analiza i interpretacja

I. Analiza i interpretacja. Uwagi ogólne
„Dzieła sztuki nie wystarczy zobaczyć, przeczytać, trzeba do niego powracać, studiować,
konfrontować z własnym losem” (Maria Dąbrowska)
Słowa wybitnej pisarki o roli dzieł sztuki, które cytowałyśmy w opracowanej przez nas
Antologii, będą stanowiły drogowskaz dla naszych rozważań na temat pracy z tekstem.
Współczesny wzorzec pracy z tekstem ustalił się we Francji, gdzie - w odniesieniu do
literatury pięknej - nosi nazwę eksplikacji literackiej. Metoda ta obejmuje cykl
uporządkowanych kroków analitycznych i interpretacyjnych, które obejmują m.in.: wybór
tekstu, wstępne badanie jego sensów i budowy, gromadzenie pomocniczych wiadomości
kontekstowych, formułowanie tezy interpretacyjnej i jej weryfikowanie w toku analizy
metodycznej. Eksplikacja literacka jest jedną z odmian sztuki czytania, która ma na celu
wydobycie z tekstu tego, co w nim indywidualne i niepowtarzalne, uczy więc wnikliwego
czytania. Ten rodzaj eksplikacji dotyczy tekstu krótkiego (całego utworu lub jego fragmentu),
który można omówić na jednej godzinie lekcyjnej.
1. Co to jest analiza i interpretacja dzieła literackiego?
Analiza dzieła literackiego - to działania badawcze zmierzające do ustalenia, z jakich
elementów i w jaki sposób jest zbudowany utwór literacki. Analiza może obejmować utwór w
całości albo też tylko jeden jego odcinek (np. rozdział w powieści, fragment poematu).
Stanowi stadium przygotowawcze (etap wstępny) do interpretacji. Analiza ma więc za
zadanie zbadanie utworu pod kątem budowy poszczególnych elementów, kompozycji itp.
Interpretacja - to działanie badawcze zmierzające do wydobycia i wyjaśnienia sensu
(swoistości, funkcjonalności, roli itd.) danego zjawiska, w szczególności poprzez określenie
miejsca owego zjawiska w jakiejś całości wyższego rzędu. Punktem wyjścia wszelkiej
interpretacji jest założenie, że istotne znaczenie badanego przedmiotu jest ukryte poza danymi
bezpośredniej obserwacji empirycznej i nie pozwala się z nich wprost wyprowadzić. Aby to
znaczenie odkryć, należy badany przedmiot umieścić w odpowiednim kontekście, określić
jego miejsce w szerszym układzie przedmiotowym lub też rozpoznać w nim działanie jakichś
ogólniejszych prawidłowości. W przypadku dzieła literackiego interpretacji podlegać będą
takie elementy dzieła, jak np.: sceny, motywy, postacie, obrazy metaforyczne. Kontekstem dla
tego typu badań może być dzieło jako całość (np. fragment poematu wobec całego utworu)
albo też jakiś układ odniesienia wykraczający poza dzieło (np. motyw występujący w
powieści na tle jakiegoś ustabilizowanego systemu motywów). Interpretacja (słowo to w
tłumaczeniu z łaciny oznacza „wyjaśnienie”) zakłada więc trzy etapy działań badawczych:
a)wydobycie i wyjaśnienie sensu utworu
b)odkrycie autorskiego przesłania
c)wskazanie miejsca, jakie utwór zajmuje w szerszym układzie zjawisk literackich – w
odpowiednio dobranym kontekście.
Interpretując utwór, dążymy do odnalezienia jego nadrzędnego, a zarazem ukrytego
znaczenia, nadającego mu jedyny w swoim rodzaju charakter.
Z powyższego wynika: interpretacja to drugi stopień poznawania utworu literackiego. W
trakcie dokonywania analizy stawiamy pytanie: jak jest utwór zbudowany? Przechodząc do
interpretacji, zadajemy pytanie: dlaczego jest tak skonstruowany? Zatem dokonując analizy
i interpretacji, nie tylko powinniśmy rozpoznać strukturę i środki artystyczne, ale także
określić ich funkcje. Nie można rozdzielić tych dwóch czynności. Rozpoznawanie tropów
stylistycznych, struktury utworu i znaków kulturowych musi służyć określeniu ich znaczenia
w utworze. Ten komentarz powinien prowadzić do wniosków, które będą stanowić cząstkę
interpretacji. Pogłębiona interpretacja utworu literackiego wymaga komentowania znaczeń,
słów, zdań i obrazów, ponieważ podstawowym tworzywem wiersza jest język: ,,... utwór
będzie możliwy do pełnego odczytania w aspekcie artystycznym dopiero wtenczas, gdy znane
nam będą wszystkie znaczenia poszczególnych słów, zdań, zarysowanych obrazów i
związane z nimi w tym utworze skojarzenia znaczeniowe...” - S. Sawicki ,,Uwagi o analizie
dzieła literackiego...”
Często nie wszystkie słowa i znaczenia wyrazów rozumiemy, dlatego należy sięgać do
innych dziedzin sztuki, życia codziennego, nauki, tradycji, by można było je wyjaśnić i
określić ich funkcję w utworze literackim. Bywają utwory poetyckie wielopłaszczyznowe,
operujące aluzją i stylizacją, dlatego konieczny jest komentarz nie tylko do pierwszej
płaszczyzny znaczeń, ale i do znaków wynikających z nawiązań. Zestawienie skojarzeń może
wnosić nowy sens. Ponieważ, jak stwierdzaliśmy, utwór literacki nie istnieje w oderwaniu od
tradycji kulturowej, ale jest z nią ściśle powiązany, zależny od konwencji artystycznej epoki,
osobowości i upodobań twórcy oraz pozaliterackich uwarunkowań, np. historycznych,
okolicznościowych, to próba dostrzeżenia i wyjaśnienia ich jest konieczna. Wszystkie
wymienione uwarunkowania stanowią tło, które pomoże w odnalezieniu sensu utworu.
Znajomość faktów spoza dzieła, wskazujących na związek z szeroko pojętą tradycją
kulturową, daje możliwość kilku równorzędnych interpretacji. Jeśli uczniowi – badaczowi
uda się je odnaleźć, powinien w swojej pracy takie refleksje uwzględnić. Zawsze istnieje
konieczność poszerzenia wnioskowania przez wciągnięcie w pole obserwacji znaków spoza
dzieła, ale koniecznie punktem wyjściowym powinien być fragment tekstu.
Fakty spoza dzieła mogą dotyczyć twórczości poety, życia literackiego, epoki, historii,
filozofii, biografii autora. Wybór kontekstu tu wspomnianego zależy zwykle od samego
utworu poetyckiego i możliwości ucznia.
W zakończeniu pracy analityczno – interpretacyjnej konieczne jest podsumowanie. Tu muszą
znaleźć się oceny, tu też jest miejsce na ustosunkowanie się do hipotezy postawionej na
początku.
2. Wskazówki dotyczące interpretacji utworu literackiego
Była już mowa o tym, że analiza i interpretacja są ze sobą ściśle związane - interpretacja
wynika z analizy. Warunkiem dokonania interpretacji tekstu są następujące kroki:
1. Przeczytanie tekstu (ważne jest, aby było ono wnikliwe i, o ile to możliwe, wielokrotne !).
2. Poszukiwanie w tekście tzw. dominanty, czyli elementu świata przedstawionego, który
pełni funkcję nadrzędną nad innymi. Dominanta kompozycyjna będzie np. zależała od
gatunku literackiego (w przypadku liryki będzie to podmiot liryczny, a w utworze epickim
taką funkcję będzie pełniła fabuła).
3. Postawienie hipotezy związanej z funkcją dominanty. Chodzi tu o próbę znalezienia
odpowiedzi na pytanie, jaką rolę ta dominanta pełni.
4. Poszukiwanie w tekście elementów o podobnej funkcji. Ich obecność ma potwierdzić
prawdopodobieństwo hipotezy.
5. Zastanowienie się na tym, jakie są relacje pomiędzy dominantą a innymi składnikami
tekstu (w jaki sposób się uzupełniają itp.).
6. Ustalenie idei (tematu) utworu.
7. Umieszczenie tekstu w kontekście innych utworów danego autora albo też innych tekstów,
w których występują podobne dominanty.
8. Ocena utworu (pod względem oryginalności, walorów estetycznych itp.)
a. Interpretacja utworu lirycznego
W przypadku pracy z utworem poetyckim, powinniśmy znaleźć odpowiedzi na pytania:
1.Kto jest podmiotem lirycznym? Czy i w jakim stopniu jest on literackim odpowiednikiem
autora?
2.Kto jest adresatem lirycznym? Do kogo mówi podmiot liryczny?
3. W jakiej sytuacji lirycznej on się znajduje?
4. Co i w jaki sposób podmiot liryczny mówi (np. o sobie) ? Jaką formę przybiera jego
monolog liryczny (inwokacja? wyznanie? opis świata zewnętrznego?) Czym się
charakteryzuje jego język?
5. O czym mówi tekst? Jaki jest jego sens i zawartość ideowa? Do jakich kontekstów
nawiązuje? Jakie zabiegi formalne (stylistyczne i kompozycyjne) temu służą?
6. W jakim celu mówi podmiot liryczny? Jakie jest przesłanie utworu?
b. Interpretacja utworu epickiego
Podobny schemat sprawdza się również w przypadku, gdy mamy do czynienia z utworem
epickim. Powinniśmy znaleźć odpowiedź na pytania:
1. Kim jest narrator (nadawca wypowiedzi)? Jaką pozycję zajmuje on w świecie
przedstawionym? W jakim stopniu ujawnia się w tekście jego obecność?
2. Czy i w jaki sposób narrator mówi o sobie? Jakie jego cechy ujawnia narracja
(opowiadanie lub opis świata zewnętrznego)? Czym się charakteryzuje jego język?
3. Czym się charakteryzuje świat przedstawiony? Jakie motywy tu występują?
4. O czym mówi tekst? Jaki jest jego sens i zawartość ideowa? Do jakich kontekstów
nawiązuje? Jakie zabiegi formalne (stylistyczne i kompozycyjne) temu służą?
5. Do kogo mówi narrator?
6. W jakim celu mówi narrator?
c. Interpretacja utworu dramatycznego
Interpretacja utworów dramatycznych przewiduje poszukiwanie odpowiedzi na podobne
pytania, np.:
1. Kto mówi (w przypadku, gdy nadawcą tekstu pobocznego jest autor)? Ilu jest podmiotów
mówiących (ilu bohaterów wygłasza tekst główny)? Jaka jest ich rola w świecie
przedstawionym?
2. Czy i co bohaterowie mówią o sobie oraz o innych postaciach? Czym się charakteryzuje
ich język?
3. Co mówi autor (w didaskaliach)? Co mówią bohaterowie (w tekście głównym)? Jakie
relacje interpersonalne zachodzą między nimi (np. kto jest czyim antagonistą)?
4. Czego dotyczą wypowiedzi bohaterów? Jaki sens i zawartość ideową zawierają one? Do
jakich kontekstów nawiązują?
5. Jakie zabiegi formalne (stylistyczne i kompozycyjne) służą ujawnieniu ukrytych treści
utworu? Jaką rolę odgrywają tu scenografia (rekwizyty, kostiumy itd.) i oprawa muzyczna?
6. Do kogo mówi autor (do potencjalnych inscenizatorów czy też do odbiorców tekstu)? Do
kogo mówią bohaterowie?
7. W jakim celu mówi autor? Jakie środki formalne stosuje, aby podkreślić sens
wypowiedzianych słów?
II Piszemy esej interpretacyjny
1.Jak napisaċ dobrą pracę interpretacyjną?
1.Przeczytaj wiersz 2 lub 3 razy (nie martw się, że nie wszystko jest od razu proste):
*wyjaśnij te znaczenia, które są zrozumiałe oraz zapisz wszystkie skojarzenia w brudnopisie.
2.Postaw hipotezę (tezę), czyli określ, o czym jest wiersz.
3.Zwróċ uwagę na tytuł:
*może znajdziesz tu informację dotyczącą (gatunku, adresata, tematu wiersza)
*może jest w nim aluzja literacka?
*może tytuł jest pytaniem, na które odpowiedź znajdziesz w tekście?
*zastanów się, czy z powyższych informacji wypływa dominanta kompozycyjna.
4.Określ podmiot liryczny:
*odszukaj i określ czasowniki, zaimki i nazwij typ liryki
5.Ustal, kim jest adresat wypowiedzi poetyckiej:
*pamiętaj, że nie zawsze jest on określony
*może w wierszu jest kilku adresatów?
*zdarza się też, że w wierszu występuje bohater
6.Staraj się odkryć strukturę wiersza:
*może utwór dzieli się na części, widoczne w podziale na zwrotki?
*może są części treściowe, czyli obrazy poetyckie?
*sprawdź, w którym miejscu pojawia się podmiot liryczny, czy jest w każdej części wiersza?
*określ gatunek wiersza (np. sonet, bajka, oda, i in.). Omów jego budowę, gdyż ona może
warunkuje treść utworu
*jeśli nie dostrzegasz żadnego z tych układów, musisz analizować wiersz linearnie, kolejno
rozpatrując znaczenia.
7.Przyjrzyj się poincie:
*zakończenie często bywa w utworze literackim nośnikiem idei
*być może zawarta tu myśl pomoże ci ustalić przesłanie utworu
8.Zbadaj różne warstwy dzieła, ale zacznij omawianie od tej, która wydaje ci się
najważniejsza.
9.Określ warstwę brzmieniową:
*przeanalizuj wersyfikację
*nazwij rymy
*sprawdź, czy są onomatopeje lub eufonia (instrumentacja głoskowa)
*zbadaj słownictwo związane z muzyką albo z innymi efektami dźwiękowymi,
*określ, czemu służy warstwa brzmieniowa wiersza, gdyż może się okazać, że nie jest ona
najważniejsza
10.Zajmij się teraz warstwą znaczeniową;
*sprawdź, czy wypowiedź jest dynamiczna, czy statyczna (zwróć uwagę na czasowniki i
rzeczowniki, które z nich przeważają?)
*może w wierszu występują jakieś szczególne słowa, wówczas określ ich znaczenie, zwróć
uwagę na ich miejsce w całym utworze
*czy poeta nadał wypowiedzi poetyckiej jakąś formę, np. opowiadania, relacji lub zwrotu do
adresata?
11.Przyjrzyj się obrazom poetyckim:
*określ świat przedstawiony
*może dostrzeżesz jeden obraz ogólny i szczegóły, które go tworzą?
*zbadaj fazy zmieniającego się obrazu
*przy pomocy jakich wrażeń poeta tworzy obrazy: słuchowych czy wzrokowych?
*opisz wrażenia, jakie wywołuje świat przedstawiony,
*określ nastrój,
13.Dzieło literackie, a wiersz szczególnie, jest schematyczny, ma miejsca niedookreślone,
więc musisz je wypełnić konkretyzacją (wyobrazić sobie, uzupełnić):
*w tym celu wyszukaj metafory i zinterpretuj je
*odszukaj inne środki stylistyczne i określ ich funkcję
*im więcej znajdziesz środków artystycznych, określisz ich funkcję, tym twoja praca będzie
bardziej naukowa, a interpretacja trafna
14.Pamietaj, że utwór literacki nie istnieje w próżni, ma on na pewno jakiś kontekst
kulturowy. Możesz skojarzyć z:
*innymi dziełami literackimi
*różnymi dziedzinami kultury: muzyką, teatrem, sztukami plastycznymi
*filozofią, nauką, życiem.
*pamiętaj, że daleko odejść nie możesz, wszystkie Twoje skojarzenia muszą mieć związek z
omawianym wierszem.
17.Cytaty z wiersza traktuj jako argumenty, potwierdzające Twoje tezy i wnioski. Staraj się
jednak nie powtarzać cytatów.
18.Zapisz własne wnioski, ale pamiętaj, że one muszą być związane z analizowanym tekstem.
19.W zakończeniu pracy nie zapomnij:
*ocenić kunszt artystyczny autora
*potwierdzić bądź obalić hipotezę (tezę) wysuniętą na początku pracy,
*podsumować wszystko
20.Pamiętaj, że należy zadbać o logiczną kompozycję eseju i przekazać swoje spostrzeżenia
przy pomocy poprawnego języka.
2. Jak napisać analizę porównawczą?
Pisanie analizy porównawczej jest znacznie trudniejsze niż wykonanie analizy i interpretacji
jednego wiersza. Trzeba opanować umiejętność analizowania i zestawiania ze sobą różnych
utworów poetyckich. Nie jest to jednak zadanie trudne dla tych, którzy potrafią przyswoić
sobie warsztat badawczy, znają już podstawowe prawa rządzące w świecie poezji, posługują
się terminami teoretycznoliterackimi.
Analiza porównawcza ma tę przewagę nad interpretacją jednego wiersza, że nie należy
przy jej pisaniu zagłębiać się w szczegóły, gdyż głównym zadaniem będzie uchwycenie
podobieństw i różnic.
1.Przeczytaj uważnie obydwa utwory. Zwróć uwagę, na jakiej zasadzie zostały dobrane (coś
je łączy lub dzieli):
*Przeznaczone do analizy wiersze łączy (bądź dzieli) najczęściej:
-temat
-dominanta kompozycyjna
-przeżycie pokoleniowe,
-podobne zainteresowania poetów, itp.
*Wiersze mogą różnić się:
-czasem powstania, bo autorzy pochodzą z różnych epok,
-poetyką, czyli zasadami tworzenia wiersza,
-stosunkiem autora do przedstawionego tematu, itp.
2.Spostrzeżone podobieństwa i różnice zapisz w brudnopisie.
3.Sformułuj wstęp, w którym umieścisz własne, dość ogólne spostrzeżenia na ten temat.
Możesz też określić dominantę kompozycyjną obu wierszy, podzielić się refleksją o czasie
powstania utworów lub zainteresowaniach poetów.
4. Teraz masz do wyboru dwie metody porównywania wierszy:
PIERWSZA :
analizujesz jeden i drugi utwór oddzielnie, ale musisz zachować podobną kolejność
rozpatrywanych warstw dzieła literackiego (patrz: Jak napisaċ dobrą pracę
interpretacyjną?).
DRUGA:
postępujesz tak, jak przy analizie jednego wiersza, ale omawiasz te same warstwy w obu
wierszach jednocześnie. Musisz zachować hierarchię ważności obserwowanych zjawisk
charakterystycznych dla obu utworów.
5.Zakończenie jednej i drugiej wersji eseju interpretacyjnego może być podobne:
*podsumuj wszystko
*podkreśl podobieństwa i różnice
*odnieś się do uwag zawartych we wstępie
*możesz wyrazić własne odczucia, a także refleksje o ewolucji w zakresie formy
artystycznej.
3. Propozycja planu eseju interpretacyjnego
I. Wstęp:
- Krótka informacja o charakterze twórczości poety lub okolicznościach powstania utworu
(jeśli wiersz jest znany).
- Postawienie hipotezy analitycznej (czyli wstępne ustalenie problematyki wiersza, gatunku –
wrażenie, które odnieśliśmy po wstępnej lekturze).
II. Analiza połączona z komentarzem interpretacyjnym:
- Określenie dominanty kompozycyjnej.
- Komentowanie znaków w tekście według hierarchii ich ważności (np. podmiot mówiący,
adresat, bohater liryczny, sytuacja liryczna, forma podawcza bądź typ liryki, obrazy, motywy,
środki artystyczne i ich funkcja, aluzje literackie, cytaty i przytoczenia, sposób ukształtowania
wiersza – typ regularności, rytm, wersyfikacja, rymy itp.)
Należy zwrócić uwagę, że konieczne jest nie tylko wskazywanie i nazywanie środków
artystycznych, ale także określanie ich funkcji, gdyż wszystkie elementy wiersza składają się
na całość językowo – znaczeniową.
III. Zakończenie:
-
Wnioski wartościujące, obalenie lub potwierdzenie hipotezy
-
Podsumowanie.