Diagnoza Stanu Województwa Dolnośląskiego 2011
advertisement
DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 (materiał do dyskusji o kierunkach rozwoju regionu) Wrocław, kwiecień 2012 r. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 AUTORZY: ...................................................................................................... 2 WPROWADZENIE – CELE I ZAKRES DIAGNOZY ...................................... 3 1. WOJEWÓDZTWO NA TLE EUROPY I KRAJU ....................................... 4 1.1. MIEJSCE W EUROPIE ................................................................... 4 1.2. POWIĄZANIA Z OTOCZENIEM ..................................................... 5 1.3. MIEJSCE W KRAJU NA POGRANICZU Z NIEMCAMI I CZECHAMI ................................................................................... 6 2. POTENCJAŁ SPOŁECZNY .................................................................... 10 2.1. SYTUACJA DEMOGRAFICZNA .................................................. 10 2.2. WARUNKI ZAMIESZKIWANIA .................................................... 15 2.3. ZAMOŻNOŚĆ SPOŁECZEŃSTWA.............................................. 17 2.4. OŚWIATA I WYKSZTAŁCENIE .................................................... 19 2.5. OCHRONA ZDROWIA.................................................................. 21 2.6. KULTURA ..................................................................................... 22 2.7. AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA ........................................................ 24 2.8. SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE NA DOLNYM ŚLĄSKU .. 25 3. POTENCJAŁ GOSPODARCZY .............................................................. 29 3.1. GŁÓWNE OŚRODKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO .............. 29 3.2. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I PRZEDSIĘBIORSTWA ...................... 31 3.3. EKSPORT I INWESTYCJE ZAGRANICZNE................................ 34 3.4. INNOWACYJNOŚĆ ...................................................................... 36 3.5. RYNEK PRACY ............................................................................ 38 3.6. USŁUGI ......................................................................................... 41 3.7. PRZEMYSŁ ................................................................................... 42 3.8. PRZEMYSŁ WYDOBYWCZY ....................................................... 43 3.9. ROLNICTWO I LEŚNICTWO ....................................................... 45 3.10. TURYSTYKA I LECZNICTWO UZDROWISKOWE...................... 48 3.11. FINANSE SAMORZĄDÓW I WSPARCIE UE ............................. 51 4. UWARUNKOWANIA PRZESTRZENNE DLA ROZWOJU .................... 56 4.1. WALORY PRZYRODNICZE ......................................................... 56 4.2. WALORY KULTUROWE .............................................................. 57 4.3. SIEĆ OSADNICZA – MIASTA I TERENY WIEJSKIE .................. 59 4.4. TRANSPORT I KOMUNIKACJA ................................................... 62 4.5. UZBROJENIE TECHNICZNE ....................................................... 66 AUTORZY: Pracownicy Wojewódzkiego Biura Urbanistycznego we Wrocławiu Pracownicy Departamentów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego 2 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 WPROWADZENIE – CELE I ZAKRES DIAGNOZY Dolny Śląsk stanowił w całej swej historii, jeden z najaktywniejszych pod względem rozwoju cywilizacyjnego, region Europy Środkowej. Tę wysoką pozycję utrzymuje obecnie, zajmując jedno z czołowych miejsc w kraju pod względem tempa rozwoju i systematycznej poprawy warunków życia mieszkańców. Nowe wyzwania, jakie stoją przed regionem, wymagają aktualizacji obecnej strategii rozwoju województwa oraz wskazania nowych zadań i projektów rozwojowych w perspektywie na lata 2014 - 2020. „Diagnoza stanu województwa” ma służyć opracowaniu nowej strategii jako jej diagnostyczna podstawa. „Diagnoza” obejmuje w syntetycznym ujęciu charakterystykę stanu rozwoju społeczno – gospodarczego województwa na tle jego ogólnie zarysowanej pozycji na mapie Europy i kraju. Wskazuje się w niej także podstawowe tendencje w rozwoju poszczególnych dziedzin życia społecznogospodarczego i uwzględnia podstawowe uwarunkowania przestrzenne. Informacje i dane, zawarte w „Diagnozie” przydatne są przy ocenie słabych i mocnych stron województwa oraz wskazaniu celów i kierunków rozwoju związanych z nimi priorytetowych zadań rozwojowych. „Diagnoza” składa się z sześciu części, w pierwszych dwóch w syntetycznym ujęciu, przedstawia się wyzwania dla rozwoju regionu oraz jego miejsce w Europie i w kraju. W następnych trzech, stanowiących zasadniczą część diagnozy, charakteryzuje się potencjał społeczny i gospodarczy regionu oraz uwarunkowania przestrzenne jego rozwoju. W końcowej części opracowania, wskazuje się obszary problemowe i wymagające wsparcia. Przy opracowaniu „Diagnozy” wykorzystano informacje i dane zebrane w dorocznym „Raporcie o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa” opracowanym w WBU, informacje z Banku Danych Lokalnych i z innych opracowań Głównego Urzędu Statystycznego, a także wybrane informacje z zestawu „Analiz, badań i prognoz na rzecz strategii rozwoju województwa dolnośląskiego” oraz informacje i dane, którymi dysponują wybrane komórki organizacyjne Urzędu Marszałkowskiego. Informacje i dane, ujęte w „Diagnozie”, ze względu na ich dostępność, dotyczą w większości sytuacji z 2010 r., w części także z 2009 r. i 2011 r. Ich porównanie z danymi z 2002 r. pomogło w zarysowaniu zmian i tendencji w szeregu omówionych w opracowaniu dziedzinach. 3 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 1. 1.1. POŁOŻENIE W EUROPIE ŚRODKOWEJ WOJEWÓDZTWO NA TLE EUROPY I KRAJU MIEJSCE W EUROPIE Dolny Śląsk stanowił w swej wielowiekowej historii jeden z najbardziej rozwiniętych regionów Europy Środkowej, obejmującej tereny Polski, Czech, Węgier, Słowacji, Słowenii, Austrii, wschodnich Niemiec oraz północnych Włoch. Najważniejszym ośrodkiem miejskim na Dolnym Śląsku jest Wrocław, zamieszkały przez ok. 630 tys. mieszkańców (charakterystyka wielkości największych ośrodków Europy Środkowej przedstawiona została poniżej). Korzystne położenie regionu i Wrocławia, na przecięciu szlaków transportowych sprawia, że „z Dolnego Śląska” wszędzie jest blisko. Stolicę województwa dzieli od głównych metropolii Europy Środkowej Berlina, Pragi, Wiednia oraz Warszawy odległość od 300 do 400 km. Ludność Aglomeracja Berlin Miasto 3 500 4 200 - 5 500 Warszawa 1 700 2 600 Wiedeń 1 700 2 400 Praga 1 200 1 300 - 1 500 Kraków 760 1 000 - 1 400 Poznań 550 800 - 1 000 Drezno 530 Szczecin 400 TABELA 1. OŚRODKI MIEJSKIE ŚRODKA EUROPY. (źródło: ‘Pozycjonowanie Województwa Dolnośląskiego w strukturze funkcjonalnych powiązań w Europie Środkowej jako proces podnoszenia kompetencji i rangi regionu’, Jan Waszkiewicz, 2012 r.) POZIOM URBANIZACJI Województwo jest jednym z dwóch, obok województwa śląskiego, najbardziej zurbanizowanym obszarem w Polsce. We współczesnej gospodarce światowej dominującą rolę odgrywają ośrodki miejskie, a zwłaszcza miasta metropolitalne, szczególnie istotna jest rola i miejsce wrocławskiej aglomeracji. Według prognoz ESPON w perspektywie do 2030 r. poza znaczącą koncentracją działalności ekonomicznej w tzw. pentagonie (tj. obszarze położonym pomiędzy Londynem, Paryżem, Mediolanem, Monachium a Hamburgiem) powstaną mocne powiązania Polski z tym centrum gospodarczym Europy. Nastąpi to poprzez dwa korytarze powiązań, z których pierwszy prowadzić będzie poprzez metropolię berlińską, Warszawę, Łódź i Poznań, a drugi – poprzez Kraków, aglomerację górnośląską i Wrocław. Przewiduje się, że wszystkie ww. krajowe ośrodki będą w 2030 r. należeć do sieci głównych, metropolitalnych obszarów wzrostu w Europie. Przedstawione wyżej obserwacje obrazuje Rysunek 1 - syntetyczna mapa przedstawiająca za EUROSTAT-em kontekst położenia województwa i jego stolicy względem innych, głównych ośrodków osadniczych polskich i europejskich, ze wskazaniem promieni odległości od nich 500 i 1 000 km. POZIOM ROZWOJU GOSPODARCZEGO Polska, a w tym region dolnośląski, ciągle jeszcze pozostaje obszarem o niższym w stosunku do średniej UE/27 poziomie rozwoju gospodarczego, mierzonego wielkością PKB. Na początku transformacji gospodarki polskiej w 1990 r. PKB na głowę mieszkańca osiągało ok. 30% ówczesnej średniej w UE/15 (przy np. 60% osiąganych w Czechach), ale dzięki stałemu wysokiemu wzrostowi gospodarczemu wskaźnik ten osiągnął w 2010 r. już 63% średniej UE/27. Dane te świadczą o ciągle dobrze rozwijającej się gospodarce kraju, w której ważne miejsce zajmuje region dolnośląski. 4 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 1. REGION NA TLE SIECI GŁÓWNYCH MIEJSKICH OBSZARÓW W UNII EUROPEJSKIEJ. 1.2. POWIĄZANIA Z OTOCZENIEM Województwo położone u styku granic Polski z Niemcami i Czechami, leży na skrzyżowaniu głównych szlaków komunikacyjnych tej części Europy. Wśród najważniejszych, zewnętrznych powiązań województwa z jego międzyregionalnym i transgranicznym otoczeniem, wskazać należy przede wszystkim na transportowe osie wschód - zachód (związane z III Paneuropejskim Korytarzem Transportowym i autostradami A4 i A18 oraz magistralą kolejową E-30, prowadzącą z Berlina i Drezna poprzez Wrocław na Ukrainę) oraz północ-południe (związane z postulowanym Środkowo Europejskim Korytarzem Transportowym CETC i drogami ekspresowymi S3 i S5, liniami kolejowymi E59 i C-E59 oraz drogą wodną Odry nr E30; korytarz prowadzi z południowej Skandynawii poprzez Szczecin i LGOM oraz Wrocław na południe Europy). Usytuowanie regionu na przecięciu ww. transeuropejskich osi komunikacyjnych decyduje o jego strategicznym położeniu w tej części kontynentu. O ile połączenia komunikacyjne regionu z jego otoczeniem na osi wschódzachód pełnią swoją rolę w pełni, to powiązania na osi północ - południe wymagają radykalnej poprawy. Wiąże się z tym potrzeba przyspieszenia realizacji południowych odcinków dróg ekspresowych S3 i S5 (traktowanej docelowo - jako autostrada do Poznania) oraz S8 (z pełnym przebiegiem tej trasy z Wrocławia do Pragi, z przyspieszeniem jej budowy w kierunku na Warszawę). Wskazać należy także na potrzebę zakończenia modernizacji linii kolejowych E 59 i C-E 59 oraz odnowienie Odrzańskiej Drogi Wodnej E 30, jako składowych elementów Środkowoeuropejskiego Korytarza Transportowego CETC. Bardzo ważnym elementem tych rozwiązań jest ponadto włączenie Wrocławia do międzynarodowych połączeń z Berlinem i Pragą. 5 USYTUOWANIE REGIONU W KRAJU DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 2. POŁOŻENIE I POWIĄZANIA Z OŚRODKAMI W KRAJU I Z REGIONAMI PRZYGRANICZNYMI. POWIĄZANIA INFRASTRUKTURALNE Województwo powiązane jest ze swym otoczeniem także różnymi elementami sieci infrastruktury technicznej. Wymienić wśród nich należy powiązania regionalnej sieci przesyłowej z krajowymi i zagranicznymi systemami elektroenergetycznymi najwyższych napięć. Przez Dolny Śląsk przesyła się gaz, importowany z Niemiec do krajowego systemu gazowniczego poprzez węzeł Lasów (w gminie Pieńsk), a gazociągi wysokiego ciśnienia w obszarze województwa powiązane są ze złożami krajowymi poprzez węzły Odolanów i Krobia. W funkcjonowaniu systemu krajowego ważną rolę pełni także Podziemny Magazyn Gazu Wierzchowice, regulujący zaspokajanie w tym zakresie potrzeb odbiorców w południowozachodniej Polsce. 1.3. MIEJSCE W KRAJU NA POGRANICZU Z NIEMCAMI I CZECHAMI Rozwojowi społeczno - gospodarczemu województwa sprzyja jego położenie u styku granic z Niemcami i Czechami. Najbliższe sąsiadujące z nim regiony to trzy województwa polskie - lubuskie, wielkopolskie, opolskie, jeden land niemiecki - Saksonia oraz cztery kraje czeskie - liberecki, kralowohradecki, pardubicki i ołomuniecki. Dzięki rozwojowi różnorodnych i wzajemnych powiązań, gospodarka regionu może być wydatnie wzmocniona. Rozwój tych powiązań wiąże się przede wszystkim z poprawą funkcjonowania ponadregionalnych systemów transportowych i technicznych. 6 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Istotne dla zarysowania perspektyw budowania współpracy międzyregionalnej województwa z sąsiednimi obszarami jest charakterystyka jego pozycji w wybranych dziedzinach rozwoju społeczno gospodarczego: sytuacji demograficznej, ogólnego poziomu rozwoju gospodarki i poziomu bezrobocia. Ujęta została ona w podziale na podregiony, stanowiące jednostki NUTS 3, z wyjątkiem danych statystycznych przedstawionych dla całej Saksonii. SYTUACJA DEMOGRAFICZNA W WOJEWÓDZTWIE I JEGO OTOCZENIU Sytuacja omawianego obszaru nie przedstawia się korzystnie pod względem kierunku i tempa zmian liczby ludności w ww. okresie (poza podregionem wrocławskim). Sytuacja ta w czeskich podregionach jest bardziej korzystna, gdzie odnotowuje się wyraźny wzrost liczby ludności (poza krajem Ołomunieckim). RYSUNEK 3. ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI W PODREGIONACH WOJEWÓDZTWA I PODREGIONACH SĄSIEDNICH W L. 2002 - 2010 ORAZ ICH STAN W 2010 R. Pod względem wartości PKB na mieszkańca w 2009 r. zdecydowanie dominuje wśród nich Saksonia. Wartość PKB wynosiła wtedy dla niej 22 212 euro i była prawie dwukrotnie wyższa od wskaźnika dla podregionu legnicko – głogowskiego równego 13 672 euro. Trzecie miejsce zajmuje w tych porównaniach podregion m. Wrocławia, ze zbliżoną wartością 13 117 euro. W podregionie legnicko – głogowskim, zanotowano imponujący wzrost PKB w latach 2002 - 2008, który wyniósł aż 85%, co daje pierwsze miejsce w analizowanym obszarze. Zawdzięcza się to przede wszystkim efektom dobrej prosperity dla przemysłu miedziowego, który decyduje o poziomie rozwoju tego podregionu. O stanie gospodarki w omawianym obszarze świadczy także kondycja rynków pracy oraz poziomu bezrobocia. W 2010 r. najwyższy poziom bezrobocia w województwie zanotowano w podregionie wałbrzyskim (20%). Pod tym względem podregiony dolnośląskie wypadają gorzej niż sąsiadujące z nimi podregiony Wielkopolski oraz Niemiec i Czech. 7 SYTUACJA GOSPODARCZA BEZROBOCIE DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 4. WARTOŚĆ PKB W WW. PODREGIONACH W 2009 R. I ZMIANY W TWORZENIU PKB W L. 2002 - 2008. RYSUNEK 5. POZIOM BEZROBOCIA W WW. PODREGIONACH W 2010 R. I JEGO ZMIANY W W L. 2005 - 2010. 8 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Województwo dolnośląskie podpisało z następującymi regionami granicznymi: dokumenty o współpracy Krajem Libereckim (porozumienie o współpracy podpisane 25.02.2003 r. w Libercu); Krajem Kralowohradeckim (16.10.2003 r. w Wałbrzychu); Krajem Ołomunieckim, (26.09.2001 r. we Wrocławiu); Krajem Pardubickim (porozumienie o współpracy podpisane 22.04.2003 r. w Żamberku); Krajem Związkowym Dolna Saksonia (24.08.2000 r. w Hanowerze); Krajem Związkowym Wolne Państwo Saksonia (17.09.1999 r. w Görlitz). W myśl podpisanych dokumentów regiony mają m.in. wspólnie wspierać przedsięwzięcia w zakresie kultury i nauki, handlu, rolnictwa, edukacji i wymiany młodzieży, ochrony zdrowia i pomocy społecznej, sportu i wychowania fizycznego, turystyki, rozwoju gospodarczego i finansów, ochrony środowiska, zarządzania komunikacją i drogami, bezpieczeństwa, technologii informacyjnych, polityiki rozwoju regionalnego, administracji samorządowej, a także korzystania ze środków dostępnych w ramach programów operacyjnych współfinansowanych przez Unię Europejską. Osiąganie celów współpracy następuje m. in. poprzez: realizację projektów o zasięgu transgranicznym, w tym projektów unijnych, oraz współpracę w ramach powołanych Komitetów i Grup Roboczych. Wśród nich należy wymienić: Komitet ds. Gospodarki Przestrzennej oraz Komitet ds. Współpracy Przygranicznej, działające w ramach Polsko - Niemieckiej Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy Międzyregionalnej i Przygranicznej Polsko-Czeska Grupa Robocza ds. Rozwoju Regionu Pogranicza i Programów Wspierających w ramach Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy Transgranicznej Dolnośląsko-Saksońska Grupa Robocza Saksońsko-Dolnośląsko-Lubuska Grupa Robocza ds. Rozwoju Przestrzennego Dolnośląsko-Pardubicka Grupa Robocza Województwo dolnośląskie podpisało z krajami czeskimi (Kraj Liberecki, Kraj Pardubicki, Kraj Kralowohradecki, Kraj Ołomuniecki) oraz Euroregionem Nysa i Glacensis list intencyjny 5.10.2011 r. w Jeleniej Górze w sprawie utworzenia Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. Trwają prace nad wspólnym projektem, dot. spójnej strategii działania EUWT, pod nazwą „Strategia zintegrowanej współpracy czesko -polskiego pogranicza”, realizowanym w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska - Rzeczpospolita Polska 2007 - 2013. 9 WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 2. POTENCJAŁ SPOŁECZNY 2.1. WYKRES 1. SKALA ZMIAN LICZBY LUDNOŚCI W WOJEWÓDZTWACH I KRAJU W L. 20022010. LICZBA LUDNOŚCI SYTUACJA DEMOGRAFICZNA Według stanu na koniec 2010 r. województwo dolnośląskie z liczbą mieszkańców 2 877,8 tys., stanowiącą 7,54% ludności Polski, zajmuje piąte miejsce w kraju (po województwach mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim). Rok 2010 był pierwszym od wielu lat, w którym odnotowano wzrost liczby mieszkańców (o 1,2 tys.). Wpływ na ten wzrost miało dodatnie saldo migracji na pobyt stały oraz zmniejszony ubytek ludności z tytułu ruchu naturalnego. Mimo tych danych należy podkreślić, że w ostatnich 15 latach ubyło ok. 100 000 osób, z czego w latach 2002 - 2010 prawie 27 000 osób (tj. o ok. 1% całej populacji). Zgodnie z ostatnimi prognozami w perspektywie następnych 25 lat, spadek ten osiągnie liczbę ok. 250 000 osób i będzie dotyczył przede wszystkim obszarów położonych w południowej części województwa. Zjawiska te będą miały istotne konsekwencje dla kierunków rozwoju społeczno - gospodarczego tych obszarów w najbliższych latach. WYKRES 2. ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI W WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010. WYKRES 3. PROGNOZOWANE ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI W WOJEWÓDZTWIE W L. 2010-2035. RYSUNEK 6. LICZBA LUDNOŚCI W GMINACH W 2010 R. 10 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 2 Średnia gęstość zaludnienia województwa wynosząca 144 os./km (co daje 3. miejsce w kraju) znacznie przekracza średnie wartości dla Polski 2 2 (122 os./km ) i Unii Europejskiej (119 os./km ). Rozmieszczenie ludności w regionie jest przy tym znacznie zróżnicowane. Gęstość zaludnienia wyższa od średniej dla województwa występuje w części centralnej, południowej i zachodniej województwa. Z kolei najniższe wartości tego wskaźnika posiadają gminy położone na terenach Kotliny Kłodzkiej, Borów Dolnośląskich i Pogórza Kaczawskiego. GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA PRZYROST NATURALNY Region cechuje ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego ludności, z czym wiąże się systematyczny spadek jej liczby. W 2010 r. wskaźnik ten był jednym z najniższych w całym kraju i wynosił w przeliczeniu na 1 000 mieszkańców minus 0,1 (dla kraju 0,9), przy czym odnotowano ostatnio jego niewielki wzrost w porównaniu do lat poprzednich. Na sytuację demograficzną bardzo duży wpływ mają przemiany w sferze dzietności. Po 1989 r. współczynnik dzietności w Polsce bardzo szybko zaczął spadać, skutkiem tego jest niekorzystna struktura wiekowa ludności wzrasta liczba osób starszych, maleje młodszych. Od 2003 r. obserwuje się powolny wzrost współczynnika dzietności - w 2009 r. osiągnął on wartość 1,3 dla średniej rodziny, a w 2010 r. zaobserwowano ponowny spadek wartości tego współczynnika. Wzrost liczby urodzeń w okresie 2003 - 2010 jest jednak na tyle mały, że nie poprawi niekorzystnej struktury demograficznej, gdyż dzietność nadal utrzymuje się znacząco poniżej progu tzw. zastępowalności pokoleń. Wzrostowi współczynnika dzietności nie służy również utrzymywanie się w regionie najwyższej w skali kraju liczby rozwodów - przy średniej krajowej wynoszącej w 2010 r. 1,6 na 1 000 mieszkańców, w województwie wynosi ona 2,0. Pod względem różnicy w liczbie między małżeństwami zawartymi a rozwiązanymi województwo zajmuje 2. miejsce w Polsce, a liczba zawieranych małżeństw na 1 000 mieszkańców na Dolnym Śląsku wynosi 5,7 przy 6,0 w kraju. W 2010 r. zarejestrowano 29,5 tys. urodzeń żywych, tj. o 0,9% mniej niż rok wcześniej. warto podkreślic fakt, że w 2010 r. zaobserwowano zahamowanie utrzymującej się od 2005 r. wzrostowej tendencji liczby urodzeń. Analizując dzietność w ujęciu powiatowym, wskazać należy, że w 2010 r. najwyższą liczbę urodzeń żywych - ponad 12,0 na 1 000 ludności odnotowano w powiatach: wrocławskim i głogowskim, zaś najniższą poniżej 9,0 na 1 000 ludności - w powiecie jeleniogórskim i mieście Jelenia Góra. Największy wzrost liczby urodzeń - w porównaniu z 2003 r. - nastąpił w powiatach: wrocławskim, oławskim i mieście Wrocław. Jednocześnie w województwie dolnośląskim w latach 2003 - 2010 obserwujemy wzrost liczby zgonów, w głównej mierze związany ze starzeniem się populacji mieszkańców regionu. Liczba zgonów na 1 000 ludności w 2010 r. wynosiła 10,3, co stawiało województwo na 2. miejscu w kraju przy średniej krajowej 9,9. Liczba zgonów na 1 000 ludności najwyższa była w powiatach: dzierżoniowskim, wałbrzyskim, jeleniogórskim i mieście Jelenia Góra - powyżej 12,0, zaś najniższa - poniżej 9,0 w powiatach: lubińskim, polkowickim i wrocławskim. 11 WYKRES 4. PRZYROST NATURALNY W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. WSPÓŁCZYNNIK DZIETNOŚCI RUCH NATURALNY WYKRES 5. RUCH NATURALNY LUDNOŚCI W WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010 R. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 WSKAŹNIK STAROŚCI WIEK ŚRODKOWY LUDNOŚCI PRZECIĘTNE TRWANIE ŻYCIA WYKRES 6.SALDO MIGRACJI W WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010 WYKRES 7. SALDO MIGRACJI W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. Innym istotnym wskaźnikiem mówiącym o pogłębiającym się stopniu zaawansowania demograficznego danego regionu jest wskaźnik starości, który jest relacją liczby ludności w wieku 65 lat i więcej do liczby dzieci i młodzieży poniżej 20 lat (tzw. relacja dziadków do wnuków). Wskaźnik ten również zwiększył swoją wartość z 66,7 w 2009 r. do 67,7 w 2010 r., co oznacza, iż w województwie dolnośląskim na każde 100 osób w wieku poniżej 20 lat przypadało 67,7 osób powyżej 65 roku życia. Rosnący odsetek osób starszych w populacji regionu świadczy o szybkim starzeniu się danego obszaru. Na Dolnym Śląsku, podobnie jak w kraju, zauważalny jest szybszy wzrost odsetek osób w wieku poprodukcyjnym w porównaniu do dwóch pozostałych kategorii - ludności pracującej i w wieku przedprodukcyjnym. Dodatkowo na Dolnym Śląsku zwiększeniu uległ wiek środkowy (mediana) ludności. W 2010 r. statystyczny mieszkaniec województwa dolnośląskiego miał 38,9 lat (w Polsce 38 lat). Ludność w miastach była nieco starsza niż mieszkająca na wsi - w miastach mediana wieku wynosiła 40 lat, na wsi 36,6 lat. W odniesieniu do płci, w 2010 r. w województwie dolnośląskim kobiety statystycznie były o 4,5 roku starsze od mężczyzn (K: 41,3 lat; M: 36,8 lat). Taki układ struktury wiekowej wpływać będzie m.in. na sytuację gospodarczą regionu, ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy starzenie się zasobów pracy. Rok 2010 był kolejnym, w którym odnotowany został wzrost przeciętnego dalszego trwania życia, a więc wielkości, która również wpływa na zmiany struktury wiekowej ludności i proces starzenia społeczeństwa. W 2010 r. na terenie Dolnego Śląska przeciętne trwanie życia dla mężczyzn wyniosło 71,7 lat, a dla kobiet 80,2 lata przy czym, średnie wartości dla Polski wynoszą odpowiednio 71,5 oraz 80,1 lat. Kobieta, która w 2000 r. miała 60 lat przeżyje jeszcze przeciętnie 21,2 lata, a ta, która 60. urodziny obchodziła w 2008 r. 22,6 lat (mężczyzna odpowiednio: 16,3 i 17,4). Oznacza to, że w ciągu 15 ostatnich lat okres przeciętnego trwania życia kobiet i mężczyzn na Dolnym Śląsku zwiększył się o blisko 5 lat. Pozytywne znaczenie tych wskaźników osłabia fakt, że należą one do najniższych w kraju, co daje województwu 12. miejsce. Z danych tych wynika, że stan ten wymaga jeszcze wielu działań na rzecz jego poprawy, związanej z warunkami życia, jak i z organizacją ochrony zdrowia. Migracje ludności stanowią drugi, obok przyrostu naturalnego, czynnik wpływający bezpośrednio na liczbę i rozmieszczenie ludności regionu. Na jego terenie od wielu lat odnotowuje się w całościowym ujęciu ujemne saldo migracji stałej. Spadek nie oznacza jednak ubytku liczby ludności na całym obszarze województwa, gdyż w znacznej jego części występują korzystne tendencje. W latach 2002 - 2010 najkorzystniejszy wzrost ludności występował w gminach położonych w obrębie aglomeracji wrocławskiej i w obszarze Legnicko - Głogowskiego Okręgu Miedziowego (LGOM), a także w okolicach szeregu mniejszych miast. Z kolei największy spadek liczby ludności zanotowano w Jeleniej Górze i powiatach wałbrzyskim i kłodzkim. Jej wzrost z tytułu migracji dotyczy głównie obszaru metropolii wrocławskiej - miasta Wrocław i otaczających go powiatów. Ludność tracą natomiast obszary peryferyjne. Stałą tendencję odpływu ludności z miast na wieś widać w sąsiedztwie większych i atrakcyjnych ośrodków miejskich, takich jak Bolesławiec, Jelenia Góra, Głogów, Legnica i Lubin. 12 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Omawianym zjawiskom towarzyszył w ostatnich latach także wzrost migracji za granicę, związany z możliwościami, jakie dało wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej i częściowym otwarciem europejskiego rynku pracy. Zjawisko to dotyczy emigracji zarobkowej części ludności województwa, przede wszystkim młodzieży. Saldo migracji tego typu wykazywało jednak w latach 2008 - 2010 r. znaczny ich spadek wobec lat poprzednich, było jednak nadal ujemne i w przeliczeniu na 1 000 mieszkańców wynosiło - 0,6 w 2008 r., a w 2009 r. już tylko - 0,1 oraz - 0,2 w 2010 r. WYKRES 8. SALDO MIGRACJI ZAGRANICZNYCH W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. MIGRACJE RYSUNEK 7. ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI W GMINACH W L. 2002-2010. Przestrzenny wyraz skutków zmian demograficznych oraz ich dynamika, pokazane zostały na rysunku 7. Ich analiza wskazuje na koncentrację pozytywnych zjawisk przede wszystkim w obszarze aglomeracji wrocławskiej i LGOM oraz w mniejszym stopniu w rejonach Zgorzelca i Bolesławca oraz Kamiennej Góry i Świdnicy. Negatywne zjawiska mają miejsce natomiast przede wszystkim w szerokim paśmie gmin, położonych w południowej części województwa, od Pieńska, Węglińca i Zawidowa na zachodzie po Strzelin, Ząbkowice Śląskie i całą Kotlinę Kłodzką na wschodzie. Województwo dolnośląskie w 2010 r. charakteryzował wysoki udział osób w wieku produkcyjnym do ogółu społeczeństwa. Wskaźnik ten wyniósł 65,6% w porównaniu do 64,4% dla Polski. Świadczy to o ciągle dobrej kondycji demograficznej regionu, jednakże biorąc pod uwagę prognozy demograficzne, sytuacja może się zmienić. 13 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 WYKRES 9. UDZIAŁ LUDNOŚCI W WIEKU NIEPRODUKCYJNYM NA 100 OSÓB W WIEKU PRODUKCYJNYM W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. Przy zachowaniu obecnych, niekorzystnych trendów demograficznych, dotyczących m.in. utrzymującego się ujemnego przyrostu naturalnego, spadku dzietności i systematycznego wzrostu migracji w regionie, prognozy szacowane przez Główny Urząd Statystyczny do 2035 r. wskazują na znaczny spadek ludności Dolnego Śląska. W świetle tych prognoz ludność województwa zmniejszy się o 77,1 tys. osób do 2020 r., a w perspektywie kolejnych piętnastu lat (do 2035 r.) o kolejne 185,7 tys. Zmianie ulegnie również udział ludności w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludności. Przewiduje się, iż do 2035 r. udział ten spadnie do poziomu 57,8%. W odniesieniu do miejsca zamieszkania, silniejszy spadek odnotowany będzie w miastach - 56,9%, na wsiach - 59,8%. RYSUNEK 8. PROCESY STARZENIA SIĘ LUDNOŚCI W GMINACH W 2010 R. WYKRES 10. UDZIAŁ LUDNOŚCI W WIEKU NIEPRODUKCYJNYM NA 100 OSÓB W WIEKU PRODUKCYJNYM W WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010 Według prognoz, ludność Dolnego Śląska będzie starzała się demograficznie intensywniej niż ludność reszty kraju. Do 2035 r. odsetek osób powyżej 65 roku życia w ogóle społeczeństwa na terenie Dolnego Śląska wyniesie 23,84% w porównaniu do 23,22% szacowanego dla Polski. Populacja seniorów w miastach województwa będzie trzykrotnie liczniejsza od populacji na wsiach. Intensywniej również starzeć będzie się ludność miast Dolnego Śląska w porównaniu z resztą kraju. Prognozy demograficzne jednoznacznie wskazują, iż w najbliższych dwóch dekadach liczba ludności starszej na terenie Dolnego Śląska i jej udział w ogólnej liczbie ludności będą rosły. W 2035 r. liczba osób w wieku 65 lat i więcej będzie wyższa o ponad 238 tysięcy (tj. 62%) w odniesieniu do stanu z 2010 r. 14 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Dodatkowo intensywniejszy stanie się proces tzw. „podwójnego starzenia się” regionu, a więc wzrost odsetek osób dożywających starości sędziwej (powyżej 90 roku życia). Wg szacunków liczba osób w wieku 90 lat i więcej wzrośnie prawie trzykrotnie (z 8 582 osób w 2010 r. do 22 451 w 2035 r.). Intensywne starzenie się populacji Dolnego Śląska implikować będzie liczne konsekwencje społeczne i ekonomiczne. Wpłynie m.in. na obniżenie tempa wzrostu gospodarczego regionu, jednocześnie będzie motywatorem do kreowania lokalnej polityki społecznej i infrastruktury społecznej skierowanej do populacji osób starszych, z uwzględnieniem miejsca ich zamieszkania i wielokierunkowych potrzeb. 2.2. WYKRES 11. PROGNOZOWANY ODSETEK OSÓB STARSZYCH NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA W OGÓLNEJ LICZBIE LUDNOŚCI W L. 2005-2035. WARUNKI ZAMIESZKIWANIA Ważnym aspektem społecznych uwarunkowań jakości życia mieszkańców regionu są warunki ich zamieszkiwania. Region dysponuje znaczącymi zasobami mieszkaniowymi, stanowiącymi 7,9% krajowych zasobów i zajmuje pod tym względem 5. miejsce w Polsce (po województwach mazowieckim, śląskim, wielkopolskim oraz małopolskim). Największa część lokali mieszkalnych zlokalizowana jest na terenach miejskich, w tym ponad 25,1% mieści się w stolicy regionu - we Wrocławiu. Znacznymi zasobami dysponują także takie miasta jak Wałbrzych, Legnica i Jelenia Góra. Na 1 000 mieszkańców województwa dolnośląskiego przypada 370 mieszkań, co stanowi lepszy wskaźnik niż dla kraju (351), który jest jednak znacznie niższy od średniej europejskiej przekraczającej liczbę 420. Świadczy to o wielkim jeszcze dystansie dzielącym region od standardów dla UE. ZASOBY MIESZKANIOWE WYKRES 12. ZASOBY MIESZKANIOWE W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. Aktywność budowlano - mieszkaniowa w regionie rozkłada się nierównomiernie, ujawniając równocześnie przewagę oddawanych do użytku mieszkań przeznaczonych na sprzedaż i wynajem oraz mieszkań komunalnych nad liczbą mieszkań oddawanych do użytkowania w budownictwie społeczno - czynszowym oraz zakładowym. Poniżej przedstawione dane na temat koncentracji działalności budowlano mieszkaniowej pokazują trendy osadnicze w regionie, oddając jednocześnie sytuację gospodarczą w poszczególnych częściach regionu. Najmniej mieszkań oddano do użytku w podregionie wałbrzyskim (974 - od 109 w powiecie wałbrzyskim do 414 w powiecie świdnickim). Bezkonkurencyjny pod względem intensywności osadnictwa jest na drugim biegunie tej skali podregion wrocławski z 3 964 oddanymi do użytku mieszkaniami - od 2 014 w powiecie wrocławskim do jedynie 108 w powiecie strzelińskim. Sytuacja w pozostałych podregionach wygląda następująco: jeleniogórski 1 366 (od 44 w powiecie lwóweckim do 313 w bolesławieckim), oraz 1 766 w podregionie legnicko - głogowskim (od 34 w powiecie górowskim do 516 w głogowskim). 15 WYKRES 13.ZMIANY STRUKTURY WŁASNOŚCI MIESZKAŃ W WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 9. MIESZKANIA ODDANE DO UŻYTKOWANIA W L. 2002-2010. POZOWLENIA NA BUDOWĘ WYPOSAŻENIE MIESZKAŃ O skali ruchu budowlanego świadczą również dane o liczbie pozwoleń na budowę, których wydano 14 911 w 2010 r. Poza takimi obszarami koncentracji ruchu budowlanego, jak subregion wrocławski i LGOM, w pozostałej części województwa ma on znacznie mniejsze natężenie, a w niektórych powiatach jest wyraźnie mniejszy. Przykładowo, najmniejsza liczba pozwoleń została wydana w powiatach: lwóweckim i złotoryjskim (tj. od 0,5 - 0,7%). Wskazać należy przy tym, że do 2007 r. obserwowany był w regionie sukcesywny wzrost ilości wydawanych pozwoleń na budowę, w kolejnych trzech latach nastąpił jednak ich znaczny spadek (o 25,7%). Wzrost per saldo zasobów mieszkaniowych w regionie oddaje porównanie metrażu powierzchni mieszkaniowej przypadającej na jedną osobę – wzrost 2 2 z 23 m . w 2005 r. do 25 m . w 2010 r. Odpowiednio zmalał w tych latach wskaźnik zagęszczenia mieszkań – z 2,86 do 2,70 (średnia ilość osób przypadająca na jedno mieszkanie). Województwo zalicza się do dobrze wyposażonych w skali kraju pod względem wyposażenia mieszkań w sieci infrastruktury technicznej (wodociągi, centralne ogrzewanie, gaz sieciowy), które są w znaczącej większości zwodociągowane (miasta - 99,1%, wieś - 94,3%), skanalizowane (miasta - 92,2%, wieś - 79,3%), wyposażone w gaz (miasta - 85%, wieś 12,1%) i w centralne ogrzewanie (miasta - 80,8%, wieś - 67,4%). Najwyższą jakością wyposażenia zasobów mieszkaniowych charakteryzują się gminy położone w paśmie Lubin - Wrocław - Oława oraz w okolicach Bolesławca i Jeleniej Góry. Słabiej wyposażone są zasoby położone w południowej części województwa, w subregionach jeleniogórsko - wałbrzyskim oraz w gminach powiatu kłodzkiego. 16 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Analiza stanu zasobów mieszkaniowych w głównych ośrodkach osadniczych Dolnego Śląska, uwzględniająca okres ich realizacji wskazuje na znaczący udział zabudowy powstałej przed 1945 r. Zabudowa z tego czasu stanowi w Wałbrzychu - 55% ogółu zasobów, w Legnicy i Jeleniej Górze - 44%, a we Wrocławiu - 32%. W Legnicy i Wałbrzychu aż blisko 1/3 zasobów stanowi zabudowa powstała przed 1918 r. Zarówno znaczny stopień zdekapitalizowania tych zasobów, jak i postępujące ich zużycie stwarzają duże problemy dla poprawy stanu zamieszkiwania w ww. ośrodkach. Znacznie bardziej niekorzystna jest sytuacja w tej dziedzinie na terenach wiejskich. Rozmieszczenie spiętrzających się zaległości w modernizacji i remontach tej zabudowy przy procesach depopulacyjnych stwarza trudne do rozwiązania problemy dla jej utrzymania. 2.3. ZAMOŻNOŚĆ SPOŁECZEŃSTWA Jednym z ważniejszych wskaźników poziomu zamożności jest poziom dochodów budżetów gminnych, uzyskanych z podatków dochodowych od osób fizycznych i osób prawnych, zarejestrowanych na 1 mieszkańca. Najwyższy udział podatków dochodowych od osób fizycznych odnotowuje się we Wrocławiu (1 137,92 zł/mieszkańca) i jest on prawie dwukrotnie wyższy niż średnia wartość dla województwa (625,26 zł/mieszkańca), która jest wyższa od średniej krajowej, tj. do 538,39 zł/mieszkańca. Wyższa od tej średniej jest także wartość ww. dochodów w takich miastach jak: Legnica, Jelenia Góra, Zgorzelec oraz w miastach położonych w obrębie LGOM (takich jak Lubin, Głogów i Polkowice). Szczególnie słabo na tle ww. ośrodków wypadają Wałbrzych oraz Bielawa, Dzierżoniów, Kamienna Góra, Jawor, Nowa Ruda, Oleśnica i Lubań. Poziom zamożności mieszkańców wiąże się bezpośrednio z wysokością przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej. W województwie nie osiąga ono średniej krajowej, co daje mu 3. miejsce w kraju (po mazowieckim i śląskim), wynosząc 3 211,80 zł brutto w 2010 r. (czyli ponad 99% średniej krajowej). Liderem w wysokości wynagrodzeń był powiat lubiński, wyprzedzając pod tym względem miasto Wrocław i powiat polkowicki. Najniższe przeciętne wynagrodzenie brutto zanotowano w powiatach górowskim, lubańskim i milickim (ok. 2 600,00 zł). Poziom zamożności społeczeństwa badany jest również na podstawie m.in. przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę oraz wydatków gospodarstw domowych i ich wyposażenia w dobra trwałego użytkowania. W 2010 r. przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na jedną osobę w gospodarstwie w województwie dolnośląskim był nieco wyższy niż w kraju (o 46,35 zł) i wynosił 1 239,17 zł. W odniesieniu do tego wskaźnika województwo dolnośląskie plasowało się na 3. miejscu w kraju za województwami: pomorskim (1 243,12 zł) i mazowieckim (1 601,97 zł). Wydatki gospodarstw domowych stanowiły 82,2% dochodu i przekazywane były głównie na zakup towarów i usług konsumpcyjnych (974,23 zł) oraz użytkowanie mieszkania i opłaty nośników energii (209,26 zł). Ponad ¼ gospodarstw domowych na Dolnym Śląsku oceniła swoją sytuację materialną jako „raczej dobrą”, a wg 54,3% gospodarstw domowych była ona „przeciętna”. Zaledwie 3,3% gospodarstw domowych była bardzo zadowolona ze swojej sytuacji materialnej. Natomiast za złą swoją sytuację materialną uznało 8,1% gospodarstw. 17 DEKAPITALIZACJA ZABUDOWY WYKRES 14. STRUKTURA WIEKU ZASOBÓW MIESZKANIOWYCH W GŁÓWNYCH OŚRODKACH OSADNICZYCH W WOJEWÓDZTWIE W 2010 R. POZIOM DOCHODÓW BUDŻETÓW GMINNYCH PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO PRZECIĘTNE MIESIĘCZNY DOCHÓD NA OSOBĘ DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Według badań GUS na przestrzeni ostatnich 20 lat (począwszy od transformacji systemowej) wzrosło wyposażenie w podstawowy sprzęt domowy. W 2010 r. odnotowano następujące poziomy wyposażenia w dobra trwałego użytkowania wśród dolnośląskich gospodarstw domowych: chłodziarka lub zamrażarka - 98,9%, odbiornik telewizyjny - 97,9%, pralka i wirówka elektryczna - 97,3%, odkurzacz elektryczny - 94,9%, telefon komórkowy - 87,3%, urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej i kablowej 62,5%, komputer osobisty - 64,5%, komputer z dostępem do Internetu 59,3% (w tym 44% z dostępem do szerokopasmowego Internetu), radio lub radiomagnetofon - 64,1%, kuchenka mikrofalowa - 56,2%, odtwarzacz DVD - 53,8%, cyfrowy aparat fotograficzny - 51,1%. Samochód osobowy posiadało 56,3% gospodarstw domowych (w kraju było to 59,6% gospodarstw). POZIOM UBÓSTWA WYKRES 15. WSKAŹNIKI ZAGROŻENIA UBÓSTWEM WG GRANIC UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWIE W L. 2004-2010. SYSTEM POMOCY SPOŁECZNEJ WYKRES 16. UDZIAŁ KORZYSTAJĄCYCH Z POMOCY SPOŁECZNEJ W LUDNOŚCI OGÓŁEM. Ważnym aspektem omawianego zagadnienia jest przeciwstawny zamożności - poziom ubóstwa. Gospodarstwo domowe (tym samym osoby wchodzące w jego skład) zostały uznane za ubogie (zagrożone ubóstwem), gdy poziom wydatków jest niższy od wartości przyjętej za granicę ubóstwa: relatywna granica ubóstwa, ustawowa granica ubóstwa, minimum egzystencji (ubóstwo skrajne). W 2010 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, w Polsce nie odnotowano istotnych zmian wartości wskaźników zagrożenia ubóstwem. Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimum egzystencji utrzymał się na tym samym poziomie (5,7%), a wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym wyniósł 17,1% (wobec 17,3% w 2009 r.). Poniżej tzw. ustawowej granicy ubóstwa, która wg ustawy o pomocy społecznej wynosi 477 zł dla osoby samotnie gospodarującej i 351 zł dla osoby w rodzinie, żyło 7,3% osób w gospodarstwach domowych. Na terenie województwa dolnośląskiego z roku na rok odsetek gospodarstw domowych zagrożonych ubóstwem (niezależnie od przyjętych granic ubóstwa) uległ zmniejszeniu. W 2010 r. były to wartości najniższe na przestrzeni kilku ostatnich lat. Poniżej progu interwencji socjalnej (kwoty dochodów, która uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z systemu pomocy społecznej) żyło w regionie 6,7% gospodarstw domowych, o 0,6% mniej niż w kraju. Osobom i rodzinom, które nie są w stanie same pokonać występujących trudnych sytuacji życiowych wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości, wsparcie udzielane jest z systemu pomocy społecznej. Odsetek osób korzystających z sytemu pomocy społecznej w województwie dolnośląskim od kilku lat ulega zmnieszeniu - jedynie w 2009 r. odnotowano nieznaczny jego wzrost. Najczęściej wskazywane przyczyny korzystania z systemu wsparcia to: ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba oraz bezradność w sprawach opiekuńczo wychowawczych i w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego. Świadczenie z systemu pomocy społecznej może otrzymywać więcej niż jedna osoba w rodzinie. W 2009 r. (wg danych GUS) najwyższy udział beneficjentów korzystających z pomocy społecznej wspólnie z innym członkiem rodziny zanotowano w województwach: dolnośląskim (30,6%), łódzkim (32,1%), opolskim (32,4%) i mazowieckim (33,1%). W przeliczeniu na 10 tysięcy mieszkańców w województwie dolnośląskim 477 osób 18 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 (w Polsce 546 osób) korzystało z różnych typów świadczeń pieniężnych (głównie w formie zasiłków stałych, okresowych, celowych) i niepieniężnych (w formie schronienia, ubrania, usług opiekuńczych, pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego itp.). W przeliczeniu na jednego mieszkańca nakład finansowy na pomoc społeczną w województwie dolnośląskim był wyższy o 3 złote od średniej dla kraju i wynosił 97 złotych. Wyższe były również wydatki na jednego beneficjenta i wynosiły 2 035 zł w porównaniu do 1 723 zł w kraju. Jedną z głównych przyczyn korzystania ze wsparcia z systemu pomocy społecznej jest bezrobocie, które od 2008 r. wzrasta i obejmuje z roku na rok większą liczbę osób. Bezrobocie dotyka nie tylko poszczególne osoby, ale wpływa na sytuację ekonomiczną ich rodzin. W 2008 r. stopa bezrobocia w województwie wynosiła 10%, w 2010 r. wzrosła o 3% do poziomu 13,1%. Z tego powodu wzrasta również liczba osób objętych wparciem państwa. Na przestrzeni dwóch lat (od 2008 r. do 2010 r.) o 8,2% wzrosła liczba osób w rodzinach korzystająca z różnych form pomocy z 74 360 do 80 454 osób, co spowodowało również wzrost wartości świadczeń z 43 130 406 zł do 48 609 890 zł. W odniesieniu do wydatków województwo dolnośląskie, zajmowało 4. pozycję wśród regionów, które przeznaczają znaczne środki na finansowanie świadczeń w ramach pomocy społecznej. 2.4. OŚWIATA I WYKSZTAŁCENIE Dostęp do edukacji, poziom wykształcenia oraz kwalifikacje zawodowe ludności stanowią jedne z najważniejszych czynników mających wpływ na poziom życia. Zasadnicze znaczenie ma przy tym odpowiednio rozwinięta na poziomie lokalnym sieć placówek oświaty i wychowania. W roku szkolnym 2010/2011 tworzyło ją w regionie 821 szkół podstawowych (co dawało 9. miejsce w skali kraju). W szkołach tych kształciło się 147,8 tys. uczniów, a naukę w nich ukończyło w 2010 r. ok. 28 tys. (co dawało regionowi 5. miejscu w kraju). W tym samym okresie w województwie było 481 gimnazjów, gdzie uczyło się 87,7 tys. uczniów (co dawało 7. miejsce w skali kraju), w szkołach ponadgimnazjalnych 97,7 tys. (co plasowało województwo na 5. miejscu w kraju). O poziomie nauczania w szkołach tego ostatniego typu świadczy zdawalność matur, której poziom w roku szkolnym 2009/2010 wynosił 82% i był wyższy od średniej krajowej wynoszącej 81%. SZKOŁY, GIMNAZJA, LICEA I TECHNIKA Województwo dysponuje znacznym odsetkiem osób z wykształceniem wyższym, osiągnął on w 2010 r. poziom 17,3% . Województwo należy do najważniejszych ośrodków szkolnictwa wyższego w kraju, zarówno ze względu na swój potencjał ilościowy, jak i jakość kadry naukowej. w 2010 r. kształciło się tu 168 469 studentów w 38 szkołach wyższych, zlokalizowanych przede wszystkim we Wrocławiu, co stawia region na 4. miejscu w Polsce (po województwach mazowieckim, małopolskim i śląskim) jako ośrodek akademicki i pod względem liczby studentów. Dolnośląskie uczelnie oferują szeroki wachlarz kierunków i specjalności i pokrywają w tej mierze w znacznym stopniu potrzeby krajowego, regionalnego i lokalnych rynków pracy. Przyczyniają się także do tworzenia i wdrażania innowacji, a tym samym kształtowania gospodarki opartej na wiedzy. 19 SZKOLNICTWO WYŻSZE DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 W okresie 2001 - 2009 znaczenie Dolnego Śląska jako bardzo ważnego ośrodka akademickiego znacznie wzrosło, liczba studentów powiększyła się o ponad 25%. Od 1999 r. znacznie zwiększyło się również znaczenie akademickie mniejszych ośrodków w województwie, w których utworzone zostały nowe uczelnie i zamiejscowe filie. Są wśród nich, kształcąc ok. 12,6% ogółu studentów w województwie: Legnica (5,4%), Wałbrzych (3,8%) oraz Jelenia Góra (3,4%). RYSUNEK 10. ROZMIESZCZENIE OŚRODKÓW AKADEMICKICH W WOJEWÓDZTWIE. Należy jednak wspomnieć, że już w roku akademickim 2009/2010 można było zaobserwować tendencję odwrotną i spadek o ok. 4 tys. liczby studentów (w porównaniu do roku akademickiego 2008/2009) spowodowanym niżem demograficzneym z początku lat 90-tych. Należy założyć, że wraz z wchodzeniem na studia kolejnych roczników niżu lat 90tych, ogólna liczba studentów będzie nadal się zmniejszała. W konsekwencji może to zagrozić istnieniu wielu szkół wyższych, dla których jedyną nadzieją na utrzymanie na rynku edukacyjnym będzie łączenie z dotychczas konkurencyjnymi podmiotami oraz poprawa dotychczasowych warunków kształcenia. 20 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 2.5. OCHRONA ZDROWIA Na obszarze województwa funkcjonuje 67 szpitali, co lokuje je na 4. miejscu w kraju. Sytuacja w tej dziedzinie miała i ma bardzo dynamiczny charakter: od 2002 r. ich liczba zmniejszyła się o ok. 12%, a w związku z postępami komercjalizacji blisko 48% stanowią szpitale niepubliczne. Sieć ta powstała w znacznej części jeszcze przed II wojną światową i nie jest dobrze przystosowana do dzisiejszych potrzeb. W województwie zlokalizowano kilka dużych, stosunkowo nowoczesnych, szpitali zbudowanych w ramach tzw. inwestycji centralnych, ale ich obecne funkcjonowanie także nie jest w pełni powiązane z tymi potrzebami. SZPITALE RYSUNEK 11. ROZMIESZCZENIE SZPITALI W 2010 R. Województwo dolnośląskie, pod względem liczby szpitali zajmuje 4. miejsce w kraju, jednakże mała liczba znajdujących się w nich łóżek na 10 tys. mieszkańców daje już 7. miejsce ze wskaźnikiem 49,1, wyższym od średniej krajowej wynoszącej 45,3. Dostępność usług medycznych mierzona liczbą personelu medycznego (lekarzy, stomatologów, farmaceutów i pielęgniarek) jest w województwie wyższa od średniej krajowej. Istnienie dużej liczby szpitali z niewystarczającą liczbą łóżek stanowi istotne zagrożenie dla funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej, gdyż bezpośrednio przekłada się na niedostateczną wysokość finansowania tych zakładów. Konsekwencją tego jest niewystarczająca oferta usług zdrowotnych, niskie płace personelu, słabe wyposażenie w aparaturę i sprzęt medyczny, co w połączeniu ze zdekapitalizowaną infrastrukturą budzi uzasadnione obawy o bezpieczeństwo zdrowotne mieszkańców województwa. 21 LICZBA ŁÓŻEK W SZPITALACH DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 SYSTEM MEDYCYNY RATUNKOWEJ Dla poprawy zdrowia regionu aktywnie rozbudowuje się nowoczesny system medycyny ratunkowej. Tworzy go obecnie 13 wysoko specjalistycznych szpitali, w których utworzono Szpitalne Oddziały Ratunkowe. Spełnia on swoje zadania, problem stanowi jednak brak wystarczającej ilości lądowisk przyszpitalnych dla śmigłowców Lotniczego Pogotowia Ratunkowego (LPR). Konieczne wydaje się wobec tego utworzenie drugiej, obok Wrocławia, jednostki LPR, np. na lotnisku w Jeleniej Górze, która obsługiwałaby cały południowy, sudecki region województwa. Podsumowując, należy podkreślić, że warunki życia i związana z tym poprawa bezpieczeństwa zdrowotnego społeczeństwa uległy na przestrzeni ostatniego dwudziestolecia znaczącej poprawie. Nie oznacza to jednak braku wyzwań. OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE Poważnym wyzwaniem przed jakim stoi województwo jest problem wykluczenia społecznego, w szczególności sytuacja osób niepełnosprawnych, których liczbę w województwie szacuje się na 435 800, co stanowi ponad 15% populacji regionu (dane te odzwierciedlają ogólną sytuację w Polsce). Na Dolnym Śląsku 46% osób niepełnosprawnych ukończyło jedynie szkołę podstawową, a wykształcenie wyższe uzyskało zaledwie 4,5%. W latach 2006/2007 studenci niepełnosprawni stanowili jedynie 1,02% ogółu studentów w Polsce. Na Dolnym Śląsku sytuacja jest podobna, a wskaźnik wyniósł 0,98%. Związek między niskim poziomem edukacji wśród osób niepełnosprawnych a brakiem ich uczestnictwa w rynku pracy jest uderzający - na Dolnym Śląsku aż 84,1% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym jest nieaktywnych zawodowo. W całym kraju, jak wynika z Narodowego Spisu Powszechnego, 83% osób niepełnosprawnych funkcjonuje poza rynkiem pracy, podczas gdy w krajach UE wskaźnik zatrudnienia w tej grupie wynosi 40 - 50%. Narodowy Spis Powszechny wykazał, że: co czwarta rodzina z osobami niepełnosprawnymi żyje w poczuciu zagrożenia biedą, 45% osób niepełnosprawnych z powodu ubóstwa nie wykupuje recept, co trzecia osoba niepełnosprawna nie ma ciepłej wody, co czwarta ma ogrzewanie wymagające dużego wysiłku fizycznego, np. węglowe, co trzecie gospodarstwo nie ma pralki, w 16% gospodarstw domowych nie ma wanny i umywalki, 90% rodzin z osobą niepełnosprawną nie ma komputera, 95% rodzin nie ma dostępu do Internetu, 80% osób niepełnosprawnych nie ma telefonu komórkowego. 2.6. KULTURA Dolny Śląsk jest ważnym ośrodkiem kultury w Polsce. Genezą tego jest jego bogata historia, zróżnicowanie kulturowe, terytorialne i demograficzne. Liczne instytucje kultury i inne podmioty działające w sferze kultury pełnią bardzo ważną rolę w jej upowszechnianiu i pobudzaniu aktywności mieszkańców Dolnego Śląska w życiu kulturalnym. Niewątpliwym centrum kulturalnym jest miasto Wrocław, ale istotną rolę pełnią także pozostałe większe miasta, tj. Jelenia Góra, Wałbrzych i Legnica. TEATRY Na terenie województwa dolnośląskiego w 2010 r. działało 17 teatrów i instytucji muzycznych, z czego najwięcej z nich znajduje się w podregionie jeleniogórsko - wałbrzyskim i mieście Wrocław. Przedstawień i koncertów w teatrach i instytucjach muzycznych w 2010 r. wysłuchało lub obejrzało 781,6 tys. osób. Liczba ta pozostaje od lat na tym samym poziomie. 22 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Należy przy tym podkreślić, iż województwo dolnośląskie jest jedynym w Polsce regionem w którym funkcjonują aż trzy filharmonie (Filharmonia Dolnośląska w Jeleniej Górze, Filharmonia Sudecka w Wałbrzychu, Filharmonia Wrocławska). W 2010 r. na terenie regionu zarejestrowanych było 58 muzeów wraz z oddziałami. Największą liczbę stanowią muzea regionalne oraz historyczne i artystyczne. Miasto Wrocław dominuje pod względem lokalizacji tego typu instytucji, stąd właśnie w tym mieście obserwuje się ich ożywioną działalność. Poza nim, w terenie dominują placówki oddające przede wszystkim charakter regionu i jego bogatą historię, w tym lokalną. Warto dodać, że na terenie każdego powiatu województwa dolnośląskiego znajduje się przynajmniej jedno muzeum. W okresie 2000 - 2010 zaobserwować można było znaczące zwiększenie ilości osób zwiedzających muzea (z 1 134,0 tys. do 1 689,7 tys.). Na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonuje 639 bibliotek publicznych (w tym 412 na wsi) i 104 punkty biblioteczne, co oznacza spadek ich liczby o prawie 10% w porównaniu do 2000 r. Alarmującym wskaźnikiem jest spadek w tym samym okresie z 10 902.7 tys. do 9 952,1 tys. ilości woluminów oraz znaczący spadek ilości czytelników (o ok. 25%). Przekłada się to na spadek ilości wypożyczeń z prawie 14 mln w 2000 r. do niespełna 10 mln w 2010 r. Wynika to ze znaczącego niedoinwestowania instytucji bibliotecznych, jak również ich niedostosowania do dynamicznie zmieniających się czasów, których elementem jest coraz bardziej widoczna zmiana sposobu korzystania z oferty kulturalnej. Przed instytucjami bibliotecznymi stoi wielkie wyzwanie polegające na przeobrażeniu nadal niedoinwestowanych punktów bibliotecznych w wielofunkcyjne instytucje, w których oprócz wypożyczania papierowych egzemplarzy książek będzie można wypożyczać audiobooki, materiały artystyczne oraz muzyczne zapisane na dyskach dvd jak również bez skrępowania korzystać z wolnego dostępu do Internetu, będącego coraz częściej głównym kanałem dostępu do kultury, w tym kultury pisanej. Konieczne zmiany, o których mowa powyżej następują wciąż zbyt powoli i ograniczają się do Wrocławia i innych większych miast regionu. Na terenie województwa dolnośląskiego zlokalizowanych jest 25 galerii, posiadających stosunkowo niską, w porównaniu do innych województw liczbę zbiorów własnych. Należy jednak zauważyć, że w ciągu minionej dekady 2000 - 2010 liczba galerii mimo przejściowych fluktuacji pozostała na tym samym poziomie, w niewielkim stopniu nastąpił wzrost ilości wystaw (z 228 do 254). W 2010 r. działały na terenie województwa 43 kina, z czego większość z nich znajduje się w miastach Wrocław, Jelenia Góra i Wałbrzych. W okresie od 2000 - 2010 zaobserwowano umocnienie dominacji multipleksów z dużymi salami kinowymi nad kinami jednosalowymi, co wiąże się z większymi wymaganiami przeciętnego widza, który oprócz samej projekcji wymaga zapewnienia mu komfortu oglądania oraz budowy infrastruktury około kinowej (bary, restauracje). Zdominowanie sektora kinowego na Dolnym Śląsku przez nowo powstałe multipleksy spowodowało bardzo znaczący wzrost ilości seansów (z 52,2 tys. do 121,5 tys.) oraz ilości widzów (z 1 982,4 tys. do 3 296,9 tys.). Warto jednak podkreślić, że w ostatnich dwóch latach zaobserwować można stopniowe wygaszenie wzrostu w tym sektorze. 23 MUZEA BIBLIOTEKI GALERIE KINA DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 DOMY I OŚRODKI KULTURY, KLUBY I ŚWIETLICE OFERTA KULTURALNA W regionie działały 262 domy i ośrodki kultury oraz kluby i świetlice. W miastach dominują domy i ośrodki kultury, na wsiach - zdecydowanie świetlice. Niezwykle znaczącymi ośrodkami kultury w województwie są domy i ośrodki kultury działające w największych miastach regionu, tj.: Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu, Jeleniogórskie Centrum Kultury, Legnickie Centrum Kultury, Wałbrzyski Ośrodek Kultury czy Świdnicki Ośrodek Kultury. Mają one wystarczający potencjał by realizować inicjatywy artystyczne na skalę ponadregionalną: ogólnopolską oraz międzynarodową. Poprzez to mogą promować regionalne tradycje i talenty artystyczne. Ofertę kulturalną organizowaną przez instytucje kultury bardzo często i aktywnie wspierają organizacje pozarządowe. W bazie prowadzonej przez stowarzyszenie Klon/Jawor w 2008 r. zarejestrowanych na terenie województwa dolnośląskiego było 2 752 organizacji pozarządowych działających w sferze kultury, co lokuje region na piątym miejscu w kraju. Dolny Śląsk to region bogaty w cykliczne imprezy kulturalne o zasięgu międzynarodowym, ogólnopolskim, wojewódzkim i lokalnym. Dużym zainteresowaniem cieszą się wydarzenia muzyczne, w tym Międzynarodowy Festiwal Chopinowski w Dusznikach Zdroju, Międzynarodowy Festiwal Moniuszkowski w Kudowie Zdroju, Międzynarodowy Festiwal „Wratislavia Cantans” i inne wydarzenia artystyczne, np.: Międzynarodowa Wystawa Rysunku Satyrycznego „Satyrykon” w Legnicy, Mistrzostwa Polski w Płukaniu Złota (Złotoryja) i inne. Do 2010 r. ta tendencja jeszcze bardziej wzrosła (zwiększone i spopularyzowane środki finansowe dla kultury, przede wszystkim z budżetu UE). Fakt ten świadczy o ciągłym poszukiwaniu nowych, atrakcyjnych form upowszechnienia kultury i dziedzictwa narodowego. Ważnym aspektem oferty kulturalnej województwa są jego wielkie zasoby dziedzictwa kulturowego, szerzej omówione w Rozdziale 5.2. 2.7. AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA Powszechnie stosowaną miarą poziomu aktywności społecznej jest skala zaangażowania się ludności w działalność organizacji pozarządowych. Miarą tej aktywności, związanej ze zdolnością do samoorganizacji społeczeństwa, jest m.in. liczba stowarzyszeń, fundacji oraz różnych kół zainteresowań w stosunku do liczby mieszkańców. W województwie dolnośląskim w 2011 r. zarejestrowanych było: 1 077 fundacji, 7 458 stowarzyszeń i organizacji społecznych, 723 ochotniczych straży pożarnych. Największa liczba stowarzyszeń oraz fundacji funkcjonuje we Wrocławiu oraz w powiatach kłodzkim, wałbrzyskim, świdnickim i Jeleniej Górze. Najmniej aktywne pod tym względem są powiaty górowski, milicki i kamiennogórski. Rodzaje aktywności, dolnośląskich organizacji pozarządowych przedstawione są w tabeli poniżej. WYKRES 17. LICZBA ORGANIZACJI POZARZADOWYCH NA 10 000 MIESZKAŃCÓW W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. 24 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Obszar aktywności województ wo Podregion jeleniogórski legnickogłogowski m. Wrocław wałbrzyski wrocławski oświata i edukacja 45,3% 41,1% 41,3% 54,7% 48,4% 35,5% sport, turystyka 40,9% 48,4% 50,0% 24,9% 46,8% 46,7% pomoc społeczna 31,2% 32,3% 26,8% 36,3% 32,5% 25,4% kultura i sztuka 29,9% 31,5% 31,9% 34,7% 24,6% 24,3% ochrona zdrowia 22,8% 24,2% 20,3% 25,3% 23,8% 19,5% rozwój lokalny 17,2% 24,2% 21,0% 10,2% 19,8% 17,2% ekologia i ochrona środowiska 16,0% 13,7% 13,8% 12,7% 19,8% 21,3% hobby, rozwój zainteresowań 16,0% 18,5% 18,1% 15,5% 15,1% 13,6% wsparcie instytucji 6,2% 8,1% 6.5% 4,9% 4,8% 7,7% działalność międzvnarodowa 6,1% 6,5% 4,3% 4,9% 7,9% 7,7% problemy wsi, rolnictwo 5,2% 4,8% 6,5% 3,3% 5,6% 7,1% prawa człowieka 4,5% 0,8% 5,1% 6.1% 5,6% 3,6% rynek pracy 4,2% 6,5% 2,9% 7,3% 1,6% 1,2% STOWARZYSZENIA I FUNDACJE TABELA 2.OBSZARY AKTYWNOŚCI ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH W 2010 R. W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM W PODZIALE NA PODREGIONY (W %) Najwięcej organizacji pozarządowych (NGO) wskazało jako obszar własnej aktywności oświatę i wychowanie - 45,3% ogółu badanych. Najmniej organizacji wskazało, iż swoje działania realizuje w obszarze gospodarki i finansów - 2,1%. Na kolejnych miejscach znalazły się organizacje, które działają w obszarach m.in.: sportu i turystyki, pomocy społecznej, kultury i sztuki, a więc obszarów szczególnie ważnych z punktu widzenia przeciwdziałania problemom wykluczenia społecznego oraz aktywizacji i edukacji członków społeczności lokalnych. Aktywność obywatelska mierzona jest także frekwencją podczas wyborów samorządowych, parlamentarnych i prezydenckich. Największe zainteresowanie wyborami samorządowymi występuje zwykle w obszarach wiejskich, a znacznie mniejsze na terenach dużych miast. Obszarami o najwyższej frekwencji podczas ostatnich wyborów samorządowych w 2010 r. były powiaty polkowicki (z frekwencją 53,05%) i zgorzelecki (52,33%). Najniższą frekwencję odnotowano we Wrocławiu (39,40%), Jeleniej Górze (39,98%) i Legnicy (38,37%). Z kolei we wcześniejszych wyborach parlamentarnych w 2007 r. przodował Wrocław oraz otaczające go gminy, a w dalszej kolejności pozostałe większe miasta regionu, a najniższą frekwencję odnotowano wtedy głównie w powiatach oddalonych od Wrocławia. W wyborach prezydenckich w 2005 r., jak i 2010 r. znaczący był udział mieszkańców Wrocławia oraz gmin w jego otoczeniu. Najniższą frekwencję odnotowano wtedy w powiecie górowskim (poniżej 44%), a następnie w powiatach milickim, złotoryjskim, średzkim, ząbkowickim, złotoryjskim, gdzie frekwencja nie przekroczyła 48%. 2.8. SPOŁECZEŃSTWO ŚLĄSKU INFORMACYJNE NA DOLNYM Od wielu lat Dolny Śląsk uchodzi za jeden z najważniejszych polskich ośrodków branży informatycznej i internetowej. Dziś stolica Dolnego Śląska jest siedzibą m.in. największego polskiego serwisu społecznościowego (Nasza Klasa), największego serwisu finansowego (Money) i jednej z największych porównywarek cen (Skąpiec). Działa tu jeden z trzech polskich ośrodków firmy Google. 25 UDZIAŁ W WYBORACH DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 W pierwszej dziesiątce dolnośląskich firm uwzględnionych na liście 500 największych polskich przedsiębiorstw tygodnika „Polityka” znajdziemy AB S.A. – wrocławskiego dystrybutora sprzętu IT. Z Wrocławia wywodzi się MCI Management, specjalizująca się m.in. w inwestowaniu w przedsięwzięcia internetowe. TECHNOLOGIE INFORMACYJNE I KOMUNIKACYJNE DOSTĘP DO INFRASTRUKTURY TELEKOMUNIKACYJNEJ DOSTĘP DO SIECI SZEROKOPASMOWYCH Dolny Śląsk jest kuźnią kadr dla branży nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Od połowy lat 90. funkcjonuje tu Wrocławskie Centrum Sieciowo - Superkomputerowe. W 2010 r. kierunek informatyka na różnych uczelniach w regionie ukończyło 1 429 osób (w tym 1 118 w samym Wrocławiu). Na Dolnym Śląsku realizowane są duże publiczne projekty internetowe, m.in. z zakresu e-zdrowia, e-edukacji, budowy wielowarstwowych map elektronicznych i digitalizacji dóbr kultury. Przedsięwzięcia z tej dziedziny są także obszarem działania takich miejscowych instytucji otoczenia biznesu jak Dolnośląski Parki Innowacji i Nauki czy klaster Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych. Obecnie w regionie nie występują już istotne problemy z dostępem do infrastruktury telekomunikacyjnej. Region jest liderem w kraju pod względem zasięgu działania sieci kablowych i bezprzewodowych (94,9%) oraz penetracji przyłączy kablowych lub terminali bezprzewodowych w budynkach (90%). Ma czwartą pozycję pod względem liczby miejscowości z zakończeniami sieci światłowodowych, węzłami sieci telekomunikacyjnych i węzłami dostępowymi zlokalizowanymi w miejscowościach na terenie województwa. Mało satysfakcjonujący jest natomiast poziom dostępu do sieci szerokopasmowych na Dolnym Śląsku. Znacznie większym wyzwaniem wydaje się niechęć sporej części mieszkańców regionu do korzystania z internetu oraz podaż zaawansowanych, interaktywnych e-usług. Wciąż tylko 62,3% gospodarstw domowych ma dostęp do internetu (wskaźnik dla Polski: 61,1%). Komputery są w 66,2% domów (Polska: 66%). 63% mieszkańców Dolnego Śląska korzysta z komputera. Podstawową przeszkodą w rozwoju internetu nie jest już jednak brak dostępu, a motywacje i kompetencje. Na Dolnym Śląsku w czterech powiatach (milickim, złotoryjskim, legnickim i górowskim) penetracja infrastruktury telekomunikacyjnej wynosi poniżej 70%. W grupie gmin poziom wynosi poniżej 60%: Prochowice, Milicz, Bystrzyca Kłodzka, Krotoszyce, Zgorzelec, Przeworno, Wołów, Bolków, Wąsosz, Chojnów, Warta Bolesławiecka, Platerówka, Jerzmanowa, Góra, Żukowice, Ścinawa, Udanin, Pielgrzymka (19%), Pieszyce (8%). Z kolei dane dotyczące korzystania z ulgi na internet wskazują, że pod tym względem zdecydowanie najgorsza sytuacja jest w gminie Stoszowice. Gminami z niskim poziomem wykorzystania internetu są także Mściwojów, Wleń, Męcinka, Paszowice, Bardo, Chojnów, zaś powiatami: lwówecki, milicki, ząbkowicki, złotoryjski i kłodzki. Dolnośląscy internauci mają w swoich domach sieć o wyraźnie lepszych parametrach niż wynosi średnia krajowa. 54,8% gospodarstw domowych ma stałe łącze (średnia krajowa: 50,1%). Aż 37% z nich deklaruje, że przepustowość łącza to 2 Mb/s (średnia krajowa: 27%). Jednocześnie własny telefon komórkowy ma aż 86,5% mieszkańców regionu. Zaledwie nieco ponad 11% nie korzysta ani z komputerów i internetu, ani z telefonów komórkowych. 26 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Likwidacja tzw. wykluczenia informacyjnego jest celem projektu budowy Dolnośląskiej Sieci Szkieletowej (DSS), prowadzonej przez samorząd województwa. W ramach przygotowań do realizacji tego przedsięwzięcia region został szczegółowo przebadany pod kątem „rzeczywistej dostępności usług szerokopasmowych w poszczególnych gminach. Efektem jest mapka, wskazująca m.in. te z nich, w których podaż takich usług jest niedostateczna (są to gminy zaznaczone na niebiesko i zielono; najsłabsze - niebieskie wyraźnie przeważają w południowej i środkowej części regionu). Zgodnie z harmonogramem, DSS ma być gotowa między 2013 a 2015 r. RYSUNEK 12. DOSTĘPNOŚCI USŁUG SZEROKOPASMOWYCH W GMINACH WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W 2010 R. Komputery są już używane we wszystkich urzędach jednostek samorządu terytorialnego. Z roku na rok rośnie wskaźnik liczby komputerów przypadających na jednego pracownika - w województwie dolnośląskim osiągnął już 94%. To wynik przewyższający średnią krajową. Plasuje region na 2. miejscu w Polsce. Nakłady na informatyzację w urzędach nie przekraczają 2% budżetu - ten wskaźnik nie zmieniał się w latach 2006 2010. Wszystkie urzędy gminne i powiatowe mają dostęp do internetu. Ponad 80% z nich korzysta z szerokopasmowych łączy o przepustowości 2 Mb/s lub większej. Ponad 60% urzędów powiatowych deklaruje wykorzystanie elektronicznego obiegu dokumentów. Wskaźnik ten jest nieco niższy w przypadku urzędów gminnych i wynosi 44%. Problemów z Internetem nie mają dolnośląskie przedsiębiorstwa. W całej Polsce dostęp ma ponad 96% firm. Korzystają przeważnie z łączy szerokopasmowych. Dolny Śląsk plasuje się na 3. miejscu w kraju w zestawieniu wykorzystania łącza szerokopasmowego i znacznie przekracza średnią krajową. 27 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Blisko 90% przedsiębiorstw wykorzystywało Internet do kontaktów z organami administracji publicznej. Dolny Śląsk jest na 3. miejscu w Polsce pod względem odsetek pracowników wykorzystujących komputery w przedsiębiorstwach (niecałe 40%), na czwartym - pod względem odsetek przedsiębiorstw mających własną stronę internetową (niecałe 70%), na drugim - pod względem dokonywania zakupów przez sieć, na czwartym pod względem odsetek przedsiębiorstw prowadzących elektroniczną wymianę informacji dotyczącą zarządzania łańcuchem dostaw (ponad 15%), na drugim - pod względem automatycznej wymiany danych z podmiotami zewnętrznymi (ok. 55%). Również dolnośląskie szkoły mają coraz lepszy dostęp do Internetu. Maleje liczba uczniów przypadających na jeden komputer podłączony do sieci (ponad 10 w szkołach podstawowych i gimnazjach; poniżej 10 w szkołach ponadgimnazjalnych). Udział procentowy szkół wyposażonych w komputery przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do internetu na Dolnym Śląsku w 2009 r. wygląda następująco: szkoły podstawowe - 95,13% (Polska: 92,01%); gimnazja - 83,85% (Polska: 82,91%); szkoły ponadgimnazjalne - 58,9% (Polska: 61,4%). W WiFi wyposażone jest 42% dolnośląskich szkół podstawowych, 58% gimnazjów oraz 41% szkół ponadgimnazjalnych. Stronę internetową ma 58,21% szkół podstawowych, 64,87% gimnazjów oraz 71,57% szkół ponadgimnazjalnych. 28 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 3. POTENCJAŁ GOSPODARCZY Dolny Śląsk należy do czterech najszybciej rozwijających się regionów Polski (wraz z województwem pomorskim, wielkopolskim i mazowieckim). Świadczy o tym m. in. poziom wytwarzanego w regionie PKB - w 2009 r. ukształtował się on na poziomie 110,4 mld zł, co stanowiło 8,2% dochodu krajowego i klasyfikowało województwo na 4. miejscu w Polsce. Dynamika wzrostu gospodarczego w województwie wyniosła w 2009 r. 6,8%, a wzrost gospodarczy liczony na 1 mieszkańca wyniósł w 2009 r. ponad 38 tys. zł, co było wartością wyższą o 9% od średniej krajowej i plasowało region na 2. miejscu w kraju, po województwie mazowieckim. UDZIAŁ WOJEWÓDZTWA W GOSPODARCE KRAJU W województwie występuje znaczne zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego liczonego wartością wskaźnika PKB na 1 mieszkańca – od 27 tys. zł w podregionie wałbrzyskim do 56 tys. zł w podregionie legnicko-głogowskim. Dwa najsilniejsze rozwojowo podregiony, tj. legnicko-głogowski i miasto Wrocław znajdują się w czołówce krajowej (3. i 4. miejsce), a ich PKB na mieszkańca stanowi odpowiednio 159,5% oraz 153% średniej krajowej. W tych dwóch podregionach ma miejsce koncentracja dochodów województwa wytwarzają one blisko 54% PKB regionu. Największy udział w wytwarzaniu PKB na Dolnym Śląsku mają jednostki działające w sektorze usług (58%), sektor przemysłowy wytworzył 32,6%, budowlany 7,6%, a rolniczy 1,8%. W ostatnich 3 latach nie odnotowano znaczących zmian w tej strukturze - nieco spadł udział przemysłu i rolnictwa na rzecz sektorów budownictwa i usług. WYKRES 18. PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (W ZŁ) NA 1 MIESZKAŃCA W WOJEWÓDZTWACH W L. 2002 I 2010. W kontekście prowadzonej przez UE Polityki Spójności i przyszłej pomocy w ramach tej polityki dla regionów europejskich istotne jest kształtowanie się wskaźnika PKB na 1 mieszkańca w porównaniu do średniej unijnej. W latach 2006 - 2008 odnotowano stopniowy wzrost tego wskaźnika dla Dolnego Śląska – od 55% do 60%. Aktualnie spośród polskich regionów tylko województwo mazowieckie przekracza poziom 75% średniej unijnej (89%), który dotychczas był wskaźnikiem wyznaczającym granicę wsparcia w ramach Celu 1 Polityki Spójności (konwergencji). 3.1. GŁÓWNE OŚRODKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO Najważniejszym centrum gospodarczej aktywności na Dolnym Śląsku jest Wrocław, stolica regionu wraz z sąsiadującymi z nim powiatami i gminami. Wśród pozostałych ośrodków zapewniających rozwój gospodarczy województwa należy wymienić takie miasta jak: Głogów, Polkowice, Lubin, Jawor, Strzegom, Wałbrzych, Świdnica, Dzierżoniów oraz Kłodzko, tworzące swoisty pas rozwoju gospodarczego ciągnący się od północnych granic województwa, aż do granicy z Czechami. Istotne dla rozwoju regionu są również położone w południowo - zachodniej części województwa Bogatynia, Jelenia Góra, Bolesławiec i Zgorzelec. Rozmieszczenie głównych ośrodków rozwoju gospodarczego Dolnego Śląska ilustruje Rysunek 14. 29 REGIONALNE OŚRODKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 13. OŚRODKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO W SEKTORZE PRZEMYSŁOWYM. SPECJALNE STREFY EKONOMICZNE WYKRES 19. DYNAMIKA ZMIAN WIELKOŚCI NAKŁADÓW INWESTYCYJNYCH W SPECJALNYCH STEFACH EKONOMICZNYCH W WOJEWÓDZTWIE W L. 2002 – 2010 Specyficzną formą obszarów aktywności gospodarczej są specjalne strefy ekonomiczne, w obrębie których powstały znaczące dla gospodarki regionu inwestycje przemysłowe. W bardzo dynamicznie rozwijającej się od 1995 r. sieci w kraju, znaczący udział ma województwo dolnośląskie - lider pod względem utworzonych na jego obszarze SSE, które zajmują ok. ¼ powierzchni utworzonych tego typu obszarów w Polsce (obejmują one łącznie ok. 14 tys. ha). Największą w regionie pod względem powierzchni jest Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna „INVEST PARK” (2 073,7 ha), znaczną powierzchnię ma Legnicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (1 041,8 ha), mniejsze – Kamiennogórska Specjalna Strefa Ekonomiczna Małej Przedsiębiorczości (367,1 ha) i Podstrefa Wrocław Kobierzyce Tarnobrzeskiej SSE (410,6 ha). Pracownicy zatrudnieni w przedsiębiorstwach, ulokowanych w dolnośląskich strefach stanowią zauważalny odsetek ogółu zatrudnionych w regionie, sięgający ok. 6%. Do końca 2010 r. inwestorzy ulokowali w dolnośląskich strefach 19 163 mln zł, w tym 66% w Wałbrzyskiej, 25% w Legnickiej i 9% w Kamiennogórskiej SSE. Na koniec III kwartału 2011 r. pracowało w nich 46 551 osób, w tym 70% stanowili pracownicy Wałbrzyskiej, 20% Legnickiej, a tylko 10% Kamiennogórskiej SSE. 30 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 14. KONCENTRACJE OBSZARÓW AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ W GMINACH I SPECJALNE STREFY EKONOMICZNE. 3.2. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I PRZEDSIĘBIORSTWA Proces transformacji gospodarczej Polski przyczynił się w ogromnym stopniu zarówno do zmian w strukturze własnościowej gospodarki, jak i w układzie branżowym oraz w skali przyrostu liczby podmiotów gospodarczych. Zmiany takie zaszły także w strukturze przedsiębiorstw regionu, w którym w końcu 2010 r. zarejestrowanych w rejestrze REGON było ponad 331 tys. podmiotów gospodarczych. Województwo zajęło pod tym względem 5. miejsce w kraju (przy czym w województwie mazowieckim było ich aż dwa razy więcej). Do końca 2010 r. liczba przedsiębiorstw w województwie wzrosła do 331 247 podmiotów gospodarczych, z czego 316 269 (czyli 95,5%) działało w sektorze prywatnym. Zasadniczą część podmiotów w regionie według danych dla 2010 r. stanowią małe przedsiębiorstwa. W województwie funkcjonuje 24 782 spółek prawa handlowego (o ok. 1,6 tys. więcej niż w 2009 r.) i 6 521 spółek z udziałem kapitału zagranicznego (o 175 więcej niż w 2009 r.). Największa liczba podmiotów w przeliczeniu na 10 000 mieszkańców, cechowała w 2010 r. gminy położone w południowej części województwa, pełniące funkcje turystyczno rekreacyjne i uzdrowiskowe (takie jak Karpacz, Szklarska Poręba, Szczawno - Zdrój, Kłodzko i Polanica - Zdrój). 31 PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ WYKRES 20. DYNAMIKA ZMIAN LICZBY PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH WG REJESTRU REGON W WOJEWÓDZTWACH W L. 2002 I 2010 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 15. ILOŚĆ PODMIOTÓW GOSPODARKI NARODOWEJ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W 2010 R. RYSUNEK 16. DYNAMIKA ZMIAN LICZBY PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH WG SYSTEMU REGON W L. 2002 - 2010 32 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Wysoką liczbą podmiotów wyróżniają się także Wrocław jako duży ośrodek miejski oraz otaczające go gminy. Specyficzna sytuacja występuje w gminach LGOM, gdzie funkcjonowanie dużych podmiotów gospodarczych, związanych z wydobyciem miedzi zaspokaja lokalne potrzeby rynku pracy. W związku z tym występuje tu mniejsza ilość innych struktur gospodarczych. W latach 2003 - 2010 największy wzrost liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowano w powiecie wrocławskim, kamiennogórskim, jeleniogórskim oraz wałbrzyskim. Ubytek podmiotów odnotowano jedynie w powiecie kłodzkim oraz w takich gminach jak: Lubin i Głogów. Charakterystyczną cechą dolnośląskiej gospodarki jest dominacja mikroprzedsiębiorstw (zatrudniających do 9 osób), które obejmują aż 95,9% ogółu podmiotów). Udział małych firm (zatrudniających od 10 do 49 pracowników) sięga 3,3%, średnich (zatrudniających od 50 do 249 pracowników) tylko 0,7%, zaś firmy duże (zatrudniające powyżej 250 pracowników) obejmują zaledwie 0,1% ogólnej ich liczby. Pomimo niewielkiego udziału największych przedsiębiorstw w omówionej powyżej strukturze sektorowej podmiotów, to właśnie one w znacznym stopniu decydują o rozwoju gospodarki województwa. Ich funkcjonowaniu nie przeszkodziły ostatnie perturbacje w gospodarce kraju i kontynentu, czego dowodem jest m.in. wzrost produkcji sprzedanej przemysłu w 2010 r. o 13,2% w stosunku do roku poprzedniego oraz przychodów ze sprzedaży wyrobów i usług o 11,2%. Wśród czołówki największych przedsiębiorstw regionu, wyselekcjonowanej i uszeregowanej według przychodów uzyskanych w 2010 r. znajdują się: KGHM Polska Miedź S.A. z Lubina, LG Electronics z Biskupic Podgórnych koło Wrocławia, GK AB S.A. z Wrocławia, KGHM Metraco S.A. z Legnicy, Toyota Motor z Wałbrzycha, AmRest Holding SE z Wrocławia, Volvo Polska Sp. z o.o. z Wrocławia, EKO Holding S.A. z Wrocławia, GK Impel S.A. z Wrocławia, GK Kogeneracja S.A. z Wrocławia. Wyżej wymienione przedsiębiorstwa są stymulatorami rozwoju gospodarczego i jednocześnie jednymi z największych pracodawców regionu. Część z nich związana jest z przemysłem wydobywczym oraz zaopatrzeniem w media (w wodę i energię) i należą do Skarbu Państwa lub samorządów. Pozostałe - zarówno usługowe jak i przemysłowe - to przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym. Siedziby zarządów tych największych firm znajdują się we Wrocławiu, Lubinie, Polkowicach, Wałbrzychu, Legnicy i Bogatyni. Rozlokowanie ośrodków zarządzania gospodarczego z uwzględnieniem rodzaju prowadzonej działalności i jej wymiaru finansowego przedstawia Rysunek 18. 33 NAJWIĘKSZE PRZEDSIĘBIORSTWA DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 17. STRUKTURA BRANŻOWA OŚRODKÓW Z NAJWIĘKSZYMI PRZEDSIĘBIORSTWAMI W WOJEWÓDZTWIE. 3.3. EKSPORT I INWESTYCJE ZAGRANICZNE EKSPORT Wymiana handlowa, w szczególności eksport towarów i usług jest jednym z ważniejszych czynników wzrostu konkurencyjności podmiotów gospodarczych, a tym samym gospodarki regionu. Otwarcie na rynki zewnętrzne stymuluje popyt, a tym samym produkcję. Dolny Śląsk należy do trójki największych eksporterów w kraju (w 2010 r. 3. miejsce po województwie śląskim i mazowieckim) udział województwa w ogólnokrajowym eksporcie to 12%. Po krótkotrwałym zahamowaniu eksportu w 2009 r., kiedy jego wartość zmniejszyła się o 11% (efekt spadku koniunktury światowej wywołanej kryzysem gospodarczym), w 2010 r. regionalny eksport rozwijał się bardzo dynamicznie (wzrost rzędu 25 - 30%). Mimo równie dynamicznego rozwoju importu rok zakończył się dodatnim saldem obrotów towarowych - taka korzystna tendencja utrzymuje się w regionie od kilku lat. Istotnym nośnikiem informacji o znaczeniu eksportu dla gospodarki regionalnej jest wskaźnik relacji eksportu do produkcji sprzedanej. Pokazuje on, jaka część regionalnej produkcji jest „uruchamiana” przez popyt zagraniczny. W ostatnich kilku latach wskaźnik ten wahał się w granicach 57 - 62%, w 2010 r. osiągnął poziom 65%, co świadczy o wzrastającej roli eksportu dla dolnośląskiej gospodarki i coraz większej jej otwartości na zewnętrzne rynki oraz poprawie zdolności do konkurowania na rynkach zagranicznych. O wysokim stopniu otwartości dolnośląskiej gospodarki świadczy także relacja eksportu do PKB. W latach 2007 - 2009 wskaźnik ten kształtował się na poziomie 43 - 48%, gdzie najniższy poziom dotyczył 2008 r., a więc kryzysowego w światowej gospodarce. 34 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Głównymi towarami eksportowymi w województwie są następujące grupy towarowe: maszyny i urządzenia mechaniczne (w tym chłodziarki, zmywarki, kotły) oraz ich części - 20% eksportu ogółem, miedź i wyroby z miedzi - 19%, maszyny i urządzenia elektryczne i elektroniczne (w tym małe AGD, kuchenki elektryczne, telewizory, kamery) oraz ich części - 18%, pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria - 9%, meble, materace - 5%. GŁÓWNE TOWARY EKSPORTOWE Najważniejszym rynkiem eksportowym dla Dolnego Śląska jest rynek niemiecki (35%), kolejnymi są rynki: czeski (9%), francuski (8%), brytyjski (8%) i włoski (4%). Szóstym w kolejności partnerem handlowym w zakresie eksportu i jednocześnie najważniejszym pozaeuropejskim rynkiem są Chiny. Do tego kraju w 2010 r. trafiło 3,5% regionalnego eksportu. Ważniejszymi partnerami spoza Europy są USA (1,3% eksportu województwa), RPA, Meksyk i Egipt. RYNKI EKSPORTOWE O sile eksportowej regionu decydują w największym stopniu duże przedsiębiorstwa. Wśród 100 największych eksporterów w kraju w 2009 r. znajdowało się 16 firm z Dolnego Śląska. Wśród potentatów można wymienić: KGHM, LG Electronics, Volkswagen, Toyota i Toshiba. Sektor MŚP jest odpowiedzialny za 30% eksportu w województwie. Ważnym elementem współpracy gospodarczej regionu z zagranicą są także - obok eksportu i importu - inwestycje zagraniczne. Napływ kapitału zagranicznego i związany z nim wzrost nakładów inwestycyjnych przyczynia się do zwiększenia potencjału gospodarczego województwa i jest niezbędny dla podniesienia jego konkurencyjności oraz unowocześnienia produkcji i usług. Od 2002 r. następował systematyczny wzrost wartości lokowanych tu przedsięwzięć inwestycyjnych, choć przejściowo w 2008 r. tempo to obniżyło się, w związku z dekoniunkturą globalną. Podkreślić należy, że województwo uważane jest za region bardzo atrakcyjny dla inwestorów zagranicznych, o czym świadczy m.in. zajęcie w 2011 r. 3. miejsca w kraju pod względem atrakcyjności inwestycyjnej. Atrakcyjność inwestycyjna regionu sprzyja lokalizowaniu w jego obszarze znaczących inwestycji i stymulowaniu rozwoju nowoczesnych gałęzi przemysłu, takich jak: przemysł motoryzacyjny, produkcja sprzętu AGD oraz modułów ciekło - krystalicznych do telewizorów i monitorów. Lokalizowane są tu także centra logistyczne oraz wyspecjalizowane usługi outsourcingu. Największy napływ inwestycji zagranicznych odnotowano w ostatnich latach w następujących formach działalności gospodarczej: produkcji środków transportu, wprowadzonej w rejonach wałbrzyskoświdnickim oraz w Polkowicach, Wrocławiu i Jelczu - Laskowicach (przez firmy Toyota, Faurecia, Volvo, Autoliv, Volkswagen, Sanden, Bridgestone i Bosch); produkcji sprzętu AGD, zlokalizowanej we Wrocławiu, Świdnicy, Żarowie i Oławie (przez firmy Whirlpool, Fagor i Electrolux); produkcji modułów ciekło - krystalicznych do telewizorów i monitorów, zlokalizowanej w Biskupicach Podgórnych (przez firmy LG Display Poland, LG Electronics Wrocław, LG Chem Poland, LG Innotek Poland, Toshiba oraz inne firmy), a także w Bolesławcu (przez firmę JVC). 35 INWESTYCJE ZAGRANICZNE ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 3.4. INNOWACYJNOŚĆ Innowacyjność odgrywa kluczowe znaczenie w budowaniu przewagi konkurencyjnej gospodarki regionu. Na tle innych krajów i regionów europejskich pozycja polskich województw jest dość słaba. Innowacyjność Polski, zgodnie z najnowszym europejskim indeksem z 2010 r., klasyfikuje nas w grupie tzw. umiarkowanych innowatorów. Optymistyczny może być fakt, że pozycja ta w porównaniu do poprzednich badań ulega stopniowej poprawie. Nadal jednak przed krajem i poszczególnymi regionami stoi wiele wyzwań w tym zakresie. WYKRES 21. DYNAMIKA WIELKOŚCI NAKŁADÓW NA DZIAŁ B+R W WOJEWÓDZTWACH W L. 2002 I 2010 INNOWACYJNOŚĆ Aktualnie potencjał innowacyjny regionu na tle innych województw można uznać za dość wysoki. Zasadniczo Dolny Śląsk klasyfikuje się w czołówce województw zarówno w zakresie nakładów na działalność badawczo rozwojową jak i wskaźników działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Podstawowe dane w tym zakresie za 2010 r. prezentuje poniższa tabela: Wskaźnik Polska Nakłady na działalność B+R ogółem w mln zł dolnośląskie Pozycja w rankingu województw 10 416 630 5 Nakłady na działalność B+R na 1 mieszkańca w zł 273 219 5 Nakłady na działalność B+R w relacji do PKB (2009) 0,68 0,53 8 Udział podmiotów gospodarczych ponoszących nakłady na B+R w ogólnej liczbie podmiotów w % 24,4 33,7 3 Udział zatrudnionych w B+R w pracujących ogółem 0,81 0,73 5 23 757 776 1 729 687 4 10 790 284 504 565 3 Odsetek przedsiębiorstw przemysłowych, które poniosły nakłady na dział. innowacyjną w % 14 14 7 Odsetek przedsiębiorstw z sektora usług, które poniosły nakłady na dział. innowacyjną w % 10 11 4 Odsetek przedsiębiorstw przemysłowych, które współpracowały w zakresie dział. innowacyjnej w % 6 7 4 Udział sprzedaży wyrobów nowych/istotnie ulepszonych w przedsiębiorstwach przemysłowych w wartości sprzedaży ogółem w % 13,9 6,5 10 Nakłady na dział. innowacyjną przedsiębiorstwach przemysłowych w tys. zł w Nakłady na dział. innowacyjną przedsiębiorstwach z sektora usług w tys. zł w TABELA 3. INNOWACYJNOŚĆ WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO NA TLE POLSKI. REGIONALNY SYSTEM INNOWACJI Podstawą korzystnych zmian, które mogą nastąpić w kolejnych latach jest właściwie funkcjonujący Regionalny System Innowacji. System ten to układ interakcji zachodzących pomiędzy sferą B+R, gospodarką, organizacjami otoczenia biznesu, w tym finansowymi oraz władzą regionalną. Podstawą jego efektywnego działania są powiązania sieciowe oraz środowisko przyjazne innowacjom. Najważniejszym elementem systemu są przedsiębiorstwa i ich działalność rozwojowa w oparciu o innowacyjne rozwiązania. Jednak około połowa przedsiębiorstw nie przejawia zainteresowania tematyką innowacji, a realnego fundamentu systemu innowacji można upatrywać w co siódmej firmie (ok. 14% firm uwzględnia specjalistyczną wiedzę, technologie, know-how jako podstawę budowy przewagi konkurencyjnej). 36 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 W celu zwiększenia świadomości, a także możliwości rozwoju firm w oparciu o nowe rozwiązania istotne jest budowanie sieci instytucji wspierających przedsiębiorstwa w tym zakresie. Szczególne znaczenie spośród instytucji otoczenia biznesu, których duża liczba funkcjonuje w województwie dolnośląskim, mają instytucje świadczące usługi proinnowacyjne. W 2010 r. spośród 114 IOB zlokalizowanych w regionie, 30 świadczyło tego typu usługi. Korzystanie z usług instytucji wspierających innowacyjność i przedsiębiorczość deklaruje zaledwie co dwunasta firma (7,8%), a trwałą współpracę co pięćdziesiąta (1,8%). INSTYTUCJE PROINNOWACYJNE Koncentracja instytucji proinnowacyjnych występuje we Wrocławiu oraz w powiatach południowej części regionu (wałbrzyski, świdnicki, dzierżoniowski, kłodzki). Można podzielić je na następujące grupy: parki technologiczne i przemysłowo - technologiczne, parki naukowe, inkubatory przedsiębiorczości i technologiczne, centra transferu technologii, agencje rozwoju regionalnego. RYSUNEK 18. OBIEKTY INNOWACJI I PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W 2010 R. Oprócz instytucji proinnowacyjnych należy zwrócić uwagę na ważną rolę instytucji finansujących rozwój firm. Na szczególne podkreślenie zasługują lokalne fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, które stanowią alternatywę dla instytucji bankowych i oprócz samych instrumentów zwrotnych często służą także doradztwem w zakresie pozyskania finansowania na inwestycje w firmie. W województwie dolnośląskim obecnie funkcjonuje 6 funduszy pożyczkowych oraz 5 funduszy poręczeniowych. 37 FUNDUSZE POŻYCZKOWE I PORĘCZENIOWE DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 19. FUNDUSZE POŻYCZKOWE I PORĘCZENIOWE NA DOLNYM ŚLĄSKU W 2010 R. KLASTRY Szansę dla dolnośląskich firm na bardziej efektywne wdrażanie nowych rozwiązań technologicznych czy organizacyjnych należy upatrywać w powiązaniach kooperacyjnych w formie klastrów. Szacunki w zakresie przynależności do tego typu powiązań są różne w zależności od źródeł danych, ale przyjmując założenie, że chodzi wyłącznie o sformalizowane ramy współpracy można ocenić, że co dwudzieste przedsiębiorstwo na Dolnym Śląsku jest członkiem tak rozumianej sieci (wg danych GUS ok. 7% firm współpracuje w zakresie działalności innowacyjnej). W regionie dolnośląskim aktualnie można zidentyfikować kilkanaście sieci współpracy działających jako klastry, reprezentujących zarówno tradycyjne (budownictwo, przemysł drzewny, ceramika) jak i nowoczesne gałęzie gospodarki (ICT, eko-energetyka, zdrowie, innowacyjne technologie wytwórcze, fotonika, nanotechnologie). Potencjał powstawania inicjatyw klastrowych w regionie jest w zasadzie nieograniczony - nie ma branży, w której powiązania kooperacyjne nie dawałyby wzajemnych korzyści zaangażowanym w nie podmiotom. 3.5. SYTUACJA NA KRAJOWYM RYNKU PRACY RYNEK PRACY Wahania poziomu bezrobocia, stanowią zjawiska normalne dla gospodarki rynkowej, w której okresy dekoniunktury wiążą się z jego wyższym poziomem, a koniunktury - ze spadkiem. Sytuację w tym zakresie w latach 2002 - 2008 określają w generalnym ujęciu następujące dane: liczba osób pracujących w Polsce zwiększyła się o 1,9 mln, liczba bezrobotnych spadła o 2,2 mln osób, stopa bezrobocia obniżyła się z prawie 20% do 7%. 38 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 W okresie tej istotnej poprawy sytuacji na rynku pracy zmniejszyła się jednakże o 368 tys. liczba osób aktywnych zawodowo (pracujących i szukających pracy), a biernych zawodowo (niepracujących i nieszukających zatrudnienia) wzrosła o 681 tys. Polskę cechuje jeden z najniższych w Europie odsetek osób aktywnych zawodowo (województwo dolnośląskie zajmuje pod tym względem dopiero 9. miejsce w Polsce). W efekcie omawianych procesów, poziom aktywności zawodowej w Polsce bardzo się zróżnicował, co przedstawia się na wykresie obok. Od 2009 r. istotnym czynnikiem, który ma wpływ na sytuację na rynku pracy w kraju i regionie, jest globalny kryzys gospodarczy, który rozpoczął się WYKRES 22. WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ W WOJEWÓDZTWACH I W UNII EUROPEJSKIEJ W 2010 R. w 2008 r. i który uderzył w gospodarki krajów europejskich, naszych głównych partnerów handlowych. Mimo, iż gospodarka polska uniknęła recesji (w 2009 r. Polska odnotowała wzrost gospodarczy 1,7%) to skutki kryzysu szczególnie odbiły się negatywnie na rynku pracy w Polsce i w regionie. Można było to już zauważyć w 2009 r., w którym odnotowano wzrost bezrobocia. Pomimo zawirowań na rynku pracy wynikających z kryzysu gospodarczego nie nastąpiło spodziewane znaczące pogorszenie sytuacji na dolnośląskim rynku pracy. O wielkości rynku pracy w regionie świadczy liczba pracujących, która w 2010 r. wyniosła 700 560 osób. Od 2002 r. wzrosła ona o 17,8%. Wzrost liczby pracujących w skali przekraczającej średnią dla województwa miał miejsce w powiatach wrocławskim, polkowickim, oławskim, średzkim, strzelińskim oraz w Legnicy i we Wrocławiu, gdzie skupia się 33,2% ogółu pracujących w regionie. WYKRES 23. ZMIANY LICZBY PRACUJĄCYCH W POWIATACH W L. 2002-2010 Istotnym zjawiskiem na rynku pracy jest postępujący wzrost udziału liczby pracujących w sektorze usług. Największym udziałem pracujących w usługach (powyżej 50% ogółu pracujących) charakteryzują się miasta: Wrocław (78,3%), Jelenia Góra (68,8%), Legnica (67,4%) oraz powiaty: kłodzki (68,3%), lubański (65,8%). Górowski (63,3%), wałbrzyski (60,3%), lubiński (58,9%), lwówecki (58,4%) i ząbkowicki (58,2%). Pozytywnym zjawiskom na rynku pracy towarzyszy malejące bezrobocie. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w końcu 2011 r. wyniosła 143 575 osób, co stanowiło 7,2% ogółem bezrobotnych w kraju. W stosunku do grudnia 2010 r. bezrobocie zmalało o 6 707 osób tj. o 4,5%, a w porównaniu do grudnia 2002 r. zmalało o 135 734 osoby tj. aż o 48,6%. W grudniu 2011 r. po raz pierwszy na Dolnym Śląsku stopa bezrobocia rejestrowanego ukształtowała się na poziomie średniej stopy bezrobocia w kraju i wyniosła 12,5% co jest zjawiskiem pozytywnym. W wyniku tego, w rankingu województwo dolnośląskie pod względem wysokości stopy bezrobocia przesunęło się z 6. na 5. miejsce w kraju. 39 WYKRES 24. STRUKTURA PRACUJĄCYCH W POWIATACH W 2010 R. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Przestrzenny rozkład bezrobocia w regionie jest bardzo zróżnicowany. Najwyższe wskaźniki przekraczające ogólną średnią wojewódzką (12,5%) odnotowano w końcu 2011 r. w powiatach: złotoryjskim, górowskim, lwóweckim, kłodzkim, jaworskim, lubańskim, ząbkowickim, kamiennogórskim, jeleniogórskim, legnickim, wołowskim, dzierżoniowskim i wałbrzyskim. WYKRES 25. ZHARMONIZOWANA STOPA BEZROBOCIA W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. PRZESTRZENNY ROZKŁAD BEZROBOCIA Najkorzystniejsza sytuacja pod tym względem kształtowała się w powiecie wrocławskim, w którym stopa bezrobocia wynosiła 4,6% oraz w powiatach lubińskim i polkowickim, a także we Wrocławiu, Jeleniej Górze i Legnicy. Dystans miedzy powiatem złotoryjskim mającym najwyższą stopę bezrobocia w województwie 26,4%, powiatem wrocławskim charakteryzującym się najniższym wskaźnikiem bezrobocia (4,6%) w końcu 2011 r. wynosił 21,8%. Przestrzenny obraz skali bezrobocia, mierzony wskaźnikiem liczby bezrobotnych na 100 pracujących, ujawnia obszar o najbardziej niekorzystnej sytuacji w tym zakresie, obejmujący rejony Głogowa, Jemielna, Niechlowa i Wińska, pas gmin od Chojnowa po Bolków oraz rejony Lubania, Wałbrzycha i Kłodzka. Są to obszary ze szczególnie trudną sytuacją na rynku pracy. RYSUNEK 20. POZIOM BEZROBOCIA ZAREJESTROWANEGO W 2010 R. 40 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 21. NIEKORZYSTNE TENDENCJE ZMIAN W POZIOMIE BEZROBOCIA. 3.6. USŁUGI Przemiany polskiej gospodarki po 1990 r. charakteryzuje m. in. systematyczny wzrost udziału usług w tworzeniu PKB i w strukturze zatrudnienia w gospodarce, przy czym spada udział przemysłu. Obecnie sektor usług ma w Polsce największy wkład w tworzenie wartości dodanej brutto i PKB i sięga już 66,5%. Zmiany te są zbliżone do trendów obserwowanych w krajach OECD, gdzie usługi rynkowe partycypują w ok. 50% wartości dodanej w gospodarce, a usługi nierynkowe w ok. 20%. W sektorze usług w 2010 r. pracowało 59,6% aktywnej zawodowo ludności Dolnego Śląska (przy średniej krajowej 57%). Pod tym względem województwo dolnośląskie zajmuje 4. miejsce w Polsce i utrzymuje pozycję jednego z czołowych regionów w tej kategorii. Wzrostowi udziału usług w gospodarce towarzyszył w latach 2002 - 2010 stopniowy wzrost udziału liczby pracujących w tym sektorze, przy czym spadł udział liczby pracujących w usługach nierynkowych oraz w innych sektorach gospodarczych. Wysoki wzrost zatrudnienia miał miejsce w obsłudze nieruchomości i firm oraz w informatyce. Dodatkowo odnotowano wzrost w sektorze telekomunikacyjnym i dystrybucji filmów. Zaobserwowano, iż w porównaniu do 2009 r. w sektorach administracji publicznej i obronie narodowej wzrost zatrudnienia został zahamowany. Spadek liczby pracujących nastąpił w ochronie zdrowia i pomocy społecznej. 41 ZATRUDNIENIE W USŁUGACH DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 3.7. PRZEMYSŁ ZATRUDNIENIE W PRZEMYŚLE WYKRES 26. ZATRUDNIENIE W PRZEMYŚLE I BUDOWNICTWIE W WOJEWÓDZTWACH W L. 2005 I 2010 Województwo należy do najbardziej uprzemysłowionych regionów kraju. Dysponuje zróżnicowaną i wyspecjalizowaną strukturą branżową przemysłu. Jej istotnymi elementami są ukształtowane historycznie górnictwo i energetyka. Region zajmuje 4. miejsce w Polsce pod względem zatrudnienia w przemyśle i budownictwie (po województwach śląskim, mazowieckim, wielkopolskim). Wiodącym ośrodkiem regionu w rozwoju przemysłu i budownictwa jest Wrocław, gdzie pracowało ok. 20% ogółu pracujących w tej sferze w całym województwie. Mimo iż liczba ta od 2000 r. do 2010 r. zmniejszyła się dwukrotnie, Wrocław nadal zajmuje tę dominującą pozycję w regionie. Dobrze rozwiniętymi ośrodkami przemysłowymi są także: Polkowice, Wałbrzych, Kobierzyce i Legnica. Wiodącymi branżami w regionie są: przemysł elektromaszynowy (w tym przede wszystkim produkcja środków transportu oraz maszyn i urządzeń), produkcja urządzeń elektrycznych i optycznych (w tym zwłaszcza produkcja odbiorników LCD), przemysł chemiczny, przemysł ceramiczny i szklarski, przemysł lekki (włókienniczy, odzieżowy, skórzany), przemysł energetyczny oraz przemysł spożywczy. RYSUNEK 22. STRUKTURA BRANŻOWA PRZEMYSŁU W NAJWIĘKSZYCH OŚRODKACH GOSPODARCZYCH WOJEWÓDZTWA I SKALA ZATRUDNIENIA W 2009 R. We Wrocławiu dominuje przemysł maszynowy i elektromaszynowy. Duże znaczenie mają także, produkcja metali i ich wyrobów, artykułów spożywczych, wyrobów włókienniczych i odzieży oraz wyrobów chemicznych i sztucznych. Pozostałe, większe ośrodki, na czele z Wałbrzychem, cechuje 42 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 przewaga przemysłu maszynowego i elektromaszynowego, w Legnicy i Głogowie dominuje produkcja metali i ich a w Bolesławcu wyrobów niemetalicznych. natomiast wyrobów, Województwo plasuje się w krajowej czołówce w dziedzinie produkcji odbiorników LCD, domowych chłodziarek i zamrażarek, pralek i wirówek elektrycznych, tkanin bawełnianych i bawełnopodobnych, środków do prania i mycia, soli, cukru oraz kwasu siarkowego. WIODĄCE BRANŻE W 2010 r. przychody ze sprzedaży wyrobów i usług w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa wyniosły 89 292,6 mln zł (w cenach bieżących) i były o ponad połowę wyższe niż w 2000 r. Zasadniczy był w tym udział sektora prywatnego, prowadzący do ponad 90% przychodów osiągniętych w przemyśle. 3.8. PRZEMYSŁ WYDOBYWCZY Szczególny udział nie tylko w gospodarce regionu, ale i całego kraju ma funkcjonujący w jego obszarze przemysł wydobywczy, związany z wykorzystywaniem bardzo bogatych zasobów użytecznych kopalin. Dolny Śląsk jest jednym z najbardziej zasobnych w surowce mineralne regionów Polski. Występuje tu większość znanych rodzajów kopalin, w tym jedyne w Polsce złoża rud miedzi i srebra, strategiczne zasoby węgla brunatnego i znaczne złoża gazu ziemnego. Występują tu także liczne i różnorodne surowce skalne (m.in.: surowce kaolinowe, surowce skaleniowe, gliny ceramiczne i ogniotrwałe, magnezyty, bentonity, łupki, piaski szklarskie i formierskie). Udokumentowano tu większość krajowych zasobów magmowych i metamorficznych kamieni łamanych i blocznych. Ważne znaczenie gospodarcze posiadają także duże złoża najwyższej jakości piasków i żwirów, występujące w dolinach rzek. ZASOBY SUROWCOWE Strategiczne znaczenie dla gospodarki kraju mają złoża rud miedzi i srebra, gazu i węgli brunatnych. Należące do największych w skali światowej, złoża rud miedzi w rejonie Lubina i Legnicy, są intensywnie eksploatowane, a ich zasoby przemysłowe, udostępnione poprzez czynne kopalnie, stanowią ok. 80% ogółu. Takie zasoby kamieni łamanych i blocznych stanowią kopaliny o wybitnym znaczeniu dla gospodarki kraju. Stanowiły one w 2010 r. ponad 55,10% rezerw krajowych, w tym skały magmowe i metamorficzne, które stanowiły aż 94,3% tych rezerw. W bilansie zasobów regionu do bardzo znaczących należą także piaski i żwiry, stanowiące 12,4% rezerw krajowych. W regionie występuje ponadto szereg złóż wód mineralnych, uznanych za lecznicze. Łączne zasoby przemysłowe gazu ziemnego stanowią 17,7% wydobywanych zasobów w kraju. Nieeksploatowane złoża węgli brunatnych, występujące w rejonie Legnicy i Ścinawy ze względu na warunki ich zalegania, jakość i wielkość zasobów można uznać za perspektywiczne pod względem możliwości ich wydobycia. Stanowią one w sumie ok. 30,1% rezerw krajowych. Podstawowym eksploatowanym surowcem energetycznym regionu jest węgiel brunatny, wydobywany w rejonie Bogatyni przez PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna SA. Jego wydobycie zapewnia ok. 18,2% (10 276 tys. ton) krajowej produkcji. W północnej części województwa eksploatuje się także 20 z 28 udokumentowanych tu złóż gazu ziemnego, którego wydobycie w 2010 r. stanowiło 17,7% produkcji krajowej. 43 WYKRES 27. ZASOBY ZŁÓŻ WĘGLI BRUNATNYCH REGIONU NA TLE ZASOBÓW KRAJOWYCH W 2010 R. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 W rejonie Lubina i Głogowa eksploatowane są przez KGHM Polska Miedź SA jedyne w kraju złoża rud miedzi i srebra. Kombinat zajmuje 6. miejsce w produkcji miedzi i 2. w produkcji srebra na świecie, wydobycie rud tych metali wyniosło w 2010 r. 24 448 tys. ton, z których pozyskano 472 tys. ton miedzi metalicznej oraz 1 229 ton srebra. RYSUNEK 23. ZMIANY ZASOBÓW KAMIENI ŁAMANYCH I BLOCZNYCH W POWIATACH WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W L. 2005 – 2010. WYKRES 28. TENDENCJE W WYDOBYCIU WYDOBYCIE POSZCZEGÓLNYCH KAMIENI ŁAMANYCH I BLOCZNYCH W WOJEWÓDZTWIE W L. 2000-2010. Województwo jest głównym krajowym producentem różnego rodzaju kamieni łamanych i blocznych oraz różnego typu skał magmowych, metamorficznych i osadowych. Wśród tych kamieni znaczną część stanowią gatunki wydobywane jedynie w Polsce. W 2010 r. wydobycie kamieni łamanych i blocznych osiągnęło tu wielkość 30 423 tys. ton, w tym 30 029 tys. ton zajmowały skały magmowe i metamorficzne (ich wydobycie zapewnia 92,5% całej, krajowej produkcji) oraz 394 tys. ton - skały osadowe. Rosła przy tym także produkcja piasków i żwirów. Eksploatacja kopalin prowadzona jest w zasadzie w całym obszarze województwa, a jej rozkład przedstawia Rysunek 24. 44 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 24. OBSZARY EKSPLOATACJI KOPALIN W WOJEWÓDZTWIE. 3.9. ROLNICTWO I LEŚNICTWO Występowanie terenów o szczególnie uprzywilejowanych warunkach do prowadzenia produkcji rolniczej na skalę towarową oraz obszarów o niekorzystnych cechach przyrodniczych (jednak o wysokich walorach środowiskowych) do prowadzenia ww. produkcji pozwalają oprzeć rozwój obszarów wiejskich Dolnego Śląska o koncepcję wielofunkcyjności. Szczególnie w części centralnej województwa należy w dalszym ciągu rozwijać produkcję rolniczą, w paśmie sudeckim produkcję bydła mięsnego, natomiast na pozostałych terenach regionu łączyć pracę na roli z działalnością pozarolniczą. Z punktu widzenia bezpieczeństwa żywnościowego regionu oraz mając na uwadze zmniejszający się udział użytków rolnych (między 2002 - 2010 rokiem), należy podjąć wszelkie starania w kwestii utrzymania obecnego potencjału produkcyjnego dolnośląskiego rolnictwa. Charakterystyczną cechą zmian gospodarki kraju i regionu jest zmniejszanie się roli produkcyjno - ekonomicznej rolnictwa, którego udział w tworzeniu PKB w ostatnich kilku latach spadł do poziomu poniżej 4%. Towarzyszą temu także istotne zmiany w strukturze władania i produkcji: następuje przemiana struktury gospodarstw pod względem ich potencjału ekonomicznego. Wzrasta przy tym efektywność wykorzystania ponoszonych nakładów, a duży procent (prawie 70%) środków pochodzących z subwencji wykorzystuje się na cele produkcyjne i modernizację gospodarstw rolnych. Procesy te zachodzą także na terenach wiejskich województwa, które dysponuje wysokiej klasy terenami rolnymi. Pod względem wysokości wskaźnika waloryzacji jego rolniczej przestrzeni produkcyjnej znajduje się ono na 2. miejscu w kraju (wg Instytutu Uprawy Naworzenia i Gleboznastwa 45 ROLNICTWO DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 JAKOŚĆ ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ RYSUNEK 25. JAKOŚĆ ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ WOJEWÓDZTWA. w Puławach). Jego najwyższe wartości (wyższe od średniego dla województwa) cechują powiaty: strzeliński, wrocławski, świdnicki, oławski, średzki, dzierżoniowski, złotoryjski i jaworski. UŻYTKI ROLNE STRUKTURA WŁADANIA WYKRES 29. ZMIANY STRUKTURY OBSZAROWEJ GOSPODARSTW ROLNYCH W WOJEWÓDZTWIE W L. 2000-2009 Użytki rolne zajmują w województwie obszar 967,5 tys. ha. Najwięcej, bo powyżej 70% powierzchni tych użytków znajduje się w powiatach: strzelińskim, średzkim, wrocławskim, świdnickim, legnickim i złotoryjskim. Najniższy udział użytków rolnych charakteryzuje tereny o niekorzystnych warunkach przyrodniczych dla rolnictwa oraz silnie zalesione - Sudety, Bory Dolnośląskie i Dolina Baryczy. Przeważająca część użytków rolnych województwa znajduje się w posiadaniu gospodarstw indywidualnych (755,2 tys. ha ). Ilość użytków rolnych spadła od 1999 r. z 1 039,5 tys. ha do 967,5 tys. ha w 2010 r., Stosunkowo wolno postępuje również proces zmian w strukturze władania gruntami. Nadal znaczący udział ma w niej Skarb Państwa, władający jedną czwartą areału gruntów. Na ww. użytkach rolnych gospodarowało w 2010 r. 107,3 tys. gospodarstw rolnych, które w większości stanowiły gospodarstwa indywidualne. Znacząca większość gospodarstw rolnych (58,6% ogółu) stanowiły gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych. Coraz większy udział w strukturze agrarnej mają także gospodarstwa o powierzchni powyżej 20 ha, których ilość powoli wzrasta (wg danych z 2010 r. w porównaniu do 2002 r. jest ich więcej o 2,1%). 46 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Podstawową formą produkcji rolnej jest uprawa zbóż i innych roślin użytkowych, prowadzona przy stałym zmniejszaniu się powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo i spadku powierzchni zasiewów. Wynosiła ona w 2010 r. 724,2 tys. ha. W strukturze upraw przeważały tu zboża (w tym głównie zboża podstawowe i kukurydza na ziarno) oraz rośliny przemysłowe (rzepak). Jako wyraźnie gorszą niż w produkcji roślinnej należy oceniać sytuację w produkcji zwierzęcej w województwie, której wyniki od szeregu lat są znacznie niższe od średnich krajowych. Obsada zwierząt (bydła i trzody chlewnej) na 100 ha użytków rolnych jest tu ponad trzy razy niższa niż średnia w kraju i wykazuje stałe tendencje spadkowe (co wskazuje się na wykresie obok). Niski poziom obsady inwentarza daje województwu ostatnie miejsce w kraju. W produkcji mleka w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych w 2010 r. region zajął także ostatnie miejsce w kraju. WYKRES 30. STRUKTURA ZASIEWÓW W WOJEWÓDZTWIE W 2010 R. Specyficznym działem produkcji zwierzęcej jest prowadzona w części obszaru województwa gospodarka rybacka. Do gmin o największym udziale stawów w powierzchniach ogólnych ich użytków rolnych należą: Krośnice, Milicz, Podgórzyn, Przemków, Twardogóra, Węgliniec i Żmigród. Podobnie specyficzną formą rolnictwa jest rolnictwo ekologiczne. W 2010 r. w województwie dolnośląskim było 1 248 takich gospodarstw o łącznej powierzchni upraw 39 781,83 ha (5. miejsce w Polsce), a 303 znajdowało się w okresie przestawiania produkcji (0,26% ogółu). Największa koncentracja gospodarstw tego typu występuje w powiatach kłodzkim, wałbrzyskim, jeleniogórskim oraz milickim i górowskim. W związku z podażą surowców ekologicznych oraz wzrostem popytu na żywność ekologiczną rośnie również liczba przetwórni ekologicznych. W 2010 r. w województwie dolnośląskim funkcjonowało 11 przetwórni (przy 293 w całej Polsce). Istotną dziedziną gospodarki regionu jest leśnictwo, gospodarujące na powierzchni 605 090 ha (tj. ok. 29,5% powierzchni ogólnej województwa). Na podkreślenie zasługuje fakt, że systematycznie powiększa się te zasoby. W strukturze własnościowej lasów dominują lasy Skarbu Państwa (obejmujące 96%), przy czym udział lasów prywatnych wynosi 2,8%). Zasadniczą grupę stanowią w województwie lasy ochronne, które stanowią około 66% ich ogólnej powierzchni. Pozostałe lasy, czyli ok. 1/3 ich WYKRES 31. PRODUKCJA ŻYWCA RZEŹNEGO W KILOGRAMACH NA 1 HA UŻYTKÓW ROLNYCH W L. 2002-2010 W WOJEWÓDZTWIE I KRAJU ROLNICTWO EKOLOGICZNE WYKRES 32. LESISTOŚĆ W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. powierzchni - to lasy gospodarcze, położone w północnej części województwa. Strukturę przestrzenną lasów w województwie i system zarządzania nimi przedstawia Rysunek 27. WYKRES 33. SKALA WZROSTU DOLESIEŃ W 2010 R. 47 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 26. GOSPODARKA LEŚNA W WOJEWÓDZTWIE I JEJ ZARZĄDZANIE. 3.10. TURYSTYKA I LECZNICTWO UZDROWISKOWE Walory kulturowe, krajobrazowe i przyrodnicze województwa stanowią o jego bardzo wysokiej atrakcyjności turystycznej. Wyróżniają się w jego obszarze Sudety, stanowiące obok Karpat, Wyżyny Małopolskiej, Mazur i Wybrzeża Bałtyckiego jeden z wiodących regionów turystycznych w Polsce. W regionie rozwija się turystyka krajoznawcza i kulturowa, różne formy wypoczynku całorocznego i krótkopobytowego, a także turystyka aktywna, a w tym uprawiania sportów zimowych, wędrówek wodnych oraz sportów lotniczych. Specyficzne walory przyrodnicze umożliwiają tu rozwój lecznictwa uzdrowiskowego i turystyki zdrowotnej. Syntetyczną, przestrzenną charakterystykę tych walorów przedstawia Rysunek 28. Główne obszary turystyczne województwa koncentrują się w trzech zróżnicowanych przyrodniczo i krajobrazowo pasmach: górskim paśmie Sudetów z Pogórzem Sudeckim, równinnym paśmie Nizin Śląskiej i ŚląskoŁużyckiej z Doliną Odry oraz leśnymi kompleksami Borów Dolnośląskich i Dolina Baryczy z Wałem Trzebnickim. RUCH TURYSTYCZNY Ruch turystyczny koncentruje się w województwie przede wszystkim we Wrocławiu, w Sudetach (w obszarach Karkonoszy i Kotliny Kłodzkiej), a także w rejonie Stawów Milickich. Skala przyjazdów turystów na wypoczynek długookresowy lub krótkookresowy osiągnęła tu w 2009 r. poziom 1,8 mln osób. Dominującą grupę zajmowali w tej liczbie turyści krajowi (ok. 1,4 mln osób), co stanowiło 9% ogółu polskich turystów. Cudzoziemcy odwiedzający Dolny Śląsk stanowili 6% ogółu turystów zagranicznych odwiedzających Polskę. 48 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 27. WALORY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO WOJEWÓDZTWA DLA TURYSTYKI. Obiekty noclegowe znajdujące się na terenie województwa dysponowały w 2010 r. liczbą 49 tys. miejsc noclegowych (co stanowiło ponad 8% zasobów krajowych) w 726 obiektach noclegowych. Największy udział w zasobach bazy noclegowej województwa miały w 2010 r.: hotele (27,5%), ośrodki wczasowe (14,3%) oraz inne obiekty hotelowe (13,6%), pensjonaty (7,9%) i ośrodki szkoleniowo wypoczynkowe (5,9%), a najmniejszy - motele, domy pracy twórczej i pola biwakowe (po 0,5 %) oraz domy wycieczkowe (0,8%). Zasadniczymi elementami uzupełniającymi bazę noclegową województwa są obiekty gastronomiczne, sportowo - rekreacyjne i kulturalne, a także łącząca je sieć powiązań komunikacyjnych oraz szlaki turystyczne. Tę ostatnią sieć tworzyło łącznie 6 313,6 km tego typu tras, z największą koncentracją w Sudetach, a najmniejszą w nizinnej części regionu. Były to szlaki: górskie (o długości 4 714,4 km), nizinne (1 169,9 km), narciarskie (14,5 km), rowerowe (168 km) i inne (246,8 km). Towarzyszy im infrastruktura do uprawiania sportów zimowych, koncentrująca się w Karpaczu i Szklarskiej Porębie (Karkonosze), w Świeradowie Zdroju (Góry Izerskie), Rzeczce, Sokolcu i Jugowie (Góry Sowie), w Zieleńcu (Góry Orlickie) i w Siennej – Czarnej Górze (Kotlina Kłodzka). Poza ww. ośrodkami funkcjonuje w Sudetach centrum narciarstwa biegowego w rejonie Jakuszyc i centrum biathlonu - na Jamrozowej Polanie w rejonie Dusznik Zdroju. 49 BAZA DLA TURYSTYKI WYKRES 34. DYNAMIKA ZMIAN ILOŚCI OBIEKTÓW NOCLEGOWYCH W WOJEWÓDZTWACH W L. 2002 I 2010. SZLAKI TURYSTYCZNE DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 28. BAZA NOCLEGOWA W OBIEKTACH ZBIOROWEGO ZAKWATEROWANIA W GMINACH W 2010 R. Znaczącą bazę dla rekreacji stanowią obiekty i urządzenia do uprawiania sportów wodnych, które koncentrują się wokół zbiorników retencyjnych w Leśnej, Złotnikach, Pilchowicach, Lubachowie i Mietkowie. Turystyka wodna rozwija się głównie na szlakach kajakowych, biegnących odcinkami Odry, Baryczy, Bystrzycy, Bobru, Kwisy, Nysy Kłodzkiej, Widawy i Oławy. Obecnie stan ich wyposażenia w infrastrukturę towarzyszącą jest znikomy (wyjątkami są mariny zrealizowane w porcie Uraz i we Wrocławiu na Odrze). Poza żeglarstwem uprawia się w regionie także sporty lotnicze, co ma na Dolnym Śląsku bardzo duże tradycje. Działalność w tym zakresie prowadzą przede wszystkim aerokluby we Wrocławiu, Jeleniej Górze i Lubinie. LECZNICTWO UZDROWISKOWE Obok rozwoju turystyki w województwie ważną rolę pełni aktywizacja lecznictwa uzdrowiskowego o wielowiekowym rodowodzie, prowadzona na terenie 11 statutowych uzdrowisk. Posiadają one zróżnicowane profile lecznicze, wynikające z właściwości naturalnych komponentów leczniczych i koncentrują się głównie w rejonie Kotliny Kłodzkiej i w regionach jeleniogórskim i wałbrzyskim. Baza uzdrowiskowa regionu liczyła w 2009 r. łącznie 54 obiekty w tym 29 szpitali uzdrowiskowych i 25 obiektów sanatoryjnych. W 2008 r. z inicjatywy Samorządu Województwa przy merytorycznym wsparciu Dolnośląskiej Organizacji Turystycznej powstało w obszarze województwa 10 tzw. subregionów turystycznych. Gminy należące do nich podjęły współpracę w zakresie budowania markowych produktów turystycznych i rozwijania subregionalnych rynków turystycznych oraz rynku turystycznego województwa. 50 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 3.11. FINANSE SAMORZĄDÓW I WSPARCIE UE W 2010 r. jednostki samorządu terytorialnego w regionie dysponowały łącznią kwotą dochodów w wysokości 12 mld 782 mln zł. Dochody budżetu: województwa wyniosły 1 mld 13 mln zł, powiatów – 1 mld 905 mln zł oraz gmin (w tym miast na prawach powiatu) – 9 mld 864 mln zł. Budżety najważniejszych ośrodków miejskich województwa wyniosły odpowiednio: Wrocław – 3 mld 169 mln zł; Wałbrzych – 312 mln zł; Legnica – 347 mln zł oraz Jelenia Góra – 313 mln zł. DOCHODY JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Zsumowane dochody gmin i powiatów w przeliczeniu na mieszkańca w 2010 r. kształtowały się między 3 tys. zł (powiat świdnicki) a 6 tys. zł (powiat polkowicki), co daje średnią dla województwa: nieco ponad 4 tys. zł na osobę. W porównaniu do sytuacji w 2002 r. dochody gmin i powiatów w województwie w przeliczeniu na mieszkańca zwiększyły się średnio prawie o 100%, co jest pozytywnym trendem, świadczącym o zwiększających się środkach posiadanych w dyspozycji samorządów lokalnych. Należy zaznaczyć, że w tej dziedzinie można zaobserwować zróżnicowanie pomiędzy powiatami województwa. Najdynamiczniej, dochody per capita wzrastały w powiatach: polkowickim, lubańskim, dzierżoniowskim, górowskim oraz we Wrocławiu - o ok. 120%. Najmniej dynamiczną zmianę pod tym względem odnotowano w Legnicy oraz powiecie głogowskim. W szczególności zwrócenia uwagi wymaga dość niska pozycja Legnicy, gdzie w 2010 r. odnotowano dochody 3,3 tys. zł na osobę. Analizując powyższe jak i kolejne dane należy pamiętać, że wpływ na wielkość dochodów - podobnie jak wydatków oraz przypadającej kwoty dofinansowania - ma stan liczby ludności na danym obszarze, co jest istotne zarówno w wymiarze czysto statystycznym wpływającym na przeprowadzone przeliczenia, ale także w zakresie dotyczącym pośrednio i bezpośrednio jakości życia, płaconych podatków itd. Zauważalna jest prawidłowość, że wzrost dochodów nie był znaczący w powiatach w których liczba ludności malała, np. w kłodzkim, dzierżoniowskim i wałbrzyskim. 51 WYKRES 35. DOCHODY JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W ROKU 2002 I 2010 W PRZELICZENIU NA MIESZKAŃCA. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 WYDATKI JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Wydatki ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego na Dolnym Śląsku wyniosły w 2010 r. 14 mld 27 mln zł, w tym: województwa - 1 mld 303 mln zł, powiatów - 2 mld 8 mln zł oraz gmin (w tym miast na prawach powiatu) - 10 mld 716 mln zł. Budżety najważniejszych ośrodków miejskich województwa wyniosły odpowiednio: Wrocław - 3 mld 284 mln zł; Wałbrzych - 346 mln zł; Legnica - 393 mln zł oraz Jelenia Góra - 322 mln. W przypadku wydatków ogółem jednostek samorządu terytorialnego w 2010 r. średnio w województwie w przeliczeniu per capita wydatkowano ok. 4,4 tys. zł i analogicznie jak w przypadku dochodów wielkość ta w stosunku do 2002 r. podwoiła się. Największą dynamikę wzrostu wydatków ogółem w 2010 r. odnotowano w powiatach: trzebnickim, lubińskim, strzelińskim oraz górowskim (ponad 130%), najmniejszą w Legnicy oraz powiatach wałbrzyskim, milickim, głogowskim (poniżej 75%). Pod względem wartości wydatków ogółem per capita największe odnotowano w powiecie polkowickim (6,7 tys. zł), lubińskim (4,8 tys. zł), zgorzeleckim (4,7 tys. zł) oraz we Wrocławiu (5,2 tys. zł), najmniejsze zaś w powiecie oławskim, średzkim i wałbrzyskim (ok. 3,7 tys. zł). WYKRES 36. WYDATKI OGÓŁEM JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W L. 2002 I 2010 W P RZELICZENIU NA MIESZKAŃCA WYDATKI MAJĄTKOWE Obok wydatków ogółem, nie mniej ważne są wydatki majątkowe jednostek samorządu terytorialnego, będące w dużej części miarą wydatków inwestycyjnych. Wynika to m.in. z faktu, iż w ostatnich latach JST stały się ważnym podmiotem inwestującym w swój rozwój, w szczególności w zakresie inwestycji infrastrukturalnych. Wielkość wydatków majątkowych jednostek samorządu terytorialnego Dolnego Śląska w 2010 r. kształtowała się na poziomie 3 mld 440 mln zł. W ramach budżetu województwa, wydatki majątkowe osiągnęły wysokość: 478 mln zł, powiatów 270 mln zł, zaś gmin (w tym miast na prawach powiatu) zamknęły się w kwocie: 2 mld 691 mln zł. Wydatki majątkowe jednostek samorządu terytorialnego w 2010 r. były dość mocno zróżnicowane w powiatach Dolnego Śląska (Wykres 37). Najwięcej środków, w przeliczeniu na mieszkańca, wydatkowano w powiatach: polkowickim (ok. 1,7 tys. zł), bolesławieckim (1,3 tys. zł), trzebnickim (1,3 tys. zł), wrocławskim (1,3 tys. zł), strzelińskim (1,27 tys. zł) oraz we Wrocławiu (1,3 tys. zł). Najmniej w powiecie wałbrzyskim (ok. 0,5 tys. zł), milickim (0,67 tys. zł) oraz Legnicy (0,6 tys. zł). 52 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Należy zauważyć, że w każdym niemalże przypadku w stosunku do 2002 r. nastąpił wzrost wydatków majątkowych o co najmniej 100 %, a w niektórych przypadkach był on 4 - 5 krotnie większy. Jedynie w powiecie milickim nastąpił mniej dynamiczny wzrost. Należy zaznaczyć, że specyfika wydatków majątkowych i płatności za inwestycje jest często przesunięta w czasie i wskazane dane mogą się znacząco różnić w stosunku rok do roku. W 2011 r. szacunkowe dochody budżetu województwa zostały określone na poziomie 1 mld 230 mln zł, zaś wydatki 1 mld 519 mln zł (w tym majątkowe 637 mln zł). WYKRES 37. WYDATKI MAJĄTKOWE JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W L. 2002 I 2010 Istotnym elementem finansów jednostek samorządu terytorialnego są środki europejskie. Od przystąpienia do Unii Europejskiej, w Polsce środki te były dystrybuowane na podstawie programów realizowanych w okresie programowania 2004 - 2006 oraz 2007 - 2013. Według wyliczeń (stan na grudzień 2010 r.), realizowane przez beneficjentów z województwa dolnośląskiego projekty w ramach programów 2004 - 2006 osiągnęły wartość dofinansowania UE 1 732 492 381,97 zł (Podana wartość nie dotyczy projektów „ponadwojewódzkich”). WYKRES 38. ŁĄCZNA WARTOŚĆ ŚRODKÓW FINANSOWYCH UE W POWIATACH I GMINACH W LATACH 2004 – 2006 - WARTOŚĆ BEZWZGLĘDNA 53 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Na Dolnym Śląsku w ramach programów operacyjnych 2004 - 2006 najwięcej środków przypadło na Wrocław (ok. 497 mln zł) oraz kolejno powiaty: kłodzki (151 mln zł), wałbrzyski (121 mln zł), wrocławski (120 mln zł). Najmniej środków (poniżej 20 mln zł) zostało w powiatach: jaworskim, wołowskim, lwóweckim ząbkowickim i polkowickim (wykres 5.2). WYKRES 39. STRUKTURA RPO NA KONIEC 2011 R. (BEZ PRIRYTETU POMOC TECHNICZNA) ZAANGAŻOWANIE ALOKACJI RPO W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2007 - 2013 województwo dolnośląskie otrzymało około 1,2 mld euro z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR). W związku z pozyskaniem przez region dodatkowych środków z Krajowej Rezerwy Wykonania oraz dostosowania technicznego (ok. 26,7 mln euro), a także z realokacji środków pomiędzy priorytetami programu, w stosunku do pierwotnych planów zmienił się nieco podział środków na poszczególne obszary wsparcia. Aktualną na koniec roku 2011 r. strukturę RPO (bez priorytetu Pomoc Techniczna) przedstawia wykres z boku. Całkowita alokacja z Krajowej Rezerwy Wykonania, w kwocie ponad 15,75 mln euro, przeznaczona została na priorytet 3 Transport na infrastrukturę drogową (wyłącznie na dofinansowanie inwestycji dotyczących ciągów dróg wojewódzkich). Na ten sam priorytet przeznaczona została również całkowita alokacja ze środków dostosowania technicznego przypadającego na programy operacyjne w kwocie około 10,99 mln euro (na dofinansowanie infrastruktury drogowej i linii kolejowych oraz transportu miejskiego i podmiejskiego). Na dzień 31 grudnia 2011 r. wartość dofinansowania umów podpisanych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2007 - 2013 sięgnęła 73,44% całej alokacji RPO. Dotychczas podpisano łącznie 1 401 umów o wartości ogółem 6,9 mld zł, w tym dofinansowanie z EFRR 3,7 mld zł. Istotną część dotychczasowej kontraktacji stanowią projekty z Indykatywnego Wykazu Indywidualnych Projektów Kluczowych - do końca grudnia 2011 r. podpisano umowy o dofinansowanie 45 projektów indywidualnych o łącznej wartości 1,63 mld zł, w tym dofinansowanie z EFRR prawie 873 mln zł. WYKRES 40. STAN ZAANGAŻOWANIA ŚRODKÓW RPO WD NA 31 GRUDNIA 2011 R. W Indykatywnym Wykazie Indywidualnych Projektów Kluczowych znajduje się obecnie 55 projektów o całkowitej wartości 1,93 mld zł, w tym dofinansowanie 1,12 mld zł (lista podstawowa), oraz 4 projekty rezerwowe o całkowitej wartości 305 mln zł, w tym wartość dofinansowania 153,1 mln zł. Alokacja z EFRR zarezerwowana na umowy o dofinansowanie pozostałych 10 projektów wynosi ponad 240 mln zł. Kolejna część alokacji RPO WD, w wysokości 10,44% budżetu, jest przeznaczona na projekty wybrane do dofinansowania bądź znajdujące się w trakcie oceny. Około 12,69% alokacji programowej zarezerwowano w naborach aktualnie trwających oraz zaplanowanych na 2012 rok. W sumie na koniec roku 2011 zaangażowanie środków dostępnych w ramach RPO osiągnęło poziom prawie 97%. 54 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Do zagospodarowania pozostaje jedynie 3,42% alokacji. Są to głównie kwoty z Priorytetu 1 Przedsiębiorstwa i Innowacyjność i Priorytetu 10 Pomoc Techniczna, które będą realokowane za zgodą Komisji Europejskiej do Priorytetu 3 Transport (łącznie 18,5 mln euro) oraz środki przeznaczone w ramach Priorytetu 5 Energetyka na nowe działanie związane z termomodernizacją szpitali, szkół (2,3 mln euro). Nabory na te kwoty zostaną ujęte w Ramowym Planie Realizacji RPO WD w latach 2012 - 2013. Do wykorzystania pozostają również kwoty wynikające z oszczędności w naborach i poszczególnych projektach, są one jednak na bieżąco zagospodarowywane na projekty z list rezerwowych lub zwiększenie dofinansowania projektów, które pierwotnie ze względu na brak środków otrzymały dofinansowanie w kwocie niższej niż wnioskowana. Wykres 40 obrazuje stan zaangażowania środków RPO WD na 31 grudnia 2011 r. 55 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 4. UWARUNKOWANIA PRZESTRZENNE DLA ROZWOJU 4.1. WALORY PRZYRODNICZE PODZIAŁ PRZYRODNICZY I GEOLOGICZNY Województwo dolnośląskie położone jest w południowo - zachodniej części Polski, w dorzeczu górnej i środkowej Odry, na pograniczu trzech podprowincji geograficznych: Sudetów na południu, Nizin Sasko - Łużyckich w części północno - zachodniej i Nizin Środkowopolskich w części północno wschodniej. W granicach jego obszaru wyróżniają się następujące jednostki geologiczno-strukturalne: Sudety, blok przedsudecki i południowo - wschodnia część monokliny przedsudeckiej, charakteryzują się zróżnicowaną i mozaikową budową geologiczną. Pasmowy układ przestrzeni przyrodniczej województwa, związany z dominantami Sudetów, ciągiem pogórzy i szeroką Niziną Śląską ma swą kontynuację w jego najbliższym otoczeniu. Wiążą go z nim takie kompleksy przyrodnicze jak: Bilateralny Rezerwat Biosfery Karkonosze/Krkonoše i pozostałe tereny chronione w masywach górskich na granicy polsko czeskiej, korytarz ekologiczny doliny Nysy Łużyckiej na granicy z Niemcami oraz ponadregionalny korytarz ekologiczny Odry. WODY OCHRONA PRZYRODY WYKRES 41. POWIERZCHNIE OBSZARÓW CHRONIONYCH W WOJEWÓDZTWACH W L. 2002 - 2010. Ważny element środowiska przyrodniczego regionu stanowią jego zasoby 3 wód podziemnych. Ich udokumentowane zasoby wynoszą ok. 89 tys. m /h (według stanu na koniec 2010 r.) i sytuują województwo na 11. miejscu w Polsce. Dla ich ochrony wyodrębniono 18 Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (w tym 7 częściowo w granicach województwa). W południowej, sudeckiej, części regionu występują liczne źródła wód mineralnych i leczniczych. Województwo posiada rozbudowaną strukturę hydrograficzną, której główną osią jest Odra, prawie całe województwo leży w jej dorzeczu. Ochronie najcenniejszych pod względem przyrodniczym i krajobrazowym obszarów służy regionalny system obszarów chronionych, obejmujący: 2 parki narodowe, 66 rezerwatów przyrody, 12 parków krajobrazowych, 25 obszarów chronionego krajobrazu i 14 zespołów przyrodniczo - krajobrazowych. Obszary te zajmują łącznie ok. 18,2% powierzchni województwa wg danych z końca 2010 r., co stanowi najniższą wartość w kraju (przy średniej dla Polski 32,3%). Przy uwzględnieniu powierzchni 96 obszarów NATURA 2000, nieobjętych przy tym żadną inną formą ochrony, ogólna powierzchnia terenów chronionych w województwie wynosi już ok. 35%, ale obszarów tych, których cele ochronne dotyczą jedynie wybranych stanowisk czy siedlisk, nie można traktować jako wystarczającego narzędzia dla ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu. Niezbędne jest zatem konsekwentne powiększanie obszarów regionalnego systemu ochrony przyrody i krajobrazu. 56 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 . WYKRES 42. DYNAMIKA ZMIAN UDZIAŁU OSZARÓW CHRONIONYCH W POWIERZCHNI KRAJU I WOJEWÓDZTWA W L. 2002-2010. RYSUNEK 29. REGIONALNY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH W WOJEWÓDZTWIE. W wyniku ograniczania ilości zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska w ostatnich latach następuje stopniowa poprawa jakości jego komponentów. Wśród ważniejszych pozytywnych zmian zachodzących w środowisku, wymienić należy: postępującą poprawę stanu czystości wód podziemnych, związaną ze skanalizowaniem terenów wiejskich, poprawę jakości wód powierzchniowych, obniżeniem emisji zanieczyszczeń powietrza z największych zakładów przemysłowych, poprawę stanu zdrowotności lasów oraz wzrost powierzchni obszarów obejmowanych ochroną, głównie w ramach sieci NATURA 2000. Obserwuje się również negatywne zmiany środowiska, związane z procesami suburbanizacji, a także wkraczaniem działalności gospodarczej i inwestycyjnej na obszary otwarte, a także cenne przyrodniczo. Wpływa to na wzrost ilości obszarów o przekształconej rzeźbie terenu oraz degradację różnorodności przyrodniczej i krajobrazowej regionu. Zwiększa się także ilość obszarów, na których zaobserwowano przekroczenie standardów jakości gleby, a także wzrost zanieczyszczeń gazowych powietrza, związanych z tzw. emisją niską oraz rozwojem komunikacji o znaczeniu lokalnym. WYKRES 43. DYNAMIKA ZMIAN SKALI ZANIECZYSZCZEŃ GAZOWYCH W KRAJU I WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010. STAN ŚRODOWISKA 4.2. WALORY KULTUROWE Wybitnym walorom środowiska przyrodniczego towarzyszą równie wysoko oceniane zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym walory środowiska kulturowego województwa. Jest ono regionem, w którym występuje największe nasycenie obiektami zabytkowymi w skali kraju. Według danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa, województwo dolnośląskie posiada łącznie 8 004 obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków. Są to m.in. historyczne zespoły staromiejskie, obiekty sakralne, zamki, pałace, dwory, obiekty przemysłowe i komponowane założenia zieleni. 57 WYKRES 44. DYNAMIKA ZMIAN SKALI ZANIECZYSZCZEŃ PYŁOWYCH W KRAJU I WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Około 76 tys. zabytków znajduje się w ewidencji konserwatorskiej. Region jest także liderem pod względem ilości stanowisk rejestrowych zabytków archeologicznych (1 492). Mocną stroną (2. miejsce w kraju) są również zabytki sztuki i rzemiosła artystycznego (łącznie wydanych decyzji, wg stanu 2011 r. jest 66 660). W województwie dolnośląskim trzy obiekty zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, tj. Hala Stulecia, Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy. WYKRES 45. LICZBA ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH W REJESTRZE ZABYTKÓW W KRAJU. KRAJOBRAZ KULTUROWY OBIEKTY NA LISCIE UNESCO POMNIKI HISTORII I PARKI KULTUROWE Na terenie województwa zlokalizowanych jest także siedem pomników historii: Młyn Papierniczy w Dusznikach Zdroju z siedzibą w Muzeum Papiernictwa, Zespół dawnego opactwa cystersów w Krzeszowie, Pobenedyktyński zespół klasztorny w Legnickim Polu, Twierdza Srebnogórska, Wrocław - Stare Miasto - zespół historycznego centrum obejmuje centrum miasta: Stare i Nowe Miasto oraz wyspy odrzańskie, Wrocław - Hala Stulecia, Kotlina Jeleniogórska - pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej. Najliczniejszą grupę zabytków stanowią obiekty mieszkalne, które stanowią blisko 31% ogółu zabytków Dolnego Śląska. Liczne są także zabytki sakralne (blisko 21% ogółu zabytków w województwie) oraz zieleń (blisko 11% ogółu zabytków w województwie). Na szczególną uwagę ze względu na unikalne cechy i specyfikę regionu zasługują: zamki, warownie i fortece (m.in.: XIIIwieczny zamek Książ, zamek Grodno na szczycie góry Choina, piastowski zamek Bolków nad doliną Nysy Szalonej, zespół fortyfikacji Twierdza Kłodzka powstały na bazie XIII - wiecznego zamku, system wojskowych budowli podziemnych Podziemny Olbrzym w Walimiu, zamek na szczycie góry Chojnik), pałace (kompleks pałacowy w Krzyżowej i barokowy pałac Krasków) oraz obiekty sakralne (XIII - wieczna ewangelicka drewniana świątynia Wang w Karpaczu, Kościół Pokoju w Świdnicy, Opactwo Cystersów w Krzeszowie wraz z kościołem pod wezwaniem Panny Marii Łaskawej, a także Bazylika w Wambierzycach). Najliczniejsza grupa zabytków znajduje się na południu województwa, gdzie ulokowanych jest blisko 34% dolnośląskich obiektów wpisanych do rejestru. Do podstawowych problemów związanych z utrzymaniem obiektów dziedzictwa kulturowego należą: zły stan techniczny wielu zabytków, głównie rezydencjonalnych - obniżający ich atrakcyjność turystyczną jako walorów krajoznawczych, zbyt wolno postępujący proces prywatyzacji obiektów zabytkowych, wysoki stopień dekapitalizacji mienia komunalnego oraz niewystarczające środki finansowe przeznaczone na ochronę i opiekę nad zabytkami. Większość miast i osad wiejskich regionu posiada jeszcze średniowieczny rodowód. Ukształtowane wówczas miejscowości zachowały swój historycznie wykształcony układ przestrzenny i wiele elementów zabytkowej zabudowy. W panoramach miejskich dominują sylwety ratuszy, monumentalnych kościołów miejskich, klasztorów i kościołów parafialnych. Krajobraz kulturowy wzbogaca znaczna liczba zachowanych zespołów pałacowo - parkowych oraz dworów z założeniami folwarcznymi. Ich naturalne otoczenie stanowią parki i ogrody, a wybitnym przykładem sztuki ich komponowania są m. in. sentymentalno - romantyczne parki krajobrazowe w Kotlinie Jeleniogórskiej. Spuścizną związaną z prężnym rozwojem przemysłu, jaki miał miejsce w 2 poł. XIX i pocz. XX w. są różnorodne obiekty dziedzictwa przemysłowego, w tym m. in. zabytki związane z górnictwem oraz hutnictwem. 58 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Założenia obronne twierdz w Kłodzku i Srebrnej Górze oraz Dolina Pałaców i Ogrodów w Kotlinie Jeleniogórskiej objęte są ochroną w formie parków kulturowych. RYSUNEK 30. PONADLOKALNE ZASOBY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. 4.3. SIEĆ OSADNICZA – MIASTA I TERENY WIEJSKIE System osadniczy województwa, podobnie jak i całego kraju, posiada policentryczny układ związany z równomiernym rozmieszczeniem miast, zwłaszcza małej i średniej wielkości. Gęstą sieć osadniczą województwa tworzy Wrocław - stolica regionu, Jelenia Góra i Legnica - miasta na prawach powiatu, 23 miasta - siedziby pozostałych powiatów oraz 88 miast i 78 wsi, będących siedzibami gmin. W obszarze województwa funkcjonuje łącznie 169 ośrodków gminnych, w tym 36 miejskich, 55 miejsko-wiejskich i 78 wiejskich. Obszary zabudowane i zurbanizowane miast i wsi, w skład których wchodzą także tereny dróg i transportu kolejowego zajmują 6,7% powierzchni ogólnej regionu. Województwo charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem urbanizacji (2. miejsce w kraju po województwie śląskim, 91 miast). Ludność województwa koncentruje się głównie we Wrocławiu (gdzie w końcu 2010 r. mieszkało 632 146 osób) oraz w pozostałych, większych miastach regionu, tj. w Legnicy i Wałbrzychu - miastach o liczbie mieszkańców przekraczającej 100 tys. 59 WYKRES 46. STRUKTURA UŻYTKOWANIA GRUNTÓW W WOJEWÓDZTWIE. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 31. DYNAMIKA ZMIAN LICZBY LUDNOŚCI W LATACH 2002-2010 W MIASTACH WOJEWÓDZTWA I JEJ STAN W 2010 R. WYKRES 47. UDZIAŁ LUDNOŚCI MIEJSKIEJ W WOJEWÓDZTWACH I W POLSCE. WYKRES 48. ZMIANA LICZBY LUDNOŚCI WSI W WOJEWÓDZTWIE W L. 1998-2009. Obszarami o silnej koncentracji terenów przemysłowych są: aglomeracja wrocławska i LGOM oraz Wałbrzych i Świdnica wraz z sąsiednimi gminami. Na ich terenie występują intensywne procesy suburbanizacyjne. Przejawiają się one w wyludnianiu się większych miast i osiedlania się nowych mieszkańców w otaczających je gminach. Procesy te mają miejsce przede wszystkim w otoczeniu Wrocławia, a także innych, większych miast województwa. Prowadzą one do wzrostu liczby mieszkańców wsi na terenie województwa do poziomu ponad 850 tys. osób (29,7% ogółu mieszkańców regionu). Liczba ta do 2030 r. może wzrosnąć o dodatkowe ponad 10 tysięcy mieszkańców (przy jednoczesnym prognozowanym spadku liczby mieszkańców miast o 199 tys.), co zapewne obniży uzyskany dotąd wysoki wskaźnik urbanizacji. Procesom suburbanizacji towarzyszą zmiany strukturalne terenów wiejskich, które w znacznym stopniu przestają pełnić swoje dotychczasowe, związane z rolnictwem funkcje i stają się obszarami wielofunkcyjnymi. Wysokim wskaźnikiem wielofunkcyjności charakteryzują się obszary wiejskie o słabej przydatności gleb dla rolnictwa, położone w północnej części województwa oraz o słabych warunkach glebowo - klimatycznych w Sudetach. Wielofunkcyjny charakter posiadają także gminy o dobrych warunkach glebowych położone w sąsiedztwie dużych i średnich miast oraz obszary położone wzdłuż głównych dróg krajowych. 60 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 32. OBSZARY POSTĘPUJĄCYCH PROCESÓW URBANIZACYJNYCH W WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010. Największy zespół osadniczy regionu – aglomeracja wrocławska – stanowi jednocześnie kształtujący się, przyszły obszar metropolitalny. Średnia gęstość zaludnienia w jego obrębie, o zasięgu przyjętym w ramach prac prowadzonych w WBU nad przyszłym planem zagospodarowania przestrzennego, w 2010 r. wynosiła 174,5 osób na km². Obszar ten obejmujący 6 718 km² (tj. 33,6% powierzchni całego województwa) zamieszkiwało w ww. okresie 1 174 048 osób (tj. 40,8% ludności województwa). W latach 1998 - 2010 obserwuje się wzmożony napływ ludności do gmin znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie Wrocławia, tj.: Czernicy, Siechnic, Kobierzyc, Kątów Wrocławskich, Długołęki, Miękini, Obornik Śląskich, Wiszni Małej, Żórawiny oraz obszarów gmin wiejskich Oleśnicy, Jelcza - Laskowic oraz Oławy. Konsekwencją napływu ludności do Wrocławia oraz gmin otaczających miasto jest znaczny ruch budowlany na tym terenie, którego miarą jest oddanie do użytku 74 216 mieszkań w latach 1998 - 2010, w tym 64,50% w stolicy Dolnego Śląska. Gminami wyróżniającymi się pod tym względem są Kobierzyce, Siechnice, Czernica, Wisznia Mała, Długołęka i Kąty Wrocławskie. W tych gminach odnotowuje się również wysokie przyrosty liczby podmiotów gospodarczych, zwłaszcza na terenie gmin Kobierzyce, Długołęka, Czernica i Miękinia. Wzrasta przy tym wśród ww. podmiotów liczba spółek z udziałem kapitału zagranicznego, przede wszystkim w centralnej części rozpatrywanego obszaru. 61 KSZTAŁTOWANIE SIĘ WROCŁAWSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 33. DELIMITACJA WROCŁAWSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO. 4.4. TRANSPORT I KOMUNIKACJA Podstawowy układ drogowy województwa charakteryzuje wskaźnik gęstości 2 wynoszący dla dróg krajowych 7,0 km/100 km , a dla dróg wojewódzkich 2 11,8 km/100km (są odpowiednio wyższe od średnich krajowych ze wskaźnikami 5,9 i 9,1). Drogi te, których układ przedstawia się na poniższym rysunku łączą rozwinięty system osadniczy regionu i jego główne węzły komunikacyjne - Wrocław, Jelenią Górę, Legnicę, Wałbrzych i Kłodzko. DROGI KRAJOWE Przez obszar województwa przebiega 16 dróg krajowych o łącznej długości 1 394,7 km, a największe znaczenie ze względu na prowadzenie dużego ruchu posiadają: autostrada A4 o przebiegu: (Drezno) - Jędrzychowice - Krzywa Wrocław (i dalej przez Katowice do Kijowa), autostrada A18 (Berlin) - Golnice - Krzywa, droga nr 3 (Szczecin) - Legnica - Jelenia Góra- Jakuszyce - (Praga), droga nr 5 (Trójmiasto) - Poznań - Wrocław - Lubawka – (Praga), droga nr 8 (Warszawa) - Wrocław - Kudowa - (Praga), droga nr 94 przebiegająca równolegle do autostrady A4, droga nr 46 jako alternatywne połączenie Czechy – Górny Śląsk: Częstochowa – Opole (wraz ze zjazdem na A4) – Nysa – Kłodzko (i dalej DK8 do przejścia granicznego w Kudowie Zdr.) WYKRES 49. ROZWÓJ DŁUGOŚCI SIECI AUTOSTRAD W KRAJU I NA DOLNYM ŚLĄSKU W LATACH 2002-2010. Stan techniczny dróg krajowych w regionie oceniać należy jako zdecydowanie niewystarczający, pomimo tego, że jest lepszy niż w innych regionach kraju. Zły i niezadowalający stan tych dróg osiągnął poziom ok. 44% w 2010 r., co wynika przede wszystkim z dysponowania ograniczonymi środkami na ich modernizację. Przykładowymi barierami pod tym względem, wymagającymi interwencji są: A18 w kierunku od Berlina (zły stan nawierzchni ograniczający prędkość do 70-80 km/h), brak awaryjnego pasa na A4 Wrocław – Legnica – Krzywa (ograniczenie prędkości do 110 km/h), ciąg drogi krajowej 8 od węzła Magnice do przejścia granicznego w Kudowie Zdrój. 62 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 34. UKŁAD SIECI DROGOWEJ W WOJEWÓDZTWIE. RYSUNEK 35. WZROST NATĘŻENIA RUCHU NA GŁÓWNYCH DROGACH WOJEWÓDZTWA W L. 2000 - 2010. 63 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 DROGI WOJEWÓDZKIE Sieć dróg wojewódzkich obejmuje 90 dróg o długości ok. 2 362,4 km, wśród których następujące ciągi dróg należy uznać za najważniejsze: nr 381 - 367, łącząca Kłodzko, Nową Rudę, Wałbrzych, Kamienną Górę i Jelenią Górę, nr 382 - 374, łącząca Ząbkowice Śl., Dzierżoniów, Świdnicę, Strzegom i Jawor, nr 395 Wrocław - A4 - Strzelin, nr 340 - 451, łącząca Świdnicę, Wołów, Trzebnicę, Oleśnicę i Bierutów. Układ i gęstość sieci dróg wojewódzkich ocenia się jako wystarczającą, z wyjątkiem okolic Wrocławia i rejonu Worka Turoszowskiego. Na terenie województwa ponadto znajduje się 8 725,8 km dróg powiatowych, które stanowią istotne połączenia siedzib powiatów z siedzibami gmin oraz gmin pomiędzy sobą. Gęstość sieci dróg powiatowych jest wystarczająca, niemniej jednak wiele odcinków wymaga modernizacji lub remontu ze względu na zły stan techniczny. WZROST NATĘŻENIA RUCHU LINIE KOLEJOWE Opisany wyżej układ drogowy przenosi stale wzrastający ruch (Rysunek 36). Najwyższy wzrost natężenia ruchu nastąpił na podstawowej magistrali drogowej regionu - autostradzie A4 i na części dróg połączonych z nią, a najmniejszy na terenach położonych w południowej części województwa. Drugim podstawowym systemem transportu regionu jest dobrze rozwinięta sieć kolejowa. W końcu 2010 r. funkcjonowało tu ok. 1 769 km czynnych linii kolejowych, w tym 1 053 km zelektryfikowanych. Przez region przebiegają następujące międzynarodowe magistrale kolejowe: E30 (Drezno) – Legnica – Wrocław - Kraków - Przemyśl – Kijów, E59 (Malmö – Świnoujście) –Szczecin – Poznań – Wrocław – (Chałupki – Bohumin), CE-59 Świnoujście –Szczecin – Zielona Góra – Głogów – Wrocław – (Chałupki – Bohumin), CE-59/1 (Nowa Sól) - Węgliniec - Zgorzelec Zawidów – (Frydlant), CE-59/2 Wrocław - Międzylesie – (Lichkov), CE-30 Zgorzelec - Wrocław – (Medyka). Wrocław jest głównym węzłem kolejowym województwa, w którym zbiegają się najważniejsze szlaki kolejowe, biegnące z zachodu na wschód (E30, CE30) oraz z północy na południe (E59, CE59, C59/2). Istotną rolę w ruchu kolejowym pełnią także takie stacje jak: Legnica, Wałbrzych Główny, Jelenia Góra, Jaworzyna Śląska, Węgliniec, Kamieniec Ząbkowicki, Oleśnica, Głogów i Zgorzelec. Są to także miejsca o dużym potencjale dla lokalizacji terminali intermodalnych obsługujących region i subregiony, m.in. w ekspresowym transporcie kontenerowym. W ostatnich latach, w związku z ogólnopolskim procesem wypierania przewozów kolejowych przez bardziej elastyczny transport samochodowy, a także upadkiem opłacalności użytkowania szeregu linii kolejowych, wycofano z ruchu na obszarze województwa 23 linie. Wzrasta jednak zainteresowanie odnową systemu kolei regionalnych, czego przejawem jest przejmowanie przez Samorząd Województwa kolejnych linii (w tym w I etapie Wrocław - Trzebnica i Szklarska Poręba – Jakuszyce), a także inicjatywy uruchamiania aglomeracyjnych systemów kolei dojazdowych. 64 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 36. KOLEJE I LOTNISKA W WOJEWÓDZTWIE. Powiązane z podstawowym układem transportowym regionu jest główne, regionalne lotnisko Wrocław - Strachowice, który posiada dwa terminale pasażerskie i jeden cargo. Położone jest ono bardzo dogodnie ok. 10 km od centrum miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie węzła na Autostradowej Obwodnicy Wrocławia. Od 2000 r. całkowity ruch pasażerski wzrósł z 210 873 odprawionych pasażerów do 1 657 472 pasażerów w roku 2011, czyli prawie ośmiokrotnie, co najlepiej świadczy o rozwoju tego portu lotniczego. Uruchomiony w 2012 r. nowoczesny terminal, w radykalny sposób wpłynie na standard obsługi przyjmowanych tu gości. Na obszarze województwie funkcjonują także lokalne lotniska o charakterze sportowo - usługowym, m.in. w Lubinie, Jeleniej Górze, Jeżowie Sudeckim, Mirosławicach i SzewcachSzymanowie. W systemie transportowym województwa powinna odgrywać ważną rolę Odra - jedyna droga wodna regionu o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. W sytuacji głębokiej stagnacji transportu śródlądowego w Polsce Odrzańska Droga Wodna, mimo wszystko obsługująca ok. 80% ładunków żeglugi śródlądowej w ruchu krajowym, nie spełnia tej roli. Dla żeglugi wykorzystywane są obecnie tylko dwa odcinki tej rzeki: od Kędzierzyna Koźla do Brzegu Dolnego (z III klasą żeglowności o długości ok. 228 km) i od Brzegu Dolnego do Szczecina (z IV klasą żeglowności o długości ok. 460 km). We Wrocławiu funkcjonują dwa czynne porty: Port Miejski oraz Zakładowy MPWiK. Odrą przewozi się głównie kruszywo (stanowiące 60% przewozów na terenie województwa) oraz węgiel na potrzeby elektrociepłowni we Wrocławiu. Pełniejsze wykorzystanie Odry dla transportu oraz poprawa stanu bezpieczeństwa przeciwpowodziowego w jej dorzeczu związane są z koniecznym przyspieszeniem realizacji zadań „Programu dla Odry 2006”. Inwestycją priorytetową dla rozwoju żeglugi śródlądowej jest budowa – w dalszym ciągu nieukończona Stopnia Wodnego Malczyce. 65 LOTNISKO REGIONALNE TRANSPORT WODNY DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 4.5. UZBROJENIE TECHNICZNE Rozwój systemów infrastruktury technicznej, w tym zaopatrzenia w wodę, odprowadzenia ścieków, gromadzenia i utylizacji odpadów, zaopatrzenia w energię i telekomunikacji przebiega w województwie w zróżnicowanym tempie i skali. Najlepiej wyposażone w ww. sieci są obszary miejskie z ich bezpośrednim otoczeniem, w znacznie mniejszym stopniu obszary wiejskie. WYKRES 50. ODSETEK OSÓB KORZYSTAJACYCH Z WODOCIĄGÓW W POLSCE I W WOJEWÓDZTWIE W L. 2002-2010. WYKRES 51. ODSETEK OSÓB KORZYSTAJĄCYCH Z WODOCIĄGOW W WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. WYKRES 52. ODSETEK OSÓB KORZYSTAJĄCYCH Z KANALIZACJI W POLSCE I NA DOLNYM ŚLĄSKU W L. 2002-2010 R. WYKRES 53. ODSETEK OSÓB KORZYSTAJĄCYCH Z KANALIZACJI WOJEWÓDZTWACH W 2010 R. O skali zaopatrzenia w wodę mieszkańców i gospodarki regionu świadczy 3 wielkość jej poboru, która w 2010 r. wynosiła ogółem - 465,2 hm , co sytuuje województwo na 7. miejscu w kraju. Ważnym zjawiskiem w gospodarowaniu wodą jest zmniejszenie się jej zużycia na cele komunalne w latach 2000 3 2010 o 18,3 hm tj. o 16,4%, co świadczy o lepszym gospodarowaniu tym zasobem. Większość wodociągów komunalnych województwa zasilana jest z ujęć wód podziemnych, a największe miasta tj. Wrocław, Legnica, Jelenia Góra oraz częściowo Wałbrzych zaopatrywane są z ujęć wód powierzchniowych. Towarzysząca im wodociągowa sieć rozdzielcza miała w 2010 r. długość 14 429,5 km (w porównaniu do 1998 r. wzrosła o 3 382,3 km tj. o ok. 30,6%). Stopień zwodociągowania miast i terenów wiejskich regionu ocenić należy jako bardzo wysoki. Obecnie 84 gminy są zwodociągowane w 100% (w tym 53 wiejskie i 31 miejsko-wiejskie), a powyżej 50% - 34 gmin. Gminy, które jeszcze nie dysponują pełnymi systemami zaopatrzenia w wodę grupują się w południowej części województwa (zwłaszcza wzdłuż granicy polskoczeskiej). O skali i tendencjach zużycia wody w gospodarstwach domowych 3 3 na 1 mieszkańca świadczą wskaźniki 44,2 m w 2000 r. i 35,8 m w 2010 r., 3 co odpowiada średniemu poziomowi zużycia w kraju wynoszącemu 35,2 m . Stan gospodarki ściekowej w porównaniu ze stanem zwodociągowania województwa jest zdecydowanie gorszy, co prawda na ogólną liczbę 91 miast - 89 odprowadza ścieki do komunalnych oczyszczalni ścieków (bez Międzyborza i Prusic), ale tylko 6 gmin wiejskich (Brzeg Dolny, Jerzmanowa, Kunice, Legnickie Pole, Rudna i Warta Bolesławiecka) jest w 100 % wyposażone w sieci wodociągowo - kanalizacyjne. Nadal jeszcze wiele obszarów wiejskich charakteryzuje niski stan skanalizowania, a 23 gminy spośród nich w ogóle nie posiadają zbiorczych sieci kanalizacyjnych. Poprawa omawianej sytuacji następuje wolno: wskaźnik procentowy skanalizowania terenów wiejskich dla województwa w 2010 r. wynosił 24,7% i był wyższy o 13,7% od wskaźnika z 1999 r. W ogólnym ujęciu można wskazać, że w 2010 r. z kanalizacji korzystało 68,2% ogółu ludności województwa, z tego w miastach 85,5% i na wsi 27,6% (przy wskaźnikach krajowych wynoszących odpowiednio 86,1% i 24,8%). 66 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 RYSUNEK 37. TENDENCJE W BUDOWIE SIECI WODNO-KANALIZACYJNEJ W WOJEWÓDZTWIE. GAZOWNICTWO Tereny osadnicze regionu są w wysokim stopniu zgazyfikowane. Długość sieci gazowej w końcu 2010 r. wynosiła 8 062,6 km, co stawia województwo na 6. miejscu w kraju, natomiast pod względem liczby mieszkań wyposażonych w gaz z sieci jest już ono na 2. miejscu (z 66,7% ogółu mieszkań i przy wskaźniku krajowym 56,4%). Na jego obszarze występują znaczne dysproporcje w poziomie wyposażenia w sieci gazowe pomiędzy miastami a obszarami wiejskimi - w miastach 85,0% mieszkań wyposażonych jest w gaz z sieci (przy wskaźniku krajowym 73,9%), a na wsiach jedynie w 12,1% (przy wskaźniku krajowym 20,4%). Największy procent ludności korzystającej z sieci gazowej występuje w podregionie legnicko - głogowskim, wałbrzyskim i jeleniogórskim. WYKRES 54. ODSETEK OSÓB KORZYSTAJĄCYCH Z GAZOCIĄGU W POLSCE I NA DOLNYM ŚLĄSKU W L. 2002-2010 R. Wrocław, Bogatynia, Polkowice i Świebodzice to miasta, które są wyposażone w rozwinięte scentralizowane systemy dostaw ciepła. Wśród odbiorców ciepła scentralizowanego dominują wielorodzinne budynki mieszkalne oraz obiekty użyteczności publicznej. Ponadto na terenie województwa działa duża ilość lokalnych kotłowni węglowych, gazowych, olejowych oraz na biomasę. Podstawowym źródłem wytwarzania energii elektrycznej w regionie jest BOT Elektrownia Turów SA - trzecia co do wielkości elektrownia w kraju na koniec 2010 r. dysponowała mocą 1 900 MW. Wyprodukowana tu energia stanowiła 9,03% energii ogółem wytworzonej w krajowym systemie elektroenergetycznym. Liczba odbiorców energii elektrycznej w 2010 r. wynosiła w regionie 1 091,7 tys., co stanowiło 7,7% ogólnej liczby odbiorców w kraju. 67 WYKRES 55. ODSETEK OSÓB KORZYSTAJĄCYCH Z GAZOCIĄGU W POLSCE I NA DOLNYM ŚLĄSKU W 2010 R. DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 W obszarze województwa zlokalizowane są obiekty elektroenergetyczne (stacje i linie), które są ważnymi elementami sieci przesyłowej krajowego systemu elektroenergetycznego o napięciu 400 kV i 220 kV. Umożliwiają one wyprowadzenie mocy z Elektrowni Turów i Elektrowni Opole, dla potrzeb odbiorców w województwie, oraz współpracę systemu krajowego z systemem międzynarodowym. System elektroenergetyczny wysokich napięć składa się ze 114 stacji WN/SN oraz około 3 177 km linii 110 kV. Stan techniczny sieci jest niezadowalający i wymagają one w wielu przypadkach gruntownej modernizacji. Uzupełniającą rolę w systemie zaopatrzenia w energię pełni 10 elektrowni zbiornikowych. Towarzyszy im 50 elektrowni wodnych o mocy od 100 kW do 1 MW oraz 14 elektrowni wodnych o mocy powyżej 1 MW. W znikomym stopniu rozwija się w województwie energetyka wiatrowa, realizacja pierwszych farm wiatrowych ma miejsce obecnie w gminie Zagrodno oraz Zgorzelec i Sulików. RYSUNEK 38. SYSTEMY ZAOPATRZENIA PODSTAWOWEJ ELEKTROENERGETYCZNEJ SIECI PRZESYŁOWEJ, ELEKTROWNIE WODNE, URZĄDZENIA OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ I PLANOWANE TERENY LOKALIZACJI ELEKTROWNI WIATROWYCH. OCHRONA PRZECIWPOWODZIOWA Duży wpływ na redukcję zagrożenia powodziowego mają zbiorniki retencyjne, co jest szczególnie widoczne w przypadku Nysy Kłodzkiej i Kaczawy. Na terenie województwa wyodrębnione zostały 4 rejony podwyższonego ryzyka powodziowego, należą do nich: aglomeracja wrocławska, Kotlina Kłodzka, Sudety Zachodnie i Kotlina Żytawska. W województwie znajduje się 12 wielofunkcyjnych, dużych zbiorników retencyjnych wykorzystywanych do celów przeciwpowodziowych, wodociągowych, alimentacji Odry dla potrzeb żeglugi, hydroenergetycznych, rybactwa i rekreacji. 68 DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 Po wielkiej powodzi w 1997 r. możliwość przejęcia wód powodziowych przez zbiorniki retencyjne wzrosła o 20%, a ich powierzchnia zwiększyła się o 871 ha, czyli ponad 25%. Szczególnie ważne znaczenie w systemie ochrony przed powodzią mają zbiorniki przeciwpowodziowe, których jest 11 w województwie. Najlepiej zabezpieczone przed zagrożeniem powodziowym, redukowanym przez retencję zbiornikową są zlewnie Bystrzycy oraz Bobru. Ogólna długość wałów przeciwpowodziowych wszystkich rzek województwa wynosi 1 332,6 km, w tym 380 km wałów i polderów rzeki Odry. Wały przeciwpowodziowe chronią więc jedynie ok. 8% powierzchni regionu przed wezbraniami wód. WYKRES 56. TENDENCJE ROZWOJU SIECI ZBIORNIKÓW RETENCYJNYCH. Ważnymi elementami systemów infrastruktury są obiekty ochrony przeciwpowodziowej, wybudowane w związku z licznymi wezbraniami powodziowymi w dorzeczu Odry, które występują zazwyczaj w okresie letnim w następstwie wyjątkowo wysokich opadów w górskich częściach województwa. Największe zagrożenie powodziowe skupia się w kilku rejonach zlewni Odry - w dorzeczach Bystrzycy, Nysy Kłodzkiej, Kwisy, Ślęzy i Nysy Szalonej. RYSUNEK 39. TERENY O WYSOKIM ZAGROŻENIU POWODZIOWYM W WOJEWÓDZTWIE. Niezadowalający jest także stan gospodarki odpadami, gdyż w województwie zdecydowanie dominują systemy zbierania zmieszanych odpadów komunalnych, które następnie w stanie nieprzetworzonym składowane są na 51 składowiskach. Funkcjonuje tu tylko 10 kompleksowych zakładów unieszkodliwiania odpadów, zachodzi zatem pilna potrzeba przyspieszenia budowy tego typu obiektów. Mankamentem jest także to, że odpady wyselekcjonowane stanowiły w 2010 r. zaledwie 10% całej masy zbieranych odpadów. 69 GOSPODARKA ODPADAMI DIAGNOZA STANU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2011 O wielkości gromadzonych odpadów komunalnych świadczą następujące dane: w 1998 r. wywieziono 1 489, 9 tys. ton odpadów stałych, a w 2010 r. liczba ta w znacznym stopniu spadła do 994 tys. ton. Masa wytworzonych w regionie odpadów w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosi 379 kg, natomiast zebranych ogółem 345,6 kg, co stanowi najwyższy wskaźnik w Polsce. Z kolei odsetek mieszkańców objętych zbiórką i wywozem odpadów komunalnych szacowany jest w skali województwa na 93,8% (w miastach na ok. 100%, na terenach wiejskich na ok. 50% lub mniej). WYKRES 57. ODPADY KOMUNALNE (BEZ WYSELEKCJONOWANYCH) UNIESZKODLIWIONE W KG NA 1 MIESZKAŃCA W 2010 R. Szczególnie dużą grupę w regionie stanowią odpady powstające w wyniku procesów flotacji w przemyśle metali nieżelaznych. W 1998 r. wytworzono 32 317,3 tys. ton tych odpadów, co stanowiło 24% ilości odpadów wytworzonych w kraju i sytuowało nasze województwo na 2. miejscu. W 2010 r. wytworzono 33 550,4 tys. ton odpadów przemysłowych, tj. ok. 30% ogólnej ilości odpadów wytworzonych w Polsce, co plasuje województwo w dalszym ciągu na 2. miejscu w kraju po województwie śląskim. Odpady przemysłowe składowane są na terenie województwa na 37 składowiskach. 70
