Vi a M ed ic a Redaktor Naukowy: Prof. dr hab. med. Jacek Sieradzki Redaktor Prowadzący: Dr hab. med. Maciej Małecki Małopolski Oddział Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego Katedra Chorób Metabolicznych 31–501 Kraków, ul. Kopernika 15 Vi a www.cukrzyca.info.pl M ed ic a Grant edukacyjny firmy Sanofi-Aventis © Copyright by Via Medica „Via Medica sp. z o.o.” sp.k. 80–180 Gdańsk, ul. Świętokrzyska 73 tel.: (0 58) 320 94 94, faks: (0 58) 320 94 60 www.viamedica.pl, wap.viamedica.pl Gdańsk 2007 Wydanie drugie, poprawione ISBN 978–83–7555–028–3 2 Insulinę, hormon produkowany w trzustce człowieka, odkryto już ponad 80 lat temu. Choć jest lekiem, który ratuje życie i umożliwia zapobieganie powstawaniu późnych powikłań cukrzycy, jej stosowanie budzi wśród pacjentów wiele wątpliwości. Spróbujemy odpowiedzieć na najczęściej zadawane pytania. Vi a 1. Kto musi stosować insulinę? Jedynie 1 na 5 chorych na cukrzycę musi stosować insulinę. Co więc decyduje o tym, że trzeba rozpocząć leczenie insuliną? Przede wszystkim rodzaj cukrzycy. W cukrzycy typu 1, która występuje głównie u dzieci oraz M ed ic a u osób młodych i charakteryzuje się całkowitym zanikiem wydzielania insuliny przez trzustkę, insulinoterapia jest nie tylko jedynym możliwym sposobem leczenia, ale także dobrodziejstwem, które ratuje życie. Insulinę powinni przyjmować także chorzy na cukrzycę typu 2, czyli najczęściej osoby w wieku średnim lub starszym, u których nie udało się uzyskać prawidłowego stężenia glukozy we krwi za pomocą diety i leków doustnych. Insulina jest także jedynym lekiem, który można zastosować u kobiet chorych na cukrzycę w czasie ciąży. 2. Czy chory powinien się obawiać insulinoterapii? Wielu chorych na cukrzycę obawia się rozpoczęcia insulinoterapii. Kojarzy się ona przede wszystkim z koniecznością robienia zastrzyków. Warto jednak zauważyć, że obecnie używany sprzęt do podawania insuliny umożliwia praktycznie bezbolesne iniekcje. Należy sobie uświadomić, że insulina jest lekiem, który ratuje życie, pozwala opanować chorobę i zapobiegać jej następstwom. Dotychczas nie wprowadzono do powszechnego stosowania całkowicie nieinwazyjnych sposobów jej podawania. Nie można na przykład stosować insuliny doustnie, bo jest ona trawiona w przewodzie pokarmowym i traci 3 swoje właściwości. Nie można więc przyjmować insuliny w postaci tabletek. 3. Skąd się bierze insulina stosowana w leczeniu chorych na cukrzycę? Insulina ludzka. Obecnie najczęściej stosuje się insulinę ludzką. Do jej produkcji służy bardzo nowoczesna technologia oparta na inżynierii genetycznej. Insulinę produkują różne mikroorganizmy na podstawie informacji po- Vi a chodzącej z ludzkiego genu odpowiedzialnego za jej budowę. Jej skład aminokwasowy jest identyczny jak insuliny produkowanej przez trzustkę człowieka. Insuliny otrzymywane z trzustek wieprzowych i (rza- dziej) bydlęcych były przez kilkadziesiąt lat podstawą insulinoterapii, obecnie właściwie nie są już stosowane. M ed ic a Analogi insuliny ludzkiej. Są to preparaty insuliny, które uzyskuje się metodami inżynierii genetycznej po dokonaniu niewielkich zmian w budowie ludzkiego hormonu. Uzyskane w ten sposób analogi mają nowe, cenne właściwości, jednak zachowują swoje podstawowe działanie fizjologiczne. Przede wszystkim obniżają stężenie glukozy w surowicy krwi. W aptekach można kupić szybkodziałające i długodziałające analogi insulin ludzkich. 4. Dla kogo są przeznaczone insuliny analogowe? Szybkodziałające analogi insulin ludzkich są przeznaczone głównie dla osób młodych i w średnim wieku, które się uczą lub są czynne zawodowo, aktywne fizycznie oraz mają zmienny rozkład dnia. Znajdują też zastosowanie u osób otyłych, ponieważ nie powodują zwiększania 4 masy ciała. Inne zalety stosowania tych insulin, takie jak możliwość wykonywania iniekcji bezpośrednio przed posiłkiem oraz krótki czas działania, pozwalają na większą dowolność w ustalaniu pór posiłków (oczywiście w granicach rozsądku) oraz na zrezygnowanie z przekąsek. Z kolei dzięki długodziałającym bezszczytowym analogom insulin ludzkich przez całą dobę utrzymuje się prawie jednakowe stężenie podstawowe hormonu we krwi. Ważnym wskazaniem do ich stosowania są problemy z uzyskaniem prawidłowego stężenia glu- Vi a kozy w godzinach porannych, czyli tak zwana hiperglikemia o brzasku. 5. Czym, oprócz pochodzenia, różnią się między sobą preparaty insulin dostępne w aptekach? M ed ic a Preparaty insulin dostępne w aptekach różnią się głównie czasem działania oraz rodzajem substancji konserwujących. W tabeli przedstawiono najczęściej stosowane insuliny podzielone ze względu na czas działania. 6. Ile jednostek insuliny należy przyjmować na dobę? Dawkowanie jest ściśle indywidualne i ustala je lekarz. Odpowiednia liczba jednostek insuliny na dobę to taka, która zapewnia utrzymanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi. Spożywane posiłki, aktywność fizyczna lub inne okoliczności życiowe, na przykład choroba, wymagają niekiedy zmian w dawkowaniu insuliny. Dobowa dawka insuliny nie świadczy o ciężkości choroby, lecz wynika z indywidualnych potrzeb danego organizmu. Istotnymi czynnikami, które wpływają na zapotrzebowanie na insulinę, są: masa ciała, aktywność fizyczna oraz zachowane lub niezachowane wydzielanie insuliny przez komórki b wysp trzustkowych. Czasami uzyskanie odpowiedniego stężenia glukozy we krwi wymaga podania dużej dawki insuliny, ponieważ organizm słabo na nią reaguje. Gdy zapotrzebowanie dobowe przekroczy 100 jednostek, mówimy o oporności tkanek na insulinę. Oporność 5 Tabela 1. Rodzaje i charakterystyka najczêœciej stosowanych preparatów insulin Rodzaj insuliny Czas od momentu wstrzykniêcia insuliny Pocz¹tek dzia³ania Najsilniejsze* dzia³anie D³ugoœæ dzia³ania Krótkodzia³aj¹ce insuliny ludzkie (Actrapid HM, Gensulin R, Humulin R, Polhumin R) 0,5 h 1–3 h 6–8 h Szybkodzia³aj¹ce analogi Glulizyna (Apidra) Lys-Pro (Humalog) Aspart (NovoRapid) 5–15 min 15 min 10–20 min 1–2 h 40–60 min 1–3 h 3–4 h 2–5 h 3–5 h Vi a M ed ic a Insuliny ludzkie o poœrednim czasie dzia³ania (Gensulin N, Humulin N, Insulatard HM, Polhumin N) Mieszanki insulin krótkodzia³aj¹cych z insulin¹ o poœrednim czasie dzia³ania Gensulin M 10, 20, 30, 40, 50 Humulin M 2, 3 Mixtard 10, 20, 30, 40, 50 HM Polhumin Mix 25 Mieszanki analogowe Humalog Mix 25, 50 NovoMix 30 D³ugodzia³aj¹ce analogi Glargina (Lantus) (analog bezszczytowy) Detemir (Levemir) *> 50% efektu maksymalnego 6 1–1,5 h 3–10 h 18–24 h 0,5 h 0,5 h 0,5 h 0,5 h 2–8 h 2–8 h 2–8 h 2–8 h 24 h 24 h 24 h 24 h 15 min Zaraz po podaniu 2–8 h 2–8 h 24 h 24 h 60 min 60 min 4–24 h 3–4 do 14 h 24 h do 24 h (czas dzia³ania zale¿ny od dawki) ta może być spowodowana stanem zapalnym lub otyłością. Wówczas należy się skontaktować z diabetologiem i rozpocząć odpowiednie leczenie. 7. Jak obliczyć dodatkową dawkę insuliny w przypadku zbyt dużego stężenia glukozy we krwi, pomimo przyjęcia zwykłej dawki insuliny? Planując dawkę korekcyjną insuliny, można przyjąć, że Vi a jedna jednostka insuliny zwykle obniża stężenie glukozy we krwi o 40–50 mg/dl. Możemy też spróbować obliczyć tę wartość przy użyciu prostych wzorów. Jeżeli stosujemy insulinę ludzką krótkodziałającą, to dzielimy 1800 przez liczbę jednostek insuliny stosowanych na dobę, np.: 1800 : 45 j. = 40 mg%, czyli 1 j. insuliny o tyle obni- M ed ic a ża glikemię. Stosując szybkodziałające analogi insuliny, zamiast liczby 1800 wstawiamy 1500. 8. Ile wstrzyknięć insuliny dziennie musi wykonać chory na cukrzycę? O tym decyduje lekarz diabetolog, biorąc pod uwagę wiek, tryb życia, aktywność fizyczną i zawodową oraz choroby towarzyszące. Najczęściej insulinę podaje się 4 lub 2 razy na dobę, choć stosuje się również inne modele terapii. W wielu badaniach przeprowadzonych wśród chorych na cukrzycę wykazano, że stężenie glukozy we krwi zbliżone do prawidłowego, a więc tak zwane dobre wyrównanie cukrzycy, uzyskuje się, przyjmując insulinę kilka, np. 4 razy na dobę. Model ten nazywamy intensywną insulinoterapią. Naśladuje on wydzielanie insuliny przez trzustkę u zdrowych osób. Wydzielanie podstawowe między posiłkami i w nocy odtwarza podawanie insuliny o pośrednim lub długim czasie działania, natomiast wydzielanie poposiłkowe — zastosowanie kilku wstrzyknięć insuliny krótkodziałającej. Ten model leczenia pozwala na bardziej swobodny tryb życia i dostosowanie dawki do aktywności fizycznej oraz posiłków. Nieco inaczej jest u osób starszych, które prowadzą spokojny, regularny tryb życia i u których z reguły nie 7 dąży się do tak idealnego wyrównania cukrzycy, jak u ludzi młodszych. Wiele osób w podeszłym wieku stosuje mieszanki insulinowe 2 razy na dobę. Ten model nie naśladuje w pełni prawidłowego wydzielania insuliny, ale u większości tych chorych pozwala osiągnąć zadowalające wyrównanie cukrzycy. U osób starszych insulinę stosuje się niekiedy w połączeniu z lekami doustnymi obniżającymi stężenie glukozy. Pamiętaj! Insuliny ludzkie krótkodziałające (Actrapid, Gensulin R, Humulin R, Polhumin R) oraz mieszanki insu- Vi a lin ludzkich (Gensulin M1–5, Humulin M2, M3, Mixtard 10–50, Polhumin Mix 25) należy przyjmować około 15 minut do pół godziny przed posiłkiem. Analogi insulin krótkodziałających i mieszanki zawierające analogi insulin szybkodziałających (Humalog Mix M ed ic a 25, 50; NovoMix 30) należy przyjmować tuż przed posiłkiem. Z kolei szybkodziałający analog Apidra można podawać zarówno bezpośrednio przed posiłkiem, jak i zaraz po nim. 9. Ile posiłków dziennie powinien spożywać chory na cukrzycę? To zależy od modelu insulinoterapii. Pacjenci stosujący szybkodziałające analogi insuliny ludzkiej (np. Humalog lub NovoRapid) mogą spożywać 3 posiłki dziennie i zrezygnować z przekąsek. Chorzy przyjmujący insulinę ludzką lub mieszanki insulinowe z reguły spożywają 6 posiłków na dobę: 3 główne oraz 3 przekąski. Warto zauważyć, że spożywanie 6 posiłków dziennie nie wyklucza stosowania diety niskokalorycznej umożliwiającej redukcję masy ciała. Należy wówczas odpowiednio zmniejszyć wartość kaloryczną posiłków. Najlepiej omówić ten problem z lekarzem i dietetykiem. 10. Czy stosowanie insuliny może spowodować jakieś zagrożenie dla pacjenta? Przede wszystkim należy podkreślić, że prawidłowe stosowanie insuliny zmniejsza ryzyko uszkodzenia wielu na- 8 Tabela 2. Przyk³ad rozk³adu wstrzykniêæ insulin, posi³ków i pomiaru glikemii w ramach tak zwanego pe³nego profilu glikemii u chorych na cukrzycê stosuj¹cych 2 ró¿ne modele insulinoterapii* Model 4 wstrzykniêæ insuliny ludzkiej Model 2 wstrzykniêæ mieszanek insuliny ludzkiej 7.30 Krótkodzia³aj¹ca 7.30 Mieszanka insulinowa Vi a 12.30 Krótkodzia³aj¹ca Pora spo¿ycia posi³ku Godziny pomiaru stê¿enia glukozy 7.30 8.00 I œniadanie 10.00 II œniadanie M ed ic a 10.00 12.30 13.00 Obiad 15.00 16.00 Podwieczorek 17.30 Krótkodzia³aj¹ca 17.30 Mieszanka insulinowa 17.30 18.00 I kolacja 20.00 21.30 O poœrednim czasie dzia³ania 21.30 22.00 II kolacja 24.00 3.30 *Rozk³ad wstrzykniêæ nale¿y zawsze dobieraæ indywidualnie 9 rządów i układów, na przykład oczu, nerek, serca i nerwów. Chociaż, podobnie jak w czasie przyjmowania każdego innego leku, występują działania niepożądane, mają one jednak ograniczony charakter. Niedocukrzenia. Przy leczeniu insuliną mogą wystąpić spadki stężenia glukozy we krwi wynikające ze zbyt małego posiłku, z nadmiernego wysiłku fizycznego, nieodpowiednio dobranej dawki insuliny lub spożycia alkoholu. Zwykle niedocukrzenie występuje, gdy stężenie glukozy we krwi wynosi poniżej 60–65 mg/dl (3,4–3,8 mmol/l). Vi a Niedocukrzeniom towarzyszą najczęściej takie objawy, jak: pocenie się, drżenie rąk, kołatanie serca, uczucie głodu, osłabienie, niepokój. Przy niedocukrzeniach o niewielkim nasileniu wystarczy spożywać dodatkową porcję cukrów (węglowodanów), na przykład w postaci słod- M ed ic a kiego napoju, soku lub owocu. W ciężkich przypadkach może nastąpić utrata przytomności, która wymaga pomocy kogoś z rodziny, lekarza lub pielęgniarki (zastrzyk glukagonu lub dożylne podanie glukozy). Jeżeli niedocukrzenia powtarzają się o tej samej porze dnia i mają ciężki przebieg, należy zasięgnąć porady diabetologa w celu zmodyfikowania dawki insuliny. Reakcje uczuleniowe. Insulina rzadko powoduje uczulenia i nie należy się ich obawiać. Mogą wystąpić wysypka lub zaczerwienienie skóry ze swędzeniem w miejscach wstrzyknięć. Zwykle objawy te nie są bardzo nasilone, lecz gdy się pojawią, należy się skontaktować z lekarzem, w celu rozpoczęcia leczenia przeciwuczuleniowego i zmiany preparatu insuliny. 11. Jakiego sprzętu używa się do podawania insuliny? Insulinę wstrzykuje się najczęściej za pomocą piór insulinowych, czyli penów. Strzykawek, tzw. insulinówek, w zasadzie już się nie używa. Niektórzy chorzy używają osobistych pomp insulinowych. Peny insulinowe kształtem przypominają pióro i stąd pochodzi ich nazwa. Wyróżniamy peny z wymienialnymi nabojami z insuliną (OptiClick, AutoPen, HumaPen, NovoPen, OptiPen) i pió- 10 ra insulinowe jednorazowego użytku (SoloStar, HumaJect, NovoLet, InnoLet), które wyrzuca się po wykorzystaniu zawartej w nich insuliny. Pióra insulinowe są do- Vi a stępne w poradniach diabetologicznych lub w aptekach. Osoby, które boją się widoku igły, mogą stosować dostępne w aptekach specjalne nasadki na pióra, zasłaniające igłę (PenMate). Zwykle jednak po wykonaniu kilku zastrzyków w obecności pielęgniarki strach mija. M ed ic a 12. Na jak długo wystarczy ilość insuliny zawarta w jednym wkładzie insulinowym lub w jednorazowym wstrzykiwaczu? Wymienialny wkład oraz jednorazowy wstrzykiwacz zawierają 3 ml insuliny, co odpowiada 300 j.m. (1 ml zawiera 100 j. insuliny). Przy stosowaniu 30 j. insuliny na dobę insulina z jednego wkładu wystarczy więc na 10 dni terapii. 13. W jakie miejsca na ciele powinno się wstrzykiwać insulinę? Insulinę wstrzykuje się podskórnie. Wstrzyknięcia wykonuje się w powłoki brzucha, zewnętrzną powierzchnię ramion i ud oraz w pośladki. Zalecane miejsca wstrzyknięć różnią się nieco w zależności od stosowanego typu insuliny. Na przykład szybkodziałającą insulinę ludzką lub jej analogi powinno się podawać w powłoki jamy brzusznej, ponieważ stąd są one najszybciej wchłaniane. Można też wykonywać zastrzyki w ramiona. Insulinę o pośrednim i długim czasie działania wstrzykuje się w uda i pośladki — są to miejsca, z których insulina wchłania się wolniej. Mieszanki insulinowe można wstrzykiwać we wszystkie regiony ciała, w które można podawać insulinę. 11 Vi a Zalecane miejsca wstrzykiwania insuliny M ed ic a 14. Czy należy zmieniać miejsca podawania insuliny? Tak. Insulina podawana przez długi czas w to samo miejsce może spowodować przerost tkanki podskórnej i powstawanie w niej zrostów oraz guzków. Może to być przyczyną zaburzenia wchłaniania insuliny, a poza tym defektu natury kosmetycznej. Miejsca iniekcji insuliny należy zmieniać racjonalnie, według wcześniej ustalonego schematu. Na przykład przez 2 tygodnie podajemy insulinę w prawą połowę ciała: prawa połowa brzucha (insulina krótkodziałająca lub analog) i prawe udo (insulina o pośrednim czasie działania). Przez kolejne 2 tygodnie iniekcje wykonujemy w lewą połowę ciała. Potem możemy zmienić miejsca, na przykład prawe ramię i prawy pośladek. Każdy kolejny zastrzyk wykonujemy w miejsce o opuszkę palca oddalone od poprzedniego wkłucia. 15. Jakiej długości igieł powinno się używać do podawania insuliny? Obecnie są dostępne igły o długości 6, 8, 12,7 oraz 13,2 mm. Ponieważ iniekcje insuliny wykonuje się do tkanki podskórnej, długość igły zależy od grubości tej 12 tkanki. Igła powinna być dobrana indywidualnie dla danego chorego przez lekarza lub pielęgniarkę. Według ogólnej zasady osoby dorosłe z nadwagą i otyłe powinny stosować igły długie, na przykład 13,2 i 12,7 mm, zaś osoby szczupłe i dzieci — igły krótkie. Grubość tkanki podskórnej różni się także w zależności od regionu ciała. Zaleca się następujące długości igieł insulinowych w zależności od miejsca iniekcji u osób dorosłych: q ramiona: 8 mm, a nawet 6 mm (najcieńsza warstwa tkanki tłuszczowej); Vi a q q powłoki brzuszne: 8 mm lub 12,7 mm; udo: 8 mm; q pośladki: 8 mm lub 12,7 mm. U osób szczupłych, u których tkanka podskórna jest słabo rozwinięta, zastrzyk powinno się podać, wytwarzając M ed ic a jednocześnie fałd skórny. 16. Czy po każdym zastrzyku należy wymienić igłę na nową? Najlepiej tak, ponieważ są to igły jednorazowego użytku, a ponadto po każdej iniekcji igła stopniowo się stępia. W praktyce wielu chorych stosuje kilkakrotnie tę samą igłę, wymieniając ją, gdy kończy się nabój w piórze albo gdy podczas iniekcji odczuwają ból z powodu stępienia się igły. 17. Jakich zasad należy przestrzegać przy wykonywaniu wstrzyknięć insuliny? q Nowo założoną igłę „przestrzykujemy” insuliną w celu usunięcia znajdującego się w niej powietrza. Na czub- q ku igły powinna się pojawić kropla insuliny. Przed iniekcją mieszamy insulinę nieprzezroczystą (np. Humulin N, Insulatard lub mieszankę insulinową), obracając delikatnie pióro albo fiolkę, aby uzyskać jednolity roztwór. q Nie trzeba dodatkowo dezynfekować skóry przed wstrzyknięciem insuliny. 13 q Po wykonaniu zastrzyku nie wyciągamy natychmiast igły, aby uniknąć wypłynięcia insuliny. Odczekujemy kilka sekund i wówczas wyciągamy igłę. q Jeżeli po zastrzyku na powierzchnię skóry wypłynie trochę insuliny, najczęściej nie ma to istotnego znaczenia. Nie trzeba robić dodatkowego zastrzyku. q Nie „rozmasowujemy” miejsca po wstrzyknięciu insuliny, ponieważ może to przyspieszyć jej wchłonięcie i powodować niedocukrzenie. q Kropla krwi, która czasem pojawia się po wykonaniu Vi a zastrzyku, nie powinna niepokoić. Może to oznaczać, że trafiliśmy w drobne naczynie krwionośne. Nie wpływa to na działanie insuliny, krew usuwamy wacikiem. q Wysoka temperatura otoczenia powoduje szybsze wchłanianie insuliny, co może być przyczyną niespo- M ed ic a dziewanego niedocukrzenia; pamiętajmy o tym w upalne dni i po ciepłej kąpieli. 18. Jak powinno się przechowywać insulinę? Insulinę powinno się przechowywać w temperaturze od +2°C do +8°C, w lodówce. Pióro insulinowe z nabojem lub jednorazowy pen można przez miesiąc trzymać poza lodówką, oczywiście unikając ekspozycji na skrajne temperatury. Pamiętajmy, że jeżeli nie zużyjemy insuliny z naboju w ciągu miesiąca, musimy go wymienić, nawet jeżeli zostało w nim jeszcze trochę insuliny. 19. Co to jest pompa insulinowa i jak działa? Od około 30 lat istnieje możliwość ciągłego podawania insuliny przy zastosowaniu osobistej pompy insulinowej. Pompa to urządzenie wielkości porównywalnej z 2 pudełkami zapałek. W pompie używamy insuliny ludzkiej krótkodziałającej lub szybkodziałającego analogu. Insulina ze zbiornika umieszczonego w pompie jest dostarczana przez plastikowy cienki dren do igły (a właściwie plastikowego dreniku — tzw. wkłucia), która tkwi w tkance podskórnej. Wkłucie wymieniamy co 3 dni. Podawa- 14 nie insuliny przez pompę nie zwalnia chorego od wykonywania pomiarów cukru we krwi przy użyciu glukometru. Pompa podaje ciągle insulinę w ilości przez nas ustalonej — w tzw. przesuwie bazowym, przed posiłkami podajemy bolusy insuliny poprzez naciśnięcie przycisku na pompie. Pompy są przeznaczone głównie dla chorych na cukrzycę typu 1, osób młodych, czynnych zawodowo, zwłaszcza o chwiejnym przebiegu choroby, u których intensywna insulinoterapia nie pozwala na prawidłowe Vi a wyrównanie cukrzycy. 20. Kiedy będzie można kupić w aptekach insulinę wziewną? Insulina wziewna to insulina ludzka w formie sproszko- M ed ic a wanej. Insulina ta jest inhalowana do płuc przez usta przy użyciu specjalnych dozowników. Jej szybkość i czas działania można określić jako pośrednie w stosunku do krótkodziałającej insuliny ludzkiej i szybkodziałającego analogu. Jest ona stosowana w połączeniu z lekami doustnymi lub wieczorną iniekcją insuliny o pośrednim czasie działania. Przeciwwskazaniem do zastosowania insuliny w postaci wziewnej jest palenie papierosów (należy rzucić ten nałóg przynajmniej 6 miesięcy przed rozpoczęciem leczenia insuliną w takiej formie), a także ciężka astma czy przewlekła obturacyjna choroba płuc. Insulina wziewna została zarejestrowana w Stanach Zjednoczonych (w styczniu 2006 r.) do leczenia cukrzycy typu 1 i 2. W październiku 2007 r. firma Pfizer podjęła decyzję o rezygnacji z produkcji leku Exubera. Jako przyczynę podano zbyt małą liczbę pacjentów stosujących ten preparat. Pomimo to inne firmy farmaceutyczne nadal prowadzą badania nad insulinami wziewnymi. Insulina jest Twoim przyjacielem, można ją polubić. 15 Vi a M ed ic a