w. dolina Narwi od Suraża do połączenia z Biebrzą miała charakter naturalny. W 1970 r. rozpoczęto w dolinie melioracje. Największy wpływ na środowisko doliny wywarło wykopanie nowego koryta rzeki, które doprowadzono w 1980 r. od połączenia Narwi z Biebrzą do miejscowości Rzędziany i Pańki w dolinie południkowej. Melioracje w dolinie Narwi przerwano w 1980 r. Do wstrzymania inwestycji doprowadziło przede wszystkim udokumentowanie wybitnych walorów przyrodniczych nie zmeliorowanych jeszcze bagien. Prace waloryzacyjne zorganizował i przeprowadził w latach 1979–1981 Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku (Banaszuk H. 1996). Przerwanie prac melioracyjnych nie mogło jednak zahamować negatywnych zmian w środowisku doliny przekształconej już przez melioracje. Dolina od Suraża do miejscowości Rzędziany i Pańki zachowała jednak swój natu48 ralny charakter (Banaszuk H. 2011). Większe zmiany w siedliskach spowodowane melioracjami nastąpiły tylko w sąsiedztwie nowego koryta Narwi w okolicach Rzędzian. W dolinie Narwi pomiędzy Surażem a Rzędzianami i Pańkami system anastomozujący Narwi funkcjonuje więc nieprzerwanie od schyłku plejstocenu do współczesności. Ingerencja człowieka w środowisko bagiennej doliny trwa od dawna, ale przez całe stulecia była to działalność sprzyjająca utrzymaniu stanu jej zabagnienia. Należy tu wymienić budowę przepraw mostowych i progów piętrzących na głównym korycie Narwi i ramionach rzeki. Na terenie Parku Narodowego znajdują się dwa czynne mosty drogowe (Bokiny, Łapy) i jeden kolejowy (Łapy), a przed pierwszą i drugą wojną światową funkcjonował również most w Kruszewie (budowany przed wojnami, niszczony w ich czasie, tzw. zerwany most, por. nota na str. 295). Wszystkie te przeprawy komunikacyjne biegną po nasypach ziemnych przegradzających w dużej mierze dolinę i podpiętrzających wody dolinowe. Progi piętrzące na korytach Narwi budowała miejscowa ludność (por. Ryc. 20.3). Wykonywano je od dawna celem uzyskania większego spadu wody dla młynów wodnych, jako brody dla przepędzania bydła i do połowu ryb. Materiałem budowlanym był kamień, faszyna i bale drewniane. Groble komunikacyjne, progi piętrzące i przegrody faszynowe, podwyższały poziom wód dolinowych i wpływały na rozrząd wody kierując ją do bocznych koryt rzeki. Wpływały więc na trwałość stanu zabagnienia doliny i systemu anastomozującego rzeki, przeciwdziałając zarastaniu i zamulaniu koryt, ale jednocześnie na części terenu zakłóciły ich naturalny przebieg. Dotyczy to głównie przepraw mostowych w Łapach i Kruszewie. W Łapach nasypy komunikacyjne niemal całkowicie zniszczyły system wielokorytowy Narwi na zwężonym odcinku doliny pomiędzy Łapami i Uhowem, a w Kruszewie nasyp przerwał ciągłość gęstej sieci koryt bocznych, rozwiniętej w prawobrzeżnej części doliny pomiędzy korytem głównym Narwi i Kruszewem. Pewne negatywne zmiany w środowisku doliny bagiennej, związane z działalnością człowieka i z przyczynami naturalnymi, nastąpiły w ostatnich dekadach XX wieku. Po wybudowaniu jazu na głównym korycie Narwi w Rzędzianach i objęciu doliny wysokim statusem ochronnym zaprzestano budowy faszynowych przegród w korytach Narwi. W jakimś stopniu wpłynęło to ujemnie na reżim hydrologiczny rzeki. W 1990 r. uruchomiono zbiornik Siemianówka. Zbiornik ten wybudowany w dolinie Narwi tuż przy granicy państwa może magazynować około 79,5 mln m3 wody, w związku z czym miał spełniać rozliczne funkcje. Miedzy innymi miał dostarczać wody na potrzeby Białegostoku i do nawadniania łąk w zmeliorowanej dolinie Supraśli. Dzisiaj służy jedynie rekreacji i ekstensywnej gospodarce rybackiej, ale jego funkcjonowanie wpływa na reżim hydrologiczny Narwi w dolinie południkowej, podwyższa przepływy minimalne i obniża przepływy maksymalne. Negatywnie na środowisko bagiennej doliny wpłynęły zmiany klimatyczne po 1980 r. Łagodnie przebiegające zimy i niewielka retencja śnieżna oraz zmniejszenie wysokości opadów wpłynęły na pomniejszenie zalewów rzecznych i obniżenie poziomu wód gruntowych (Banaszuk H. 1996; Kamocki 2004; Górniak 2006), co przyczyniło się do podsuszania i przekształcania siedlisk mo- kradłowych. Były to jednak zmiany lokalne i nie nasilają się one w czasie (Banaszuk H. 1996, 2014). Duże zmiany nastąpiły natomiast pod wpływem melioracji w niegdyś bagiennej dolinie poniżej grobli Rzędziany – Pańki do szosy Białystok – Warszawa. Nowe koryto Narwi mocno drenuje tam dolinę. System anastomozującej rzeki został zupełnie zniszczony. Wodę prowadzi tylko fragment starego koryta rzeki w okolicy wsi Rzędziany i koryto boczne w południowej części doliny w okolicy Rogowa. Po całej sieci koryt bocznych pozostały tylko ślady. Mocno zmieniły się siedliska mokradłowe (Banaszuk H. 1996), przy czym zmiany maja często charakter degradacyjny. Dolina pomiędzy groblą Rzędziany – Pańki i Żółtkami utraciła więc pod wpływem „melioracji” wartości przyrodnicze i nie ma większej wartości gospodarczej. Nie wykonano bowiem melioracji szczegółowych. Literatura Bałuk A. 1974. Zespół form kemowych w okolicach Kuleszy Kościelnych na Nizinie Podlaskiej. Biul. Inst. Geol. 269: 121–133. Banaszuk H. (kier.) 2014. Operat przyrody nieożywionej i gleb. Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (mscr. w archiwum Narwiańskiego Parku Narodowego). Banaszuk H. 1980. Geomorfologia południowej części Kotliny Biebrzańskiej. Pr. i St. Geogr. UW 2: 7–69. Banaszuk H. 1990. Narwiański Park Krajobrazowy – zarys problematyki przyrodniczej. Nauka i Praktyka 1. Banaszuk H. 1996. Peleogeografia. Naturalne i antropogeniczne przekształcenia Doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk H. 1999. Przekształcenia, aktualny stan i potrzeby związane z ochroną mokradeł w Narwiańskim Parku Narodowym. Mat. Sem. IMUZ 43: 189–195. Banaszuk H. 2001a. O zasięgu zlodowacenia Wisły w Polsce północno-wschodniej na podstawie badań geomorfologicznych i termoluminescencyjnych. Prz. Geogr. 73(3): 281–305. Banaszuk H. 2001b. Wpływ budowy geomorfologicznej na zabagnienie południkowej doliny Narwi i charakter występujących w niej mokradeł. Woda – Środowisko – Obszary Wiejskie 1(3): 135–146. Banaszuk H. (red.) 2004a. Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk H. 2004b. Geomorfologia Kotliny Biebrzańskiej. [W:] Banaszuk H. (red.), Kotlina Biebrzańska i Biebrzański Park Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk H. 2010. O wieku i genezie rzeźby polodowcowej Niziny Północnopodlaskiej na podstawie analizy geomorfologicznej i dat TL. [W:] Banaszuk H., Banaszuk P. (red.), Zagadnienia morfogenezy Niziny Północnopodlaskiej. Oficyna Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok Banaszuk P. 1996. Siedliska hydrogeniczne i gleby w Dolinie Górnej Narwi od Suraża do ujścia Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 428. Brice J. C., Bloodgett J. C. i in. 1978. Countermeasures for hydraulic problems at bridges. Fed. High. Adm. Rep. 162(1–2). Buraczyński J. 1996. Ewolucja doliny górnego Wieprza na Roztoczu w piętrach Wisły i holocenu. Ann. UMCS 51: 117–140. Butrymowicz N. 1998. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Choroszcz wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. PIG, Warszawa. CBSiPWM w Warszawie 1965. Wyniki badań glebowo-florystycznych w dolinie Narwi Górnej. Odcinek od ujścia Orlanki do ujścia Supraśli (mscr.). Churski T. 1973. Zarys geomorfologii bagiennego odcina doliny Górnej Narwi. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 134: 11–28. Dylik J. 1970. Erozja termiczna. Spraw. Łódz. TN 24(8): 1–13. Falkowski E. 1971. Historia i prognoza rozwoju układu koryta wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biul. Geol. UW 12: 5–121. Górniak A. 1998. Istniejący i potencjalny wpływ Zbiornika Siemianówka na funkcjonowanie ekosystemów wód powierzchniowych Narwiańskiego Parku Narodowego. Uniwersytet w Białymstoku, IMGW, Białystok (mscr.). Górniak A. 2006. Ekosystem zbiornika Siemianówka w latach 1990–2004 i jego rekultywacja. Uniwersytet w Białymstoku, Zakład Hydrobiologii, Białystok. Gradziński R. 2004. Anastomozujący system Narwi na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Gradziński R., Baryła J., Doktor M., Gmur D., Gradziński M., Kędzior A., Paszkowski M., Soja R., Zieliński T., Żurek S. 2000. Anastomosing system of the upper Narew River (NE Poland). Ann. Soc. Geol. Pol. 70: 219–229. Gradziński R., Baryła J., Doktor M., Gmur D. Gradziński M., Kędzior A., Paszowski M., Soja R., Zieliński T., Żurek S. 2003. Vegetation-controlled modern anastomosing system of the Upper Narew River (NE Poland) and its sediments. Sedimentary Geology 157: 253–276. Jahn A. 1970. Zagadnienia strefy peryglacjalnej. PWN, Warszawa. Kalicki T. 1991. The evolution of the Vistula river valley between Cracow and Niepołomice in Late Vistulian and Holocene times. [W:] Starkel L. (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part IV. 11–37. Geogr. Studies IGiPZ PAN. Kamocki A. 2004. Dawne i dzisiejsze zalewy wezbraniowe Narwi na podstawie modelowania z zastosowaniem technik GIS. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Klimek K. 1987. Vistula valley in the Oświęcim Basin in the Upper Vistulian and Holocene. [W:] Starkel L. (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part II. 13–29. Geogr. Studies IGiPZ PAN. Kondracki J. 1972. Polska północno-wschodnia. PWN, War­ szawa. Kondracki J., Pietkiewicz S. 1967. Czwartorzęd północno-wschodniej Polski. [W:] Galon R., Dylik J. (red.), Czwartorzęd Polski. PWN, Warszawa: 207–258. Kozłowski I., Mróz J. 1997. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Łapy, Centr. Arch. Geol. PIG, Warszawa. Krzemiński T. 1974. Geneza młodoplejstoceńskiej rzeźby glacjalnej w dorzeczu środkowej Warty. Acta Geogr. Lodz. 33. Lindner L. 1992. Stratygrafia (klimatostratygrafia) plejstocenu. [W:] Lindner L. (red.), Czwartorzęd: osady, metody badań, stratygrafia. Wyd. PAE: 441–633. Mojski J. E. 1972. Nizina Podlaska. [W:] Galon R. (red.), Geomorfologia Polski. T. 2. Niż Polski. PWN, Warszawa: 318–373. Mojski J. E. 1993. Europa w plejstocenie. PAE, Warszawa. 49 Musiał A. 1992. Studium rzeźby glacjalnej północnego Podlasia. Wyd. UW, Warszawa. Nanson G. C., Knighton A. D. 1996. Anabranching rivers; their cause, character and classification. Earth Surface Processes and Landforms 21: 217–239. Okruszko H., Oświt J. 1973. Przyrodnicza charakterystyka bagiennej doliny Górnej Narwi jako podstawa melioracji. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 134: 31–99. Państwowy Instytut Geologiczny 1996. Instrukcja opracowania i wydania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Warszawa. Pożaryski W., Maruszczak H., Lindner L. 1999. Młodoczwartorzędowe tarasy akumulacyjne i osady deluwialne w dolinie środkowej Wisły. Prz. Geol. 47: 808–812. Rotnicki K., Latałowa M. 1986. Paleohydrology and fossilization of a meandering channel of Younger Dryas age in the middle Prosna river valley. Quatern. St. Pol. 7: 73–90. Różycki S. Z. 1972. Plejstocen Polski Środkowej. PWN, Warszawa. Rutkowski F. 1914. O morenach czołowych w powiecie mazowieckim. Pam. Fizjogr. 22: 39–48. 50 Schumm S. A. 1977. The fluvial system. Wiley, New York. Schumm S. A. 1981. Evolution and response of the fluvial system, sedimentalogic implications. SEPM Spec. Publ. 31: 19–29. Starkel L. 2001. Historia doliny Wisły od ostatniego zlodowacenia do dziś. Monografie IGiPZ, 2. Superson J. 1996. Funkcjonowanie systemu fluwialnego wyżynnej części dorzecza Wieprza w zlodowaceniu Wisły. Rozprawy UMCS 53, Lublin. Szumański A. 1983. Paleochannels of large meanders in the river valleys of the Polish Lowland. Qutern. St. Pol. 4: 207–216. Teisseyre A. K. 1991. Klasyfikacja rzek w świetle analizy systemu fluwialnego i geometrii hydrologicznej. Pr. Geol.-Mineral. Uniw. Wrocławskiego 22. Teisseyre A. K. 1992. Rzeki anastomozujące – procesy i modele sedymentacji. Prz. Geol. 4: 241–248. Voznâčuk L. N., Valčik M. A. 1978. Morfologia, strojenie i istoriâ rozwitiâ doliny Nemna w neoplejstocenie i golocenie. Nauka i Tehnika, Minsk. Zaborski B. 1927. Studia nad morfologią dyluwium Podlasia i terenów sąsiednich. Prz. Geogr. 7: 1–52. 3 Wody Narwiańskiego Parku Narodowego Waldemar Mioduszewski • Jarosław Napiórkowski • Tomasz Okruszko Wprowadzenie Stan środowiska przyrodniczego w dolinie Narwi w dużym stopniu zależy od występujących tu warunków wodnych, to jest od wielkości przepływów i stanów wody w rzece, poziomu wód gruntowych w dolinie oraz jakości wody. Zarówno jakość, jak i stany wody w granicach Parku Narodowego, pozostają pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych panujących na obszarze całej zlewni Narwi, powyżej jego granic. Szczególną rolę odgrywa zbiornik Siemianówka oraz dopływy cieków w granicach Parku (Mioduszewski, Okruszko, 2001; Banaszuk 2004). Dlatego też gospodarka wodna na tym terenie musi również uwzględniać zewnętrzne uwarunkowania hydrologiczne i gospodarcze oraz uwarunkowania wynikające z faktu, że część doliny objętej ochroną jest wykorzystywana przez rolnictwo, głównie jako użytki zielone. Zadania gospodarki wodnej mające na celu ochronę walorów przyrodniczych doliny Narwi obejmują: • zapewnienie korzystnego stanu wód powierzchniowych i podziemnych oraz uwilgotnienia gleb organicznych, zgodnie z wymaganiami fauny i flory obszarów mokradłowych (ekosystemów wodnych i od wody zależnych); • utrzymanie wielokorytowego charakteru rzeki Narwi; • odtworzenie warunków wodnych zbliżonych do historycznych w dolinie Narwi, na obszarach Natura 2000, w tzw. strefie buforowej pomiędzy groblą Rzędziany a Żółtkami; • realizację inwestycji technicznych i podejmowanie innych działań dla zapewnienia warunków wilgotnościowych odpowiednich dla bagiennego środowiska przyrodniczego; • prawidłowe gospodarowanie wodą w zlewni górnej Narwi, w tym na zbiorniku Siemianówka, w aspekcie ochrony walorów przyrodniczych na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego; • utrzymanie natężenia przepływu w okresach wiosennych powodujących okresowe zalanie doliny, oraz zapewnienie minimalnego przepływu w okresie letnim, w tym utrzymanie wysokich stanów wód grun- towych dla zaspokojenia potrzeb wodnych chronionych gatunków flory i fauny; • regulację warunków wodnych w otoczeniu istniejącej grobli Rzędziany – Pańki, stanowiącej szczególną granicę Parku Narodowego, oddzielającą jego teren od tzw. strefy buforowej; • zagwarantowanie odpowiednich stosunków wodnych w dolinach małych cieków (dopływów rzeki Narwi) na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego, z uwzględnieniem potrzeb wodnych użytkowanych rolniczo łąk i pastwisk zlokalizowanych w tych dolinach. Sieć hydrograficzna górnej Narwi Współczesna sieć hydrograficzna w dolinie górnej Narwi (Ryc. 3.1, 3.2) jest wynikiem zarówno naturalnych procesów, jak również częściowo oddziaływań antropogenicznych (Gradziński i in. 2003; Gradziński 2004; Grabińska, Szymczyk 2012). Koryto rzeki jest bardzo zróżnicowane: od sztucznego „kanału” (Ryc. 3.3, 3.4) i naturalnego koryta o zwartym przekroju z wyraźnym nurtem wody, do zanikających odnóg koryt bocznych ze stojącą wodą. Biorąc pod uwagę obecny stan koryta rzecznego i jego antropogeniczne przekształcenia, górną część doliny rzeki Narwi można podzielić na sześć charakterystycznych odcinków (Mioduszewski 1995): • część źródliskową, na terenie Białorusi, o stosunkowo naturalnym charakterze; • zbiornik Siemianówka; • odcinek pomiędzy zbiornikiem Siemianówka a Surażem – naturalne meandrujące koryto rzeki w łęgowej dolinie, z pojedynczymi rowami; • odcinek chroniony w Narwiańskim Parku Narodowym pomiędzy Surażem a groblą Rzędziany – Pańki, z naturalną wielokorytową rzeką anastomozującą; • odcinek pomiędzy groblą Rzędziany – Pańki a Żółtkami; tzw. strefa buforowa, w której została przeprowadzona regulacja rzeki, nie wykonano nato51 Ryc. 3.1 Sieć hydrograficzna górnej Narwi (oryg.) miast planowanego systemu rowów odwadniająco-nawadniających; • odcinek pomiędzy Żółtkami a ujściem Biebrzy; rzeka na tym odcinku jest uregulowana, a dolina zmeliorowana i wyposażona w system rowów odwadniająco-nawadniających (nawodnienia podsiąkowe). Anastomozujący odcinek górnej Narwi chroniony na obszarze Parku Narodowego Narew na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego (Ryc. 3.2) ma charakter typowy dla rzeki anastomozującej. Rzeki anastomozujące to rzeki płynące wieloma korytami, które rozdzielają się i ponownie scalają tworząc nieregularną sieć połączeń (Makaske 1998, 2001). Koryta mają małe spadki i są względnie głębokie. Między nimi występują różnej wielkości wyspy. W odróżnieniu od rzek meandrujących i warkoczowych, koryta i wyspy rzek anastomozujących są zasadniczo stabilne. Wzdłuż koryt większości rzek anastomozujących ciągną się wały, które powstają w naturalny sposób podczas wezbrań. Takich wałów nie mają m.in. bagienna Narew i Okawango. Narew na omawianym odcinku płynie szeroką doliną ograniczoną niewysokimi wzniesieniami. Szerokość doliny waha się od 2 do 4 km, a spadek rzeki na tym odcinku 52 wynosi od 0,05‰ do 0,4‰. Zagęszczenie koryt, szerokości od kilku do kilkunastu metrów, jest zróżnicowane. Charakterystyczną cechą aktywnych koryt jest ich stosunkowo duża głębokość w porównaniu z szerokością i przeważnie jednodzielny, zbliżony kształtem do prostokąta, kształt przekrojów. Główne koryta są głębokie, średnio na 4–5 m, a koryta podrzędne na około 1,5–3 m. Dominują koryta o stosunkowo małej krętości. Pomiędzy ramionami rzeki znajdują się wyspy o różnej wielkości i kształcie. Są one zbudowane z utworów organicznych i przeważnie silnie zarośnięte (Gradziński i in. 2003), dlatego brzegi koryt oraz wyspy są na ogół stosunkowo stabilne i trwałe. Układ koryt w planie jest zróżnicowany, od prostego do meandrującego. W pobliżu bardzo krętych odcinków występują odcięte, zarośnięte koryta o charakterystycznym półksiężycowym kształcie, które przypominają starorzecza rzek meandrujących (Teisseyre 1992; Gradziński i in. 2000). Koryta o większych rozmiarach i wielkości przepływu mogą być uznane za główne. Mogą one jednak stracić cechy koryt głównych w wyniku utraty sporej ilości wody na rzecz podrzędnych. Występuje również zjawisko odwrotne. Większość koryt jest stale czynna. Zachodzi w nich przepływ nawet przy niskich stanach wody. Zdarza się, że koryta odcięte stają się znowu aktywne w czasie wysokich stanów wód. Występują również koryta odcięte zamierające. Są one częściowo lub całkowicie zarośnięte roślinnością i stopniowo wypełniane osadami (Gradziński 2001; Mioduszewski 2002). W tym skomplikowanym systemie wód powierzchniowych można wyróżnić koryto główne z silnie rozwiniętym Ryc. 3.2 Sieć hydrograficzna w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego (oryg.) systemem koryt bocznych, a także liczne starorzecza, obszary podmokłe w postaci bagien, mokradeł stałych lub okresowych, rozlewiska rzeczne, młaki i wysięki (Jędryka, Smoluchowska 1996; Banaszuk 2004). Płaskie obszary pozakorytowe, w tym liczne wyspy, wznoszą się jedynie nieznacznie nad poziom wody w korytach w warunkach stanów średnich, a podczas wyższych stanów są zalewane na dłuższy czas. Podłoże obszarów pozakorytowych tworzy warstwa złożona w przewadze z utworów organogenicznych, głównie z torfów. Bardzo duży wpływ na procesy, jakie zachodzą w anastomozującym systemie Narwi ma roślinność. Podkreśla się jej decydującą rolę w powstawaniu warstwy torfowej na obszarach pozakorytowch (Gradziński 2004). Ponieważ osadami budującymi brzegi koryt są torfy wypełnione mnóstwem korzeni i kłączy, są one bardziej odporne na procesy erozji zachodzącej w korytach, tak bocznej jak i wgłębnej. Innym czynnikiem wpływającym na zwiększenie bocznej stabilności koryt jest sposób ich porośnięcia przez rośliny. Brzegi zajmuje najczęściej trzcina pospolita (Ryc. 3.3), której łodygi wyrastają z dna, co zaciera granicę między korytem rzecznym a lądem. Obecność pasa szuwarów trzcinowych powoduje znaczne zmniejszenie prędkości wody w jego obrębie. Tak więc roślinność pośrednio i bezpośrednio stabilizuje brzegi koryt (Gradziński 2004). 53 Ryc. 3.3 Główne koryto Narwi (fot. W. Mioduszewski) Ryc. 3.4 Uregulowane koryto Narwi. Widok z jazu w Rzędzianach (fot. W. Mioduszewski) Ryc. 3.5 Widok na dolinę Narwi (fot. W. Mioduszewski) 54 Ryc. 3.6 Starorzecze w Kurowie (fot. W. Mioduszewski) Roślinność przyczynia się także do zatrzymywania spływającego materiału i do powstania zatorów, co powoduje spiętrzenia wody i w dalszym etapie może dojść do zarośnięcia koryta lub do awulsji. Rozrastająca się roślinność wpływa również na stopniowe zawężanie koryt (Ryc. 3.5, 3.6; Gradziński 2001; Gradziński i in. 2003). Narew w granicach Parku Narodowego nie była regulowana, natomiast występują w dolinie nieliczne proste odcinki rowów świadczące o podejmowanych próbach odwodnień doliny dla celów rolniczych. Uregulowane zostały również ujściowe odcinki dopływów, m.in. Awissy i Szerokiej Strugi. Wielokorytowość rzeki i jej obecny stan są wynikiem nie tylko naturalnych procesów hydraulicznych i biologicznych, ale również spowodowane zostały działalnością człowieka (Gradziński 2004). Podstawowym procesem, który skutkował powstaniem anastomozującego systemu Narwi, jest proces awulsji, czyli dzielenie się istniejącego już koryta rzeki (Makaske 2001). Nowe koryto przejmuje część wody z pierwotnego koryta i pogłębia się na skutek erozji dennej. Pierwotne koryto albo istnieje nadal albo powoli zamiera. Tworzenie się nowych koryt w dolinie Narwi zachodzi z powodu lokalnego spiętrzenia wody w już funkcjonujących. Przyczyną tego może być zarastanie koryt, zatory roślinne lub lodowe (Gradziński i in. 2000; Gradziński 2001). Te naturalne procesy wspomagane były działalnością człowieka. W korycie rzeki stwierdza się liczne niewielkie „piętrzenia” pochodzenia antropogenicznego, które powodują zmianę reżimu przepływu, wymuszając przepływ wody do przyległych bocznych koryt. Jeszcze do niedawna Narew miała charakter rzeki anastomozującej na znacznie dłuższym odcinku. Obecnie pierwotny układ koryt zachował się jedynie w Parku Narodowym, reszta została zmieniona na skutek prowadzonych w dolinie Narwi prac regulacyjnych i melioracyjnych. Zabudowa i infrastruktura techniczna doliny górnej Narwi Działalność człowieka w dolinie rzeki jest szczególnie widoczna, gdy powstają różnego typu budowle i urządzenia hydrotechniczne i melioracyjne. W dolinie Narwi występuje szereg tego przykładów. Strefa buforowa Duże przekształcenia sieci hydrograficznej wystąpiły na odcinku tzw. strefy buforowej, gdzie w latach 70. XX w. rzeka została uregulowana. Teren poniżej grobli Rzędziany – Pańki, zaliczany do strefy buforowej, obecnie jest chroniony jako obszar Natura 2000 (PLB200001). Na odcinku Żółtki – Rzędziany wykonano nowe koryto rzeki, o większym przekroju poprzecznym, powodując obniżenie wód gruntowych praktycznie na całej szerokości doliny oraz istotne zmiany sieci hydrograficznej (Ryc. 3.7). W nowym korycie rzeki wybudowano dwa jazy piętrzące (Rzędziany i Babino), natomiast zaniechano wykonania planowanego wcześniej systemu nawadniająco-odwadniającego. Przed regulacją rzeki główny przepływ wody następował korytem Rzędziany – Babino od strony północnej oraz odnogą rzeki Rogowo od strony południowej. W chwili obecnej większość wód odprowadzana jest nowym korytem rzeki i przez jaz Rzędziany. Powoduje to, że wiele czynnych poprzednio koryt zanika – zostają zamulone i zarośnięte. Przepływ odbywa się głównie jednym stale powiększającym się korytem. W trakcie prac ziemnych związanych z regulacją rzeki, prowadzoną w latach 80. ubiegłego stulecia, wykonana została grobla ziemna, przegradzająca dolinę rzeki. Grobla ta, uzupełniona kanałem łączącym koryta boczne z głównym korytem rzeki, stanowi obecnie sztuczną przegrodę rozdzielającą strefę buforową od Narwiańskiego Parku Narodowego (granica Parku biegnie po grobli). Wytworzył się tu sztuczny stopień wodny. Różnica poziomów wody w rzece przed i za jazem Rzędziany waha się od 1,0 do 2,5 m (Ryc. 3.8), natomiast różnica poziomów wód gruntowych przed i za groblą wynosi około 0,5 m (Mioduszew- Ryc. 3.7 Sieć hydrograficzna Narwiańskiego Parku Narodowego i strefy buforowej; 1 – drewniane mostki, 2 – odmulenia koryt bocznych, 3 – przetamowania (progi), 4 – obszary podtapiane, 5 – jaz Rzędziany, 6 – granica NPN (źródło: opracowanie własne w oparciu o dane PTOP) 55 Ryc. 3.8 Przykładowy profil podłużny Narwi na odcinku węzła wodnego Rzędziany – Pańki (oryg.) Ryc. 3.9 Mostek na grobli Rzędziany – Pańki (fot. W. Mioduszewski) ski 1999). Wywiera to wpływ na stosunki wodne doliny w granicach Parku Narodowego (w części przylegającej do grobli). Podejmowane są różnego typu działania dla odtworzenia warunków przyrodniczych strefy buforowej (Kalski 1990; Bortkiewicz, Żelazo 1994; Mioduszewski 2002). W szczególności prace Polskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków (PTOP) ukierunkowane były na odtworzenie w możliwie dużym zakresie warunków wodnych, jakie miały miejsce przed wykonaniem regulacji Narwi (Ocena efektów… 2012). Wykonane prace polegały między innymi na oczyszczaniu koryt bocznych, budowie przewałów, progów itp. Jednym z działań było wybudowanie mostków drewnianych w linii grobli (Ryc. 3.9). W mniejszym stopniu brano pod uwagę wymogi ochrony przyrody w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego, tj. powyżej grobli Rzędziany – Pańki. Zbiornik Siemianówka Zbiornik Siemianówka jest największą budowlą hydrotechniczną w zlewni górnej Narwi (Sokołowski 1999). W dużym stopniu wpływa on tak na reżim przepływów, jak i jakość wody w Narwi. Położony jest około 90 km powyżej granic Parku Narodowego (od profilu wodowskazowego Suraż). Zbiornik o całkowitej pojemności 79,5 mln m3 został oddany do eksploatacji w 1989 roku. Jest to typo56 Ryc. 3.10 Przepływy średnie roczne [m3/s] w Surażu z okresu 1951–2010 (oryg.) wy zbiornik nizinny o bardzo małej średniej głębokości (2,5 m). Przepływy średnie roczne zmalały po uruchomieniu zbiornika Siemianówka (Ryc. 3.10). Fakt ten należy jednak przypisać w pierwszej kolejności temu, że lata 90. i pierwsza dekada XXI w. były wyraźnie bardziej suche od lat 70. i początku 80. XX w., a nie funkcjonowaniu zbiornika. Funkcje zbiornika Siemianówka, dla których był on budowany, stały się nieaktualne w wyniku zmian gospodarczych i społecznych. Obecnie zbiornik jest wykorzystywany do ekstensywnej gospodarki rybackiej, rekreacji oraz produkcji energii elektrycznej. Uważa się, że gospodarka wodna na zbiorniku powinna bardziej uwzględniać potrzeby ochrony przyrody w dolinie Narwi, w tym również w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego. Niezbędne jest przyjęcie następujących zasad pracy zbiornika: • utrzymywanie możliwie naturalnego reżimu przepływu wody w Narwi; • stymulowanie wiosennych zalewów niezbędnych dla ochrony walorów przyrodniczych doliny; • zwiększenie przepływów niżówkowych, gdy wody w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego opadają poniżej przyjętych wartości miarodajnych. Jazy Rzędziany i Babino stającego koryta rzeki przebiegającego wzdłuż wsi Rzędziany. Podwyższenie poziomu wody w tym starorzeczu odbiło się niekorzystnie na warunkach odprowadzania wody z sąsiadujących systemów odwadniających położonych daleko poza granicami Parku. Przetamowania Szczególnymi budowlami, rzadko występującymi poza górną Narwią, są niskie przetamowania piętrzące, zlokalizowane w głównym korycie rzeki oraz w bocznych odnogach. Prawdopodobnie były one budowane stale, przez wiele stuleci. Większość z nich została zniszczona, ale pozostałości niektórych piętrzeń widoczne są do dzisiaj. Budowle te wykonywane były do celów uzyskania spadu wody (młynówki), jako brody dla przepędu bydła, urządzenia wykorzystywane do połowu ryb. Obiekty melioracyjne i stawy rybne W dolinie Narwi nie ma typowych obiektów melioracyjnych. Występują jedynie pojedyncze rowy. Część z tych rowów spełnia rolę odprowadzalników wód z melioracyjnych obiektów odwadniających (systemów drenarskich), znajdujących się poza granicami Parku. Koło wsi Topilec w dolinie rzeki znajduje się rozległy kompleks stawów. Charakterystyka hydrologiczna zlewni górnej Narwi Ryc. 3.11 Jaz Rzędziany (fot. W. Mioduszewski) Zarówno jaz Rzędziany (Ryc. 3.11), jak i jaz Babino wybudowane zostały jako elementy systemu melioracyjnego. Ich zadaniem miało być podpiętrzanie wody dla celów nawodnień. Jaz Babino częściowo pełni tę funkcję. Natomiast jaz Rzędziany znalazł się na granicy Narwiańskiego Parku Narodowego i jego zadania uległy zmianie. Progi piętrzące Rzędziany i Radule W przekroju naturalnego koryta rzeki, powyżej nowego koryta Narwi, wybudowane zostały dwa progi piętrzące o stałej koronie. Progi są to konstrukcje hydrotechniczne powodujące podwyższenie poziomu wody bez możliwości jej regulacji. Próg Radule powstał w miejscu zniszczonego piętrzenia młyńskiego, a próg Rzędziany na kanale poniżej połączenia starego koryta (odgałęzienie Babino) i nowego koryta Narwi. Celem budowy tych progów było skierowanie większej ilości wody do odgałęzień znajdujących się tak po prawej stronie rzeki, jak i do tych na obszarze strefy buforowej. Progi te nie spełniły zakładanego zadania. Większość wody została przekierowana do starego, zara- Na odcinku doliny w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego oraz jego strefy buforowej występuje szereg dopływów. Do najważniejszych, mogących mieć wpływ na stan ochrony mokradeł w Parku, należą: Liza o powierzchni zlewni 143,3 km2, Szeroka Struga (39,5 km2), Awissa (141,4 km2), Turośnianka (130,7 km2), Czaplinianka (78,9 km2) i Horodnianka (76,8 km2). Przepływ średni roczny1 z wielolecia 1951–2010 wynosi 15,08 m3/s (Ryc. 3.10). W poszczególnych latach przepływy średnie roczne zmieniały się w zakresie od 7,86 m3/s (w 1952 r.) do 33,77 m3/s (w 1980 r.). Przepływ średni z wielolecia 1951–2010 dla półrocza zimowego SSQZ (od 1 listopada do 30 kwietnia) wynosi 19,63 m3/s i jest prawie dwa razy większy od przepływu średniego dla półrocza letniego SSQL: 10,79 m3/s (Szymczak, Mioduszewski 2003). Przepływy maksymalne roczne z wielolecia 1951–2010 (Ryc. 3.12) zmieniają się w zakresie od 20,2 m3/s (2001 r.) do 250 m3/s (1979 r.), przy średnim przepływie maksymalnym rocznym SWQ wynoszącym 75 m3/s (odchylenie standardowe = 46,3, mediana = 63,3). Przepływy minimalne roczne dla tego samego okresu (Rys. 3.13) zmieniają się od 1,52 m3/s (1959 r.) do 8,02 m3/s (1998 r.). Średni przepływ minimalny roczny SNQ wynosi 3,97 m3/s (odchylenie standardowe = 1,46, mediana = 3,65). 1 Podstawowym punktem, na którym oparto większość obliczeń jest wodowskaz zlokalizowany w Surażu na granicy Parku Narodowego, w przekroju mostowym. 57 58 Ryc. 3.12 Przepływy maksymalne roczne [m3/s] w Surażu z okresu Ryc. 3.13 Przepływy minimalne roczne [m3/s] w Surażu z okresu 1951–2010 (oryg.) 1951–2010 (oryg.) Obszar Narwiańskiego Parku Narodowego pokrywają głównie siedliska mokradłowe, ściśle uzależnione od reżimu rzecznego. W dolinie Narwi szczególne znaczenie ma występowanie na wiosnę silnego wezbrania roztopowego, które jest podstawowym czynnikiem wpływającym na wykształcenie ekosystemów mokradłowych. Dodatkowo w ciągu okresu wegetacyjnego należy utrzymać przepływ minimalny, zapobiegający przesuszaniu obszarów bagiennych. W przypadku rozległej doliny sprowadza się to do zapewnienia pożądanej powierzchni rozlewiska w okresie wezbraniowym i braku przesuszenia terenów przyległych w okresie wegetacyjnym. Określeniu takich progowych warunków dla Narwiańskiego Parku Narodowego poświęcone były prace Dembka i Danielewskiej (1996) i Mioduszewskiego i in. (2004). Autorzy ci uzależniają powierzchnię wylewu od warunków przepływu w profilu Suraż. Zgodnie z ustaleniami tych badań minimalny przepływ w okresie wezbraniowym powinien przewyższać 32 m3/s, bo wtedy dochodzi do zalania znacznej części doliny na obszarze Parku Narodowego. Przy 45 m3/s (stan w Surażu około 118,7 m n.p.m.; Ryc. 3.14, 3.15; Kiczko 2009) rozlewisko wyraźnie zaczyna dotykać obszarów olsowych na krawędziach doliny. Minimalny przepływ powinien wy- nosić 5–7 m3/s, gwarantując występowanie niewielkiego wylewu w najniżej położonych obszarach doliny. Bezpośrednie określenie potrzeb wodnych, zależnych od wielu nieidentyfikowanych czynników środowiskowych, jest wyjątkowo trudnym zadaniem (por. Okruszko, Kiczko 2008). Dlatego wyznaczenie dwóch wartości progowych, pozwalających na zachowanie pożądanego poziomu bioróżnorodności, oparto na analizie zachowania systemu rzecznego w okresie uznanym za wzorcowy pod względem stanu chronionych terenów. Za okres referencyjny można uznać lata 70. XX w., należy jednak zauważyć, że na tle wielolecia 1950–2010, okres ten był wybitnie wilgotny. W czterdziestoleciu 1950–1989 średni przepływ w okresie wezbraniowym w Surażu wynosił około 28 m3/s, a średni maksymalny – przeszło 80 m3/s. Dla pozostałej części roku wartości te wynosiły odpowiednio 11 m3/s i 36 m3/s.. Wśród przepływów pozakorytowych widoczna jest wyraźna różnica między relatywnie mokrymi latami 1975–1985 oraz suchymi okresami 1955–1965 i 1990–2010 (Ryc. 3.16). W ostatnich dekadach zwiększa się przepływ minimalny, co sugeruje korzystny wpływ zbiornika Siemianówka, przejawiający się utrzymywaniem przepływu nienaruszalnego. Ryc. 3.14 Zależność pomiędzy stanem wody w Surażu Ryc. 3.15 Zależność pomiędzy przepływem wody w Surażu a powierzchnią zalewu dla poszczególnych siedlisk (Kiczko 2009) a powierzchnią zalewu dla poszczególnych siedlisk (Kiczko 2009) 70 Ryc. 3.16 Średni czas trwania zalewów doliny w ciągu roku (źródło: Gospodarowanie wodą... 2002) 59,4 60 51,0 50 liczba dni 40 54,6 37,6 35,6 34,2 30 26,4 21,8 20 23,6 19,6 1951-1955 1956-1960 1961-1965 1966-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 0 1996-2000 10 okres Występowanie wezbrań Narwi, zwłaszcza wiosennych, jest w dolinie zjawiskiem normalnym, występującym corocznie (Ryc. 3.17), stąd ludność tu zamieszkująca nie wykonywała żadnych inwestycji, które mogłyby być potencjalnie zagrożone przez zalanie (Kowalewski 1988). Zalewy doliny szczególnie silnie zaznaczały się na odcinku Suraż – Bokiny, gdzie sieć koryt jest stosunkowo niewielka, a koryta mają ograniczoną pojemność z uwagi na małą głębokość i szerokość. Woda łatwo je wypełniała rozlewając się na torfowiska. W niższym biegu Narwi, na odcinku Bokiny – Rzędziany, mnogość koryt, ich większa głębokość i szerokość powodowała, że w porównaniu z południową częścią Parku poziom wody ponad brzegi koryt podnosił się nieznacznie podczas zalewów, a stan wezbraniowy trwał krócej niż na odcinku Suraż – Bokiny. Miesiące letnie to okres występowania niżówek. Najmniejsze przepływy pojawiają się głównie w lipcu i sierpniu, rzadziej w drugiej połowie czerwca oraz we wrześniu i październiku. W kwietniu i maju w okresie 1951–1995 nie zaobserwowano wystąpienia niżówek. Przepływy niskie pojawiają się również w miesiącach zimowych. Są one spowodowane głównie przemarzaniem rzeki. Wezbrania o największych kulminacjach występują zazwyczaj w marcu i kwietniu. Wielkie wody rzadko pojawiają się latem. Wyjątkowy pod tym względem był 1980 r., kiedy wystąpiło długotrwałe wezbranie trwające ponad dwie dekady lipca, cały sierpień i pierwszą dekadę września (Mioduszewski Ryc. 3.17 Dolina Narwi wiosną (fot. W. Mioduszewski) 59 Ryc. 3.18 Liczba dni występowania przepływu wezbraniowego i niżówkowego w profilu Suraż (oryg.) i in. 2004). W dolinie Narwi występują odcinki o niskich brzegach i małej przepustowości rzeki. Na tych terenach zalewy występują częściej i trwają znacznie dłużej (Ryc. 3.18). Takim obszarem jest odcinek rzeki pomiędzy Surażem i Bokinami. Zalewy trwają tu zazwyczaj dłużej niż pomiędzy Bokinami i Rzędzianami, gdzie powierzchnia doliny jest równie nisko położona, lecz występuje znacznie więcej koryt rzecznych o większej szerokości. Obecnie obserwuje się zanik przepływów w wielu korytach bocznych. Szczególnie intensywnie zarastają i zamulają się koryta boczne w strefie węzła wodnego Rzędziany – Pańki, co jest skutkiem m.in. oddziaływania uregulowanego koryta rzeki oraz zbyt niskiego piętrzenia wody na jazie Rzędziany. Zmniejszanie się przepływów w korytach bocznych i coraz większą koncentrację przepływu w korycie głównym obserwuje się praktycznie w całej dolinie. Jest to prawdopodobnie wynikiem braku oddziaływania antropogenicznego (brak lokalnych niskich piętrzeń, które uległy już zniszczeniu), ale również można doszukiwać się przyczyn w zmianach klimatu, takich jak wystąpienie lat suchych w okresie 1970–1985 z wyraźnie mniejszymi przepływami. Nie ulega wątpliwości, że pewien wpływ na układ wielokorytowy ma również wyraźnie zwiększenie żyzności wody, w tym w wyniku oddziaływania zbiornika Siemianówka. Jaz Rzędziany zlokalizowany na północnej granicy Parku ma zgodnie z założeniami piętrzyć wodę do rzędnej 110,70 m n.p.m. zapewniającej utrzymanie dużego uwilgotnienia mokradeł; piętrzenie obniża się jedynie na okres sianokosów. Pomimo wysokiego piętrzenia obserwuje się postępujące, niekorzystne zmiany roślinności i gleb na terenie Parku w strefie do około 900 m w górę rzeki od jazu i grobli. 60 Bilansowanie potrzeb wodnych w warunkach możliwych zmian hydrologicznych Kierunki zmian hydrologicznych w granicach Narwiań­ skiego Parku Narodowego określono w oparciu o scenariusze zmian klimatu i zasobów wodnych na terenie województwa podlaskiego. W tym celu wykorzystano projekcje klimatyczne opracowane w ramach projektu „Strategia adaptacji Polski do zmian klimatu w zakresie sektora zasoby i gospodarka wodna” (klimat.icm.edu.pl). Prognozy klimatyczne dla Polski opracowano na podstawie projekcji klimatycznych przeprowadzonych w projekcie UE ENSEMBLES, które zostały wykonane w warunkach scenariusza emisji SRES A1B, zakładającego równowagę różnych źródeł energii. W opracowaniu wykorzystano wiązkę sześciu symulacji, wybrano pięć modeli regionalnych RCM z warunkami brzegowymi z trzech modeli globalnych GCM: ARPEGE, ECHAM5, BCM (Tab. 3.1). Analizy obejmowały symulacje zmian średnich dobowych temperatury powietrza, opadów atmosferycznych, parowania potencjalnego i pokrywy śnieżnej. W ich wyniku było możliwe prognozowanie zmian średniego rocznego odpływu (Osuch i inni 2016). Tab. 3.1 Pięć modeli regionalnych z warunkami brzegowymi z trzech modeli globalnych (oryg.) Model RCM/GCM 1 DMI_HIRHAM5 / ARPEGE 2 SMHIRCA / BCM 3 RM51 / ARPEGE 4 MPI / M_REMO / ECHAM5 5 KNMI_RACMO2 / ECHAM5 6 DMI_HIRHAM5 / BCM Kierunki i intensywność symulowanych zmian zależą od przyjętego modelu RCM/GCM: na przykład model DMI-HIRHAM5/ARPEGE wskazuje na zwiększenie średnich rocznych wartości odpływu, podczas gdy KNMI_RACMO2/ ECHAM5 prognozuje ich spadek. Wyniki pozostałych modeli wskazują na niewielkie zwiększenie odpływu. W województwie podlaskim w latach 2021–2050 prognozuje się niewielki wzrost wartości średniego rocznego odpływu. Przeprowadzone obliczenia bilansowe sugerują, że zmiany klimatyczne w perspektywie roku 2050 mogą być czynnikiem najbardziej zagrażającym odpowiedniemu uwilgotnieniu mokradeł w Parku Narodowym (Piniewski i in. 2014). Możliwy wzrost temperatury średniej nawet do dwóch stopni Celsjusza zimą, zmiana rozkładu opadów w skali roku, istotny wzrost parowania potencjalnego wiosną i latem, spowodują przekształcenia warunków wodnych. Zagrożenie związane ze zmianami klimatycznymi jest szczególnie duże w przypadku scenariusza zakładającego silny wzrost temperatury i nieznaczne zmiany reżimu opadowego. Z kolei według alternatywnego scenariusza zmian klimatycznych, zwiększenie ilości opadów w pewnym stopniu równoważy negatywne zmiany bilansu wodnego związane z ociepleniem klimatu. Ze względu na stosunkowo niewielki udział powierzchni, które mogą być potencjalnie objęte sukcesją roślinności, na podstawie wyników analiz wariantowych można stwierdzić, że ewentualna sukcesja może się przyczynić do niewielkiego wzrostu przesuszenia gleb w porównaniu do pozostałych rozważanych czynników (Szporak-Wasilewska i in. 2015). • utrzymanie naturalnych koryt bocznych oraz sztucznego kanału wzdłuż grobli od strony Parku; cieki te stanowią barierę chroniącą poziom wody i powinny być zachowane, dopóki nie wyrówna się on po obu stronach grobli; • zainstalowanie klapy zwrotnej w ujściowym odcinku kanału (wlot do nowego koryta rzeki powyżej jazu) zabezpieczającej przed ucieczką wody z rowu w przypadku obniżenia zwierciadła wody w rzece (np. obniżenie piętrzenia na jazie w sytuacjach awaryjnych lub dla potrzeb rolnictwa, w okresie sianokosów); • wykonanie zamknięć i regulowanie poziomem wody w odgałęzieniu Babino w przepuście poprowadzonym pod drogą (przed regulacją rzeki było tu główne koryto Narwi) przy wjeździe do wsi Rzędziany. Szczególnej uwagi wymaga nowo wybudowany próg Rzędziany o stałej koronie, który piętrzy wodę zwiększając dopływ do starego koryta rzeki. Powoduje to zwiększenie uwilgotnienia na terenach użytkowanych rolniczo. Dotyczy to zarówno mokradeł na wysokości jazu i progu Rzędziany, jak również łąk położonych poza granicami Parku Narodowego oraz w strefie buforowej (Ryc. 3.19). Warunki utrzymania wielo­ korytowego charakteru rzeki W ostatnich latach obserwuje się zanikanie koryt bocznych i koncentrowanie się przepływu w jednym głównym korycie (Gradziński 2004). Następuje zamulanie, szczególnie wejściowych odcinków odnóg rzecznych i ich intensywne zarastanie. Przyczyną tego może być wzrastająca żyzność środowiska, wynikająca m.in. ze wzrastającego zanieczyszczenia opadów atmosferycznych związkami azotu i fosforu, jak również wzrastająca ilość związków biogennych w wodach rzecznych, pochodzących zarówno ze źródeł rolniczych, jak i komunalnych. W pewnym stopniu za te procesy odpowiedzialna może być też zmiana reżimu przepływu wody, będąca efektem oddziaływania zbiornika Siemianówka, ale również zanik niewielkich piętrzeń. Utrzymanie dużego uwilgotnienia na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego wymaga szczególnej troski i powinno obejmować następujące działania: • utrzymanie całorocznego poziomu wody na jazie w Rzędzianach nie niżej niż 110,70 m n.p.m.; • budowę ścianek szczelnych pod mostami pod groblą Rzędziany – Pańki z progiem na rzędnej nie niżej niż 110,40 m n.p.m., aby zapobiec nadmiernej ucieczce wody z obszaru Parku Narodowego do strefy buforowej; Ryc. 3.19 Użytkowana rolniczo dolina Narwi poniżej Narwiańskiego Parku Narodowego (fot. W. Mioduszewski) Dla utrzymania anastomozującego charakteru rzeki wskazane jest: • okresowe odmulanie bocznych koryt rzecznych, szczególnie ich początkowych (wlotowych) odcinków i likwidowanie ewentualnych naturalnych lub sztucznych progów hamujących przepływ wody; zabiegi takie można prowadzić po stwierdzeniu, że następuje wyraźne ograniczenie przepływu w odnodze przy średnim natężeniu przepływu; ocenia się, że wystarczające jest odmulenie koryta raz na 10–15 lat; • budowę niewielkich progów na głównym korycie rzeki lub na większej odnodze poniżej bocznego koryta; wystarczająca jest wysokość progu rzędu 20–40 cm, aby spowodować uaktywnienie starego koryta; zaleca się wykonanie tego typu przegród w postaci 61 drewnianej ścianki szczelnej (palisady), dopuszczalne jest również wykonanie przegrody np. z worków wypełnionych żwirem, a następnie obsypanych kamieniami; konstrukcja takich przegród zależy od natężenia przepływu; budowle w głównym korycie muszą być odporne na duże siły przepływającej wody lub należy przyjąć założenie, iż będą one odbudowywane w ramach działań ochronnych; progi mogą przyjąć wtedy postać przegród drewnianych z faszyną. Renaturyzacja strefy buforowej Tak zwana strefa buforowa, czyli przekształcona w wyniku prac hydrotechnicznych część doliny położona poniżej Narwiańskiego Parku Narodowego, sięgająca umownie do mostu w Żółtkach, stanowi szczególny system wodny. Nowe koryto Narwi, o dużej przepustowości hydraulicznej, głębsze i szersze z umocnionymi skarpami, jest w stanie przepuścić znacznie większą objętość wody w stosunku do koryt naturalnych. W wyniku pogłębienia koryta zwierciadło wody układa się znacznie niżej niż przed regulacją. Budowa nowego koryta rzeki stała się również przyczyną wyraźnych różnic w położeniu wód gruntowych po obu stronach grobli Rzędziany – Pańki. Znajdujący się na terenie strefy buforowej jaz Babino był budowany dla podobnego celu, jak jaz Rzędziany. Jako rzędną piętrzenia przyjęto tu 108,64 m n.p.m., to jest około 2 m poniżej rzędnej piętrzenia na jazie Rzędziany. Wykonane w strefie buforowej działania renaturyzacyjne przyniosły interesujące wyniki (Ocena efektów… 2012). Zwiększyła się różnorodność biologiczna i pojawiło się więcej gatunków ptaków. Renaturyzacja nie została jednak doprowadzona do końca i nie przyniosła w pełni takich efektów, jak się spodziewano. Doprowadzona na teren strefy buforowej woda bardzo szybko zanika, infiltruje w podłoże i jest odbierana przez nowe koryto Narwi. Zjawisko to było do przewidzenia i w jednym z planów renaturyzacji o tym wspominano (Mioduszewski 1999). Dla dalszego zwiększenia uwilgotnienia gleb i uaktywnienia odnóg rzecznych (odtworzenia wielokorytowego charakteru rzeki) niezbędne byłoby doprowadzenie bardzo dużej ilości wody, co mogłoby spowodować niekorzystne skutki przyrodnicze w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego. Stąd też uważa się, że ten etap renaturyzacji strefy buforowej można uznać za zamknięty. Dalsze prace będą możliwe po ograniczeniu hydraulicznej przepustowości uregulowanego koryta rzeki i podwyższeniu poziomu wody. Jest to możliwe do osiągnięcia poprzez zasypanie tego koryta lub wykonanie wysokich progów w odstępach 300–500 m. W chwili obecnej jest to trudne do wykonania ze względu na stosunkowo intensywne, rolnicze użytkowanie doliny położonej po lewej stronie koryta rzeki. Wskazane jest dokonanie zmian w instrukcji gospodarki wodnej jazu Babino, przy pomocy którego woda powinna być piętrzona do najwyższego możliwego poziomu w przeciągu całego roku. Utrzymanie walorów przyrodniczych strefy buforowej wymaga podjęcia odpowiednich działań, a w szczegól­ ności: 62 • doprowadzenia dodatkowej ilości wody do strefy buforowej z głównego koryta rzeki poprzez udrożnienie zarastających koryt bocznych powyżej grobli; • wykonania dodatkowych progów na odgałęzieniach bocznych w strefie buforowej dla zatrzymania dopływających tu wód; • ograniczenia udrożnienia koryt bocznych w strefie buforowej do możliwie małych odcinków (50–200m) i ograniczenie usuwania namułów, ponieważ odłożone namuły o mniejszej przepuszczalności ograniczają ucieczkę wody do głębokości sztucznego koryta Narwi; • opracowania nowej instrukcji gospodarowania wodą na jazie Babino, celem podwyższenia rzędnej normalnego piętrzenia w około 20–30 cm. Gospodarka wodna w węźle wodnym Rzędziany – Pańki Naturalne i sztuczne koryta rzeczne, rowy, różnego typu budowle hydrotechniczne tworzą na granicy Parku Narodowego i strefy buforowej złożony system wodny. System ten musi być rozpatrywany i analizowany jako całość. Analiza pojedynczych elementów tego systemu może doprowadzić do fałszywych wniosków. Dlatego też zdecydowano się na określenie tego systemu jako węzła wodnego Rzędziany – Pańki. Najwrażliwszym zagadnieniem związanym z ochroną zasobów wodnych Narwiańskiego Parku Narodowego jest konieczność całościowego rozwiązania kwestii gospodarowania wodą w węźle wodnym Rzędziany – Pańki. Z uwagi na niekorzystny wpływ stałego progu Rzędziany na uwilgotnienie siedlisk użytkowanych rolniczo i związane z tym żądania szybkiej poprawy sytuacji (poza granicami Parku) niezbędne jest podjęcie działań dla ograniczenia objętości wody wpływającej do starego koryta rzeki Babino. Niekorzystny wpływ na użytki rolne objawia się jedynie podczas występowania okresów z dużymi przepływami w rzece. Oddziaływanie tego progu może być natomiast pozytywne podczas niskich stanów wody. Pomimo to wydaje się, że celowym jest skierowanie większej objętości wody do starych zarastających koryt po prawej stronie rzeki (Kowalewski, Mioduszewski 1988), także tych znajdujących się na terenie strefy buforowej. Techniczne rozwiązania mogą obejmować: • spowodowanie stałego piętrzenia na jazie Rzędziany na rzędnej 110,70 m n.p.m.; piętrzenie do tej rzędnej zapewnia dobre uwilgotnienie obszarów bagiennych chronionych w Narwiańskim Parku Narodowym; utrzymywanie niskiego piętrzenia powoduje nieodwracalne negatywne przekształcenia chronionych ekosystemów bagiennych; • ograniczenie niekorzystnego oddziaływania stałego progu Rzędziany na tereny użytkowane rolniczo i leżące poza granicami Parku Narodowego, w tym na obszarze Natura 2000 (PLB200001) poprzez: – obniżenie rzędnej progu stałego o około 40 cm; – wykonanie progu stałego w korycie odgałęzienia Babino (zmniejszenie dopływu do tego odgałęzienia). Przyjęty poziom zwierciadła wody 110,70 m n.p.m. wynika z przeprowadzonych analiz wpływu piętrzenia na środowisko przyrodnicze i rolnictwo. Podstawowe czynniki brane pod uwagę, to: • analiza starych map (wg stanu na 1966 r.) wykazuje, że w przekroju jazu zwierciadło wody w rzece w okresach letnich utrzymywało się na poziomie zbliżonych do rzędnej 110,70 m n.p.m.; • konstrukcja jazu dostosowana jest do stałego utrzymywania w okresie letnim poziomu piętrzenia na rzędnej 110,70 m n.p.m. (około 0,4–0,7 m poniżej terenu); • przyjęty normalny poziom piętrzenia nie zatapia wylotów systemów drenarskich odwadniających grunty orne (grunty wsi Rzędziany, Kolonia Rzędziany, Radule); • rzędna piętrzenia 110,70 m n.p.m. umożliwia rolnicze wykorzystanie użytków zielonych pomiędzy nowym korytem rzeki, a odgałęzieniem Babino oraz pomiędzy tym odgałęzieniem a wysoczyzną; • z danych historycznych wynika, że dolina zalewana była corocznie, a woda utrzymywała się niekiedy kilka miesięcy; natomiast wody gruntowe układały się na powierzchni; taki stan uzyskać można jedynie poprzez piętrzenie wody na jazie Rzędziany; • dynamika wód gruntowych przy piętrzeniu wody na jazie jest zbliżona do tej występującej w warunkach naturalnych (przed regulacją rzeki); • piętrzenie wody na jazie wraz z regulowanym odpływem/dopływem wody do rowu poprowadzonego wzdłuż grobli pozwala na zachowanie wysokiego uwilgotnienia tej części terenów bagiennych, nawet przy dłuższych okresach występowania suszy; • konieczność piętrzenia wody do rzędnej 110,70 m n.p.m. na jazie Rzędziany i utrzymywanie wody w rowie odwadniającym poprowadzonym wzdłuż grobli na tym samym poziomie wykazały prowadzone obliczenia modelowe. W dłuższej perspektywie można się spodziewać wycofywania się rolnictwa z doliny rzeki, ale również dalszej intensyfikacji użytkowania rolniczego. W tym kontekście analizowano i rozpatrywano szereg możliwych działań mających na celu poprawę warunków wodnych, biorąc pod uwagę możliwość: • udrożnienia starego koryta Narwi (koryto boczne Babino) i koryt bocznych w części lewej doliny; plany te jednak muszą być modyfikowane z uwagi na postępującą intensyfikację użytków zielonych w strefie po lewej stronie obecnego koryta Narwi i przy jazie Babino; • wykonanie przetamowań nowego koryta rzeki pomiędzy jazami Rzędziany i Babino (zgodnie z pierwszą koncepcją BIPROMELU renaturyzacji strefy buforowej); postulat ten jest również w szerszym zakresie powtórzony w Koncepcji renaturyzacji doliny Narwi na odcinku Żółtki – Rzędziany, opracowanej na potrzeby Polskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków; choć z punktu widzenia walorów przyrodni- czych takie rozwiązanie byłoby bardzo korzystne, jego realizacja obecnie nie jest możliwa z uwagi na rolnicze użytkowanie tych terenów; • doprowadzenie wody do zanikających koryt bocznych, dla regulacji uwilgotnienia w części doliny położonej po prawej stronie rzeki (powyżej grobli Rzędziany – Pańki); w tym celu wskazane jest udrożnienie zamulonych i zarośniętych odcinków koryt bocznych (szczególnie w strefie połączenia starego koryta z głównym korytem Narwi). Literatura Banaszuk H. 2004. Geologia i geomorfologia. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk H. (red.) 2004. Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Bortkiewicz A., Żelazo J. 1994. Roboty renaturyzacyjne na obszarze Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Zeszyty Naukowe AR Wrocław 246. Przyrodnicze aspekty melioracji wodnych. Dembek W., Danielewska A. 1996. Zróżnicowanie siedliskowe doliny Górnej Narwi od Zbiornika Siemianówka do Suraża. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. Grabińska B., Szymczyk S. 2012. Przyrodnicze i antropogeniczne uwarunkowania rozwoju koryta Narwi (Wielkie Zakole Poniżej Różana). Inżynieria Ekologiczna 31. Gradziński R. 2001. Narew – rzeka anastomozująca. Narwiański Park Narodowy, Kurowo. Gradziński R. 2004. Anastomozujący system Narwi na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia: Narwiański Park Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Gradziński R., Baryła J., Danowski W., Doktor M., Gmur D., Gradziński M., Kędzior A., Paszkowski M., Soja R., Zieliński T., Żurek S. 2000. Anastomosing system of the upper Narew River, NE Poland. Annales Societatis Geologorum Poloniae 70: 219–229. Gradziński R., Baryła J., Doktor M., Gmur D., Gradziński M., Kędzior A., Paszkowski M., Soja R., Zieliński T., Żurek S. 2003. Vegetation-controlled modern anastomosing system of the upper Narew River (NE Poland) and its sediments. Sedimentary Geology 157 (3–4): 253–276. Jędryka E., Smoluchowska A. 1996. Rozrząd wody na obszarze Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 428. Kalski R. 1990. Ochrona i renaturyzacja regionu górnej Narwi – koncepcja i działania organizacji pozarządowej. [W:] Aktualna problematyka ochrony mokradeł. Materiały Seminaryjne 43. IMUZ, Falenty. Kiczko A., 2009. Sterowanie zbiornikiem zaporowym Siemianówka z uwzględnieniem potrzeb środowiskowych doliny Narwi. Praca Doktorska, Instutut Geofizyki PAN. Kowalewski Z. 1988. Wpływ regulacji koryta rzeki Narwi na położenie zwierciadła wód gruntowych w chronionej części doliny. Wiadomości IMUZ 16(l): 91–104. Kowalewski Z., Mioduszewski W. 1986. Analysis of the groundwater level in a valley above the regulated river section. International Conference „Hydrological processed in the catchment”. 81–86. Kraków. 63 Makaske B. 1998. Anastomosing Rivers: Forms, Processes and Sediments. Nederlandse Geografische Studies. Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap/Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Universiteit Utrecht, Utrecht. Makaske B. 2001. Anastomosing rivers: a review of their classification, origin and sedimentary products. Earth-Science Review 53: 149–196. Mioduszewski W. 1995. Ochrona zasobów wodnych na przykładzie górnej Narwi. Biuletyn Informacyjny Melioracje Rolne 3/4: 58–61. Mioduszewski W. 1999. Koncepcja renaturyzacji doliny Narwi na odcinku Żółtki –Rzędziany. [W:] Aktualna problematyka ochrony mokradeł. Materiały Seminaryjne 43. IMUZ, Falenty. Mioduszewski W. 2002. Principles of renaturalization of the Narew Valley between Rzędziany – Żółtki. (Koncepcja renaturyzacji doliny Narwi na odcinku Żółtki – Rzędziany). [W:] Radwan S., Gliński J., Geodecki M., Rozmus M. (red.), Środowisko przyrodnicze Polski – stan aktualny i zmiany. Acta Agrophysica 67. Mioduszewski W., Gajewski G., Biesiada M. 2004. Zróżnicowanie stosunków wodnych w dolinie Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego. Woda – Środowisko – Obszary Wiejskie 4, 2a(11): 39–50. Mioduszewski W., Okruszko T. 2001. Podstawowe problemy gospodarki wodnej górnej Narwi. Zeszyty Naukowe WSZiP im. B. Jańskiego 2(7): 35–51. 64 Ocena efektów renaturalizacji strefy buforowej Narwiańskiego Parku Narodowego. 2012. Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Białystok. Okruszko T., Kiczko A. 2008. Environmental flows – water requirements of swamp communities; the Narew River case study. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc. E-9(405). Osuch M., Lawrence D., Meresa H.K., Napiorkowski J.J., Romanowicz R.J., 2016. Projected changes in flood indices in selected catchments in Poland in the 21st century. Stochastic Environmental Research and Risk Assessment, 1-23, doi:10.1007/s00477-016-1296-5. Piniewski M., Laizé C. L. R., Acreman M. C., Okruszko T., Schneider C. 2014. Effect of climate change on environmental flow indicators in the Narew basin, Poland. J. Environ. Qual. 43:155–167. Sokołowski J. (red.) 1999. Monografia zbiornika wodnego Siemianówka. Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych, Białystok. Szporak-Wasilewska S., Piniewski M., Okruszko T., Kubrak J. 2015. What we can learn from a wetland water balance? Narew National Park case study. Ecohydrology & Hydrobiology 3. Teisseyre A. K. 1992. Rzeki anastomozujące – procesy i model sedymentacji. Przegląd Geologiczny 4: 241–248. 4 Przekształcenia układu hydrograficznego Narwi w ostatnich dekadach Andrzej K. Kamocki Narew w granicach Parku Narodowego jest typową rzeką anastomozującą, mającą kilka nieregularnie wijących się, głębokich koryt, rozdzielonych dużymi, ustabilizowanymi wyspami porośniętymi roślinnością bagienną. Czynnikami sprzyjającymi zabagnieniu na tym obszarze są: nieduży, równomierny spadek podłużny doliny, mały spadek oraz niewielka zdolność transportowa rzeki, co ściśle wiąże się z małą powierzchnią własną zlewni. Sprzyja to dłuższemu utrzymywaniu się wód powodziowych, a tym samym wysokiemu poziomowi wód gruntowych. W czasie wiosennych wezbrań woda płynie całą doliną, natomiast w okresach letnim i jesienno-zimowym stagnuje w licznych rozlewiskach. Na skutek znikomego spadku podłużnego doliny rzeka dzieli się tu na liczne ramiona, które często łączą się, tworząc nieregularną sieć korytarzy wodnych, o zmiennym kierunku przepływu. Ramiona biegną konsekwentnie do nachylenia doliny, ale też subsekwentnie, a nawet resekwentnie i rozdzielone są ustabilizowanymi wyspami. Układ hydrograficzny tego typu został wyodrębniony i zdefiniowany stosunkowo niedawno, w końcu lat 60. ubiegłego wieku przez Schumma (1968), który użył terminu anastomozujący jako synonimu układu warkoczowego. System rzeczny Narwi można z pewnością nazwać unikatem na skalę światową. W literaturze opisywane są pojedyncze przypadki takich systemów, w różnych strefach klimatycznych. W Europie jedyną rzeką tożsamą typologicznie, jak i zbliżoną pod względem rozmiaru do Narwi, jest Stochód (prawostronny dopływ Prypeci na Ukrainie), który w układzie wielokorytowym płynie na odcinku ponad 100 km. Dawniej Narew była rzeką anastomozującą na znacznie dłuższym odcinku (Ryc. 4.1), od źródeł aż do miejscowości Zajki, położonej kilka kilometrów na wschód od ujścia Biebrzy. Niewykluczone, że powstanie i utrzymywanie się anastomozującego rozwinięcia Narwi aż do połowy XX w. może być w dużej mierze wynikiem działań człowieka. Źródła historyczne (m.in. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, s.v. Narew) informują, że: Najrybniejszą jest Narew na Podlasiu, bo rozlewa się na setki odnóg i jeziorek. Rybołóstwo też jest tu przemysłem niektórych wiosek, a rybacy podlascy posiadają naj- Ryc. 4.1 Dawny system anastomozujący i aktualny system korytowy (kolor jasnoniebieski) na odcinku od wsi Rzędziany do ujścia Supraśli do Narwi (opr. własne; jako podkład wykorzystano Mapę topograficzną w skali 1: 100 000 Wojskowego Instytutu Geograficznego, arkusz Białystok z 1933 r.) więcej sposobów do łowienia. Oprócz rozmaitego gatunku sieci, najważniejszą rolę w tutejszem rybołóstwie odgrywa tak zwany jaz al. grobla grodzona w poprzek rzeki. Jaz grodzą rybacy z pali, faszyny, kamieni i darniny, zostawiając w nim dla przepływu wody kilka otworów zwanych oknami lub uwodami. Jazy na spławnych rzekach są zabytkiem barbarzyństwa i od wieków były przez prawodawstwo polskie surowo zakazywane. W sposób bowiem najszkodliwszy zanieczyszczają koryto rzeki i opóźniają opadanie wód wiosennych, które z tego powodu do końca maja zalewają rozległe łąki narwiane w Tykocińskiem. I dziś istnieją wprawdzie przepisy wzbraniające budowania jazów i władza prawie rokrocznie wydaje polecenia, żeby zburzone zostały, ale pomimo to rybacy naprawiają ciągle i budują jazy nowe, a niedawno w jednej gminie stelmachowskiej naliczono ich całą setkę. Współcześnie jazów, czy też zahat (jak je określano na wschodzie regionu), na Narwi już się nie buduje. Obiekty tego typu można jeszcze spotkać na rzekach Polesia (Ryc. 4.2). Część koryt rzecznych, o regularnych kształ65 Ryc. 4.2 Pozostałości po dawnym grodzeniu na rzece Stwiga, Białoruś (fot. A. Kamocki, 2009) Ryc. 4.3 Historyczny (1953 r.) i współczesny (2008 r.) układ fluwialny Narwi na odcinku Suraż – Uhowo (oryg.) 66 Ryc. 4.4 Zanikające koryto Narwi w obrębie uroczyska Kąty Suraskie (fot. A. Kamocki, 2016) tach, była kopana przez rolników. Kanały te służyły do przewozu łódkami siana, zwierząt, a czasami najzwyczajniej skracały drogę. W latach 80. XX wieku rozpoczął się proces skracania czasu trwania i głębokości zalewu powierzchniowego (Banaszuk 1996; Kowalewski 1998; Dembek i in. 2004; Kamocki 2004). Początek zmian przepływów Narwi ma ścisły związek z budową sztucznego koryta Narwi w tzw. strefie buforowej (odcinek Narwi od Rzędzian do Żółtek) i rozpoczęciem regulacji odpływu wody jazami w Rzędzianach i Babinie. Czynnikiem dodatkowo wpływającym na wielkość przepływów i bilans hydrologiczny w granicach bagiennej doliny Narwi jest zbiornik Siemianówka. Wpływ ten zaznacza się poprzez ograniczenie fali wezbraniowej oraz podwyższenie przepływów niżówkowych. Oddziaływania powstałe na skutek zaburzeń hydrologicznych wpływają na pogorszenie stanu ekosystemów wodnych, a także przyczyniają się do zaniku i uproszczenia wielokorytowego układu Narwi. Przekształcenia najbardziej widoczne są w południowej części bagiennej doliny Narwi, gdzie rzeka wielokorytowa zastępowana jest meandrującym, głębiej wciętym, pojedynczym korytem (Ryc. 4.3, 4.4). Układ fluwialny Narwi uległ znacznym i bardzo niekorzystnym przemianom zwłaszcza w południowej części Parku Narodowego. Obserwuje się tam zanik koryt z aktywnym przepływem oraz zarastanie, i w dalszej kolejności lądowienie starorzeczy połączonych z korytami aktywnymi, jak i zamkniętych. Anastomozująca Narew zanika, a powstawanie jednokorytowej rzeki meandrującej postępuje w kierunku północnym. W okolicach Suraża dawniej rzeka płynęła trzema aktywnymi korytami, a obecnie jednym korytem o szerokości około 40 m, które poniżej mostu rozgałęzia się w stronę prawobrzeżnej części miasta i traci swój bieg. W okolicach miejscowości Łapy-Pluśniaki w przekroju poprzecznym doliny funkcjonowało osiem koryt, obecnie ich liczba zmniejszyła się o połowę. Melioracje podstawowe, a więc prace polegające na zmianie przebiegu i kształtu koryta rzeki, przeprowadzono na wszystkich dopływach Narwi, w tym na Lizie, Awissie, Szerokiej Strudze, czy Kowalówce1. Zawęża się także obszar doliny Narwi z powierzchniowymi utworami organicznymi. Współcześnie nie obserwuje się już procesu awulsji (dzielenia się istniejącego koryta) i powstawania nowych koryt. Zachodzące w bagiennej dolinie Narwi przemiany ekosystemów wodnych są następstwem oddziaływań bezpośrednich, ale również i pośrednich. Należą do nich zmiany zdolności retencyjnych oraz przyspieszenie odpływu ze zlewni w skali regionalnej i globalnej. W drugiej połowie XX w., w obszarze zasilającym Narew od jej źródeł do ujścia Supraśli, długość wszystkich rzek skróciła się z 1926 do 1454 km. Znacząco wzrosła natomiast długość rowów melioracyjnych, do 3141 km, co odbiło się także w powierzchni obszarów zdolnych do przetrzymywania wody. Spadek położenia zwierciadła wód podziemnych powoduje, że opisy Glogera z 1881 roku o połączeniu Narwi i jeziora Niklerz czytamy z niedowierzaniem: o 1 milę poniżej m. Tykocina a o ćwierć mili od Narwi znajduje się bardzo wąskie ale dość długie i głębokie jeziorko Jenklerz (Jęklerz), tem szczególne, że jest niżej od Narwi położone i woda sączy się strumykiem z Narwi do tego jeziora. Zanikanie narwiańskich koryt, zwłaszcza tych, które płyną tuż przy wysoczyźnie, ma miejsce w następstwie braku podstawowej świadomości ekologicznej, a także znajomości prawa. W południowej i środkowej części Narwiańskiego Parku Narodowego spotyka się cieki zasypane ziemią i gruzem, po to, aby umożliwić przejazd do izolowa1 Obowiązująca obecnie nazwa tego cieku to Dopływ z Czaczek. 67 nych wodą łąk lub w celu powiększenia areału „przydatnej” części działki. Niewłaściwe gospodarowanie wodami Narwi ma miejsce także na skutek błędów popełnianych przez instytucje państwowe. W listopadzie 2010 r. Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Białymstoku przystąpił do realizacji projektu z zakresu ochrony przeciwpowodziowej. Powyżej południowej granicy Narwiańskiego Parku Narodowego wycięto drzewa i zakrzaczenia rosnące przy korycie rzeki oraz usunięto karpiny i osady z dna rzeki. Celem tych prac było pogłębienie i poszerzenie koryta Narwi, aby umożliwić szybszy spływ wody z zalewanych terenów w gminie Suraż. Szczęśliwie, te nieprzemyślane działania zostały szybko zastopowane, po protestach organizacji pozarządowych. Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (opracowany w 2014 r.), jako nadrzędny cel ochrony przyrody zakłada zachowanie unikalnej w skali europejskiej rzeki anastomozującej wraz ze związanym z nią ekosystemem mokradłowym i kształtowaną w wyniku naturalnych procesów różnorodnością biologiczną, zachodzącymi procesami biologicznymi i ekologicznymi oraz procesami i strukturami geologicznymi, geomorfologicznymi, hydrologicznymi i glebowymi. W kontekście niekorzystnych przemian zachodzących w zlewni Narwi, utrzymanie warunków hydrologicznych niezbędnych dla niezakłóconego funkcjonowania systemu rzeki anastomozującej, będzie wyzwaniem kosztochłonnym i niezwykle trudnym do realizacji. Pomimo 68 przeszkód wynikających z trudności technicznych restytucji koryt, kwestii własności gruntów, a przede wszystkim z ograniczeń finansowych, służby Narwiańskiego Parku Narodowego prowadzą działania na rzecz zachowania systemu rzeki wielokorytowej. Literatura Banaszuk H. 1996. Paleogeografia, naturalne i antropogeniczne przekształcenia Doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Dembek W., Szewczyk M., Kamocki A. 2004 Bagienna część doliny Narwi – zmiany warunków siedliskowych i roślinności w minionym 30-leciu. Woda – Środowisko – Obszary Wiejskie 4(2b): 225–237. Gloger Z. 1881. Rzeka Narew. Wędrowiec 259. Kamocki A. 2004. Dawne i dzisiejsze zalewy wezbraniowe Narwi na podstawie modelowania z zastosowaniem technik GIS. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. 122–128. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Kowalewski Z. 1998. Wpływ regulacji koryta rzeki Narwi na położenie zwierciadła wód gruntowych w chronionej części doliny. Wiadomości IMUZ 16(1): 91–104. Schumm S. A. 1968. Speculations concerning paleohydraulic controls on terrestrial sedimentation. Geological Society of America Bulletin 79: 1573–1588. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. 1885. t. VI, Warszawa. 5 Mokradła i gleby Piotr Banaszuk • Henryk Banaszuk Dolinę Narwi wypełnia rozległa pokrywa utworów organicznych, głównie torfów i miejscami mułów, ponad którą wystają odosobnione „wyspy mineralne” nazywane grądami lub grądzikami (ryc. na str. 16). Zabagnienie rozpoczęło się już w starszym holocenie, ale w tym czasie powstawały jedynie lokalne torfowiska rozwijające się w najniższych partiach doliny zalewanych wodami wezbraniowymi lub zasilanych wodami gruntowymi pod naporem hydrostatycznym. Torfy powstawały też w opuszczonych przez rzekę korytach Narwi (Banaszuk H. i in. 2015). Najstarsze nawiercone osady organiczne datuje się na 9727– 9294 14C BP (Gradziński i in. 2003). W tym czasie jednak, w przeważającej części południkowego odcinka doliny Narwi osadzały się utwory pyłowo i ilaste. Impulsem do rozwoju zabagnień było ochłodzenie i zwilgotnienie klimatu około 5000 14C BP, czego efektem było między innymi podniesienie się poziomu wód gruntowych, uaktywnienie sieci rzecznej oraz zwiększone zasilanie dolin wodami spływającymi ze zlewni. Młodszy holocen cechował się cyklicznym następstwem faz chłodniejszych i wilgotniejszych oraz faz suchszych, o zwiększonym kontynentalizmie, czego następstwem były okresowe ożywienia procesów torfotwórczych lub ich zastoju, ale ogólnie sprzyjał rozwojowi mokradeł. Wielkopowierzchniowe zabagnienie doliny rozpoczęło się w późnym subboreale, jednak największe rozmiary przybrało w okresie subatlantyckim (Gradziński i in. 2003), który rozpoczął się około 2500 14C BP. Do rozwoju mokradeł w bagiennej dolinie Narwi przyczyniła się budowa geologiczna i rzeźba otaczających dolinę wysoczyzn i samej doliny (Banaszuk H. 1996; Banaszuk, Banaszuk 2004; Banaszuk H. i in. 2015). Gleby mineralne Gleby mineralne zajmują w Narwiańskim Parku Narodowym zaledwie około 317 ha (4,9% powierzchni; Banaszuk H. i in. 2013). Zalicza się do nich gleby brunatne eutroficzne, gleby rdzawe, bielicowe typowe i glejobielicowe, które występują przede wszystkim na wyniesieniach śródtorfowych i poziomach mineralnych przy krawędziach doliny oraz czarne ziemie i mady. Skały macierzyste tych gleb są stosunkowo mało zróżnicowane pod względem pochodzenia i uziarnienia. Są to głównie piaski wydmowe oraz piaski rzeczne ze schyłku plejstocenu i z różnych faz holocenu, a także niewielkie płaty utworów morenowych. W południowej części Parku Narodowego, w okolicach Suraża i Uhowa, występują również utwory aluwialne. Są to głównie piaski luźne i piaski słabogliniaste, przewarstwiane drobnymi warstewkami pyłów, piasków gliniastych i utworów torfowo-mułowych. Wszystkie zalegają na luźnych lub słabogliniastych piaskach korytowych (Ryc. 5.1). Z piasków, niezależnie od ich genezy i wieku, wykształciły się głównie gleby rdzawe, gleby bielicowe i glejobielicowe. Na ich budowę profilową w widoczny sposób wpływa uwilgotnienie utworu glebowego i związane z tym zróżnicowanie szaty roślinnej. Sporadycznie występują gleby brunatne. Wytworzyły się one z utworów zwięźlejszych, głównie z glin i piasków gliniastych płytko podesłanych glinami i znajdują się na płatach utworów morenowych w dolinie oraz fragmentach wysoczyzny włączonej w obręb Parku Narodowego. Gleby rdzawe wykształciły się przede wszystkim w najwyższych i najsuchszych częściach wydm śródtorfowych (grądzików). Dużą ich część w przeszłości uprawiano, co wyraźnie zaznacza się w profilach tych gleb w postaci dobrze wykształconego poziomu (orno)próchnicznego o miąższości osiągającej lub przekraczającej 30 cm, którego nie mają gleby rdzawe, występujące na innych powierzchniach w dolinie i poza doliną. Dzisiaj gleby rdzawe na grądzikach są siedliskiem lasów z dużym udziałem dębów. Gleby rdzawe zajmują łączną powierzchnię 123 ha. Pozostałe typy gleb na utworach mineralnych zajmują łącznie około 194 ha. Wśród nich najwięcej jest mad (143 ha). Są to mady właściwe – na piaskach korytowych zalega warstewka (do 20–25 cm) utworu o składzie piasku słabogliniastego, piasku gliniastego lub pyłu zwykłego, w której wykształcił się poziom próchniczny. Mady te często występują w mozaice z piaskami rzecznymi lub madami będącymi w początkowym stadium rozwojowym. Mad czarnoziemnych i mad brunatnych jest w dolinie niewiele. Pierwsze z nich wytworzyły się z utworów zwięźlejszych i pod względem wykształcenia typologicznego nie różnią się od czarnych ziem występujących na terenach pozadolinowych. W mikrorzeźbie dna doliny zajmują one stanowiska pośrednie pomiędzy madami glejowymi i brunatnymi. Mady brunatne występują punktowo. Gleby brunatne zajmują w Parku Narodowym 40 ha. Wytworzyły się one z utworów zwałowych, głównie z piasków naglinowych, występujących na wyspach morenowych w dolinie Narwi. 69 Gleby bielicowe (6 ha) zajmują płaskie, lokalne obniżenia międzywydmowe na tarasie nadzalewowym Narwi i różnią się od gleb rdzawych obecnością wyraźnie wykształconych poziomów eluwialnych i iluwialnych. Na większą wyrazistość wykształcenia profilowego tych gleb wywarło wpływ silniejsze uwilgotnienie siedliska. Gleby glejobielicowe (5 ha) zajmują jeszcze niżej położone stanowiska. Znajdują się one pod wpływem oddziaływania wód gruntowych, co w ich profilach wyraża się w obecności mniej lub bardziej scementowanego poziomu glejoiluwialnego. Siedliska i gleby mokradłowe Siedliska mokradłowe, a więc kształtowane przez wodę, opisano w podziale Okruszki (1977, 1992). Wyróżnia się w nim typy i rodzaje siedlisk; typy – na podstawie rodzaju i jakości wód zasilających siedlisko, a rodzaje na podstawie sposobu występowania wody oraz zróżnicowania warunków powietrzno-wodnych w glebach. Wyróżniono cztery typy mokradeł: fluwiogeniczne, topogeniczne, soligeniczne i ombrogeniczne. Mokradła fluwiogeniczne powstają pod wpływem wód powierzchniowych, głównie rzecznych. Mokradła topogeniczne są zasilane wodami gruntowymi utrzymującymi się w terenach płaskich blisko powierzchni topograficznej, mokradła soligeniczne – wodami wypływającymi z podziemnych warstw wodonośnych, a mokradła ombrogeniczne – wodami opadowymi. W obrębie Tab. 5.1 Podział mokradeł na rodzaje według warunków hydroekologicznych (wg Okruszki 1992) typów wydziela się dziewięć rodzajów siedlisk mokradłowych (Tab. 5.1). Siedliska mokradłowe różnią się rodzajami utworów glebowych i gleb, które w nich powstają i ulegają przekształceniom, oraz pokrywą roślinną. Utwory glebowe i gleby powstają w akumulacyjnej fazie rozwoju siedliska, którą cechuje dodatni bilans masy organicznej, uwarunkowany mniejszą lub większą jego podmokłością i ograniczonym natlenieniem środowiska glebowego. Na torfowiskach tworzą się torfy i gleby torfowo-bagienne, na mułowiskach – muły i gleby mułowo-bagienne, a na podmokliskach gleby glejowe. Przekształcanie tych gleb następuje pod wpływem zwiększenia się natlenienia środowiska glebowego wskutek częściowego odwodnienia siedliska. Gleby obejmuje wtedy proces murszowy i nasila się rozkład masy organicznej prowadzący do jej zaniku. Jest to faza decesji w rozwoju gleb i siedlisk hydrogenicznych. Proces murszowy spełnia więc destrukcyjną rolę w przyrodzie, tym większą im silniejsze jest odwodnienie siedliska. Gleby torfowe i mułowe przechodzą pod wpływem tego procesu w murszowe, a gleby glejowe – w murszowate i murszaste. W gleby murszowe przekształcają się także gleby organiczne podlegające zalewom rzecznym, ale jest to na ogół proces powolny. Zalew zwiększa żyzność siedliska, a duża produkcja biomasy rekompensuje ubytek masy glebowej podlegającej mineralizacji. Siedliska i gleby hydrogeniczne mogą więc znajdować się w stanie akumulacji, rekompensacji lub decesji. W Narwiańskim Parku Narodowym mokradła pokrywają niemalże 6200 ha i zajmują 95% dna doliny (Banaszuk H. i in. 2013). Najpowszechniejszym typem mokradeł są mokradła fluwiogeniczne (łac. fluvius – rzeka), które są Sposób występowania wody w siedlisku Stadium procesu glebotwórczego Bez zalewu powierzchniowego – semiterystryczne Z okresowym zalewem powierzchniowym – telmatyczne Ze stałym zalewem powierzchniowym – limnetyczne Dominacja areobiozy – próchnicowe Podmokliska okresowe Namuliska Jeziorzyska Aerobowe – anaerobowe Podmokliska stałe Mułowiska zalewane Mułowiska zatopione Dominacja anaerobiozy – bagienne Torfowiska wynurzone Torfowiska zalewane Torfowiska zatopione Tab. 5.2 Powierzchnie siedlisk mokradłowych w Narwiańskim Parku Narodowym Rodzaje mokradeł Torfowiska fluwiogeniczne • zalewane • zatopione Torfowiska soligeniczne Mułowiska Podmokliska Razem 70 Powierzchnia [ha] Udział w powierzchni mokradeł [%] Udział w powierzchni NPN [%] 4858 4728 130 390 334 606 6188 78,5 76,4 2,1 6,3 5,4 9,8 100,0 74,6 72,6 2,0 6,0 5,1 9,3 95,0 Typy gleb brunatne eutroficzne rdzawe bielicowe glejowe organiczne limnowe torfowe fibrowe torfowe hemowe torfowe saprowe organiczne murszowe murszaste mady właściwe Narwiański Park Narodowy wody powierzchniowe 0 1 2 3 4 5 km Ryc. 5.1 Gleby Narwiańskiego Parku Narodowego 71 Typy Hydrologicznego Zasilania fluwiogeniczny soligeniczno-fluwiogeniczny soligeniczny ombrogeniczny Narwiański Park Narodowy wody powierzchniowe 0 1 2 3 4 5 km Ryc. 5.2 Typy hydrologicznego zasilania mokradeł 72 głównie zasilane wodami rzecznymi (Tab. 5.2; Ryc. 5.2). Dominacja tego typu mokradeł jest specyficzną cechą bagiennej doliny Narwi, a wezbrania i zalew powierzchniowy są wyróżniającymi elementami jej reżimu hydrologicznego. Każdego roku jest to zalew wiosenny, po roztopach, a w niektórych latach pojawiają się również zalewy związane z obfitymi opadami deszczu latem i jesienią. Przy wysokich wezbraniach zalew jest długotrwały, a jego głębokość duża. Wody wezbraniowe wnoszą do doliny duże ilości związków rozpuszczonych i zawiesiny, a wahania poziomu wody prowadzą do okresowych zmian potencjału utleniająco-redukcyjnego, powodujących naprzemienne wiązanie i uwalnianie biogenów. Część przyswajalnych dla roślin form pierwiastków pojawia się w wyniku rozkładu zawiesiny i szczątków roślinnych podczas przesychania stropowych części gleb w trakcie niżówek. Inne z nich, takie jak fosfor i żelazo, w większości przechodzą w postaci dostępne podczas zalewu, w warunkach ograniczonej dostępności tlenu, w wyniku redukcji kompleksów fosforu z wodorotlenkami żelaza Fe(OOH)–P i związkami humusowymi. Niewykorzystane przez rośliny nadwyżki składników pokarmowych przemieszczają się na skutek dyfuzji do głębszych warstw gleb, a część z nich wraca do rzeki, tym razem jednak w łatwo przyswajalnej formie jonowej. Przyrzeczna równina zalewowa jest zatem wielkim reaktorem biogeochemicznym, który czasowo magazynuje i przetwarza nieorganiczne i organiczne związki chemiczne. Siłą napędową systemu jest okresowy zalew i następujące po nim przesuszanie (Banaszuk P. i in. 2005). Zjawisko to ma podstawowe znaczenie dla różnicowania trofizmu siedlisk i produktywności zbiorowisk roślinnych w dolinie. Obszary przyrzeczne odznaczają się największą zasobnością w fosfor, potas, magnez i żelazo. Szczególnie dużo fosforu i żelaza jest w głębszych częściach gleb odznaczających się deficytem tlenowym. Wraz z oddalaniem się od rzeki i skracaniem czasu zalewu maleje zasobność siedlisk w fosfor i potas, stopniowo zwiększa się jednak zawartość wapnia, którego największe ilości występują w brzeżnych partiach doliny. Wapń i wodorowęglany docierają tu z wodami podziemnymi z wysoczyzny. Opisanym prawidłowościom nie podlega przestrzenna zmienność zasobności mokradeł w azot, którego duże ilości spotyka się zarówno w wodach długotrwale zalewanych szuwarów właściwych, jak i w oddalonych od rzeki turzycowiskach (Banaszuk P. i in. 1995). Najgłębszym, przekraczającym w niektórych latach 1 m, i najdłuższym zalewem, odznaczają się torfowiska z szuwarem trzcinowym Phragmitetum communis położone wzdłuż rzeki, nazywane torfowiskami zatopionymi (130 ha, 2,1% powierzchni mokradeł). O charakterze terenu najlepiej świadczą lokalne nazwy nadane przez ludność: Bagno Rozgnój, Rozlewa. Zalew trwa tu przez znaczną część (80– 100%) okresu wegetacyjnego i tylko w latach najsuchszych jest krótszy niż 1–2 miesiące. Występujące tu utwory i gleby są niejednorodne, a warstwy torfu przeplatają się z warstwami mułu i namułów rzecznych, co świadczy, że przez długi okres czasu siedlisko miało charakter mieszany, mułowiskowo-torfowiskowy. Największy płat tego typu siedliska rozciąga się u podnóża wysoczyzny od połączenia Awissy z Narwią, przez okolice Bokin, do Topilca. Wzdłuż Narwi występują także mułowiska (334 ha; 5,4% mokradeł). Zalew jest tu również głęboki, ale latem woda opada nieraz kilkadziesiąt centymetrów poniżej powierzchni terenu, utwory przesychają i rozkładają się przy dużym dostępie tlenu. Muły są utworami organicznymi (Okruszko 1969; Okruszko, Oświt 1969), które na powierzchni tarasu zalewowego tworzą się głównie z roślinności zbiorowiska turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis oraz z szuwarów mozgowo-mannowych. Wody wezbraniowe zasilają też utwór mułowy w drobne cząsteczki mineralne: ilaste i pylaste. Muły są silnie zhumifikowane, amorficzne, czarne. Mułowiska zatopione, stale zalewane wodami rzecznymi, powstają także w odciętych od głównego koryta, zarastających odnogach rzecznych i starorzeczach. Muły tworzą się tam głównie z szuwarów pałkowych, skrzypowych i oczeretowych oraz z fitoplanktonu ze znaczną domieszką namułów ilastych i piaszczystych. Przeważającą część równiny torfowej zajmują torfowiska zalewane (4728 ha, 76,4% mokradeł) z dominującym zbiorowiskiem turzycy sztywnej Caricetum elatae. Podczas wezbrań głębokość zalewu może w nich dochodzić do 50–60 cm, a w latach bardzo mokrych nawet do 100 cm. Mają one podobną stratygrafię w całej dolinie (Churski 1973; Okruszko, Oświt 1973; Oświt 1991; Banaszuk H. 1996; Banaszuk H. i in. 2013). W spągu zalegają zazwyczaj namuły ilaste i pyłowo-ilaste, które przykrywa kilkudziesięciocentymetrowa warstewka torfu drzewnego: olesowego lub łozowego i lokalnie szuwarowego, a podstawową masę złoża tworzy torf turzycowiskowy. Zdarza się, że strop masy torfowej budują torfy mechowiskowe. Lokalnie układ stratygraficzny odbiega od tego schematu. W płytszych złożach nie ma torfu łozowego lub szuwarowego, a torf turzycowiskowy zalega bezpośrednio na utworach pyłowo-ilastych, natomiast w torfach najgłębszych spotyka się pod torfami łozowymi torfy trzcinowe lub torfy turzycowiskowe z dużym udziałem szczątków mchów. Układ stratygraficzny: namuły rzeczne – torfy łozowe – torfy turzycowiskowe dominuje w południowej i środkowej części doliny, a poniżej Grądu Sosnowiec częściej na miejscu torfów łozowych spotyka się torfy trzcinowe. W niektórych fragmentach doliny najgłębsze torfy są podesłane gytią. Zmienność i następstwo utworów wskazuje, że złoże torfowe powstawało w różnorodnych warunkach hydrologicznych. Namuły mineralne są osadami rzeki staroholoceńskiej, a duża zawartość części pyłowych i iłowych świadczy, że odkładały się one w rozlewiskach w warunkach bardzo powolnego ruchu wód. Dno doliny Narwi było w tym czasie wielkim basenem dekantacyjnym. Torfy drzewne zaczęły narastać na przełomie okresu atlantyckiego i subborealnego, a torfy turzycowiskowe na początku okresu subatlantyckiego (Okruszko, Oświt 1973; Oświt 1991). W okresie powstawania torfów drzewnych wody rzeczne jeszcze dość swobodnie przepływały przez dolinę. Torfy te są bowiem silnie rozłożone i zamulone oraz mają ziarnisto-amorficzną strukturę, co jest rezultatem okresowego przesuszenia masy organicznej w czasie jej powstawania. Powstawanie torfów turzycowiskowych, wytworzonych głównie przez zbiorowiska turzycy sztywnej Caricetum elatae, wiązało się z rosnącym zabagnieniem doliny, trwałym podpiętrzeniem i hamowaniem przepływu wód 73 rzecznych. Wskazuje na to słabe i średnie rozłożenie torfów, ich włóknista struktura i mała popielność. Najpłycej i najkrócej, bo zaledwie do 10 cm, są zalewane w okresie wegetacyjnym torfowiska ze zbiorowiskami turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae i turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae występujące już na pograniczu z torfowiskami soligenicznymi, zasilanymi przez wody gruntowe dopływające z sąsiedniej wysoczyzny. Stosunkowo nieduże powierzchnie zajmują w bagiennej dolinie Narwi torfowiska soligeniczne (390 ha; Ryc. 5.2). Nie są one zalewane przez wody rzeczne, a rozwijają się pod wpływem wód gruntowych. Spotyka się je w rozszerzeniach doliny, w niewielkiej odległości od krawędzi wysoczyzny, gdzie dno doliny lekko lecz wyraźnie wznosi się ku gruntom mineralnym. Większy płat torfowiska soligenicznego wynurzonego występuje na zachód od Bokin, mniejszy pod Zawadami. Budują je torfy turzycowiskowe i torfy turzycowiskowo-mechowiskowe. Do torfowisk soligenicznych można zaliczyć także uroczysko Rynki, chociaż jego część obecnie cechuje się mieszanym fluwiogenicznosoligenicznym typem zasilania. W torfowiskach soligenicznych wynurzonych woda gruntowa zazwyczaj utrzymuje się w warstwie korzeniowej roślin i tylko na krótko opada do 20–30 cm, a czasem, w okresie suszy, do 50 cm poniżej powierzchni terenu. W obrębie uroczyska Rynki występuje niewielki płat torfowiska ombrogenicznego o powierzchni mniejszej niż 1 ha. Znaczne powierzchnie pokrywają w dolinie podmokliska (606 ha; 9,8% mokradeł). Siedliska te występują podobnie jak torfowiska wynurzone przy krawędziach doliny, ale zajmują położenia wyższe, na przejściu do gruntów mineralnych z glebami autogenicznymi. W planie są to więc wąskie pasy terenu położone na pograniczu torfowisk i zboczy doliny, wyróżniające się obecnością podmokłych gleb mineralnych oraz hydrofilną roślinnością. Teren tylko na krótko może być zalewany podczas najbardziej mokrych lat, tym niemniej, siedlisko jest okresowo podmokłe, a poziom wody gruntowej utrzymuje się przez dłuższy czas, zwłaszcza na wiosnę, w pobliżu powierzchni topograficznej. Latem wody gruntowe opadają, ale nie tak głęboko aby niemożliwy był rozwój roślinności hydrofilnej. Siedliska najsilniej uwilgotnione mają gleby torfowo-glejowe, w siedliskach mniej podmokłych powstają gleby glejowe typowe i torfiasto-glejowe, a na stanowiskach okresowo podsuszanych występują gleby murszowate, będące decesyjną postacią gleb glejowych. W Narwiańskim Parku Narodowym gleby hydrogeniczne zajmują powierzchnię 6188 ha (Banaszuk H. i in. 2013), w tym: • gleby torfowe (OTi, OTe, OTa) – 3932 ha (63,5%), w tym torfowe okresowo podsychające – 1772 ha (28,6%) • gleby limnowe (OL) – 334 ha (5,4%) • gleby organiczne murszowe (OM I-II) – 1316 ha (21,3%) • gleby glejowe (G): torfowo-glejowe (GWtog), torfiastoglejowe (GWtfg), mułowo-glejowe (GWmłg) i murszowo-glejowe (GWmrg) – 292 ha (4,7%) • gleby murszaste: murszowate (U, Ume) – 314 ha (5,1%) W dolinie wyróżniają się trzy obszary odmienne pod względem siedliskowo-glebowym (Banaszuk H. 1996; Banaszuk H. i in. 2013): 74 • od Suraża do ujścia Awissy do Narwi, • od ujścia Awissy do okolic Radul, • od Radul do grobli Rzędziany – Pańki. Obszar od Suraża do ujścia Awissy do Narwi Tę część doliny zajmuje madowisko i torfowisko zalewane, na którym dominują gleby murszowe (Ryc. 5.1). W większości są one zbudowane z płytkich i średnio głębokich torfów zamulonych, których miąższość rzadko przekracza 1 m. Proces murszenia jest słabo zaawansowany, tylko w południowej części obszaru spotyka się płaty gleb w drugim stopniu zmurszenia. Być może wynika to z faktu, że na znacznej części doliny utwory organiczne podesłane są 5–20 cm warstewką utworów ilastych bądź pylasto-ilastych, trudno przepuszczalnych, co powoduje częściowe odcięcie złoża torfowego od zasilania gruntowego Gleby murszaste zajmują duży obszar przy korycie Narwi w okolicy uroczyska Bierezowo, oraz na północ od Łap, a także towarzyszą wyniesieniom mineralnym. Największe kompleksy gleb torfowych występują w zatoce doliny Narwi pod miejscowością Borowskie, w uroczysku Rynki, gdzie torfy mają miąższość do 2 m, oraz na północ od Uhowa i Łap. Silne uwodnienie gleb torfowych w dużej części uroczyska Rynki jest wynikiem ich budowy profilowej i sposobu zasilania. Złoże torfowe często budują torfy turzycowiskowo-mechowiskowe i mechowiskowe słabo i średnio rozłożone. Ich właściwości fizyczne umożliwiają podsiąk wód gruntowych i retencję dużych ilości wód roztopowych i opadowych, toteż gleby te są odporne na okresowe zmiany warunków wodnych. Torfowisko jest zasilane wodami gruntowymi i lokalnie także rzecznymi. Pod względem typologicznym są to głównie gleby torfowe fibrowe i hemowe. W południowej części Parku Narodowego w okolicach Suraża, a także poniżej mostu Łapy – Uhowo znajdują się płaty gleb aluwialnych – mad. Pod względem typologicznym są to mady właściwe. Obszar od ujścia Awissy do okolic Radul Jest to najsilniej uwilgotniony i najlepiej zachowany fragment bagien w dolinie Narwi. Dominują tu torfowiska zalewane, tylko w pasie przyrzecznym, rozciągającym się od połączenia Awissy z Narwią do Topilca, występują mułowiska i torfowiska zatopione, a na peryferiach doliny – płaty torfowisk wynurzonych i podmoklisk. Największe powierzchnie zajmują gleby torfowe hemowe, gleby torfowe fibrowe występują lokalnie w okolicach Waniewa, Kruszewa i Radul, a gleby torfowe saprowe w okolicy Kolonii Bokiny (Ryc. 5.1). Gleby torfowe mają miąższość około 1–2 m. Gleby głębsze występują na obrzeżach doliny, w „zatokach” usytuowanych na północ od Waniewa oraz pomiędzy Waniewem a Jeńkami-Romanowo. W pasie rozciągającym się wzdłuż Narwi od połączenia z Awissą do okolic Topilca oraz pomiędzy Izbiszczami i Śliwnem występują torfowiska zatopione i mułowiska z glebami torfowymi silnie zamulonymi i mułowymi. Gleby te cechują się na ogół mniejszą miąższością niż gleby torfowe, co wynika z powolniejszej akumulacji utworów mułowych. Utwory mułowe osiągają średnio miąższość 40–60 cm, natomiast torfowo-mułowe uzyskują przeciętnie 80–100 cm i zalegają na piaskach luźnych, czasami zailonych. Nieco bardziej skomplikowaną budowę wykazują gleby mułowe powstające w dawnych korytach rzecznych i starorzeczach, gdzie mają większą miąższość, przekraczającą niekiedy 2 m. Znaczna część gleb torfowych w dolinie podlega okresowo przesuszaniu. Największy obszar występowania gleb torfowych okresowo podsychających znajduje się na równoleżnikowym odcinku doliny pomiędzy Topilcem i Śliwnem. Okresowe podsychanie gleb zaznacza się wyraźnie także pomiędzy Waniewem i Kruszewem, szczególnie we wschodniej części doliny. Gleby podsuszane pod względem morfologii i właściwości stanowią ogniwo przejściowe pomiędzy glebami bagiennymi a pobagiennymi słabo zmurszałymi (MI). Cechują się one obecnością warstewki rozluźnionego torfu w wierzchnich partiach profili, która sięga do głębokości 5–8 cm, i widocznym jej zgruźleniem. Gleby torfowe okresowo podsychające różnią się od typowych gleb bagienno-torfowych głównie cechami morfologicznymi, tj. nieznacznym przeobrażeniem (zgruźleniem) torfu w warstwie darniowej. W opisywanej części doliny występują także gleby, w których proces bagienny został już przerwany wskutek silniejszego przesychania. Doprowadziło to do powstania płatów gleb torfowo-murszowych. Niewielkie powierzchnie zajmują gleby mułowo-murszowe. Gleby te są w przewadze bardzo słabo i słabo zmurszałe, choć spotyka się gleby w drugim stopniu zmurszenia. Pojedyncze płaty tych gleb spotyka się w przykrawędziowej części zatok doliny w okolicach Bojar i Kolonii Baciuty, na równoleżnikowym odcinku doliny pomiędzy Topilcem i Izbiszczami, a także w centralnej części doliny w okolicach Kurowa. Gleby te są z reguły słabo przekształcone w wyniku procesu murszenia. Warstwa murszu ma około 10–15 cm. Gleby murszowate i murszaste typowe nie tworzą w dolinie większych kompleksów. Zajmują one najczęściej stanowiska na peryferiach torfowisk, gdzie występują często w mozaice z glebami glejowymi. Niewielkie kontury tych gleb spotyka się w sąsiedztwie grądzików Maliniak i Murawiniec. Obszar od Radul do grobli Rzędziany–Pańki Zajmuje on północną część doliny, w której w związku z przekopaniem nowego koryta Narwi doszło do przekształceń siedliskowych. Gleby w większości przeszły w stan decesji, lecz ich przekształcenia nie są zbyt silne. Największe powierzchnie zajmują gleby torfowo-murszowe słabo zmurszałe. Gleby średnio zmurszałe występują lokalnie, m.in. w okolicach Kolonii Kruszewo i grobli w pobliżu Paniek. Nie napotkano tam gleb silnie zmurszałych o dobrze wykształconych poziomach: darniowym (M1), poddarniowym (M2) i przejściowym (M3). Gleby i utwory organiczne w dolinie na opisywanym obszarze są płytkie i średnio głębokie, a ich przeciętna miąższość nie przekracza 0,8–1 m. Tylko lokalnie spotyka się gleby na torfach głębszych, które zajmują obniżenia w mineralnym dnie doliny, lub wypełniają zarośnięte starorzecza. Tam miąższość gleb i utworów organicznych może przekraczać 2–2,5 m. Obrzeża doliny oraz lokalne niewielkie wyniesienia w dolinie zajmują gleby murszaste (Ryc. 5.1). Mokradła w znacznej części doliny znajdują się w fazie akumulacji, lecz na dużej powierzchni przyrost utworów organicznych zakończył się pod koniec XX w. Obecnie, typowe gleby bagienne zajmują w Narwiańskim Parku Narodowym 40% powierzchni utworów hydrogenicznych. Nieco mniejszy obszar zajmują gleby bagienne okresowo przesychające – 29%, a mineralizujące się i zanikające gleby organiczne pokrywają 21% powierzchni mokradeł (Banaszuk H. i in. 2013). Przekształcenia siedliskowe w bagiennej dolinie Narwi następują pod wpływem nowego koryta rzeki, jak i z przyczyn naturalnych. Uregulowane koryto Narwi, przekopane na odcinku od ujścia Biebrzy do Rzędzian, jest szersze, głębsze i bardziej wyprostowane od koryta starego, przez co szybciej odprowadza wodę. Do stopniowego przesychania doliny przyczyniają się także warunki pogodowe, głównie sezonowa zmiana struktury opadów oraz niewielka retencja śnieżna zimą. Oba te czynniki powodują pomniejszenie i skrócenie wezbrań, a także obniżenie stanu wód gruntowych w dolinie. Negatywny wpływ prac regulacyjnych na siedliska jest, z oczywistych względów, najbardziej widoczny w północnej części Parku Narodowego. Zmiany stosunków wodnych mokradeł uwarunkowane klimatycznie powodują ewolucyjne przekształcenia torfowisk w całej dolinie bagiennej, ale są najbardziej czytelne w jej południowej części. Zachodzą one najszybciej tam, gdzie koryto główne Narwi jest głęboko wcięte w dno doliny, a koryta boczne są bardziej drożne (Banaszuk H. 1996). Duże areały gleb, w których obserwuje się negatywne przemiany w budowie profilowej i właściwościach fizyczno-wodnych wskazują, że w niektórych częściach doliny może być konieczne podjęcie działań z zakresu ochrony czynnej. Znaczne płaty gleb w stanie decesji występują w północnej części Narwiańskiego Parku Narodowego, ale wieloletnie obserwacje pokazują, że stan przeobrażonych siedlisk jest stabilny. Planowane prace optymalizujące i stabilizujące sieć wodną Narwi w tej części doliny: udrażnianie zarastających koryt, budowa lub rekonstrukcja progów piętrzących podnoszących poziom wód gruntowych itd., mogą przyczynić się do poprawy sytuacji wilgotnościowej siedlisk, być może nawet do ich częściowej renaturyzacji. Jednak przy utrzymaniu obecnego stanu uwodnienia, uwarunkowanego piętrzeniem na jazie w Rzędzianach na wysokości 110,70 m, nie są one konieczne. Poważne przekształcanie siedlisk i gleb organicznych występuje w dolinie między Surażem i Uhowem, gdzie głęboko wcięte koryto Narwi odprowadza wody dolinowe, co prowadzi do przesychania i mineralizacji utworów organicznych. Nie wydaje się jednak, aby powstrzymanie tego procesu było możliwe z technicznego punktu widzenia. 75 Działanie to mogłoby się także spotkać ze sprzeciwem rolników gospodarujących od lat na użytkach zielonych w dolinie. Pozostała część mokradeł, to znaczy odcinek od ujścia Awissy do Radul powinna podlegać ochronie częściowej czynnej stabilizującej. Głównym zadaniem działań ochronnych jest utrzymanie istniejącego stanu siedlisk glebotwórczych i gleb, i zabezpieczenie doliny przed pogarszaniem stosunków wodnych. Zwiększenie uwodnienia jest także najlepszym sposobem zapobiegania potencjalnym pożarom torfowisk. Literatura Banaszuk H. 1996. Paleogeografia, naturalne i antropogeniczne przekształcenia doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk H., Banaszuk P. 2004. Budowa geologiczna doliny Narwi i terenów przyległych. [W:] Banaszuk H. (red.) Przyroda Podlasia: Narwiański Park Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok, 27–41. Banaszuk H., Banaszuk P., Micun K., Kamocki A. 2013. Operat przyrody nieożywionej i gleb. Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (mscr.). Banaszuk H., Micun K., Banaszuk P. 2015. Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Rozprawy naukowe 270: 1–142. Banaszuk P., Banaszuk H., Wołosz A. 1995. Główne procesy hydrochemiczne w bagiennej i przesuszonej dolinie Narwi w Narwiańskim Parku Krajobrazowym. Materiały z sesji naukowej „Torfoznawstwo w badaniach naukowych i praktyce”, Falenty 6–7 XII 1995. 76 Banaszuk P., Wysocka-Czubaszek A., Kondratiuk P. 2005. Spatial and temporal patterns of groundwater chemistry in the river riparian zone. Agric. Ecos. Envi. 107: 167–179. Churski T. 1973. Zarys geomorfologii bagiennego odcinka doliny Górnej Narwi. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln. 134: 11–28. Churski T., Churska Cz. 1989. Rozpoznanie stanu przeobrażenia gleb organicznych spowodowanych odwodnieniem. [W:] Wyniki badań rolniczo-glebowych do projektu przestrzennego zagospodarowania rzeki Narew na odcinku Żółtki – Rzędziany. PTGleb., Warszawa (mscr.). Gradziński R., Baryła J., Doktor M., Gmur D., Gradziński M., Kędzior A., Paszowski M., Soja R., Zieliński T., Żurek S. 2003. Vegetation-controlled modern anastomosing system of the Upper Narew River (NE Poland) and its sediments. Sedimentary Geology 157: 253–276. Okruszko H. 1969. Powstawanie mułów i gleb mułowych. Rocz. Glebozn. 20(1). Okruszko H. 1977. Rodzaje hydrogenicznych siedlisk glebotwórczych oraz powstających z nich utworów glebowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 186. Okruszko H. 1992. Siedliska hydrogeniczne, ich specyfika i zróżnicowanie. Bibl. IMUZ 79. Okruszko H., Oświt J. 1969. Gleby mułowe na tle warunków doliny dolnej Biebrzy. Rocz. Glebozn. 20(1). Okruszko H., Oświt J. 1973. Przyrodnicza charakterystyka bagiennej doliny Górnej Narwi jako podstawa melioracji. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 134. Systematyka Gleb Polski. 2011. Roczn. Glebozn. 62(3). Gleby organiczne Silne uwodnienie i gromadzenie się dużych ilości szczątków roślinności bagiennej sprawiają, że na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego dominują gleby organiczne. Tworzą się one w miejscach podmokłych, o złych naturalnych warunkach odpływu wód, gdzie wysycenie wodą trwa co najmniej 30 kumulatywnych dni w ciągu roku i utrudnia rozkład masy organicznej. Zgodnie z Systematyką Gleb Polski (2011) gleba może być zaliczona do gleb organicznych, gdy tworzące ją materiały organiczne mają miąższość co najmniej 40 cm lub, o ile zalegają one na skale litej, co najmniej 10 cm. W strefie przypowierzchniowej gleby organiczne mogą mieć warstwę utworów mineralnych miąższości mniejszej niż 40 cm, ale warstwa organiczna leżąca bezpośrednio pod nią musi mieć miąższość co najmniej 40 cm. Podziału gleb organicznych dokonuje się na podstawie rodzaju materiału glebowego występującego w ich profilu do głębokości 130 cm. Ten tzw. profil kontrolny dzieli się na trzy piętra: wierzchnie o miąższości 40 cm (0–40 cm), piętro środkowe o miąższości 60 cm (40–100 cm) i piętro dolne o miąższości 30 cm (100–130 cm). Charakter i właściwości materiału glebowego przeważającego w piętrach: wierzchnim i środkowym są podstawą do wyodrębnienia typów i podtypów gleb, natomiast w piętrze środkowym i dolnym – tylko do wydzielania podtypów. Wśród gleb organicznych wyróżnia się gleby torfowe fibrowe, torfowe hemowe, torfowe saprowe, gleby ściółkowe, limnowe i murszowe. W glebach torfowych fibrowych materiał torfowy (fibric) jest słabo rozłożony (Rl, H1–H3 wg von Posta). Zawartość humusu (próchnicy) oznaczonego metodą mikroskopową jest mniejsza niż 33%, a zawartość włókien jest większa niż 75% objętości (wśród nich bez trudu można rozpoznać szczątki roślin). Gleby tego podtypu dominują na torfowiskach mszarnych wysokich i przejściowych (takich, jak występujące w zagłębieniu przy wydmie w uroczysku Rynki). Gleby organiczne hemowe są zbudowane z torfów średnio rozłożonych (hemic, R2, H4–H6), w których nie można łatwo zidentyfikować roślin torfotwórczych. Zawartość humusu w torfie oznaczona metodą mikroskopową wynosi od 31 do 60%, a włókien od 16 do 40%. Gleby torfowe saprowe budują najbardziej rozłożone materiały torfowe (sapric, R3, >H7). Mają one barwę ciemnoszarą do czarnej i w większości są mocno zhumifikowane z niewielką, mniejszą niż 16% objętości zawartością włókien. Gleby organiczne ściółkowe (folisole) to gleby leśne zbudowane ze szczątków opadu organicznego i obumarłych roślin runa. Zawierają one ponad 35% materii organicznej. Gleby organiczne limnowe tworzą się z osadów podwodnych. Po obniżeniu lustra wody osady te wyłaniają się na powierzchnię i powstają specyficzne organiczne gleby gytiowe lub mułowe. Muły to utwory powstałe w płytkich zbiornikach wodnych lub zaklęśnięciach w dolinach, zalewanych okresowo (muły telmatyczne) lub stale (muły limnetyczne). W siedliskach mułotwórczych materiał roślinny ulega szybkiemu rozkładowi i humifikacji, ale na skutek dużego dopływu masy organicznej bilans materii jest dodatni, a produkty rozkładu gromadzą się w postaci ciemnobrunatnej lub czarnej, mazistej masy organicznej, często wysyconej związkami wapnia. Odwodnienie i wprowadzenie powietrza w głąb torfów i utworów limnowych prowadzi do przyspieszonej mineralizacji i humifikacji budującej je masy organicznej. W powierzchniowej części utwór staje się wówczas ziarnisty; ziarna są ostrokrawędziste, o różnych rozmiarach i kształtach. Procesy przemian tego typu są łącznie określane jako murszenie, a gleby powstałe w wyniku ich działania są nazywane glebami organicznymi murszowymi. Proces murszowy prowadzi do zaniku utworów organicznych, spełnia więc destrukcyjną rolę w przyrodzie, tym większą, im silniejsze jest odwodnienie siedliska. Piotr Banaszuk 77
