Po 17 września 1939 roku... Materiały archiwalne o skutkach agresji

Archiwum Państwowe w Suwałkach
Po 17 września 1939 roku... Materiały archiwalne o
skutkach agresji sowieckiej na Polskę w zbiorach
Archiwum Państwowego w Suwałkach
Rankiem 17 września 1939 r. Armia Czerwona, bez oficjalnego wypowiedzenia wojny przez Związek Sowiecki,
zaatakowała Rzeczpospolitą, przyłączając się tym samym do trwającej od 1 września napaści niemieckiej. Był to
początek realizacji tajnego protokołu do Paktu o nieagresji zawartego 23 sierpnia 1939 r. pomiędzy Rządem III Rzeszy
Niemieckiej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich zw. paktem „Ribbentrop-Mołotow”.
Utajniony aneks łamał obowiązujące polsko-sowieckie układy pokojowe. Przywódca III Rzeszy Niemieckiej –
Adolf Hitler i faktyczny dyktator Związku Sowieckiego – Józef Stalin, pozostający dotychczas we wrogich wzajemnie
relacjach, postanowili zawrzeć sojusz i nawiązać do współpracy niemiecko-sowieckiej sprzed 1933 r. Wojsko polskie,
koncertując swój główny wysiłek na froncie zachodnim i organizując obronę na tzw. przedmościu rumuńskim, nie było
w stanie skutecznie przeciwstawić się Armii Czerwonej. Nieliczne jednostki Korpusu Ochrony Pogranicza, Brygada
Rezerwowa Kawalerii „Wołkowysk”, Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” oraz mniejsze zgrupowania toczyły
walki opóźniające. Polskim zwycięstwem zakończyła się bitwa pod Szackiem stoczona 28-30 września. Wówczas to
oddziały Wilhelma Orlika-Rückmanna skutecznie powstrzymały 52. Dywizję Strzelecką wchodzącą w skład Frontu
Ukraińskiego.
Jedynym większym miastem Rzeczpospolitej stojącym na drodze Frontu Białoruskiego, które podjęło
zdecydowaną obronę było Grodno. W dniach 20-22 września wielkim bohaterstwem wykazała się ludność cywilna
tego miasta, a zwłaszcza młodzież. Również na wschodnich terenach byłego powiatu augustowskiego, którego
granice sięgały w rejonie Grodna aż po rzekę Niemen, doszło do krwawych starć między siłami sowieckimi a
regularnymi jednostkami wojska polskiego. Nocą z 21 na 22 IX, opór posuwającymu się na zachód oddziałowi
zbiorczemu mjr. Czuwakina stawił 101 Pułk Ułanów mjr. Stanisława Żukowskiego z Rezerwowej Brygady Kawalerii
„Wołkowysk”. Po bardzo zaciętym boju pod Kodziowcami polscy kawalerzyści musieli wycofać się z powodu strat, pułk
nie został jednak rozbity. Walki miały miejsce także w położonych niedaleko Sopoćkiniach, gdzie kompanie odwodowe
Batalionu KOP „Sejny” odpierały atak czołgów. Mimo bohaterskiej postawy udało się jedynie opóźnić marsz
czerwonoarmistów. Należy również wspomnieć, że w okolicach Sopoćkiń został zatrzymany i zamordowany dowódca
Okręgu Korpusu nr III w Grodnie gen. bryg. Józef Konstanty Olszyna-Wilczyński.[1] Wycofujące się w kierunku granicy
litewskiej oddziały polskie stoczyły jeszcze kilka potyczek.[2] Augustów został zajęty 23 września przez grupę
zmechanizowaną 16. Korpusu Strzeleckiego dowodzoną przez kombriga Rozanowa, do Suwałk zaś 24 września jako
pierwsze wkroczyły siły dowodzone przez komkora Iwana Wasilewicza Błodina.[3]
W wyniku agresji niemiecko-sowieckiej Suwalszczyzna została podzielana. Na mocy Traktatu o granicach i
przyjaźni zawartego 28 września 1939 r. pomiędzy Rządem III Rzeszy Niemieckiej a Rządem Związku Socjalistycznych
Republik Sowieckich wraz z tajnymi protokołami dodatkowymi, skorygowano ustalenia z 23 sierpnia. Pierwotnie
bowiem cała Suwalszczyzna miała stać się strefą interesów ZSRS. Obszar powiatu suwalskiego (łącznie z sejneńskim)
oraz północna część powiatu augustowskiego pod nazwą Kreiskomissariat Sudauen włączone zostały do Rzeszy
Niemieckiej. Znalazł się on w składzie wschodniopruskiej rejencji Gumbinen (Gąbin) i został podzielony na trzynaście
Amtskomissariatów.[4] Główna część powiatu augustowskiego z wyłączeniem większości wsi z gmin Dowspuda i
Szczerbo-Olszanka oraz kilku wsi z gmin Lipsk i gminy Wołłowiczowce[5] dołączyła do tzw. Białorusi Zachodniej. 22
października 1939 r. przeprowadzono „wybory” do Zgromadzenia Ludowego Białorusi Zachodniej, co stanowiło jawne
złamanie prawa międzynarodowego.[6] 2 listopada 1939 Rada Najwyższa ZSRS, przychyliwszy się do wniosku ZLBZ,
przyłączyła zajęty obszar do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Nowe władze dołożyły wielu starań, by
nadać inkorporacji chociaż pozornie demokratyczny charakter. 4 XII 1939 r. powołano obwód białostocki dzieląc go
na powiaty, a w 1940 r., zmieniając je w rejony. Rejon augustowski dzielił się na sielsowiety.[7] Granica między
obiema strefami biegła na południe od wsi Chomontowo i rzeki Blizna przez Puszczę Augustowską i Kanał Augustowski
1
Archiwum Państwowe w Suwałkach
koło Czarnego Brodu do rzeki Igórka, następnie wzdłuż dawnej granicy z Litwą (w czerwcu 1940 r. została anektowana
przez ZSRS) do Prus Wschodnich.[8]
Pierwszorzędnym zadaniem, jakie postawili sobie obaj agresorzy, była likwidacja oddziałów partyzanckich i
wszelkich polskich struktur podziemnych. Na opanowanym terytorium komuniści sprawnie zorganizowali aparat
terroru. Wprowadzono wszechobecną inwigilację i indoktrynację, podsycano również antagonizmy narodowościowe.
Następstwem narzuconego obywatelstwa ZSRS stał się m.in. obowiązek służby wojskowej. Poprzez wywłaszczenia,
aresztowania, brutalne śledztwa (stosowane szczególnie wobec osób związanych z polską państwowością), a także
prześladowanie Kościoła katolickiego oraz innych wyznań i wspólnot, poddano kontroli każdą dziedzinę życia.
Wyjątkowo dotkliwy środek represji stanowiły deportacje w głąb ZSRS, obejmujące całe rodziny. Na ziemi
augustowskiej do czerwca 1941 r. przeprowadzono trzy (spośród czterech) akcje wysiedleńcze: 10 II 1940 r., 13 IV
1940 r., 22 VI 1941 r.[9]
Dokumenty pochodzące z początkowego okresu okupacji Suwalszczyzny bądź do niego nawiązujące znajdują
się w zasobie Archiwum Państwowego w Suwałkach oraz w Oddziale APS w Ełku.
[1]
[2]
Zob. Cz. Grzelak, Wilno-Grodno-Kodziowce 1939, Warszawa 2002, s. 135-152.
J. Szlaszyński, A. Makowski, Augustów. Monografia historyczna, Augustów 2007, s. 552.
[3]
Cz. Grzelak, op. cit., s. 160-161.
A. Matusiewicz, T. Radziwonowicz, K. Skłodowski, Historia Suwałk do 1945 roku, w: Suwałki. Miasto nad Czarną
Hańczą, red. J. Kopcioł, Suwałki 2005, s. 447.
[4]
[5]
J. Szlaszyński, A. Makowski, op.cit. , s. 560.
Konwencaja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej (IV konwencja haska) z 18 października 1907 r., Regulamin
dział III, Dz. U. z 1927 r., nr 21, poz. 161.
[6]
Por.: J. Szlaszyński, A. Makowski, op.cit. , s. 562; W. Jemielity, Podziały administracyjne Suwalszczyzny 1919-1998,
Suwałki 1998, s. 47; W. Śleszyński, Okupacja sowiecka na Białostocczyźnie 1939-1941. Propaganda i Indoktrynacja,
Białystok 2001, s. 164-167.
[7]
M. Gnatowski, Białostoczyzna w latach wojny i okupacji hitlerowskiej. Zarys dziejów politycznych regionu, t. I,
Białystok 1979, s. 374; zob. Archiwum Państwowe w Suwałkach, Mapy topograficzne i fizyczne powiatów: Augustów,
Ełk, Gołdap, Olecko, Suwałki 1939-1966, sygn. 11.
[8]
A. Sudoł, Początki sowietyzacji Kresów Wschodnich. Jesień 1939, Bydgoszcz-Toruń 1997, s. 14-15; zob. J.
Szlaszyński, A. Makowski, op.cit., s. 571-572, 584-602.
[9]
Opracowanie wystawy: Tomasz Hołdyński i Marek Sidor
Kopie cyfrowe: Piotr Ryszard Jarmołowicz
2