Uwarunkowania przyrodnicze a rozwój dużych wsi górskich w
advertisement
Górka Z., Więcław-Michniewska J., 2016, Uwarunkowania przyrodnicze a rozwój dużych wsi górskich w Karpatach Polskich na przykładzie Kościeliska i Krościenka nad Dunajcem. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XLI, 251 – 261. Uwarunkowania przyrodnicze a rozwój dużych wsi górskich w Karpatach Polskich na przykładzie Kościeliska i Krościenka nad Dunajcem Natural Conditions of Great Mountain Villages Development in the Polish Carpathians – Kościelisko and Krościenko on Dunajec Case Zygmunt Górka, Joanna Więcław-Michniewska Instytut Geografii i gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków e-mail : [email protected] Abstract : The authors have dealt with two great Carpathian villages – Kościelisko had on 2015 4345 inhabitants, Krościenko – 3520. Both lie on the south of the Małopolskie ( Cracow ) voivodeship, near Slovak border. Founded respectively in the 14th century and 18th one, both the villages were formerly populated by highlanders living on agriculture ( in spite of chill and wet climate and poor soils ) and forestry. Since a century, their basic function has been tourism, due to an attractive landscape, unique nature and vicinity of Zakopane Town and Szczawnica Spa. Nearly a half of Krościenko lies within the Tatra National Park, while Krościenko is surrounded by the Pieniny Mts. ( also with National Park ), the Gorce Mts. and The Beskid Sądecki Mts. Growing tourist traffic ( 600 thous. at Kościelisko and 200 thous. at Krościenko ) forms nowadays an antropopression. The further development of both the villages should be realized with respects to their biodiversity, natural environment and the cultural heritage. Słowa kluczowe : osadnictwo wiejskie, środowisko naturalne, funkcja turystyczna, Karpaty Polskie, dziedzictwo kulturowe Key words : rural settlement, natural environment, tourist function, Polish Carpathian Mts., cultural heritage Powiązania środowiska przyrodniczego obszarów górskich ze strukturami osadniczymi Wsie oraz miasta w obszarach górskim, także i w Karpatach, już od inicjacji procesów osadniczych kształtowały się w trudniejszych na ogół – niż w terenach nizinnych – warunkach dla rozwoju osadnictwa. Zygmunt Górka, Joanna Więcław-Michniewska Wynikało to nie tylko z mniej dogodnych możliwości dla intensywniejszego zagospodarowania rolniczego ( klimat, gleby ), lecz także dla budowy sieci infrastrukturalnych ( w tym komunikacyjnych ) i słabszej dynamiki rozwoju usług, w tym handlu. Warto zauważyć, że osadnictwo górskie – niezależnie od położenia w poszczególnych łańcuchach górskich, a nawet przynależności państwowej – charakteryzuje się dużym podobieństwem. Zależności między środowiskiem a osadnictwem od dawna były przedmiotem zainteresowań badawczych, poszukiwano też prawidłowości dotyczących wpływu poszczególnych elementów środowiska na formę zagospodarowania przestrzeni wiejskich ( Ciołek 1951 ). Przeprowadzone liczne badania dowiodły, że można wyodrębnić wspólne cechy ośrodków górskich, które wiążą się właśnie z obecnością gór tak w życiu codziennym, jak i w kulturze mieszkańców, co uwidoczniło się w dość skutecznych próbach kreowania tożsamości różnych jednostek osadniczych w oparciu o wartości powiązane z górami ( Fourny 1999, Hoyaux 2000, Debarbieux, Rudaz 2008 ). Wsie Karpat Polskich są bardzo zróżnicowane. Różnią się bowiem one swymi rozmiarami ( obszarem i liczbą mieszkańców ), funkcjami ( rzadko już wyłącznie rolniczymi ), położeniem względem regionów fizycznogeograficznych i gospodarczych, rozmieszczeniem zabudowy na tle topografii terenu i jej układami przestrzennymi. Zróżnicowania te są dziedzictwem historii ( okresu zasiedlania, faz rozwoju i regresu, związanych ze zmianami politycznymi itp. ) oraz wpływu warunków naturalnych, sprzyjających osadnictwu i gospodarce lub stwarzających im bariery. Położenie topograficzne zazwyczaj determinuje możliwości rozwoju systemu osadniczego, nie tylko w wymiarze przestrzennym, lecz też gospodarczym i finansowym ( np. ze względu na predyspozycje do lokalizacji obiektów o określonej funkcji i koszty ich budowy ). Na zróżnicowane możliwości rozwojowe miast w obszarach górskich ( ze względu na położenie i funkcje ) na przykładzie Alp zwracała m.in. uwagę M.Ch. Fourny ( 2000 ). Cechy układu przestrzennego stanowić mogły zatem barierę lub czynnik sprzyjający rozwojowi danego ośrodka ( zwłaszcza przy uwzględnieniu kwestii rezerw terenu ). Spośród 1700 wsi karpackich, niemal 60 % znajduje się w niższej, pogórskiej części omawianego regionu, a 40 % – w Beskidach, w dużych kotlinach śródgórskich i u podnóża Tatr. Średnia liczba ludności w obu tych strefach była zbliżona ( odpowiednio 917 i 988 osób w 1988 r. ; Górka 1995 ), przy czym wyraźnie niższa była we wschodniej części Karpat ( Pogórze Przemyskie, Beskid Niski i Bieszczady ), lecz nie za sprawą warunków naturalnych, lecz powojennego wysiedlenia dużej liczby tamtejszej ludności ( Soja 2008 ). Górna granica osadnictwa sięga tam ok. 650 m n.p.m., podczas gdy np. na Pogórzu Spisko-Gubałowskim dochodzi do 1100 m n.p.m. Ludność wsi karpackich utrzymuje się obecnie z pracy w przemyśle ( w pobliskich i dalszych ośrodkach miejskich ), w usługach ( głównie we wsiach gminnych i turystycznych ), rozwijają się też szybko wsie w sąsiedztwie większych miast karpackich i podkarpackich, stając się ich suburbiami, o odmiennej strukturze społeczno-zawodowej. Rolnictwo ma zaś już charakter drugorzędny, uzupełniający, o czym świadczą dawne grunty orne stanowiące odłogi, niekiedy zajmowane przez roślinność leśną. Rzeźba Karpat ( w tym obecność sieci dużych dolin ) sprzyjała ukształtowaniu się wsi o linijnym układzie – łańcuchówek i ulicówek. W dogodniejszych warunkach tworzyły się wsie większe, o zwartej zabudowie, klasyfikowane jako wielodrożnice. Swoistą formą przestrzenną i zabudową ( małomiasteczkową ) cechują się wsie – dawne miasta, które straciły swój administracyjny status. W zbiorze wsi karpackich zwraca uwagę klasa dużych osiedli, z zaludnieniem powyżej 2 tys. osób – czyli powyżej wartości wymaganej w staraniach o nadanie lub przywrócenie praw miejskich. Takich dużych 252 Uwarunkowania przyrodnicze a rozwój dużych wsi górskich … wsi w tej części Polski jest blisko 200 ( Krzysztofik, Szmytkie 2011 ). Są to zwykle ośrodki gminne ( w tym także dawne miasta ), miejscowości usytuowane w pobliżu mniejszych miast ( np. 15-tysięczne Kozy w sąsiedztwie Bielska-Białej ), a w głębi gór, jak np. na Podhalu – ośrodki turystyczne. Ważnym zagadnieniem, na które autorzy pragną również zwrócić uwagę jest ochrona przyrody karpackiej, m.in. w formie 6 parków narodowych i 13 krajobrazowych. Stanowią one bowiem ważny czynnik rozwoju turystyki dla miejscowości w ich otoczeniu – choć zarazem, w skali lokalnej – są barierą dla gospodarki i osadnictwa, generującą też konflikty w tej przestrzeni ( Królikowska 2002 ). To niekorzystne zjawisko dotyczy obydwu omawianych wsi – Kościeliska i Krościenka, należących do wspomnianej grupy dużych miejscowości wiejskich, z silnie rozwiniętą funkcją turystyczną. Warunki naturalne Kościeliska i Krościenka jako czynniki i bariery rozwoju osadnictwa Obydwie badane wsie leżą w karpackiej części województwa małopolskiego, przy polsko-słowackiej granicy – Kościelisko na styku Pogórza Spisko-Gubałowskiego i Tatr, a Krościenko – w kotlinie otoczonej stokami Gorców ( Pasmo Lubania ), Beskidu Sądeckiego i Pienin ( ryc. 1 i 2 ; German 2003 ). Trudniejsze warunki naturalne ma Kościelisko – głównie z powodu większych deniwelacji, od 855 m n.p.m. do 2158 m n.p.m. ( szczyt Błyszcz ), w tym dla terenów zabudowanych – do prawie 1100 m. Północną część tej wsi budują mezozoiczne utwory Pogórza Spisko-Gubałowskiego ( wapienie, dolomity, piaskowce, margle, iły ), przykryte piaskowcami i łupkami fliszu podhalańskiego. Kulminacją jest tam Palenica Kościeliska : 1182 m. Na południu zaś wznoszą się dwa wyraźnie wyższe pasma : Tatry Reglowe ( do 1500 m ), zbudowane ze skał węglanowych oraz wapienne i krystaliczne Tatry Zachodnie. Pasma te rozcinają duże, polodowcowe doliny ( Kościeliska w centrum Małej Łąki na zachodzie ) i kilka bocznych ( Wąwóz Kraków ). W rejonie występowania wapieni istnieje kilkanaście jaskiń. W skałach tatrzańskiej części Kościeliska odkryto złoża metali – rudy miedzi eksploatowano tu do 1876 r. ( Baścik 2003 ). Obie części Kościeliska rozdziela Obniżenie Podtatrzańskie ( 850 – 900 m n.p.m. ), wypreparowane w łupkach warstw zakopiańskich, przykrytych nanosami spływających doń potoków – cieków należących do zlewni Białego Dunajca na zachodzie i Czarnego na wschodzie. Niski wododział Chotarza-Nędzówki rozdziela tu bowiem Kotliny Zakopiańską i Kościeliską. Natomiast wspomniana już kotlina Krościenka powstała na wysokości około 450 m n.p.m., u zbiegu dolin Dunajca i Krośnicy. Pierwsza z tych rzek wpływa na teren wsi ze słynnego przełomu ( stanowiącego granicę państwową ) i okrążywszy wschodni kraniec Pienin, kieruje się na północ, oddzielając Gorce od Beskidu Sądeckiego. Pieniny, zbudowane z górnojurajskich i kredowych wapieni, mają stoki łagodne od północy, a strome – od południa, a ich kulminacją w Krościenku jest Macelak na południowym zachodzie ( 857 m ). Podobne wysokości osiągają tu fliszowe szczyty Gorców ( Marszałek 828 m ), większe nieco – Beskidu Sądeckiego ( Dzwonkówka 983 m ). Najwyżej położone przysiółki Krościenka ( w Gorcach ) dochodzą do 650 m n.p.m. Bogactwem mineralnym tej wsi są źródła typu szczaw, odkryte u podnóża Beskidu Sądeckiego w 1827 r. 253 Zygmunt Górka, Joanna Więcław-Michniewska Ryc. 1 Mapa ogólnogeograficzna Kościeliska ( A ) i rozmieszczenie osadnictwa w północnej części wsi ( B ) Fig. 1. General map of the Kościelisko village ( A ) and that of settlement distribution in its northern part Źródło :/ Source : opracowanie własne na podstawie : / based on : Tatry i Pieniny… ( 1975 ), Tatry i Podhale… ( 1990 ), Województwo nowosądeckie… ( 1992 ), Zakopane… ( 1997 ). 254 Źródło : / Source : opracowanie własne na podstawie : / based on : Beskid Sądecki… ( 2007 ), Pieniny… ( 2010 ), Województwo nowosądeckie… ( 1992 ). Ryc. 2 Mapa ogólnogeograficzna Krościenka nad Dunajcem Fig. 2. General map of the Krościenko village Uwarunkowania przyrodnicze a rozwój dużych wsi górskich … 255 Zygmunt Górka, Joanna Więcław-Michniewska W badaniach geograficznych identyfikowanie związków między uwarunkowaniami klimatycznymi a osadnictwem bywa trudne, zwłaszcza w skali lokalnej, w której inne czynniki jak np. rzeźba uwidoczniają się w większym stopniu ( Gocławski 2010 ). Duże deniwelacje w Kościelisku warunkują znaczne zróżnicowanie klimatu – występowanie 4 pięter o różnych wartościach parametrów klimatu, generalnie chłodnego i wilgotnego. Najniższe piętro klimatu umiarkowanie chłodnego, obejmujące zasiedlony rejon Pogórza Spisko-Gubałowskiego, ma średnią temperaturę roku równą 5,1oC, a trzech miesięcy letnich – poniżej 14 oC, co oznacza półroczny okres wegetacyjny – oraz wysokie opady ( od czerwca do sierpnia po 150 mm ), z pokrywą śnieżną od listopada do marca, osiągającą grubość 1 m. Pogodę cechuje duża zmienność, w tym występowanie silnych wiatrów południowych ( halnych ) i zachodnich, czyniących niekiedy szkody w lasach i zabudowie. Natomiast w Krościenku temperatury średnie roczne i miesięczne są wyższe o 1 – 2 oC, a opady – niewysokie, rzędu 500 mm rocznie, wskutek położenia centrum wsi w cieniu opadowym okolicznych wzniesień. Osiedla na południowych stokach Gorców i Beskidu Sądeckiego, do wysokości około 550 m mają także umiarkowanie ciepły klimat, zaś wyższe partie tych stoków i Pieniny – chłodniejszy i wilgotniejszy. W kotlinie, wskutek częstych inwersji temperatury, pojawiają się zaś przymrozki i silniejsze mrozy. Sieć rzeczna należy do istotnym czynników rozwoju osadnictwa. Potwierdzają to m.in. wyniki badań w zlewniach międzyrzecza Wisłoka i Ropy : związek budynków mieszkalnych z siecią rzeczną jest duży w obszarach górskich, średni na pogórzach i niewielki na obszarze obniżeń ( Soszyński 2011, s : 20 ). Sieć rzeczną w Kościelisku tworzą liczne potoki, z największą Kirową Wodą, dającą początek Czarnemu Dunajcowi ( ryc. 1 ). Przepływy na nich najwyższe są latem i wiosną, zimą zaś większość tych cieków pozostaje pod lodowo-śnieżną pokrywą. W części tatrzańskiej głównym ciekiem jest Potok Kościeliski, z dopływami w górnym piętrze Doliny Kościeliskiej, w którym znajduje się polodowcowe jezioro : Staw Smreczyński ( 0,7 ha ). Wody podziemne zalegają tam w zbiornikach morenowym i krasowym – ten drugi zasila źródła mniej liczne, lecz wydajniejsze ( Lodowe Źródło : 3 tys. l / s ) i utrzymuje stabilne przepływy w potokach. Mniej zasobne zbiorniki wód podziemnych mają Obniżenie Podtatrzańskie i Pogórze SpiskoGubałowskie. Około 2 / 3 mieszkańców Kościeliska korzysta z wodociągów z ujęcia w Kirach. Rozproszenie zabudowy utrudnia podłączenie wszystkich gospodarstw do sieci kanalizacyjnej. W Krościenku głównym elementem sieci hydrograficznej jest Dunajec z Krośnicą. Najwyższe na nim przepływy są latem i wiosną. Zagrożenie powodziowe ze strony Dunajca zmalało po 1997 r., gdy oddano do użytku zbiorniki retencyjne w górnych jego biegu, w Czorsztynie i Niedzicy. Wody podziemne zalegają jako szczelinowe we fliszowych utworach Gorców i Beskidu Sądeckiego oraz jako krasowe w wapieniach Pienin. Część mieszkańców wsi jeszcze pobiera wodę ze studzien, niekompletna jest też sieć kanalizacyjna. Obydwie wsie mają słabe gleby, aczkolwiek zmiany związane ze spadkiem udziału ziem użytkowanych rolniczo na korzyść udziału lasów zaznaczają się w wielu miejscach Karpat ( Ostafin 2009 ) i nie są one wyłącznie efektem słabej jakości gleb. W zasiedlonej, pogórskiej części Kościeliska dominują brunatnoziemy górskie, mało przydatne do uprawy ze względu na skład mechaniczny i nadmierne uwilgotnienie. Gleby gruntów ornych niemal w całości zaliczane są do bonitacyjnej klasy VI ( tab. 1 ), a te pod użytkami zielonymi – w 70 %. Użytki rolne w całej wsi stanowią niecałe 15 %, choć w części pozatatrzańskiej udział ten sięga 70 %. W Krościenku gleby klasy V – VI stanowią łącznie 76 % areału użytków rolnych – są to rędziny brunatne na wapieniach w Pieninach i gleby brunatne pseudobielicowe na piaskowcach fliszowych 256 Uwarunkowania przyrodnicze a rozwój dużych wsi górskich … Tab. 1. Podstawowe dane o Kościelisku i Krościenku nad Dunajcem Tab. 1. Basic statistical data concerning Kościelisko and Krościenko A B Wyszczególnienie Powierzchnia wsi w ha Powierzchnia wsi w % : W tym użytki rolne W tym grunty orne : Łąki i pastwiska Lasy Tereny osadnicze Tereny chronionej przyrody Kościelisko 5400 100 14,6 2,1 12,6 83,01 1,0 Krościenko nad Dunajcem 2530 100 40,7 24,3 13,8 52,1 1,4 fragment TPN2 ( 80 % powierzchni wsi ) fragment PPN3 ( 30 % powierzchni wsi ), fragment PPK4 ( 20 % ) XVII w. – 1329 ( 1921 r. ) 3362 ( 1975 r. ) 4343 ( 1988 r. ) 4237 ( 2007 r. ) 4384 ( 2012 r. ) 4345 ( 2015 r. ) 1988 – 2015 : 0 % 2007 – 2015 : 2,5 % obszar Natura 2000 35 drzew pomników przyr. 1348 r. 1348 – 1932 ; 1958 – 1973 1849 ( 1921 r. ) 3100 ( 1970 r. ) 2883 ( 1988 r. ) 3569 ( 2007 r. ) 3542 ( 2013 r. ) 3520 ( 2015 r. ) 1988 – 2015 : 22 % 2007 – 2015 : –1,5 % 0,4 ( 2012 r. ) 8,7 ( 2012 r. ) 9,1 ( 2012 r. ) 0 ( 2013 r. ) –5,6 ( 2013 r. ) –-5,6 ( 2013 r. ) 900 – 1100 13 450 – 650 188 górnictwo pasterstwo uprawa ziemi turystyka handel rzemiosło uzdrowiskowa turystyka administracja gminy ( 3 wsie z 8,4 tys. mieszk. ) administracja gminy ( 4 wsie z 6,7 tys. mieszk. ) i dekanatu Kościoła 3 drzewa pomniki przyr. C Założenie wsi ( wiek, rok ) Prawa miasta lub osiedla Zaludnienie – liczba osób D Zmiany zaludnienia E Dynamika ludności – ‰ : Przyrost naturalny Saldo migracji Przyrost / ubytek rzeczywisty Osadnictwo : Zasięg pionowy ( m n.p.m. ) Obiekty zabytkowe ( liczba ) Funkcje : Dawne F Obecne Objaśnienia : 1 - razem z piętrami kosodrzewiny, hal i turni, powyżej górnej granicy lasu, 2 - TPN- Tatrzański Park Narodowy, 3 - PPN – Pieniński Park Narodowy, 4 - PPK – Popradzki Park Krajobrazowy. Źródło : P. Jasiurkowska ( 2014 ), B. Kowalczyk ( 2014 ), BDL ( www.stat.gov.pl ). 257 Zygmunt Górka, Joanna Więcław-Michniewska Gorców i Beskidu Sądeckiego. Najlepszymi glebami tej wsi ( III klasa ) są mady, na które przypada jednak tylko 1 %. W całej wsi udział użytków rolnych wynosi 41 % – skupione są one w kotlinie u zbiegu doliny Dunajca i Krośnicy oraz na stokach beskidzkich wzniesień, dochodząc tam do ok. 500 m n.p.m. Niewysokie udziały użytków rolnych w badanych miejscowościach wynikają nie tylko z niesprzyjających rolnictwu warunków naturalnych, lecz także z objęcia dużych części Kościeliska i Krościenka ochroną przyrody ( tab. 1 ). Aż 80 % terenu pierwszej z tych wsi od 1954 r. wchodzi w skład Tatrzańskiego Parku Narodowego ( TPN ), skutkiem czego tradycyjny, letni wypas owiec na halach górnej części Doliny Kościeliskiej został ograniczony do tzw. wypasu kulturowego kilkudziesięciu sztuk. Z terytorium Krościenka 30 % znajduje się w granicach Pienińskiego Parku Narodowego ( PPN ), kreowanego w 1930 r., a dalsze 20 % – Popradzkiego Parku Krajobrazowego ( PPK ), powołanego w roku 1987, mniej ustawowo restrykcyjnego dla osadnictwa i gospodarki, jednak stanowiącego podłoże konfliktów, głównie na linii funkcje turystyczne jednostek osadniczych vs. funkcje ochronne krajobrazu kulturowego ( Pawlak 2007 ). Pomimo tych prawnych ograniczeń, stan środowiska naturalnego w obydwu wsiach ( nie wyłączając ww. Parków ) pozostawia wiele do życzenia. Antropopresja, głównie w postaci intensywnego ruchu turystycznego wywołała konflikty na linii gospodarka – ochrona przyrody, a szczególnie w tatrzańskiej części Kościeliska ( Balon 2002 ). W Krościenku presja turystyczna zaznacza się zaś przede wszystkim w jego pienińskim rejonie ( góra Sokolica ) oraz w dolinie Dunajca, wskutek intensywnego ruchu kołowego na drodze nr 969 ( Nowy sącz – Nowy Targ, z odgałęzieniem do Szczawnicy ). Można założyć, że nastąpią większe zmiany w strukturze osadniczej badanych wsi, bowiem intensywność działań związanych w rozwojem turystyki wpływa w wyraźny sposób na przestrzeń wiejską, czego materialnym wyrazem stały się różnorodne formy skupionego lub rozproszonego budownictwa letniskowego ( Krysiak 2009, s. 19 ). Struktura funkcjonalna badanych wsi i prognozy na przyszłość. W Kościelisku, osadzie pierwotnie ( tab. 1 ) rozwijającej się w oparciu o hodowlę bydła i owiec, a także niewielkie pozyskiwanie kruszców, już z końcem XIX w. wprowadzono funkcję turystyczną. Kościelisko – stając się ośrodkiem turystycznym – zyskiwało na wielkości : liczba jego mieszkańców w latach 1880 – 1910 niemal się podwoiła ( z 709 osób wzrosła do 1329 ), co korzystnie odróżniało tę wieś od innych podhalańskich osad, nadal uzależnionych od rolnictwa i dotkniętych silną emigracją ( Leszczycki 1938 ). Po upływie ponad wieku można stwierdzić, że główną funkcją Kościeliska jest turystyka. Zdecydowana większość z 600 tys. osób odwiedzających tę miejscowość kieruje się do Doliny Kościeliskiej trzema szlakami pieszymi, docierając zwykle do schroniska na Hali Ornak ( w sezonie wiosenno-jesiennym kursują tam góralskie bryczki, a zimą – sanie ). Część pogórska Kościeliska jest dla tego ruchu zapleczem usługowym i noclegowym ( około 150 obiektów dysponuje 7 tys. miejsc ), choć i tam przebiegają turystyczne szlaki ( w tym 2 rowerowe ), a dla narciarzy są trasy biegowe, wyciągi ( najdłuższy na Butorowy Wierch przy granicy z Zakopanem ) i Biathlonowy Klub Sportowy w Kirach, miejsce zawodów krajowych i międzynarodowych. Jako wieś gminna Kościelisko posiada Urząd Gminy, obsługujący w sumie ok. 8,5 tys. ludności z 3 wsi, Zespół Szkół ( do gimnazjum uczniowie zamiejscowi są dowożeni ), Zakład Opieki Zdrowotnej, Gminny Ośrodek Kultury Regionalnej wspierający miejscowe tradycje i żywy folklor oraz Gminną 258 Uwarunkowania przyrodnicze a rozwój dużych wsi górskich … Bibliotekę. Bliskość dobrze skomunikowanego ze wsią 30-tysięcznego Zakopanego pozwala zaspokajać tam inne potrzeby. Krościenko zostało założone w XIV w. ( tab. 1 ) jako ośrodek gospodarczy dla starostwa czorsztyńskiego. Pomimo długiego pełnienia ważnych w regionie funkcji administracyjnych nie odnotowano tu zbyt wysokiego poziomu rozwoju ekonomicznego rozkwitu, zwłaszcza na tle bardzo bliskiej ( a zarazem konkurencyjnej ) Szczawnicy – uzdrowiska i znanego ośrodka turystycznego. Na Krościenko przypada około połowy ogólnej liczby turystów odwiedzających Pieniński Park Narodowy. Z centrum wsi prowadzą tam 2 szlaki piesze, a przez północne rejony Krościenka przebiega Główny Szlak Beskidzki. Infrastruktura turystyczna skupia się w obszarze dawnego miasta ( sklepy, zakłady gastronomiczne, w pobliżu jest Muzeum Przyrodnicze PPN, przystań flisacka nad Dunajcem i centrum pielgrzymkowe Światło-Życie ). Od 1990 r. docierają do Krościenka pielgrzymi szlakiem św. Kingi ze Starego Sącza, dążąc do poświęconej jej kaplicy w rejonie Zamku Pienińskiego ( Mróz 2003 ). Do instytucji związanych z gminną funkcją Krościenka, służącą ok. 6,7 tys. ludności z 4 wsi, oprócz Urzędu Gminnego, należą placówki oświatowe ( 2 gimnazja, LO i Zespół Szkół Zawodowych ), Gminne Centrum Kultury z biblioteką i Zakład Opieki Zdrowotnej. Uzupełnieniem tej oferty są placówki usługowe w pobliskiej Szczawnicy. Krościenko ma z nią dobre połączenia, a dalekobieżne autobusy wyjeżdżające z tego uzdrowiska łączą omawianą wieś z Nowym Targiem, Nowym Sączem, a nawet z Krakowem i Warszawą. Plany na przyszłość dla Kościeliska zakładają dalszy rozwój jego funkcji turystycznej, m.in. poprzez zwiększenie atrakcyjności wsi ( promocja, informacja, publikacje ), rozbudowę jej infrastruktury komunalnej ( wodociągi, kanalizacja, gazociąg ) i poszerzenie oferty ( nowe szlaki narciarskie, edukacyjne, rowerowe ), jak również wspieranie tradycji kulturowych. Należy przy tym zadbać o utrzymanie charakteru zabudowy, celem ochrony krajobrazu wsi, już zakłóconego obecnością wielkokubaturowych obiektów ( np. w przysiółku Chotarz ). Chronić też trzeba istniejące jeszcze w Dolinie Kościeliskiej ślady dawnego przemysłu i pasterstwa ( szałasy ) – i ograniczyć negatywne oddziaływania ruchu turystycznego na przyrodę. W planach zagospodarowania przestrzennegoKrościenka wyróżniono 5 stref, z których 3 obejmują tereny Parków Pienińskiego Narodowego, Popradzkiego Krajobrazowego oraz Pasmo Lubania, będą częścią otuliny Gorczańskiego Parku Narodowego, zatem obowiązują tam ograniczenia związane z ochroną przyrody. Pozostałe 2 strefy, czyli centrum dawnego miasta i dolina Krośnicy na zachód odeń, przewidziano na dalszy rozwój usług ma rzecz turystów i miejscowej ludności. Rozwój funkcji ma zachodzić przy przestrzeganiu zasad ochrony krajobrazu i środowiska przyrodniczego. Plany te nie zakładają podjęcia starań o przywrócenie Krościenku praw miasta. Elementy ograniczające w początkowym okresie ekspansję przestrzenną i gospodarczą badanych wsi, uznawane przy tym za klasyczne górskie bariery osadnicze, czyli : mniej dogodne warunki klimatyczne, pokaźne nachylenia, duża wysokość n.p.m., itp. zmieniły częściowo status. Coraz częściej rozpatruje się je jako pozytywne bodźce rozwojowe, które – stając się podstawą rozwoju gospodarczego – pozwoliły na rozwój typowej obecnie w górach działalności, opartej na turystyce oraz sportach zimowych, podobnie jak w wielu miastach karpackich ( Więcław-Michniewska 2011 ). Trudne dla osadnictwa i gospodarki warunki naturalne badanych miejscowości w ostatnich stu kilkudziesięciu latach stały się dla nich ważnym czynnikiem rozwoju – atrakcją turystyczną. Ekspansja osadnictwa i infrastruktury, razem z przyrostem liczby 259 Zygmunt Górka, Joanna Więcław-Michniewska ludności stałej, turystów i wycieczkowiczów zaczyna jednak zagrażać bioróżnorodności i krajobrazowi kulturowemu, stając się nową barierą dla rozwoju tych wsi ( i wielu im podobnych ) – J. Plit ( 2004 ). Literatura Balon J. 2002. Regionalne zróżnicowanie konfliktów człowiek – środowisko na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego [ w : ] J. Partyka ( red. ). Użytkowanie turystyczne Parków Narodowych – ruch turystyczny, zagospodarowanie, konflikty, zagrożenia, Ojców, s. 715 – 722. Baścik N.. 2003. Człowiek w Dolinie Kościeliskiej [ w : ] J. Partyka ( red. ). Ochrona dóbr kultury o historycznego związku człowieka z przyrodą w Parkach Narodowych, Ojców, s. 713 – 735. Beskid Sądecki – mapa turystyczna, 2007, Compass, Kraków. Ciołek G. 1951. Wpływ środowiska geograficznego na formy osadnictwa i budownictwa wiejskiego w Polsce, LUD 1948 – 1951, 39, s. 228 – 252. Debarbieux B., Rudaz G. 2008. Linking mountain identities throughout the world : the experience of Swiss communities, Cult. Geogr., 15, s. 497–517. Fourny M.Ch. 1999. Affirmation identitaire et politiques territoriales des villes alpines, Rev. Géogr. Alp 87( 1 ),s. 171 – 180. Fourny M.Ch. 2000. L’identité Alpine : un enjeu géopolitique pour les villes. Histoire des alpes – storia delle Alpi – Geschichte der Alpen, 2000 / 5 Ville et montagne. http : / / www.arc.usi.ch / en / index / aisa / ris_ ist_labi_aisa_rivista.html. German K. 2003. Fizycznogeograficzne regiony województwa małopolskiego, Folia Geogr., Ser. Geogr.Oeconom., 31 – 32, Kraków, s. 9 – 38. Gocławski A. 2010. Przyrodnicze uwarunkowania rozmieszczenia zaludnienia i osadnictwa – koncepcje i metody badawcze, Prace i Stud. Geogr., 44, s. 79–96. Górka Z. 1995, Osadnictwo [ w : ] J. Warszyńska ( red. ). Karpaty Polskie – przyroda, człowiek i jego działalność, Kraków, s. 219 – 232. Hoyaux A.F. 2000. Habiter la Ville et la Montagne : Essai de Géographie Phénoménologique sur les relations des habitants au Lieu, à l’Espace et au Territoire ( Exemple de Grenoble et Chambéry ), Dissertation, Univer. Joseph-Fourier – Grenoble I. http : / / tel.archives-ouvertes.fr / docs / 00 / 04 / 74 / 98 / PDF / tel00007867.pdf. Jasiurkowska P. 2014. Krościenko nad Dunajcem jako dawne miasto, praca mag. w archiwum GLOR IGiGP UJ, Kraków, ss. 104. Kowalczyk B. 2014. Kościelisko jako podtatrzański ośrodek gminny, praca mag. w archiwum GLOR IGiGP UJ, Kraków, ss. 119. Królikowska K. 2002. Między ochrona przyrody a rozwojem na obszarach górskich – konflikty i rozwiązania, Czas. Geogr., 73, 3, Wrocław, s. 187 – 215. Krysiak S. 2009. Ekologiczne aspekty przemian krajobrazów wiejskich Polski środkowej na obszarach występowania osadnictwa turystycznego, Probl. Ekol. Krajobrazu, XXV, s. 19 – 26. Krzysztofik R., Szmytkie R. 2011. Duże wsie zurbanizowane w sieci osadniczej Polski Południowej, [ w : ] Studia nad procesami i strukturami osadniczymi sieci miast Polski Południowej, Sosnowiec, s. 27 – 68 260 Uwarunkowania przyrodnicze a rozwój dużych wsi górskich … Leszczycki S. 1938. Region Podhala : podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, Nakł. Uniw. Jagiell., Kraków, Prace Inst. Geogr. Uniw. Jagiellońskiego, 20, ss. 285. Mróz F. 2003. Turystyka religijna w polskich parkach narodowych [ w : ] J. Partyka ( red. ). Ochrona dóbr kultury o historycznego związku człowieka z przyrodą w Parkach Narodowych, Ojców, s. 171 – 188. Ostafin K. 2009. Zmiany granicy rolno-leśnej w środkowej część Beskidu Średniego od połowy XIX wieku do 2005 roku. Wyd. Uniw. Jagiell., Kraków, ss. 180. Pawlak A. 2007. Stan środowiska kulturowego w obszarach chronionych Małopolski – na przykładzie Popradzkiego Parku Krajobrazowego, Czas. Techn., 7-A / 2007, Kraków, ss. 231 – 237. Pieniny – mapa turystyczna, 2010, Compass, Kraków. Plit J. 2004. Przeobrażenia krajobrazów kulturowych Karpat Polskich dawniej i dziś [ w : ] U. Myga-Piątek ( red. ). Przemiany krajobrazu kulturowego Karpat – wybrane aspekty, Prace Kom. Kraj. Kult. PTG, Sosnowiec, s. 23 – 42. Soja M. 2008. Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku, IGiGP UJ, ss. 142. Soszyński D. 2011. Przyrodnicze uwarunkowania krajobrazu kulturowego międzyrzecza Ropy i Wisłoka, Annales Univ. Mariae Curie –Skłodowska Lublin – Polonia, LXVI, 2, s. 15 – 28. Tatry i Pieniny – mapa turystyczna. 1975. PPWK, Warszawa. Tatry i Podhale – mapa turystyczna. 1990. PPWK, Warszawa – Wrocław. Województwo nowosądeckie – mapa topograficzno-administracyjna. 1992. OPGK, Katowice. Więcław-Michniewska J. 2011. Wybrane warunki rozwoju funkcji turystycznej miast Karpat Polskich, [ w : ] M. Mika ( red. ). Prace Geogr., 125, IGiGP UJ, Kraków, s. 179 – 196. 261
