Opłacalność uprawy soi
advertisement
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Schematu III Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Publikacja opracowana na zlecenie Opolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego. Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi SPIS TREŚCI 1. Produkcja soi w świecie i w Polsce – K. Pyziak ...................................................................................................3 2. Co przemawia za uprawą soi w Polsce? - K. Pyziak .........................................................................................4 3. Biologia, wzrost i rozwój soi – W. Kościelniak . ....................................................................................................6 4. Wymagania klimatyczne – K. Pyziak ...................................................................................................................... 10 5. Wymagania glebowe – W. Kościelniak . ............................................................................................................... 13 6. Soja w zmianowaniu – W. Kościelniak .................................................................................................................. 15 7. Przedplon i uprawa gleby – W. Kościelniak ....................................................................................................... 17 8. Odmiany i ich charakterystyka – K. Pyziak ......................................................................................................... 19 9. Nawożenie mineralne – W. Kościelniak ............................................................................................................... 20 Nawożenie fosforem i potasem ................................................................................................................................ 21 Nawożenie azotem ........................................................................................................................................................... 22 10. Siew – W. Kościelniak ...................................................................................................................................................... 23 11. Ochrona plantacji – K. Pyziak ..................................................................................................................................... 26 Ograniczanie występowania chwastów . ........................................................................................................... 26 Choroby i szkodniki w uprawie soi ........................................................................................................................ 30 12. Doświadczenia z soją – K. Pyziak ............................................................................................................................. 31 Doświadczenia odmianowe z soją prowadzone w ramach PDOiR w województwie opolskim......................................................................................................................................... 31 Doświadczenia agrotechniczne z soją.................................................................................................................. 36 13. Zbiór soi – K. Pyziak ......................................................................................................................................................... 38 14. Opłacalność uprawy soi – W. Kościelniak . ......................................................................................................... 39 Produkcja soi w świecie i Polsce S oja pochodzi z północnych Chin i jest jedną z najstarszych roślin uprawnych. Na świecie uprawia się jej około 90 mln ha, głównie w USA, Brazylii, Argentynie, Indiach i Chinach. Jest najważniejszą rośliną w grupie bobowatych i czwartą pod względem powierzchni uprawy. W Europie uprawia się jej blisko 2 mln ha (w UE 0,4 mln ha), głównie na Ukrainie, we Włoszech i na Węgrzech. W Polsce przewidywany areał uprawy soi w 2015 roku to około 15–20 tysięcy ha, a jej potencjał wynosi około 400 tys. ha (w województwie opolskim 50 tys. ha). Średnie plony światowe soi wynoszą 24,5 dt/ha, a europejskie 14,0 dt/ha. Światowa produkcja soi wynosi około 260 mln ton i stanowi blisko 80% produkcji roślin bobowatych. Produkcja śruty sojowej to 158 mln ton. W krajach – głównych eksporterach soi, uprawia się głównie odmiany modyfikowane genetycznie (Liberty Link – LLS i Roundup Ready 2 Yield – RR 2Y). W Katalogu Odmian UE jest około 340 odmian soi niemodyfkowanej genetycznie, natomiast w Krajowym Rejestrze jest ich 5. Polska importuje około 2,2 mln ton soi, na wartość 4 mld zł. Szacunkowe zużycie białka roślinnego w Polsce to 1,46 mln ton. Import wynosi 77% (w tym w śrucie sojowej 90%), a produkcja krajowa 23%. W strategii rozwoju produkcji białka przewiduje się jego wzrost o 0,65 mln ton, z czego 0,3 mln ton pochodzić ma z białka roślin bobowatych, 0,2 mln ton ze śruty rzepakowej i 0,15 mln ton z innych źródeł. Wzrost produkcji białka w Polsce ma docelowo zabezpieczyć jego zapotrzebowanie w 50% ze źródeł krajowych. Pozwoli to równocześnie na zmniejszenie jego importu o 1 mld zł. Praca zbiorowa dr Władysław Kościelniak dr Kazimierz Pyziak pod redakcją dr Agnieszki Krawczyk Opracowanie graficzne, skład i druk: www.agenda.net.pl Publikacja opracowana na zlecenie Opolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Łosiowie na podstawie Umowy Nr R.U.DOW.042.1.1.2015 zawartej w dniu 22 stycznia 2015 r. z Województwem Opolskim ISBN 978-83-60304-66-2 Egzemplarz bezpłatny 2 3 Co przemawia za uprawą soi w Polsce? 1. Wzbogacenie obecnych płodozmianów poprzez poprawę właściwości fizyko-chemicznych gleby i wzrost zawartości próchnicy. 2. Ograniczone nawożenie azotem, ponieważ współżyje z bakteriami wiążącymi wolny azot z powietrza (dostarcza do gleby, średnio około 100 kg N/ha). 3. Soja jest rośliną proekologiczną, ze względu na mały udział środków chemicznych (choroby i szkodniki nie występują lub występują w niedużym nasileniu) i nawożenie azotem (zerowe lub nieduże, startowe jego użycie). Już 20% udział roślin bobowatych w strukturze zasiewów, to mniejsze zużycie energii o średnio 13%. Lokalnie, problemem w uprawie soi mogą być ptaki i zwierzyna łowna. 4. Soja jest cenną paszą i produktem żywnościowym, zawiera 33–35% białka i 22–25% tłuszczu, bogatego w nienasycone kwasy tłuszczowe oraz związki mineralne i witaminy z grupy B. Średni plon białka w latach 2013–2014 wynosił około 860 dt/ha (dane z doświadczeń PDOiR). Dla polepszenia strawności soja musi być poddana obróbce cieplnej, w celu likwidacji substancji antyżywieniowych. W żywieniu ludzi może być wykorzystana jako warzywo lub surogat potraw mięsnych. W dietetyce wpływa na obniżenie poziomu cholesterolu, przeciwdziała miażdżycy, zwiększa odporność na choroby nowotworowe, łagodzi okres menopauzy. 5. Opłacalność ekonomiczna uprawy soi. 6. Dopłaty do materiału siewnego soi przez Agencję Rynku Rolnego w wysokości 130 zł/ha (od 22.04.2015 r.) 7. Dopłaty (gruntowa, i dodatkowa przy uprawie 3-30 ha soi, za zazielenienie i do roślin wysokobiałkowych) przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wynoszące około 460 EURO/ha (kwiecień 2015 r.) 8. Dostępność na rynku nasiennym europejskich, w tym polskich odmian niemodyfikowanych genetycznie, o dobrym potencjale plonowania i właściwościach rolniczych. 9. Dostępność odmian wczesnych, o długości wegetacji 120-130 dni, umożliwiająca rozszerzenie powierzchni uprawy soi w Polsce oraz jej zbiór bezpośredni, bez desykacji, przy odpowiedniej wilgotności nasion na przełomie września i października. 10. Dostępność szczepionek, zawierających bakterie brodawkowe Bradyrhizobium japonicum. Firma Saatbau ma w ofercie odmiany soi inokulowane szczepionką Hi Stick Soybean specjalną metodą Fix Fertig. 11. Rejestracja 1 września 2014 r. herbicydu Sencor Liquid 600 SC w uprawie soi i zapowiedź rejestracji innych herbicydów. 12. Coraz większa możliwość zbytu, głównie na cele paszowe. 13. Utrzymujące się na rynkach światowych wysokie ceny soi i śruty sojowej. 14. Wyniki doświadczeń odmianowych i agrotechnicznych prowadzonych przez COBORU, zwłaszcza w ramach programu Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego i Rolniczego w województwie opolskim. 15. Wpisanie soi do Strategii Województwa Opolskiego. 16. Strategia rozwoju produkcji białka roślinnego w Polsce. Obfity system korzeniowy soi z brodawkami, Top Farms Głubczyce 15.07.2011 4 5 Biologia, wzrost i rozwój soi S oja (Glycine) należy do rodziny bobowatych. Jest rośliną jednoroczną, jarą. Nasiona mają kształt owalny, rzadziej kulisty. Wnętrze składa się z zarodka zbudowanego z liścieni, pączka wierzchołkowego i korzonka zarodkowego. Masa 1000 nasion (MTN) wynosi od 130 do 240 g, w zależności od odmiany i warunków agrotechnicznych. Soja kiełkuje epigenicznie, tzn., że liścienie w trakcie wschodów wydostają się na powierzchnię gleby. Są one duże i często nie mogą przebić się przez skorupę utworzoną przez ulewę po zasiewie, a w następnych dniach – słoneczną pogodę. po 12–15 dniach. Po rozwinięciu liścieni wyrastają dwa pojedyncze liście zarodkowe o kształcie jajowato-eliptycznym. Następnie rozwijają się liście właściwe – złożone z trójlistków ułożone na łodydze naprzemianlegle. Wspomniana odmiana Merlin fazę pierwszych trójlistków osiągnęła 4 czerwca. W fazie 2-3 trójlistków soja jest najmniej wrażliwa na herbicydy nalistne, a chwasty jedno- i dwuliścienne znajdują się wówczas, przeważnie w fazie 2–3 pary liści. Łodyga soi jest sztywna, owłosiona i rozgałęziona, o wysokości od 50 do 120 cm, w zależności od odmiany i warunków wegetacji. W ciepłych i wilgotnych warunkach oraz na stanowiskach bogatych w azot łodygi są dłuższe i skłonne do wylegania. Kwiaty zawiązują się na łodydze w kątach liści, w formie gron liczących od kilku do kilkunastu kwiatków. Kwiaty są bardzo drobne, samopylne, koloru fioletowego lub białego, w zależności od odmiany. Wschody soi na zamulonej przez ulewę glebie, Zwanowice 8.05.2014 Dlatego w trakcie przedsiewnej uprawy roli nie należy jej rozpylić, a sam siew wykonać dość płytko (około 4 cm). Nasiona w trakcie kiełkowania pobierają 1,5 razy więcej wody niż ważą. Z tego powodu, tak należy przygotować rolę pod jej zasiewy, aby zawierała ona, jak najwięcej pozimowej wilgoci. Wschody soi następują po upływie kilkunastu dni od siewu. W 2014 roku odmiana Merlin wysiana 22 kwietnia zaczęła wschodzić 6 Soja zawiązuje grona kwiatowe w kątach liści, Mavka 14.07.2014 7 Soja w Zwanowicach w miesiąc po siewie – dorodne korzenie, zdjęcie 21.05.2014 Najwięcej kwiatów soja zawiązuje w wierzchołkowym gronie, Merlin 14.07.2014 Liście w trakcie dojrzewania żółkną i opadają poczynając od dolnej części rośliny. Strąki zawierają od 1 do 3 nasion. Wadą większości odmian soi jest niskie osadzenie dolnych strąków od 9 do 13 cm od podstawy, co powoduje straty w trakcie koszenia. Obserwacje polowe wykazują, że dolne strąki, o 2–3 cm zawiązywane są wyżej, u roślin wysianych wcześniej – zaraz po 20 kwietnia, niż na początku maja. 8 Soja podobnie, jak inne bobowate w pierwszym okresie wzrostu tworzy korzeń palowy z dużą liczbą korzeni bocznych. Po wschodach korzenie rosną szybciej, niż część nadziemna. Główna masa korzeni rozwija się w warstwie ornej. Soja współżyje z bakteriami brodawkowymi Bradyrhizobium japonicum wiążącymi wolny azot z powietrza. Brodawki zaczynają pojawiać się w pierwszych dniach czerwca, a ich intensywny wzrost następuje w ostatnich dniach tego miesiąca i na początku lipca, w trakcie kwitnienia. Zamierają wraz z żółknięciem liści. Zdecydowanie bardziej dorodne brodawki i w znacznie większej ilości można obserwować na glebach przewiewnych, lżejszych, niż na zlewnych – ciężkich. Słabiej brodawki zawiązują się w stanowiskach zasobnych w azot glebowy i na polach, na których soję nawożono nawozami azotowymi. 9 Potrzeby cieplne soi ograniczają jej uprawę na nasiona w chłodniejszych regionach Polski. W 2014 roku przymrozki przygruntowe w okresie powschodowym nie występowały, ale np. w 2012 roku, w okresie 8–19 maja w Głubczycach wynosiły one od -1,4 do -4,3°C, nie mając ujemnego wpływu na dalszą wegetację soi. Natomiast duży przymrozek -8,1°C w Dobrzyniu, pow. brzeski zniszczył siewki, których liścienie były na wierzchu. Chwasty stanowią dużą konkurencję dla soi Soja, jak już wspomniano w pierwszych tygodniach rośnie wolno, nie zakrywając gleby. Brak zabiegów herbicydowych powoduje silne zachwaszczenie plantacji, ponieważ intensywny wzrost rośliny uprawnej rozpoczyna się dopiero w drugiej połowie czerwca. Wymagania klimatyczne S oja jest rośliną ciepłolubną dnia krótkiego. Charakteryzuje się krótkim okresem wegetacji 120–135 dni i dłużej. Do dobrego kiełkowania i wschodów wymaga temperatury powietrza 10–15°C i gleby 8–10°C. Przypada to najczęściej na trzecią dekadę kwietnia, a fenologicznie jest to termin kwitnienia klonu zwyczajnego i koniec kwitnienia wiśni. Soja jest rośliną ciepłolubną i może być uszkadzana przez wiosenne przymrozki. Nasiona wysiane zbyt wcześnie w nieogrzaną glebę, nie kiełkują, szybko ulegają butwieniu i gniją. Dość dużo ciepła soja potrzebuje w pierwszych okresach rozwoju oraz w trakcie kwitnienia. Mniej ciepła wymaga w okresie dojrzewania. Wszystkie odmiany dodatnio reagują na wyższą temperaturę w ciągu całej wegetacji. 10 Soja w OODR Łosiów (siew 14.04.2011 r.), uszkodzona przez przymrozki – 17.05.2011 r. Soja jest genetycznie dostosowana do okresowych niedoborów wody. Łodygi, liście i strąki pokryte są włoskami, które chronią rośliny przed nadmiernym parowaniem, a silnie rozwinięty system korzeniowy, umożliwia pobieranie wody z głębszych warstw gleby. Największe zapotrzebowanie na wodę występuje w okresie kiełkowania i wschodów, kwitnienia oraz zawiązywania strąków. Źle reaguje na zaskorupienie gleby (choroby zgorzelowe) oraz nadmiar opadów w drugiej połowie wegetacji (bujny wzrost, duże wyleganie), co miało miejsce w Głubczycach w 2014 roku. Przebieg pogody w zakresie temperatury powietrza i opadów w Polsce i województwie opolskim (tabela 1) stwarzają warunki do uprawy soi, nie tylko na terenie południowozachodniej Polski, ale również w całym kraju. Przy czym, najlepsze regiony Polski do uprawy tego gatunku to Śląsk, Małopolska, Podkarpacie (z wyjątkiem terenów górzystych), a także Wielkopolska, Mazowsze i Pomorze Zachodnie. 11 82 62 11 66 oja nie ma zbyt wygórowanych wymagań glebowych, pod warunkiem, że znajdują się w wysokiej kulturze, są przewiewne oraz zasobne w składniki pokarmowe. Potwierdzają to obserwacje wzrostu soi odmiany Merlin i jej plony na plantacjach nasiennych w woj. opolskim – tabela 2. Tabela 2. Warunki glebowe i nawożenie soi na plantacjach nasiennych w latach 2013–2014 Rolnik, Klasa miejscowość gleby Suma temperatur 1.05–30.09 – 2613 oC (2012), 2505oC (2013), 2538oC (2014) Przymrozki przygruntowe 8–19.05 od -1,4 do 4,3 oC, 6.06 – 0,4oC (2012) brak przymrozków (2013) 6.05. – 0,3oC (2014) 4,0 298,2 415,1 581,9 2,4 Średnia V – IX 17,1 16,3 16,6 11,7 10,8 10,8 23,1 22,3 22,7 0,9 94,0 108,4 49,5 0,0 19,2 20,1 9,2 12,0 Wrzesień 14,2 15,0 7,4 8,7 17,6 -0,9 -2,8 16 19 12 28,2 119,9 66,6 5,2 23,4 25,5 13,4 20,8 Sierpień 19,0 17,5 13,3 11,1 28,5 5,5 3,5 22 4 15 15,7 129,7 97,5 9,7 25,3 26,0 14,8 19,7 Lipiec 19,9 20,7 12,9 16,5 26,2 4,7 3,4 15 6 18 96,1 55,3 143,1 5,3 25,0 22,7 12,1 16,3 Czerwiec 17,4 16,6 12,0 11,5 21,0 -0,4 5,7 10 16 10 29,3 134,1 127,8 -0,3 20,6 21,3 8,9 12,9 14,8 13,1 8,6 6,2 18,1 -4,3 2,1 19 17 S Maj 2012 2013 2014 2012 2013 2014 2012 2013 2014 2012 2013 2014 2012 2013 2014 2012 2013 2014 Dni Miesiąc Średnia dobowa Minimalna Maksymalna Minimalna przy gruncie Mm Opad Temperatura powietrza oC Tabela 1. Warunki pogodowe w okresie wegetacji soi. Głubczyce. Lata 2012–2014 12 Wymagania glebowe Płaczek M. V-VI GR Przecza Dziekoński W. IIIa-IIIb Chróścina Buśko W. IIIb-IVa Lewin Brzeski Bieniaszewski Z. IVa-IVb Krzyżowice Spółka Kobi IVa-VI Kobiela Drozd Z. IIIb-V Złotogłowice Przedplon Nawożenie kg/ha Plon MTN N P2O5 K2O dt/ha g pszenżyto 6,7 7,7 6,9 - 70 120 17,0 136,4 pszenica 5,5 13,4 27,3 12 40 60 31,3 160,3 pszenica 6,0 12,2 16,0 49 45 90 26,8 152,7 pszenica 6,7 śred. śred. - 12 18 32,2 186,4 pszenica 5,8 9,2 23,1 50 - - 20,0 - rzepak oz. 6,2 13,8 29,8 18 46 60 23,0 - Smoliński J. IIIa-IIIb pszenica Łosiów Pietras S. IIIb-IVa pszenica Zwanowice Lenartowicz A. IIIb-IVa pszenica Różyna V rzepak o. Buśko W. IIIb pszenica Lewin Brzeski IIIb-IVa pszenica Dziekoński W. IIIb kukurydza V kukurydza Chróścina Płaczek M. GR Przecza pH Zasobność gleby P2O5 K2O 2013 rok 2014 rok 6,7 18,0 21,3 12 40 60 28,8 147,9 6,3 17,3 17, 5 20 46 90 28,3 149,0 6,3 12,8 19,2 nie stosowano 28,6 145,6 6,0 5,5 4,8 5,4 4,8 37,3 9,7 13,4 9,2 19,0 25,5 12,0 13,0 12,7 8,9 24,3 30,2 27,8 26,9 24,0 158,1 163,2 146,0 142,3 173,6 IVa-IVb „Las”, żyto 7,2 śred. śred. 24,0 - „Klin”, pszenżyto 6,5 śred. śred. 15 45 90 nie stosowano 15 30 90 9 30 45 14 48 72 59 69 60 27 59 69 60 27 27,0 - 7,0 15,8 23,0 24,0 147,1 6,0 13,4 19,0 25,3 149,6 5,7 śred. śred. 28,6 170,2 6,2 9,0 22,2 30,2 - IVb Kulas A. V pszenica Pisarzowice Warowy T. IVa-IVb kukurydza Obórki Bienaszewski Z. IVa-IVb kukurydza Krzyżowice Drozd Z. IIIa-V kukurydza Złotogłowice nie stosowano 40 48 72 nie stosowano 48 46 60 13 Soja w zmianowaniu W Soja odmiany Merlin na glebie klasy IIIa – plon 31,3 dt/ha, 11.09.2013 Soję można uprawiać na różnych glebach począwszy od kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego, pszennego wadliwego do żytniego bardzo dobrego, klasy bonitacyjnej od I do IVa. Udaje się również na glebach kompleksu żytniego dobrego, klasy IVb i V, pod warunkiem, że są w wysokiej kulturze i w rejonach o wystarczającej ilości letnich opadów. Pod jej uprawę nie nadają się gleby zbyt zwięzłe, pozbawione struktury, silnie zaskorupiające się i z natury zimne. Nieodpowiednie są również gleby piaszczyste kompleksu żytniego słabego, klasy IVb i V, zakwaszone i z natury suche. Nie należy wysiewać jej w dolinach i obniżeniach terenu, gdzie systematycznie występują wiosenne przymrozki. Optymalny odczyn gleby (pH) dla soi wynosi 6-7. Przy takim odczynie prawidłowo przebiega symbioza pomiędzy soją, a bakteriami brodawkowymi. W glebach kwaśnych symbiozę ogranicza nadmierna koncentracja jonów glinu i manganu oraz deficyt jonów wapnia, fosforu i molibdenu. Zakwaszenie gleby w większym stopniu wpływa ujemnie na proces symbiozy, niż na rozwój samych bakterii brodawkowych. Z tego powodu zakwaszone gleby należy wapnować. Soja jest rośliną wymagającą stanowisk w wysokiej kulturze i nie powinna być uprawiana na tzw. dzierżawach. 14 wyniku spadku kilkanaście lat temu pogłowia zwierząt gospodarskich, zwłaszcza w gospodarstwach indywidualnych z pól prawie całkowicie zniknęły rośliny bobowate drobno i grubonasienne oraz trawy w uprawie polowej – gatunki odbudowujące strukturę gleby, próchnicę i poprawiające jej stan fitosanitarny. W ślad za tym spadło również stosowanie nawozów organicznych. Obecnie na polskich polach dominują zboża, których udział w strukturze zasiewów przekracza niejednokrotnie 75–80%. W najbliższych czasie, należy się liczyć z dalszym zmniejszeniem areału ziemniaków, a od 2017 roku również buraka cukrowego. Jakie rośliny uprawiać w te miejsca? Zboża nie, – bo uprawiane po sobie plonują 10–20% niżej, niż po dobrych przedplonach. Zubożają gleby w próchnicę i niszczą ich strukturę. Areał rzepaku w rejonach jego koncentracji uprawy, np. w województwie opolskim powinien być znacznie ograniczony z następujących powodów: • część pól jest już bardzo silnie zachwaszczona dzikimi formami rzepaku i jego samosiewami; • atakują go liczne szkodniki i choroby. Ich zwalczanie metodami agrotechnicznymi i chemicznymi często zawodzi, przy tym jest drogie i uciążliwe; • zwiększa się areał gleb zakażonych kiłą kapusty – bardzo groźną chorobą płodozmianową; • po wycofaniu zapraw nasiennych przeciwko szkodnikom atakujących siewki, należy liczyć się z obniżeniem plonów i opłacalności. Jeżeli chodzi o kukurydzę, to wraz ze wzrostem jej areału, nasilają się straty w plonach wyrządzane przez omacnicę prosowiankę i inne szkodniki oraz choroby grzybowe, z których najgroźniejsze są fuzariozy. Ponadto kukurydza wymaga kosztownego dosuszania ziarna, ma wysokie potrzeby nawozowe, co zwiększa koszty jej produkcji. Alternatywą dla wielu gospodarstw może okazać się soja, która obok niskich nakładów na uprawę, pozostawia po sobie bardzo dobre stanowisko, ponieważ: • jest rośliną strukturotwórczą; • jej mocny system korzeniowy posiada dużą zdolność pobierania składników pokarmowych z warstwy ornej i podglebia. Potrzeby pokarmowe soi są znacznie niższe, niż innych upraw, ponieważ zawiązuje niedużą ilość suchej masy łącznie z nasionami, łodygami i korzeniami (5-6 t/ha). Nie wyczerpuje z gleb takich ilości wody, jak kukurydza, czy też rzepak; • w słomie i korzeniach pozostawia w glebie 25–30 kg N/ha. Bakterie brodawkowe gatunku Bradyrhizobium japonicum mogą związać 100 kg N/ha rocznie. • Wg badań zawartości azotu mineralnego w glebie (Nmin) w 2015 roku w próbach gleby pobranych z pól po soi, w Zwanowicach i Różynie jego zawartość wyniosła 68 kg N/ha. • nie jest żywicielem chorób i szkodników pasożytujących na zbożach i innych uprawach – wpływa na ich redukcję; 15 Ponadto: • choroby i szkodniki nie wyrządzają szkód – nie wymaga kosztownej chemicznej ochrony; • do uprawy soi i jej zbioru przydatne są te same maszyny, co do uprawy zbóż, czy też rzepaku; • jej zbiór przypada na koniec września – do początku października, przed spiętrzeniem jesiennych prac polowych. Po zbiorze można w agrotechnicznym terminie wysiać np. pszenicę ozimą. • pozostawia po sobie bardzo dobre stanowisko dla pszenicy i innych zbóż. Wymienione walory przyrodnicze i gospodarcze soi znacznie podwyższają opłacalność jej uprawy. Przedplon i uprawa gleby Soję należy uprawiać po zbożach, które pozostawiają po sobie stanowisko najczęściej wolne od uciążliwych chwastów i niezbyt zasobne w azot. Kukurydza uprawiana na ziarno jest również dobrym przedplonem, ponieważ przyorana słoma rozluźnia glebę, a duży udział suchej masy zawiera znaczne ilości składników pokarmowych. Jednak decydując się na takie stanowisko, należy zwrócić uwagę na herbicydy stosowane w kukurydzy (przedplon), a zwłaszcza na substancje aktywną mezotrion, która może hamować wzrost soi. W przypadku stosowania środków ochrony roślin koniecznie należy przestrzegać etykiety – instrukcji stosowania preparatu. Na żyznym polu w Zwanowicach Merlin po burzy częściowo wyległa, 30.07.2014 Struktura gleby po zbiorze soi, Zwanowice 30.09.2014 16 Nie należy soi uprawiać w stanowiskach bogatych w azot, nawożonych obornikiem, gnojowicą. Nadmiar azotu szkodzi bakteriom brodawkowym, powoduje wybujałość soi i jej wyleganie. Soję można wysiewać po sobie. Jeżeli w kolejnych latach zostaną wysiane nasiona zaszczepione „skuteczną” szczepionką bakterii brodawkowych, to namnożą się w glebie. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w kolejnych latach nie będzie potrzeby wysiewu nasion szczepionych. 17 Uprawa gleby po zbiorze przedplonu (zboża) powinna być wykonana starannie, aby stworzyć warunki do kiełkowania chwastów, zniszczyć ich siewki oraz zgromadzić i zatrzymać pozimową wodę w glebie. Glebę przed zimą należy zaorać, ponieważ wówczas o około 30% zwiększa się jej pojemność wodna. Należy za wszelka cenę unikać wiosennej orki, gdyż powoduje to ubytek wody z gleby odpowiadający opadowi deszczu 30–40 mm. Wałowanie gleb zwięzłych po zasiewie soi na polach dobrze uwilgotnionych jest zbyteczne, a wręcz niewskazane, bowiem może być to przyczyną zaskorupienia po deszczach. Natomiast gleby piaszczyste nie ulegają zbryleniu i szybko osiadają. Na polach zakamienionych koniecznie, jeszcze przed zabiegiem herbicydowym należy wyzbierać kamienie. Odmiany i ich charakterystyka Sukces w uprawie soi, podobnie jak innych roślin uprawnych w dużej mierze zależy od doboru właściwej do uprawy odmiany. W Krajowym Rejestrze Odmian znajdują się 2 odmiany wczesne: Aldana (HR Strzelce) i Augusta (UP Poznań) oraz 3 odmiany średniopóźne: Aligator (Euralis Semences) Mavka i Madlen (Agro Youmis). W trakcie badań rejestrowych, są wcześniejsze odmiany Saatbau – Amandine i Abelina oraz odmiany kanadyjskie: Herta i Petrina, które sprawdziły się w Czechach, gdzie z powodzeniem uprawiane są od kilku lat. Kwalifikowane plantacje nasienne (wg PIORIN) w 2014 roku obejmowały odmiany zarejestrowane (Aldana, Augusta i Mavka) i odmiany z Katalogu Wspólnotowego – CCA (Annuskha i Atlanta – Agro Youmis, Amandine, Lissabon i Merlin – Saatbau). Tabela 3. Soja. Pochodzenie odmian Tak zareagowała soja na ugniatanie gleby – jaśniejsze i niższe rośliny rosną na „drodze” po której zwożono pszenicę z sąsiedniego pola w 2013 roku, Różyna 18.06.2014 Soja źle znosi ubitą rolę. Z tego względu ilość zabiegów uprawowych należy ograniczyć do minimum, by uniknąć zagęszczenia gleby przez koła ciągników. Zalecane jest wykonanie pełnego zestawu uprawek pożniwnych, a przed zimą niewysztorcowanej orki na głębokość 25 cm. Po kukurydzy należy wykonać orkę z przedpłużkami, w celu dobrego przykrycia słomy i korzeni. Pole przed siewem soi powinno być starannie wyrównane bez grud i kamieni. Większość odmian soi wiąże nisko dolne strąki i na nierównym polu część z nich w trakcie omłotu kombajnem zostaje nie zebrana. Wiosną, jak tylko rola dostatecznie obeschnie, pole należy zawłókować. Uprawka ta ma za zadanie wyrównanie pola, przerwanie parowania wilgoci z gleby i zniszczenie siewek chwastów. W przypadku wystąpienia wczesnej wiosny, chwasty, które wzeszły przed siewem soi, można zniszczyć mechanicznie lub glifosatem. Stosując środki ochrony roślin należy stosować je w terminach zalecanych przez producenta, podanych w etykiecie – instrukcji. Gdy siew będzie wykonany siewnikiem talerzowym to, można go wykonać bez wzruszania gleby. W przypadku siewu siewnikiem z redlicami stopkowymi, rola przed siewem powinna być wzruszona płytko – na głębokość 5–6 cm, tak, aby wysiane nasiona zostały umieszczone na niewzruszonej glebie. W takich warunkach będą miały one zapewniony dostęp do wilgoci zgromadzonej w glebie (podsiąk kapilarny). 18 Rok wpisania do Krajowego Kod kraju Lp. Odmiana Rejestru pochodzenia Odmian w Polsce Adres jednostki zachowującej odmianę, a w przypadku odmiany zagranicznej – pełnomocnika w Polsce 1 Aldana 1992 PL Hodowla Roślin Strzelce sp. z o.o. Grupa IHAR 2 Augusta 2002 PL Uniwersytet Przyrodniczy Poznań 3 Mavka 2013 UA Agro Youmis PL Sp. z o.o. Poznań 4 Amandine - AT Saatbau Polska Sp. z o.o. 5 Herta - CA Danko Hodowla Roślin sp. z o.o. Choryń 6 Petrina - CA Danko Hodowla Roślin sp. z o.o. Choryń 7 Aligator 2015 FR Euralis Semences (Euralis Saaten sp. z o.o., Poznań) 8 Lissabon - AT Saatbau Polska Sp. z o.o. 9 Merlin - AT Saatbau Polska Sp. z o.o. 10 ES Senator - FR Euralis Semences (Euralis Saaten sp. z o.o., Poznań) 11 Malaga - AT Saatbau Polska Sp. z o.o. 12 Madlen 2015 UA Agro Youmis PL Sp. z o.o. Poznań 19 Odmiany soi różnią się znacznie wczesnością. W naszym kraju do uprawy nadają się odmiany tolerancyjne na długość dnia, zmienne warunki pogodowe, z okresem wegetacji 120-135 dni. Wczesność odmian podawana jest w kodzie 4 zer (0000). Odmiana bardzo wczesna, jak np. Augusta ma symbol 0000. Odmiana wczesna – Merlin oznaczona jest 000. Odmiana o kodzie 000 wymaga w okresie wegetacji sumy temperatur efektywnych około 1500°C. Wczesność odmian soi porównywana jest z długością okresu wegetacji kukurydzy – tzw. liczbą FAO. Jeżeli mieszaniec kukurydzy o liczbie FAO 240–250 uprawiany na ziarno dojrzewa w danym rejonie na początku października, to oznacza, że w tych warunkach można uprawiać soję o 000. Najczęściej uprawiane odmiany soi to: Merlin – (000), długość okresu od siewu do dojrzałości pełnej to około 125 dni. Duży potencjał plonowania i stabilny plon. Polecana do uprawy na wszystkich stanowiskach. Posiada wyższą odporność na wyleganie, wysokość roślin około 90 cm, MTN 150–160g. Odmiana o większej zawartości białka i tłuszczu. Może być uprawiana w cieplejszych regionach na północy Polski. Gleby pod uprawę soi powinny mieć uregulowany odczyn. Natomiast stanowiska zakwaszone, należy zwapnować jesienią, po zbiorze przedplonu, stosując np. wapno magnezowe, w dawkach wg wyników analizy chemicznej gleby. Nawożenie fosforem i potasem Obserwacje upraw soi prowadzone od 2008 roku na polach RSP Skrzypiec, SDOO Głubczyce i Top Farms Głubczyce, a przede wszystkim na plantacjach nasiennych w województwie opolskim, pozwalają stwierdzić, że soja uprawiana na glebach o średniej i wysokiej zasobności w fosfor i potas wykazuje stosunkowo małe potrzeby na nawożenie tymi składnikami. Pogląd ten jest zgoła odmienny od powszechnie podawanych zaleceń w literaturze fachowej. Plony odmiany Merlin uprawianej na polach rolników, którzy nie nawozili soi fosforem i potasem były podobne, a nawet wyższe, jak u tych, którzy je zastosowali (tabela 2). Z tego względu zalecenia dotyczące nawożenia fosforem i potasem zbóż, rzepaku i innych upraw należy wykonywać w oparciu o wytyczne podane w tabeli 4. Lissabon – (000), długość okresu od siewu do dojrzałości pełnej około 128 dni. W doświadczeniach PDOiR w woj. opolskim plonuje najwyżej. Odporna na wyleganie, wysokość roślin około 80 cm, MTN 160–170g. Odmiana o mniejszej zawartości białka i tłuszczu. Wymaga gleb lepszych, nadaje się do uprawy w cieplejszych regionach południowej Polski. Annushka – (0000), wg hodowcy długość okresu wegetacji to 100–130 dni. Odmiana wysoka 90–110 cm, bardziej podatna na wyleganie. Nasiona drobniejsze – MTN 130– 155 g. Odmiana o mniejszej zawartości białka, a wysokiej tłuszczu. Z uwagi na wczesność jest rekomendowana do uprawy na terenie całej Polski. Mavka – (000) – wg hodowcy długość wegetacji 125-135 dni. Wysokość około 100 cm, MTN – 180–190 g. Wyżej osadza dolne strąki – 12cm. Odmiana o mniejszej zawartości biała, a wysokiej tłuszczu. Rekomendowana do uprawy na terenie południowej i środkowej części Polski. Warunki przyrodnicze południowej Polski pozwalają na uprawę odmian soi różnej wczesności, w tym również o okresie wegetacji około 135 dni.. W Polsce środkowej i północnej polecane do uprawy są odmiany wczesne, jak: Anushka lub Merlin. Nawożenie mineralne S oja wg dr T. Jadczyszyn z IUNG-PIB Puławy do wytworzenia 1 dt nasion wraz z plonem ubocznym pobiera kg: N – 6,8 , P2O5 – 1,70 i K2O – 3,32. Stosunek masy nasion do łodyg i korzeni kształtuje się, jak 1: 1. 20 Pionierzy uprawy soi na Opolszczyźnie: Mirosław Maćków i Jarosław Mormul z RSP Skrzypiec na plantacji Augusty, która wydała 24,6 dt/ha, 22.07.2010 21 Tabela 4. Optymalne właściwości agronomiczne gleb Kategoria agronomiczna gleby Bardzo lekkie Lekkie Średnie Ciężkie pH w KCl 5,1 5,6 6,1 6,6 Zawartość mg/100 g gleby P2O5 K2O Mg 10,0 10,0 3,0 11,5 12,5 4,5 13,0 15,0 6,0 14,5 17,5 7,5 (źródło Zalecenia agrotechniczne, tom I – Technologie upraw, IUNG Puławy 1992) Na glebach zawierających znacznie większe zawartości danego składnika niż podano w tabeli 4 z powodzeniem można zrezygnować z nawożenia fosforem i potasem. Natomiast na glebach o zawartości zbliżonej do tych podanych, zaleca się wysiać około 40–50 kg P2O5 i 60–80 kg K2O/ha w celu nie dopuszczenia gleby do zubożenia. Na glebach o niskiej zawartości – dawki należy zwiększyć: P2O5 do 70 kg/ha i K2O – 120 kg/ ha. Natomiast na glebach o bardzo niskiej zasobności w składniki pokarmowe, należy zaniechać uprawy soi. Nawożenie azotem Startowe nawożenie azotem wpływa pozytywnie na kiełkowanie, lecz hamuje rozwój brodawek i samych roślin soi po 4 tygodniu od momentu siewu. Jak wynika z tabeli 2 odmiana Merlin, uprawiana bez azotu plonowała na tym samym poziomie, jak na polach, nie nawożonych tym składnikiem. Azot w większych dawkach powoduje wybujałość roślin i ich wyleganie, co znacznie odbija się na plonach. Z uwagi na to, że nasiona soi są duże i bogate w białko, w 1 kg nasion może być 50 –60 g N. Przypuszczalnie, ta ilość azotu jest wystarczająca w pierwszych fazach rozwojowych soi. Później siewki, które szybko budują korzenie, pobierają azot mineralny z gleby. Jego zawartość wczesną wiosną waha się od 30 do 80 kg N/ha, w zależności od zawartości próchnicy. W drugiej połowie wiosny i latem znaczne ilości azotu uwalniają się z mineralizacji słomy i resztek pożniwnych oraz próchnicy glebowej. Od połowy czerwca soję w azot zaopatrują bakterie brodawkowe. Z tego względu, na glebach o niskiej zawartości próchnicy i ubogich w azot mineralny, przy słabym wiązaniu brodawek, dawka azotu 30–40 kg N/ha będzie celowa. Należy ją wysiać na początku kwitnienia, najlepiej w saletrze amonowej. Na glebach o niskiej zawartości siarki i magnezu soję należy dokarmiać 1–2 razy w trakcie wegetacji, siarczanem magnezu. Siarka potrzebna jest do budowy niektórych aminokwasów, a magnez oprócz udziału w fotosyntezie, bierze udział w wielu procesach przemiany materii. Z mikroskładników ważny jest cynk, bor a na glebach lekkich, także i molibden. Cynk stymuluje syntezę aminokwasu – tryptofan, będącego składnikiem białka, biorącego udział w komunikacji roślin z bakteriami. Brak molibdenu na glebach lekkich, powoduje słabe wykształcenie brodawek. Niedobory mikroskładników należy uzupełniać nawozami dolistnymi w fazie drugiej-trzeciej pary przylistków, nie później. Absolutnie, nie należy stosować nawozów zawierających miedź i mangan, które są zabójcze dla bakterii brodawkowych. Siew N Wyleganie roślin powoduje straty w plonie, Zwanowice 30.09.2014 r. 22 asiona soi przed siewem powinny być zaprawiane zaprawą fungicydową przeciwko zgorzeli siewek wywoływanych przez różne gatunki grzybów oraz zaszczepione bakteriami brodawkowymi Bradyrhizobium japonicum. Zaprawianie przeciwko zgorzeli siewek jest konieczne, ponieważ wschody soi trwają kilkanaście dni, a w glebach znajduje się wiele patogenicznych grzybów. Natomiast bakterie Bradyrhizobium japonicum, nie występują w stanie naturalnym, w środowisku naszych gleb. Szczepienie zwiększa plon soi o 32%, w porównaniu z roślinami nieszczepionymi. Nasiona najlepiej jest szczepić tuż przed wysiewem. Firma Saatbau Polska ze Środy Śląskiej sprzedaje nasiona siewne zaszczepione bakteriami brodawkowymi wg sytemu Fix Fertig. Natomiast AgoYuomis wysokie stopnie odsiewu szczepi czeskimi szczepionkami Rizobin i Nitrazon lub francuską Optimeze. Do nasion niższych stopni kwalifikacji dołącza jedną z w/w szczepionek i rolnik tą czynność wykonuje we własnym zakresie. Soję wysiewa się do dobrze doprawionej, ogrzanej gleby. Jeśli gleba jest zimna, to nasiona pod wpływem szkodliwych organizmów glebowych, opóźniają wschody, a część ulega zbutwieniu i nie wschodzi. Siew soi zaleca się w terminie od 20 kwietnia do 5 maja, niezależnie od wczesności odmiany. Soja wysiana wcześniej dolne strąki 23 osadza wyżej. Soja powinna „zejść z pola” w drugiej połowie września lub na początku października, gdy pogoda jest ciepła i słoneczna. Nasiona w strąkach, powinny wyschnąć do połowy października. Jeżeli do tego czasu to nie nastąpi, dalsze oddawanie wody, nie będzie już możliwe. W październiku z każdą dobą, dni stają się krótsze, a poranne rosy utrzymują się do południa, nie wspominając już o częstych opadach deszczu. Czas zbioru soi w trakcie dnia, zawęża się do 4–6 godzin. Wybierając termin siewu powinniśmy mieć na uwadze także to, że wschodzące liścienie soi wysianej z opóźnieniem – około 20 maja są wyjadane przez ptaki krukowate, które w tym czasie mają lęgi piskląt. Norma wysiewu soi zależy od typu odmiany. Na przykład firma Saatbau Polska zaleca wysiew soi w obsadzie 60–70 nasion/m2, tj. 4,0–4,5 jednostki siewnej na hektar, w której znajduje się 150 000 kiełkujących nasion. Odmiany soi, gdy maja dużą przestrzeń życiową zawiązują strąki zarówno na łodydze, jak również w jej rozgałęzieniach. Wolno rosnąca Merlin na słabej glebie w Chróścinie zawiązała mnóstwo strąków, 27.08.2014 W 2014 roku polowa zdolność wschodów odmiany Merlin na kilku polach wyniosła 75%, a obsada przed zbiorem to około 45–55 roślin/m2. 24 Nasiona soi często mają obniżoną zdolność kiełkowania oraz różną masę 1000 nasion. Z tego względu dla każdej partii ilość wysiewu w kg na hektar należy obliczyć wg wzoru: 2 Ilość wysiewu kg/h = obsada nasion/m x masa 1000 nasion zdolność kiełkowania W zależności od wysiewanej odmiany, a także zaleceń hodowcy, nasiona soi można wysiewać w różnej rozstawie. Firma Saatbau Polska zaleca siew w rozstawie 25 cm, AgroYuomis proponuje rozstawę rzędów od 15 do 75 cm. Do siewu soi zalecane są siewniki tradycyjne – zbożowe (siewniki pneumatyczne mogą uszkadzać nasiona). Soja jest rośliną wybitnie światłolubną. Gdy rośliny rosną blisko obok siebie, to wzajemnie zagłuszają się, zawiązują mniej strąków i nasion w strąkach oraz wydłużają łodygi, które stają się skłonne do wylegania. Rozwiązaniem tych problemów jest siew punktowy, od lat stosowany w kukurydzy, burakach cukrowych, a ostatnio z dużym powodzeniem, w rzepaku ozimym. Siew punktowy soi pozwala na precyzyjne umieszczenie nasion w glebie – Pogorzela 23.04.2015 Soję można wysiewać w rozstawie rzędów, co 45 cm, jak buraki cukrowe, a w rzędach 4–5 cm. Przy odległości co 5 cm obsada roślin na m2 wyniesie 44,4 sztuki. Obok siewników typowo buraczanych można wykorzystać również siewniki do siewu kukurydzy. 25 herbicydy, stosowane w roślinach bobowatych do zwalczania chwastów jedno i dwuliściennych, mogą być przydatne do zastosowania w soi, w terminie przedwschodowym lub w fazie pierwszego liścia trójdzielnego. Przy czym wymaga to dalszych badań, a także rejestracji tych herbicydów w uprawie soi. W tabeli 5 wskazano herbicydy, ich dawki oraz termin zastosowania, natomiast w tabeli 6 skuteczność ich działania na poszczególne chwasty oraz plon nasion soi uzyskany po ich zastosowaniu. Tabela 5. SOJA Doświadczenie herbicydowe – odmiana Lissabon. Głubczyce Wariant ochrony herbicydowej 1 2 3 4 5 Siew powinien być tak wykonany, aby nasiona soi były umieszczone na jednakowej głębokości, 3–4 cm, co zapewnia wyrównane w czasie wschody – Zwanowice 24.04.2015 6 7 Soja jest gatunkiem szczególnie wrażliwym na zaskorupienie gleby. W takich warunkach wschody roślin są bardzo utrudnione. Z tego powodu należy śledzić prognozę pogody, ponieważ w ostatniej dekadzie kwietnia oraz w pierwszych dniach maja, czyli w czasie siewu soi w warunkach klimatycznych naszego kraju często występują intensywne, jedno-dwudniowe opady deszczu, które powodują silne zaskorupienie gleb. W przypadku prognozy, zapowiadającej opady deszczu, siew należy o kilka dni opóźnić. Należy również, unikać siewu, do zbyt mokrej gleby. 8 9 10 11 12 13 14 Ochrona plantacji 15 16 17 18 19 Ograniczanie występowania chwastów Soja, z uwagi na powolny wzrost w początkowym okresie wegetacji, wymaga ochrony przed chwastami, zarówno jedno, jak i dwuliściennymi. Główne zagrożenie stanowią, takie gatunki chwastów, jak: komosa biała, fiołek polny, przytulia czepna, samosiewy rzepaku i gorczyca polna oraz miotła zbożowa, chwastnica jednostronna i wiechlina. Jedynym herbicydem, który jest zarejestrowany do stosowania w soi jest Sencor Liquid 600 SC (metrybuzyna), w dawce 0,55 l/ha (środek należy stosować do 3 dni po siewie). Badania prowadzone w Głubczycach na odmianie Lissabon wykazały, że inne 26 20 21 22 23 24 25 Termin stosowania – do 3 dni po siewie Dawka kg,l/ha Kontrola Afalon dyspersyjny 450 SC Stomp 330 EC Afalon dyspersyjny 450 SC + Kilof 480 EC Stomp 330 EC + Kilof 480 EC Afalon dyspersyjny 450 SC + Dual Gold 960 EC Pendigan 330 EC + Kilof 480 EC Harrier 295 ZC Sencor Liquid 600 SC Stomp 330 EC Wing P 462,5 EC x x 2 4 1+ 0,2 3+ 0,2 2+ 1 3+ 0,15 2 0,55 4 4 x x x Sencor Liquid 600 SC Afalon dyspersyjny 450 SC Pendigan 330 EC Command 480 EC Afalon dyspersyjny 450 SC + Command 480 EC Afalon dyspersyjny 450 SC Plateen 41,5 WG x x x x x 0,35 1 3 0,1 1+ 0,15 1 2 x x x x Termin stosowania – w fazie rozwiniętego pierwszego liścia trójdzielnego Dawka g,l/ha x x x x x x x x x x x x x x Basagran 480 SL x Harmony 75 WG + Trend Harmony 75 WG + Trend Harmony 75 WG + Trend + Basagran 480 SC Harmony 75 WG + Trend Harmony 75 WG + Trend Harmony 75 WG + Trend Harmony 75 WG + Trend x x 1,5 x 6 +0,2 9 +0,2 6 +0,2 + 2,0 6 +0,2 6 +0,2 6 +0,2 6 +0,2 x x x x Agil 100 EC Agil 100 EC Fusilade Forte 150 EC Fusilade Forte 150 EC x x 0,7 1,35 0,75 2,3 27 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 1,0 1,7 0,0 0,3 0,0 0,0 16,5 16,0 0,0 11,0 2,3 0,0 3,7 16,5 3,3 16,5 0,0 27,5 1,3 0,0 0,0 11,7 1,3 5,5 0,3 1,0 0,0 0,0 0,3 0,0 1,7 - 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 7,3 56,3 22,0 39,5 11,0 11,0 5,5 16,5 5,5 12,0 19,5 37,5 11,0 - - - - - - 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,7 0,0 13,0 11,0 5,5 5,3 6,5 7,3 19,5 8,7 1,3 16,5 6,5 5,5 * wielkość poletka 15 m2 x 3 powtórzenia 1,0 13 1,3 2,7 11,0 4,7 2,3 0,0 5,5 5,5 1,3 1,3 12,5 1,7 0,0 0,7 16,5 0,0 1,0 5,5 1,7 0,3 2,3 0,0 0,0 0,0 3,0 0,0 - - - - - - 7,3 7,5 0,0 14,3 17,5 16,5 7,3 8,5 10,7 7,1 9,5 7,3 9,3 15,4 11,0 0,3 0,0 0,0 0,0 16,5 4,9 0,0 0,0 11,3 8,5 0,0 0,0 0,7 0,0 0,0 8,7 6,3 8,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 - - - - - - 3,5 0,0 0,0 0,0 5,3 0,0 1,0 0,0 0,0 5,5 0,0 38,5 1,7 0,3 0,0 0,0 6,5 16,5 1,3 0,0 16,5 2013 2013 Komosa biała 2014 8,0 0,3 2014 2013 Dymnica pospolita 2014 Fiołek polny 2013 0,0 5,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 8,8 0,0 0,0 0,0 1,3 13,7 3,3 16,5 22,0 9,5 2,0 15,0 - - - - - - 15,0 6,3 6,3 14,3 11,3 5,5 16,5 6,5 7,3 27,0 33,0 11,0 11,0 22,0 0,0 24,0 11,0 5,5 - - - - - - 4,3 2,0 4,0 2,0 0,3 0,3 1,3 szt./poletko* 4,3 29,8 32,8 30,3 25,8 40,2 37,1 32,3 38,6 11,0 17,3 1,3 8,7 33,1 39,5 49,5 26,3 3,0 9,3 18,1 0,0 0,0 17,7 11,0 0,0 0,0 0,0 16,5 0,0 0,0 0,0 16,5 16,0 0,0 0,0 9,0 0,0 0,0 14,3 3,3 0,0 0,0 3,3 0,0 44,0 5,5 5,5 11,0 0,0 1,3 0,0 3,3 0,0 5,5 27,5 22,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 4,0 4,4 2,7 23,7 7,3 3,5 22,5 15,5 18,3 5,5 3,3 22,0 16,5 11,0 77,0 34,0 37,3 22,7 57,0 33,0 51,5 16,5 9,5 80,3 8,8 38,5 0,0 72,0 18,3 16,7 53,5 33,0 22,3 52,5 18,5 22,0 72,0 6,9 38,5 0,0 0,0 62,0 0,0 0,0 5,5 53,7 53,7 7,3 0,0 22,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 5,5 5,5 16,5 5,5 0 0,0 33,0 0,0 Plon nasion dt/ha przy 15% wilg. 28,7 36,0 0,0 14,0 13,0 5,5 12,0 0,3 31,6 38,8 2,7 17,3 5,5 4,7 11,0 5,7 6,3 33,4 0,0 0,0 11,0 34,9 26,0 29,5 19,5 15,0 5,3 0,0 3,0 5,3 6,7 2,0 31,6 0,0 10,3 27,5 39,6 88,0 32,3 11,0 9,3 11,0 2,3 24,0 0,0 0,0 38,5 33,2 66,0 1,7 14,3 16,5 10,3 5,5 42,0 29,1 22,0 36,2 8,5 16,5 0,0 15,0 31,5 38,5 82,5 148,5 154,0 5,5 Plon nasion dt/ha przy 15% wilg. 5,3 3,3 3,0 27,5 10,0 Przytulia czepna 0,7 60,5 2013 2014 Rzepak 2 16,5 16,3 44,0 14,0 1,0 82,5 5,3 2014 Komosa biała 2013 1,3 2013 Dymnica pospolita 2014 13,7 49,5 Gorczyca 2014 1 2014 2014 szt./poletko* 2014 Fiołek polny 2013 2014 Miotła zbożowa Ostrożeń 2014 Jasnota purpurowa 2013 2014 Przytulia czepna Tabela 6. Soja doświadczenie herbicydowe – skuteczność i plon nasion. Głubczyce. Lata zbioru 2013–2014 Rzepak 2014 Jasnota purpurowa 2014 2013 Chwastnica Wiechlina 2014 Wariant ochrony herbicydowej Wariant ochrony herbicydowej 2014 2014 2014 2014 Gorczyca 2014 - - - - - - 37,5 39,3 38,3 40,0 39,6 40,1 38,2 2013 2014 Miotła zbożowa 2014 Chwastnica 2014 Ostrożeń 2013 Wiechlina 2014 29,9 25,9 25,2 33,5 29,1 28,3 28,4 24,9 29,5 35,8 26,6 24,4 27,0 2014 28 29 Choroby i szkodniki w uprawie soi Doświadczenia z soją Obserwacje, prowadzone na doświadczeniach z soją w Polsce i województwie opolskim potwierdzają małe znaczenie gospodarcze chorób i szkodników. Dwukrotne stosowanie fungicydów w okresie wegetacji soi w latach 2011–2013 w Głubczycach nie miało wpływu na plonowanie roślin. Regionalnie wystąpiły choroby zgorzelowe korzeni, głównie ze względu na obfite opady deszczu występujące po siewie, powodujące zaskorupienie gleby oraz szkodnik rusałka osetnik w Wielkopolsce, której gąsienice zjadały liście soi. Doświadczenia odmianowe z soją prowadzone w ramach PDOiR w województwie opolskim Badania w Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian w Głubczycach prowadzone są od 2012 roku. W latach 2013-2014 zostały one rozszerzone o dwa punkty doświadczalne, tj. Łosiów i Bąków. Siewka soi zaatakowana alternarią, Łosiów 6.06.2014 W głównych rejonach uprawy soi w Ameryce i Azji najważniejszym patogenem chorobotwórczym jest rdza soi. W soi mogą wystąpić również choroby wirusowe, jak: mozaika soi, żółta mozaika soi, choroby bakteryjne, jak: bakterioza soi, czy inne choroby grzybowe jak askochytoza, mączniak rzekomy. Ze szkodników groźne mogą być: śmietka kiełkówka, strąkowce, mszyce, a także szkodniki wielożerne. W miarę wzrostu areału uprawy tego gatunku, może wzrosnąć zagrożenie ze strony chorób i szkodników. 30 PDOiR z soją w OODR Łosiów, 14.07.2014 Warunki agrotechniczne prowadzenia doświadczeń z soją w województwie opolskim w 2014 roku przedstawiono w tabeli 7. 31 Tabela 7. Soja. Warunki agrotechniczne doświadczeń. Lata zbioru 2012, 2013, 2014 Miejscowość Powiat Głubczyce 2012 Kompleks rolniczej przydatności gleby 1 Klasa bonitacyjna gleby II pH gleby w KCl Przedplon 6,6 Obsada roślin (szt./m2) 80 Data zbioru 10.09 (dzień, m-c, rok) Zaprawa nasienna (nazwa) Oxafun T 75 + Nitragina Hi Stick Soybean Bąków 2013 2014 2013 2014 2013 2014 1 1 2 2 3 4 IIIa II III IIIa IIIb IVa 6,7 6,8 6,9 6,6 6,7 6,5 pszenica rzepak ozima ozimy Data siewu 27.04 (dzień, m-c, rok) Łosiów pszenica ozima rośliny burak burak burak bobowate cukrowy cukrowy cukrowy 7.05 28.04 30.04 28.04 8.05 30.04 70 70 70 70 70 70 7.10 30.09 – Aldana, Augusta, Merlin 7.10 – Amandine, Lissabon, Petrina 10.10 – Aligator, Mavka, ES Senator Malaga 21.10 – Herta Oxafun T 75 + Nitragina Hi Stick Soybean Oxafun T 75 + Nitragina Puławska Tabela 8. Soja. Plon nasion w miejscowościach przy 15% wilgotności (% wzorca). Lata zbioru 2014, 2013–2014 Lp Odmiana Wzorzec dt/ha 1 Aldana 2 Augusta 3 Mavka 4 Amandine * 5 Herta * 6 Petrina * 7 Aligator 8 Lissabon 9 Merlin 10 ES Senator 11 Malaga 12 Madlen Głubczyce Bąków Łosiów 33,5 92 95 86 111 108 101 106 90 93 101 119 108 30,7 75 79 100 100 124 113 103 106 - 38,1 89 76 97 108 101 103 107 119 - Średnia 2014 34,1 85 83 94 105 105 103 104 115 - Średnia 2013-2014 30,1 84 85 97 104 109 111 108 106 - Wzorzec– średnia dla wszystkich badanych odmian * – dane z Głubczyc Wykres 1. Soja. Plon nasion przy 15% wilgotności (% wzorca). Województwo opolskie. Lata zbioru 2013–2014 15.10 30.10 Vitavax Vitavax 2000 FS 2000 FS + + Nitragina Nitragina Hi Stick Puławska Soybean 5.10 13.10 Dithane Dithane Neo Tec Neo Tec 75 WG 75 WG + + Nitragina Nitragina Hi Stick Puławska Soybean W latach 2013–2014 średni plon nasion 8 odmian badanych w Głubczycach, Bąkowie i Łosiowie (4 odmiany: Amandine, Herta, Petrina i Madlen badane tylko w Głubczycach) wynosił 30,1 dt/ha, a w ostatnim roku 34,1 dt/ha. Do wyróżniających się odmian należały Lissabon, Aligator, Merlin i ES Senator. Dobre wyniki dały również Amandine, Malaga i Herta w Głubczycach. Słabiej plonowały odmiany polskie Aldana i Augusta (tabela 8, wykres 1) 32 33 34 35 108 101 105 105 103 104 115 106 3 5 Herta* 6 Petrina* 7 Aligator 8 Lissabon 9 Merlin 10 ES Senator 11 Malaga 12 Madlen * Liczba doświadczeń 2 - - 108 113 116 113 - - 97 100 87 82 26,1 2013 5 - - 106 108 111 109 - - 104 97 85 84 30,1 Średnia 20132014 1 5 1 0 -2 -1 -1 -1 0 3 3 3 Mavka 4 Amandine* 5 Herta* 6 Petrina* 7 Aligator 8 Lissabon 9 Merlin 10 ES Senator 11 Malaga 12 Madlen * Liczba doświadczeń 6 - - -1 -1 -1 -1 - - 2 0 -1 -1 Wzorzec– średnia dla wszystkich badanych odmian * – dane z Głubczyc -1 2 Augusta 10 10 6 3 - -4 -1 1 -2 - - -3 3 4 1 3 0 -2 5 1 1 1 -4 -7 0 2 5 33 32 20132014 2014 20132014 2014 6 - - 0,0 -2,0 -0,1 0,7 - - -1,4 1,4 1,6 0,2 17,7 2014 2 -6,5 21,0 8,2 -22,9 -8,2 7,8 4,0 21,2 13,1 3,0 -42,4 -5,0 MTN g 3 4 0 0 3 -2 2 -1 -3 0 2 -1 1 39 2014 5 - - 17,9 -16,7 1,8 20,4 - - 6,7 6,6 -41,7 -4,6 173,3 20132014 6 - - 0 3 -1 5 - - -6 0 -1 3 53 Średnia 20132014 Liczba roślin szt/m2 185,5 Średnia 20132014 Liczba strąków na 1 roślinie szt -2 Wzorzec Odmiana 1 Aldana Lp. 3 -5,7 2,5 -0,1 -2,0 1,1 2,3 -0,4 -3,9 0,6 0,5 1,0 -1,4 20,3 2014 Wilgotność nasion % Wysokość osadzenia najniższego strąka cm Wzorzec– średnia dla wszystkich badanych odmian * – dane z Głubczyc 94 111 83 2 Augusta 4 Amandine* 85 3 Mavka 34,1 2014 Plon nasion dt/ha Wzorzec Odmiana 1 Aldana Lp. 6 - - 3 -4 -12 -5 - - 5 6 -10 -13 95 Średnia 20132014 3 0,3 0,2 -1,2 0,1 -1,8 -0,5 -0,4 2,2 1,0 -0,9 0,6 0,9 36,1 2014 6 - - -0,6 0,5 -1,2 -0,4 - - 2,6 -1,4 0,4 0,1 34,2 20132014 Zawartość białka (% s.m.) 3 29 -2 2 -5 -15 -8 18 20 35 -1 -18 -21 103 2014 Wysokość roślin cm 6 - - 1,0 0,6 0,2 0,9 - - -0,9 0,5 -0,6 0,5 7,5 Średnia 20132014 3 1,8 -1,3 0,5 1,3 0,1 0,0 -0,4 -0,6 0,8 0,7 -0,8 -0,3 21,7 2014 6 - - 0,4 1,5 -0,7 -0,1 - - 0,3 1,0 -1,5 -0,2 23,2 20132014 Zawartość tłuszczu (%) 3 -0,8 1,3 1,6 0,9 0,6 1,2 -2,6 -1,8 -2,8 1,0 0,1 0,8 6,6 2014 Wyleganie przed zbiorem skala 9o Tabela 9. Soja. Plon nasion przy 15% wilgotności (% wzorca) i ważniejsze właściwości rolnicze (odchylenia od wzorca). Województwo opolskie. Lata zbioru 2014, 2013-2014. Informację o ważniejszych właściwościach rolniczych badanych odmian soi zawarto w tabeli 9. Dzień Soi 5.09.2013 w SDOO Głubczyce – odmiany wzbudziły zainteresowanie. Doświadczenia te wykazały, że soja nie ma specjalnych i dużych wymagań agrotechnicznych. Jest rośliną proekologiczną (potrzebuje niedużego, startowego nawożenia azotem, zwłaszcza na stanowiskach słabszych, nie wymaga zwalczania chorób i szkodników). Do jej uprawy i zbioru przydatne są powszechnie używane w rolnictwie narzędzia i maszyny. Dobór odpowiedniej odmiany oraz siew w 3 dekadzie kwietnia, pozwalają na uzyskanie pełnej dojrzałości do zbioru, przy właściwej wilgotności nasion, bez desykacji w 2 połowie września – do początku października. W latach 2013-2014 w Głubczycach przeprowadzono również doświadczenia zaprawowe na odmianach Aldana i Lissabon. Wyniki zestawiono w tabelach 10 i 11. 36 149 159 5 1 2 3 4 Lp - - 94 56 85 50 - 81 54 95 74 79 - - - 8 8 8 - - - 28 40 24 2 4 18 2 1 2 39,3 77,0 92,6 2,8 2,6 10,1 - - - 23,2 26,2 30,9 Plon nasion dt/ha przy 15% wilg. - - - 10,4 10,3 11,5 Wilgotność nasion % - - - 190,4 185,3 183,6 MTN g przy 15% wilg. Kombinacja Wysokość osadze- Liczba strąków Średnia liczba Liczba roślin Plon nasion MTN g wysiewu Liczba roślin Wysokość roślin nia najniższego na 1 roślinie brodawek na z brodawka- przy 15% Wilgotność% przy (rodzaj szczepionki Ilośćkg/ha szt./m2 cm strąka cm szt. roślinie szt. mi % wilg. 15% wilg. bakteryjnej) KONTROLA 30 97 11 32 1 7,8 26,4 20,6 205,5 Hi Stick Soybean 38 98 8 40 4 67,3 31,4 20,2 207,0 BioFood Wałcz 28 102 9 40 2 42,6 29,0 20,0 182,3 127 BioFood Wałcz + 31 103 8 37 4 70,4 30,7 19,8 203,3 Huwasan 0,5% Puławy 33 111 9 29 2 19,0 27,4 20,6 196,5 Tabela. 11. Soja. Doświadczenie zaprawowe – odmiana Lissabon. Ważniejsze właściwości rolnicze. Głubczyce. Rok zbioru 2014 * – przedplon soja, termin siewu 30.04 ** – przedplon pszenica ozima, termin siewu 30.04 *** – przedplon rzepak ozimy, termin siewu 7.05 Kontrola (Soybean) Kombinacja 1 ALDANA (Wałcz 2012) Kombinacja 2 (Wałcz 2013) Kombinacja 1 (Soybean) Pole nr 1* 2 LISSABON Kombinacja (Soybean) Pole nr 6** Kombinacja 3 (Soybean) Pole nr 9*** Wysokość Liczba Liczba Liczba Wysokość osadzenia Średnia liczba roślin z broroślin roślin najniższego nastrąków brodawek na 1 1 roślinie roślinie szt. dawkami szt./m2 cm strąka cm szt. % W latach 2010-2012, w doświadczeniach agrotechnicznych na polskich odmianach Aldana, Augusta i PGR 408 wykazano brak istotnych różnic w plonowaniu pomiędzy gęstością siewu 50 i 80 szt./m2, poziomami azotu 20, 40 i 60 kg N/ha, rozstawą międzyrzędzi 10,7 i 21,4 cm oraz w kombinacji bez i z zastosowaniem fungicydów w uprawie soi. Kombinacja Ilość ODMIANA (rodzaj szczepionki wysiewu kg/ha bakteryjnej) Tabela. 10. Soja doświadczenie zaprawowe – odmiany Aldana i Lissabon. Ważniejsze właściwości rolnicze. Głubczyce. Rok zbioru 2013 Doświadczenia agrotechniczne z soją 37 Zbiór soi S oję zbiera się kombajnem zbożowym w fazie dojrzałości pełnej nasion. Termin zbioru soi zależy od odmiany i przebiegu wegetacji (termin siewu, warunki pogodowe). W latach 2012–2014 w województwie opolskim przypadał od końca pierwszej dekady września do połowy października. Ze względu na niskie wiązanie dolnych strąków, soja powinna być uprawiana na wyrównanych powierzchniach, należy unikać jej uprawy na skłonach, a także na polach zakamienionych i zbrylonych. Wyposażenie kombajnu w stół podający (rzepakowy), zmniejsza straty w plonie nasion, zwłaszcza w przypadku koszenia roślin o suchych nasionach. Ponadto w miarę możliwości, należy zredukować ilość obrotów bębna podającego, a heder powinien być opuszczony do samej ziemi. W tych warunkach straty soi w czasie zbioru są minimalne. W przeciętnych warunkach pogodowych, przy doborze odpowiednich odmian soja dojrzewa samoczynnie (bez desykacji) i można zbierać nasiona o odpowiedniej wilgotności. Przy wilgotności nasion powyżej 14% wymagane jest dosuszanie. Opłacalność uprawy soi S oja na tle innych upraw nie wymaga większych nakładów kosztowych i jest to jej olbrzymia zaleta. Posiada małe potrzeby nawozowe, nie wymaga chemicznej ochrony przed chorobami i szkodnikami oraz dosuszania nasion. W 2013 roku Wojciech Buśko z Lewina Brzeskiego, przy plonie soi 26,8 dt/ha, którą sprzedał w cenie 191 zł za dt uzyskał przychód z 1 ha – 5128 zł. Z pszenicy ozimej, której zebrał 61 dt/ ha i sprzedał po 75 zł/dt – przychód wyniósł – 4571 zł. Koszty bezpośrednie: soja – 2602 zł/ha, pszenica – 3185 zł. Nadwyżka bezpośrednia z 1 ha: soja – 2686 zł, pszenica – 1486 zł. W tabeli 12 zestawiono porównanie opłacalności soi nasiennej i kukurydzy na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego, klasy IIIb-IVa. Obydwie uprawy rosły obok siebie i były wysiane po gorczycy uprawianej na poplon. Wiosenna uprawa przedsiewna ograniczyła się do spulchnienia gleby i przykrycia mulczu gorczycy talerzówką: 2x pod soję i 1x pod kukurydzę. Soję posiano bez nawożenia NPK. Wykonano jedynie zabieg fungicydowy (alternarioza) oraz dokarmianie dolistne cynkiem. Nasiona w trakcie omłotu miały wilgotność 13,5-14%. Pod kukurydzę zastosowano pełne nawożenie mineralne. Ziarno wymagało dosuszenia, które rolnik wykonał we własnym zakresie. Kukurydza pomimo wysokiego plonu ziarna – 121 dt/ha (przy wilgotności 27%), dała o 2769 zł mniejszy dochód od soi. Soja pozostawia po sobie strukturalną glebę i mało resztek pożniwnych. Pszenicę można posiać w jej ściernisko siewnikiem talerzowym lub po płytkiej uprawce tradycyjnym siewnikiem z redlicami stopkowymi. Zbiór soi w Przeczy na lekkiej glebie, 8.10.2013 38 39 Tabela 12. Bezpośrednie koszty uprawy 1 ha soi i kukurydzy, 2014 rok Adam Lenartowicz, Różyna Wyszczególnienie soja kukurydza Uprawa gleby 260 130 Nawozy mineralne 37 930 Nasiona 890 600 Siew nasion 200 150 Herbicydy 157 195 Fungicydy 56 - Insektycydy - - 300 350 - 1270 1900 3625 Plon dt/ha 28,6 100 Cena 1 dt zł 196,8 530 Przychód ze sprzedaży 5628 5300 Dopłata do materiału siewnego 160 - Dopłata do strączkowych 556 - Razem przychody 6344 5300 Nadwyżka bezpośrednia zł 4444 1675 Nakłady zł Zbiór kombajnem Suszenie Razem nakłady Przychody zł Tak wyglądała rola po soi w trakcie siewu oziminy, Zwanowice 4.10.2014 40 Wg kalkulacji Top Farms Głubczyce zysk z uprawy soi, przy plonie 2,5t/ha i cenie 1700 zł/t (po uwzględnieniu dopłat) wynosił około 2500 zł/ha i równoważny był z 8,0 t/ha pszenicy ozimej, przy cenie 750 zł/t oraz 4,5 t/ha rzepaku ozimego, przy cenie 1550 zł/t. Przy rozważaniu opłacalności uprawy soi, należy wziąć pod uwagę jej korzystny wpływ na plony rośliny następczej. Wg obliczeń Top Farms Głubczyce, w okresie 5-u lat pszenica wysiana po soi, w tym samym terminie, co po kukurydzy ziarnowej plonowała o 10 dt/ha wyżej. W doświadczeniach łanowych w RSP Skrzypiec, pszenica ozima wysiana po soi w 5-leciu wydała średnio 67,4 dt/ha, a po rzepaku ozimym 59,7 dt/ha. 41 LITERATURA 1. Balcer G., Poradnik dla praktyków rolnictwa – Agrotechnika soi, Saatbau Środa Śląska, 2014. 2. Bobrecka-Jamro D., Szczegółowa uprawa roślin, tom II, AR Wrocław, 2003. 3. Dobek T i M., Efektywność uprawy soi w polskich warunkach, AR Szczecin, 2008. 4. Dworakowski K, Czy na Podlasiu można uprawiać soję – Wiadomości Rolnicze, PDOR Szepietowo, 2012. 5. Fotyma M. Optymalne właściwości środowiska glebowego – Zalecenia agrotechniczne, tom, IUNiG Puławy, 1992. 6. Hołubowicz-Kliza G., Uprawa soi – instrukcja wdrożeniowa, IUNG-PIB Puławy, 2007. 7. Jadczyszyn T., Planowanie nawożenia w oparciu o bilans składników pokarmowych w skali pola. Internet jung.pl/dpr/publikacje/Bilans%azotu. pdf. 8. Jadczyszyn T., Nawożenie fosforem i potasem w oparciu o bilans składników w skali pola. Internet: jung.pl/dpr/publikacje/Bilans%20fosforu%20potasu. pdf. 9. Jasińska Z, Kotecki A., Szczegółowa uprawa roślin, tom II, AR Wrocław, 2003. 10. Kostiw P., Soja – Biuletyn agrotechniczny 2013, Saatbau Środa Śląska, 2013. 11. Kościelniak W., Pyziak K. 2013 Dobra dla gleby i pełna białka. Korzyści z uprawy, Kurier Rolniczy Nr 2 luty 2013, str. 10-11 12. Osiecka A., Rośliny bobowate 2013 – Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych. 13. Osiecka A., Rośliny bobowate 2014 – Wstępne wyniki plonowania odmian w doświadczeniach porejestrowych. 14. Pyziak K. i zespół, Wyniki Porejestrowych Doświadczeń Odmianowych i Rolniczych w Województwie Opolskim, lata 2010-2014. 15. Pyziak K. 2014, Soja ważnym elementem produkcji roślinnej w województwie opolskim Kurier Rolniczy Nr 3, str. 4 16. Pyziak K. 2014, Odmiany zalecane i agrotechnika czyli COBORU dla rolnika, Agro Nowiny Nr 1, X– Miesięcznik dla rolników. Racibórz, str. 6 17. Pyziak K. 2014, Opolszczyzna stawia na soję, Agro Nowiny Nr 2, XI– Miesięcznik dla rolników. Racibórz, str. 10 18. Soja. 2013 Poradnik dla praktyków rolnictwa. Soja potwierdza swoje miejsce w produkcji roślinnej, Saatbau Polska Środa Śląska, str. 21 – 27 19. Soja. 2013. Biuletyn agrotechniczny; Soja w Polsce – zdaniem eksperta, Saatbau Polska Środa Śląska, str. 10-11 Dorodne brodawki na piaszczystej glebie, gm. Świerczów 5.09.2014 Struktura gleby i korzenie pszenicy wysianej po soi, Buszyce 11.03.2015 42 43 Wydawca: Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego ul. Główna 1, 49-330 Łosiów e-mail: [email protected] www.oodr.pl ISBN 978-83-60304-66-2
