Manifest o statusie artysty „Słowo status oznacza, z jednej strony

Manifest o statusie artysty
„Słowo status oznacza, z jednej strony, szacunek, którym społeczeństwo darzy
artystów [...] a z drugiej strony uznanie swobód oraz praw, zarówno moralnych,
ekonomicznych czy społecznych, które powinny artystom przysługiwać.”1
Wstęp:
Wielu ludziom życie artysty kojarzy się ze sławą, szykiem oraz bogactwami.
Jednakże w większości przypadków zawód ten jest niepewny, niestabilny i przynosi
zmienny i często niewystarczający dochód. Nieregularne oraz nieprzewidywalne
możliwości zatrudnienia, nietypowe umowy oraz brak kontroli nad warunkami
pracy oznaczają, że ochrona Statusu Artysty jest niezbędna, aby zawód ten można
było wykonywać. W obecnym klimacie, tendencje do zwiększania „elastyczności”
oraz mobilności zagrażają źródłom utrzymania artystów. MZA oraz MZM wzywają
do podejmowania działań w celu uporania się z tymi wyzwaniami oraz pragną
rzucić więcej światła na niektóre kwestie związane z życiem artystów, którym nie
poświęca się odpowiednio dużo uwagi. W ostatniej części manifestu
zaproponujemy również kilka rozwiązań.
Kilka mało znanych faktów z życia artystów:
1) Nie istnieje już stabilne zatrudnienie
Zmieniająca się rola państwa na polu działalności kulturalnej oraz wpływ
globalizacji wywarły wpływ na model pracy artystów, głównie poprzez znaczące
zmniejszenie stabilności zatrudnienia. Zwrot w kierunku prywatyzacji oraz umów o
dzieło sprawił, że okres trwania kontraktów artystycznych uległ skróceniu,
prowadząc do coraz częstszego zatrudniania artystów na umowy krótkoterminowe.
Jednocześnie coraz więcej artystów wykonuje swój zawód jako „wolni strzelcy” lub
pracownicy niezależni, czasem ze względów podatkowych,
a często po to, aby pracodawca mógł obniżyć koszty zatrudnienia oraz składki na
świadczenia społeczne. Niezależność ta jest często artystom narzucana, a nie
świadomie przez nich wybierana.
2) Ubezpieczenia społeczne oraz emerytalne są tak samo ważne dla artystów
jak dla wszystkich innych pracowników:
Ubezpieczenie społeczne, system emerytalny oraz rozwiązania podatkowe są często
nieodpowiednie, ponieważ nie są dostosowane do potrzeb artystów wynikających
ze specyfiki warunków pracy opisanych powyżej. Obniża to przysługujące
świadczenie (takie jak zasiłek dla bezrobotnych, ubezpieczenie zdrowotne, itd.) i
utrudnia wyliczenie emerytury. Niski zysk ze sporadycznie zawieranych umów
oznacza, że „samozatrudnieni” artyści z trudnością mogą pozwolić sobie na
prywatne ubezpieczenie oraz plany emerytalne, o które, nie mając pracodawcy,
muszą dbać sami. Sprawia to, że wraz z wiekiem są coraz gorzej
chronieni/zabezpieczeni.
3) Z pracą artysty wiąże się z ryzyko wypadku oraz poniesienia uszczerbku
na zdrowiu, a nie zawsze wiąże się z nią ubezpieczenie
W zależności od formy finansowania oraz zapewniania opieki zdrowotnej w danym
kraju, te same problemy związane z zatrudnieniem oraz ubezpieczeniem
społecznym mogą sprawiać, że artyści nie posiadają praktycznie ubezpieczenia
zdrowotnego. Za względu na rodzaj pracy artyści są często narażeni na poniesienie
uszczerbku na zdrowiu, zarówno krótkoterminowego jak i długoterminowego. Z
wykonywanym przez nich zawodem wiąże się również ryzyko wypadku lub
odniesienia obrażeń, które często nie są objęte ubezpieczeniem.
4) Mobilność ma swoją cenę
Mobilność jest naturalną częścią pracy wielu artystów – wyjazdy w trasę oraz
zagranicę są ważnym i często dającym satysfakcję elementem kariery artysty. Często
inspiruje dzięki wzajemnemu oddziaływaniu różnych tradycji kulturowych oraz
ułatwia międzykulturowy dialog i kulturową różnorodność. Równocześnie jednak
mobilność dodatkowo komplikuje już i tak skomplikowany układ wielorakich
statusów oraz warunków zatrudnienia. Przemieszczani się między różnymi
narodowymi systemami ubezpieczeń społecznych niekorzystnie wpływa na
przysługujące artystom ubezpieczenie społeczne czy zasiłki dla bezrobotnych
poprzez, na przykład, przerywanie trwania okresu kwalifikacyjnego. Szczególnie
trudny problem stanowią emerytury, gdyż płacenie składek w różnych krajach
może sprawić, że emerytury nie da się wyliczyć lub pobrać.
5) Prawo do zrzeszania się, zbiorowe negocjacje oraz dialog społeczny są
niezwykle ważne
Artyści są bezbronni w stosunku do niepewnych i często niedopuszczalnych
warunków pracy, które są charakterystyczne dla sektora, w którym pracują.
Jednocześnie, mimo że artyści mogą być zobligowani do pracy jako „wolni
strzelcy” lub pracownicy niezależni, aby móc korzystać z dostępnych im ofert
pracy, to jednak w żaden sposób nie oznacza to, że mają kontrolę nad warunkami
pracy. Stowarzyszenia i związki zawodowe odgrywają szczególną rolę w ochronie
zatrudnienia oraz warunków pracy artystów oraz w reprezentowaniu ich interesów
w zbiorowych negocjacjach.
6) Brakuje odpowiedniego wsparcia umożliwiającego artystom stały rozwój
oraz zmianę kariery
Ponieważ niektóre formy działalności wraz z upływem czasu odbijają się
niekorzystnie na zdrowiu artystów, są oni zmuszani do przeformułowania
oczekiwań związanych z karierą. Tak jest, na przykład, w przypadku tancerzy. Wielu
z nich musi odstąpić od uprawiania tego zawodu znacznie wcześniej niż pracownicy
innych sektorów. Ponadto artyści muszą się nieustannie kształcić przez cały okres
swojej kariery, aby dbać o umiejętności i rozwijać je, dostosowując do
zmieniającego się wciąż otoczenia. Jednakże ze względu na brak środków oraz
dostępu do infrastruktury nie zawsze maja taką możliwość. Artyści nie mają
wystarczająco wielu możliwości rozwijania się w ciągu swojej kariery oraz
przekwalifikowania się i wykorzystania swoich wielu twórczych umiejętności w
innych dziedzinach pracy.
7) Prawa autorskie i własność intelektualna nie są pojęciami abstrakcyjnymi
– pomagają artystom związać koniec z końcem:
Wielu artystów polega na prawach własności intelektualnej, które dbają o ich
zawodową reputację oraz zapewniają im dochód za wykorzystanie ich pracy. Ze
względu na specyfikę zawodu, w okresach między kolejnymi angażami często
pozostają bezrobotni i nie mogą dysponować innymi źródłami dochodu, poza tymi
wynikającymi ze stałego wykorzystania ich pracy. Jednakże wielu z nich znajduje się
na słabej pozycji do negocjacji i może jedynie przystać na krzywdzące zapisy w
umowach, które pomniejszają ich dochód i ograniczają kontrolę nad
wykorzystaniem ich pracy.
8) Artyści są często wykluczani z procesu podejmowania decyzji, które maja
wpływ na ich pracę oraz zarobek
Artyści są głównym elementem polityki, która, na poziomie krajowym, może być
tworzona w celu utrzymania oraz rozwijania dynamiki sektora kulturowego. Są w
samym środku procesu tworzenia Sztuki na wszystkich poziomach i bezpośrednio
odczuwają wpływ wszelkich działań mających na celu rozpowszechnianie kultury.
Ponadto wszystkie kwestie, o których wspomina wcześniej ten Manifest, oddziałują
bezpośrednio na artystów, wpływając na warunki ich życia oraz pracy poprzez
świadczenia społeczne, zasiłek dla bezrobotnych, służbę zdrowia, itp. Chociaż
wydaje się oczywiste, że głos artystów oraz tworzonych przez nich organizacji
powinien być obecny w tych debatach, to jednak jest często ignorowany.
MZM oraz MZA przygotowały rekomendacje mające na celu umocnienie
oraz odnowienie statusu artysty oraz zapewnienie artystom stabilnego rozwoju
zawodowego:
W świetle powyższych kwestii MZM i MZA wzywają osoby opracowujące strategie
działania, aby wzięły pod uwagę te problemy i odnawiały oraz umacniały Status
Artysty w celu zachowania i promowania prosperującego sektora kultury i sztuki.
Minęło już niemal trzydzieści lat od wydania przez UNESCO Rekomendacji
dotyczącej statusu artysty i nadszedł czas, aby przeanalizować i odnowić
rekomendacje i cele strategiczne w niej zawarte. MZM i MZA wzywają UNESCO
do ponownego uczynienia z tego priorytetu, również w świetle niedawnego wejścia
w życie Konwencji w sprawie ochrony i promowania różnorodności form ekspresji
kulturalnej z 2005 roku.
Na poziomie europejskim MZM i MZA wzywają instytucje europejskie oraz
Państwa Członkowskie do wprowadzenia w życie obu uchwał Parlamentu
Europejskiego, tej z dziewiątego marca 1999 roku dotyczącej sytuacji i statusu
artysty w Unii Europejskiej oraz uchwały z siódmego czerwca 2007 roku dotyczącej
społecznego statusu artystów.
Pięć głównych rekomendacji:
Nowe prawne i instytucjonalne ramy przygotowane pod katem nietypowej
sytuacji artystów
MZM i MZA wzywają kraje do stworzenia nowych prawnych i instytucjonalnych
struktur oraz ram, które uwzględniałyby wyjątkowe warunki pracy artystów i
zapewniałyby im dostęp do świadczeń społecznych, ubezpieczenia zdrowotnego
oraz uczciwych i elastycznych rozwiązań podatkowych i emerytalnych niezależnie
od podpisanej umowy. Jednocześnie każdy kontrakt zawarty przez artystę,
niezależnie od statusu, powinien zawierać w standardzie pełne obowiązkowe
ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków bez narażania artysty na
dodatkowe koszty. Proces ten może być, gdzie to tylko możliwe, wspierany przez
dialog międzynarodowy i wspólną dobrą praktykę.
Podstawowe prawa zawodowe dla artystów:
Artystom powinny być zagwarantowane podstawowe prawa zawodowe, bez
względu na status zatrudnienia. Powinny one uwzględniać specyficzne cechy
sektora oraz konieczność utrzymania statusy artysty. Celem powinno być
zagwarantowanie podstawowych praw wszystkim artystom, zarówno pracownikom,
jak i samozatrudnionym (zwłaszcza prawo do negocjowania oraz korzystania z
porozumień grupowych). Tak samo wszyscy artyści, włączając w to wolnych
strzelców oraz samo-zatrudnionych, powinni mieć możliwość rozwijania się i
uczenia przez całe życie. MZA i MZM wzywają kraje do brania pod uwagę
szczególnych potrzeb wielu artystów wynikających ze zmian w karierze oraz do
przygotowywanie strategii, które pozwoliłyby zaspokoić te potrzeby i w ten sposób
utrzymać więcej ludzi na rynku pracy.
Lepsza koordynacja oraz jasne informacje, aby wspomóc mobilność:
Na poziomie europejskim podstawowe warunki w umowach zawieranych z
artystami w kontekście międzynarodowym znacznie ułatwiłyby rozwiązanie
problemów związanych z mobilnością. Takie podejście zmierzałoby w kierunku
zastąpienia społecznego wymiaru leżącego w centrum rynku wewnętrznego
pracowników i ograniczałoby nierówności w traktowaniu pracowników
„chronionych” umową o pracę, i pracowników nie chronionych w żaden sposób.
Mówiąc ogólniej, na poziomie międzynarodowym bardzo potrzebna jest lepsza
koordynacja systemów świadczeń oraz ubezpieczeń społecznych między państwami
członkowskimi, dzięki której mobilność przestałaby być dla artystów niekorzystna,
a artyści nie traciliby przez nią przywilejów. Brakuje jasnych i przekrojowych
informacji na temat mobilności artystów i bardzo potrzebny jest mechanizm, który
uczyniłby je łatwo dostępnymi.
Silna ochrona własności intelektualnej dla artystów
MZA i MZM wzywają kraje do pełnego zaakceptowania prawa artystów – zarówno
w sektorze dźwiękowym jak i audiowizualnym – do silnej ochrony własności
intelektualnej dla ich pracy wykorzystywanej przez wszelkie media, którą mogliby
egzekwować zbiorowo – niezależnie od ich statusu – aby ograniczyć nierówny
związek, który łączy każdego z nich z osobą zatrudniającą oraz z osobami
wykorzystującymi ich prace w celach komercyjnych.
Uwzględnienie artystów w procesie decyzyjnym
MZM i MZA apelują o przyznanie artystom miejsca w procesie podejmowania
decyzji dotyczących wszystkich kwestii poruszonych w tym Manifeście. Organizacje
reprezentujące artystów oraz oni sami muszą być obecni w procesie opracowywania
strategii działania, podejmowaniu decyzji oraz wdrażaniu ich w życie na wszystkich
poziomach.
MZM i MZA pragną być aktywnie zaangażowane w dialog oaz pracę nad
opracowywaniem strategii w tej dziedzinie. Więcej informacji oraz dane
adresowe dostępne są na stronach:
MZA: www.fia-actors.com
MZM: www.fim-musicians.com
UNESCO. Rekomendacja dotycząca statusu artysty
Październik 1980. W I. Definicje
1