Nauczyciel wychowawca wobec zranień dzieci i młodzieży

Nauczyciel wychowawca wobec zranień dzieci i młodzieży
Nauczyciele w swojej pracy spotykają wiele nieprawidłowości w postępowaniu uczniów. Często nie
wiedzą skąd, się to bierze i jaką postawę mają przyjąć wobec trudnych zachowań uczniów. Wielu nauczycieli
przeżywa frustrację oraz prowadzi z uczniami swoistą walkę o przetrwanie. Stan ten pogłębia jeszcze bardziej
dysfunkcyjne postawy uczniów.
Wydaje się ważne, by spojrzeć na trudnego ucznia jak na osobę, która doświadczyła przemocy
i jest zraniona.
Źródło zaburzeń u dzieci
Źródłami zaburzeń zachowania u dzieci są nieprzyjemne środowiska rodzinne1. To nadużycia
(wykorzystywanie, zaniedbanie) są przyczyną powstawania zranień na poziomie fizycznym, psychicznym
i duchowym dziecka. Susan Forward - autorka książki „Toksyczne związki" - dokonuje charakterystyki nadużyć,
dzieląc je na nadużycia fizyczne, seksualne, emocjonalne, intelektualne i duchowe. Filip Ney2 w swojej książce
„Głęboko zranieni" wskazuje również na aborcję jako na źródła zaburzeń u dzieci żyjących, których rodzeństwo
zostało abortowane (syndrom ocaleńca).
Trudne zachowanie ucznia wynika z jego zranienia - z nadużycia czyli
wykorzystania lub zaniedbania.
Zranienia powstają na poziomie fizycznym, psychicznym, duchowym i generują
trudne uczucia, emocje. Te uczucia i emocje są przyczyną trudnych zachowań
uczniów.
Dlaczego dziecko doświadczające nadużycia wchodzi w trudne zachowania?
Dziecko jest cudowną istotą wśród świata. Jeśli nie doświadcza nadużycia, staje się osobą
zintegrowaną. Jeśli doświadcza nadużycia, brakuje mu budulca do rozwoju fizycznego, psychicznego
i duchowego - wtedy pracuje nad zniszczeniem siebie. Dziecko, doświadczając nadużycia (wykorzystania,
zaniedbania), przeżywa w swojej psychice uczucia gniewu, smutku, bezsilności, lęku. Powstaje konflikt
w psychice dziecka. Dziecko chce go rozwiązać, lecz nie potrafi. Wchodzi w ten sposób w trudne
zachowania i konflikty interpersonalne. Tragedia się powtarza - skrzywdzone dziecko staje się
krzywdzicielem.
1
Rosenhan D., Seligman M., Psychologia, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1994 r.
Filip Ney - kanadyjski psychiatra, psycholog, autor programu terapeutycznego „Żywa Nadzieja"; autor wielu
pozycji naukowych
2
T r a g e d i a się p o w t a r z a - o f i a r a s t a j e się k r z y w d z i c i e l e m .
Obrazuje to tragiczny trójkąt przemocy.
obserwator
ofiara
krzywdziciel
Dziecko, które staje się ofiarą przemocy fizycznej, jest agresywne, powoduje bójki. Gdy jest ofiarą
przemocy werbalnej nie potrafi kontrolować swojego języka - poniża, wyśmiewa. Gdy jest ofiarą przemocy
seksualnej, usiłując zrozumieć przyczyny tego, co się stało, samo staje się uwodzicielskie. Profesor Filip Ney,
twierdzi, że dzieci ranione pracują nad zniszczeniem siebie. Czując się niekochane, myślą, że nie zasługują na
miłość rodziców. Tworzą wtedy maski tancerza i biduli, które mają na celu przyciągnąć miłość, uznanie,
zainteresowanie bliskich osób.
Tancerzami są uczniowie używający przemocy fizycznej, werbalnej, przeszkadzający na lekcji,
skandalicznie się zachowujący lub wyróżniający się -perfekcjonistyczni w wykonywaniu zadań, nadmiernie ulegli.
Bidulami są uczniowie nieśmiali, smutni, pesymistyczni, samotnicy, sięgający po alkohol lub
narkotyki, mający myśli samobójcze, pragnący, by ktoś ich dostrzegł i pokochał, zauważył ich niewidoczną
wartość.
Dziecko doświadczające nadużycia tworzy maskę
( bo uważa, że nie zasługuje na miłość, że musi się zmienić, by na nią zasłużyć)
Maska
tancerza
Maska
biduli
Maski zabezpieczają zdrowie psychiczne dziecka. Są jednak fałszywymi obliczami osoby, która nie mogła
się rozwinąć, ponieważ zabrakło jej rozsądnego dzieciństwa. Za maskami kryje się autentyczna osoba - pielgrzym
- która dźwiga ciężar bólu, strachu, złości. Podtrzymuje maski, bojąc się zranienia oraz chcąc być dostrzeżonym
i kochanym. Z tymi maskami dziecko wkracza w wiek dorosły i nadal się nimi posługuje. Profesor Filip Ney
twierdzi, że 95 % ludzi to ludzie zranieni.
Na warsztatach, kursach nauczyciele z łatwością rozpoznają w postępowaniu ucznia, maski tancerza
lub biduli. Wielu z nich rozpoznaje również nadużycia na swojej osobie oraz swoje maski. Pragną się
uwolnić od bolesnego dziedzictwa, jakim było ich dzieciństwo w dysfunkcjonalnej rodzinie.
Istnieją również programy terapii dorosłych ludzi zranionych w dzieciństwie. Takim programem jest
program „Żywa nadzieja", stosowany od kilku lat w Polsce. Tylko nauczyciel świadomy swoich zranień,
będący na drodze uzdrawiania, otwarty na wiedzę psychologiczną, może w pełniejszy sposób pomóc
dysfunkcjonalnemu uczniowi.
Jaka powinna być postawa nauczyciela wychowawcy wobec zranionych uczniów?
I. Nauczyciel powinien pamiętać o postawie miłości i wymagań wobec zranionego ucznia
a.
Postawa miłości nauczyciela wyrażana jest poprzez okazywanie wychowankowi szacunku dla jego
uczuć, akceptacji dla jego trudności i ograniczeń, poświęcanie mu czasu, uwagi, dostrzeganie jego
starań i mocnych stron.
Dobry wychowawca winien mieć na uwadze, że „Akceptacja jest jak żyzna gleba, na której
delikatna roślinka może rozwinąć się w kwiat. Jeśli człowiek czuje się akceptowany, kochany, może
to przyśpieszyć rozwój fizyczny i duchowy człowieka; jest także najprawdopodobniej
najskuteczniejszą siłą terapeutyczną, zdolną uleczyć rany fizyczne ,psychiczne i duchowe”3
b. Wymagania stawia się wychowankowi poprzez wskazywanie na granice, normy społeczne, prawa
rządzące światem, obowiązki ucznia, a także poprzez egzekwowanie wymagań i pozwalanie mu
na poniesienie konsekwencji własnych jego zachowań.
II. Potrzebne są umiejętności rozmowy z uczniem, aby nawiązać i utrzymać z nim relacje.
a. Umiejętności stosowania empatycznej odpowiedzi, gdy uczeń przeżywa problem (przeżywa trudne
uczucia).
Odpowiedź empatyczna, gdy uczeń przeżywa problem:
Polega na słuchaniu i udzielaniu odpowiedzi zwrotnej o tym, co uczeń powiedział lub czuje:
l. Nauczyciel nazywa uczucia ucznia, posługując się wyrażeniami: mam wrażenie, że...;
wygląda na to, że...; wydaje mi się, że...; widzę, że czujesz..., przeżywasz...;
2. Może użyć słów - otwieraczy: czy chciałbyś o tym porozmawiać, czy chciałbyś coś więcej
powiedzieć. . .
Wielu nauczycieli w miejsce odpowiedzi empatycznej stosuje blokady komunikacji. Wg T. Gordona to
moralizowanie, krytykowanie, osądzanie, ostrzeganie, groźba, ośmieszanie, wyśmiewanie, doradzanie. Analiza
wykazała4, że tylko 5 % nauczycieli stosuje aktywne słuchanie, a 95% nauczycieli stosuje jedną lub kilka blokad
komunikacji jednocześnie.
Odpowiedź empatyczna jest jednym z najbardziej dojrzałych sposobów rozładowania napięcia
emocjonalnego zranionego ucznia. Wychowawca, udzielając odpowiedzi empatycznej, rozładowuje jego
emocje. Ta interakcja tworzy dobre relacje wychowawcy z wychowankiem.
b. Umiejętności stosowania komunikatów „ja", gdy nauczyciel ma problem, czyli przeżywa trudne
uczucia w konfrontacji z uczniem.
Schemat wysyłania komunikatów „ja", gdy nauczyciel ma problem:
zachowanie + skutek + uczucie + oczekiwanie
ZACHOWANIE - nauczyciel określa konkretne zachowanie ucznia, bez wyrazów
krytyki, oceny (np. kiedy rozmawiasz w czasie lekcji; gdy rzucasz papierkiem; gdy
spacerujesz po klasie itd.).
SKUTEK - nauczyciel określa wpływ konkretnego zachowania ucznia na niego, np.
nie zdążę z materiałem; przeszkadza mi to, tracę mnóstwo czasu itd.
UCZUCIE - nauczyciel nazywa swoje uczucia, jakie zrodziły się pod wpływem tego
zachowania (np. denerwuję się; boję się; jestem poirytowany; niepokoję się; jestem
rozczarowany, itd.).
OCZEKIWANIE - nauczyciel określa swoje oczekiwania w stosunku do tego ucznia
(chciałabym abyś...; oczekuję od ciebie...; zależy mi, abyś..,),
np. kiedy rozmawiasz na lekcji, przeszkadza mi to, jestem zdenerwowany, oczekuję, że
będziesz uważny.
Wychowanie bez porażek w szkole. T. Gordon.
Ankieta dotycząca trudnych zachowań uczniów i reakcji nauczycieli na te zachowania, przeprowadzona
w szkołach wodzisławskich.
3
4
Komunikaty ”ja" nauczyciele mogą również stosować, gdy chcą, aby uczniowie dostosowali się do regulaminu,
normy, umowy. Komunikaty ,ja" wywołują u uczniów mniej reakcji obronnych niż
komunikaty z zastosowaniem blokad komunikacji. Tkwi w nich wysokie prawdopodobieństwo wzbudzenia
w uczniu pragnienia zmiany.
Inne ważne umiejętności nauczyciela w kontakcie ze zranionym uczniem to:
- znać swoje zranienia,
- nie ranić ucznia werbalnie,
- nie złapać się na prowokację ucznia, pamiętając, że uczeń zraniony rani.
III. Wychowawca, mając na uwadze, że w klasie są uczniowie zranieni, może wykorzystać lekcje
IV.
wychowawcze i lekcje wychowania do życia w rodzinie na prowadzenie zajęć wychowawczych
i profilaktycznych.
Inne ważne postawy nauczyciela wychowawcy to: kontaktowanie się z rodzicami ucznia, korzystanie
z pomocy poradni psychologiczno -pedagogicznej. Pedagog szkolny może wezwać rodziców i zachęcić
ich do odwiedzenia poradni, do terapii dziecka za zgodą rodziców lub terapii rodzinnej, do udziału
dziecka w grupach socjoterapeutycznych. Przy poradniach działa również punkt interwencji kryzysowej
i młodzieżowy telefon zaufania.
Większość nauczycieli ma wolę pomagania trudnym uczniom, ale niewielu ma do tego przygotowanie,
dlatego też ich pomoc bywa nieskuteczna. Tak więc, jeżeli nauczyciele naprawdę chcą pomóc, uczniowie
rzadko czują, że taką pomoc otrzymali, a nauczyciele, że jej udzielili. Świat potrzebuje więc nowej generacji
nauczycieli - wychowawców, którzy przyjmą wyzwanie budowania nowego zrekonstruowanego człowieka.
Bernard Kryszkiewicz - przedwojenny wychowawca - tak oto pisze o pomaganiu uczniowi bez
wzglądu na wiedzą i umiejętności nauczyciela: „ Wychowawca musi kochać wychowanka; niech wychowanek
czuje, że się go kocha, że się jego dobro ma na celu... Jeśli taki będzie stosunek wychowawcy do wychowanka,
wtedy wszystkie metody pomocy, które on stosuje — również te nieskuteczne - okażą się skuteczniejsze,
albowiem nie dał nam Bóg ducha bojaźni, ale mocy i miłości, i trzeźwego myślenia' " (2 Tm 1,7)
Literatura:
— Rosenhan D., Seligman M., Psychologia, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa
1994;
— Toksyczne związki - anatomia, terapia, współuzależnienia, Pia Mellody, J.Santorski- Agencja
Wydawnicza, Warszawa 1993;
— Toksyczni rodzice, Susan Forward, J.Santorski- Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993;
— Głęboko zranieni- wyjaśnienie głębokich zranień, wynikających
z przemocy wobec dziecka, Philip Ney, Peters M., Wydawnictwo Pionier, Yictoria, Kanada, 1995;
— Wychowanie bez porażek w szkole, T. Gordon, Instytut Wydawniczy PAK, Warszawa, 1995.
Urszula Drapacz , doradca metodyczny wychowania do życia w rodzinie