Sytuacja ekonomiczna polskich przedsiębiorstw
advertisement
Bogusław Regulski Izba Gospodarcza CIEPŁOWNICTWO POLSKIE Sytuacja ekonomiczna polskich przedsiębiorstw ciepłowniczych na podstawie wieloletnich analiz IGCP. Początki badań sytuacji techniczno-ekonomicznej przedsiębiorstw ciepłowniczych sięgają roku 1995. W tym właśnie czasie, w ramach działalności statutowej Izby Gospodarczej CIEPŁOWNICTWO POLSKIE, powołany został Bank Informacji Ciepłownictwa, którego zadaniem było inicjowanie i realizowanie procesów badawczych mających umożliwić wymianę informacji i analizowanie sytuacji poszczególnych przedsiębiorstw ciepłowniczych – członków Izby. Tak jak przeobrażała się działalność IGCP i przedsiębiorstwa ciepłownicze w niej zrzeszone tak ewoluował też system zbierania i przetwarzania informacji realizowanych na rzecz członków Izby. I dlatego między innymi dzisiejsza forma prowadzenia działalności badawczo-informacyjnej w Izbie jest w wielu elementach odmienna od pierwowzoru. Zbierane i opracowywane dzisiaj informacje nie służą już jedynie porównywaniu się między sobą, ale spełniają szereg innych, wcześniej niedocenianych i nie stosowanych funkcji. Dla przykładu pozwalają na określanie pozycji poszczególnych przedsiębiorstw w obrębie Izby i branży ciepłowniczej, ustalenie obiektywnych ocen stanu podmiotów ciepłowniczych zrzeszonych w naszej Izbie oraz zauważanych tendencji ewentualnych zmian ( system benchmarkingu). Dzisiejsze zasoby informacyjne są również dobrym materiałem wyjściowym dla sporządzania indywidualnych analiz sektorowych oraz podstawą do tworzenia opracowań dla celów public-relation branży ciepłowniczej. Właśnie dzięki prowadzonym od wielu już lat badaniom środowiska ciepłowniczego możliwa staje się odpowiedź na zadanie postawione w tytule tegoż materiału. Dzięki zgromadzonym informacjom jesteśmy w stanie monitorować kondycję gospodarczą podmiotów ciepłowniczych i wyciągać z tego faktu określone wnioski. Jesteśmy też w stanie weryfikować na bieżąco pojawiające się inne informacje na ten temat, bez względu na to z jak szacownego źródła pochodzą. Zgodnie z obowiązującą sztuką analityczną przedstawione w niniejszym artykule informacje ujęte zostały w sposób jak najbardziej obiektywny, aby w ten sposób możliwe było uchwycenie tworzących się tendencji. Obecna struktura właścicielska przedsiębiorstw ciepłowniczych. Dzisiejszy stan form organizacyjnych przedsiębiorstw ciepłowniczych to rezultat trwających od wielu już lat procesów transformacji, zainicjowanych ponad 15 lat temu przeobrażeniami ustrojowymi naszego kraju. Przypomnijmy pokrótce, że zmiany ustrojowe zaowocowały przesunięciem odpowiedzialności za realizacje procesu zaopatrzenia w ciepło z poziomu państwowego na samorząd lokalny. To właśnie na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku stworzona została widoczna do dziś struktura polskich komunalnych przedsiębiorstw ciepłowniczych. Wcześniej działające przedsiębiorstwa wojewódzkie zostały podzielone a majątek ciepłowniczy został przekazany gminom, w wyniku czego powstało w kraju kilkaset podmiotów gospodarczych zajmujących się świadczeniem usług związanych z dostawą ciepła. Powstała więc w konsekwencji bardzo specyficzna struktura podmiotów zajmujących się profesjonalnie zaopatrzeniem w ciepło za pomocą systemów ciepłowniczych: 1) samodzielni wytwórcy ciepła - czyli te przedsiębiorstwa, które prowadzą działalność w zakresie produkcji ciepła, które następnie sprzedają do sieci cieplnych będących we władaniu innych przedsiębiorstw ciepłowniczych, zajmujących się jego przesyłem i dystrybucją do odbiorców, 2) przedsiębiorstwa kupujące ciepło od wytwórców i świadczące usługi w zakresie przesyłu i dystrybucji ciepła do odbiorców, 3) przedsiębiorstwa, które wytwarzają i przesyłają oraz dystrybuują przez siebie wytworzone ciepło do odbiorców, 4) oraz przedsiębiorstwa zarówno wytwarzające ciepło we własnym zakresie jak również kupujące je u wytwórców i świadczące usługi w zakresie przesyłu całego dysponowanego ciepła do odbiorców. Taki a nie inny sposób „uporządkowania” sektora ciepłowniczego spowodował powstanie dosyć niejednorodnej struktury podmiotów gospodarczych określonej z punktu widzenia charakteru prowadzonej przez nie działalności, a wyrażonej poprzez ustalenie „pochodzenia” ciepła oferowanego odbiorcom, albo inaczej zakresu działalności, jaki obejmował realizowany przez dany podmiot zakres świadczenia usług związanych z zaopatrzeniem w ciepło. Rysunek 1 przedstawia tę strukturę. Nie obejmuje ona podmiotów zajmujących się jedynie wytwarzaniem ciepła dla potrzeb ciepłownictwa sieciowego. 17,8% 5,5% Ciepło produkcji własnej Układ mieszany Ciepło zakupione 76,7% Rys. 1. Struktura komunalnych przedsiębiorstw ciepłowniczych pod względem charakteru działalności .1 Ze struktury pokrywania potrzeb cieplnych w miastach wynika, że w ogólnym bilansie cieplnym systemów ciepłowniczych najważniejszą role ilościowo odgrywa ciepło pochodzące z istniejących systemów kogeneracyjnych elektrociepłowni zawodowych czy też przemysłowych. Patrząc z punktu widzenia ilości istniejących komunalnych systemów ciepłowniczych, ciepło ze źródeł kogeneracyjnych dociera jedynie do mniej niż 20% aglomeracji, wśród których znajdują się wszystkie miasta duże. Spośród ponad 250 przedsiębiorstw ciepłowniczych zrzeszonych w Izbie Gospodarczej CIEPŁOWNICTWO POLSKIE1 jedynie 46 wykorzystuje w systemach ciepłowniczych ciepło z elektrociepłowni, z czego w około 75 % przypadków stanowi ono praktycznie całość oferowanego odbiorcom. W pozostałych przypadkach przedsiębiorstwa posiadają własne źródła ciepła współpracujące z sieciami ciepłowniczymi pokrywające w całości lub w części zapotrzebowanie na ciepło odbiorców. Wtórnym skutkiem transformacji jest bardzo duże rozdrobnienie przedsiębiorstw ciepłowniczych. Dość powiedzieć, że w momencie komunalizacji mienia ciepłowniczego w Polsce istniało około 50 przedsiębiorstw ciepłowniczych. Obecnie, jak podaje Urząd Regulacji Energetyki, wydanych zostało ponad 1200 koncesji na wytwarzanie, przesył i dystrybucje oraz obrót ciepłem, co daje w sumie kilkaset przedsiębiorstw ciepłowniczych (jedno przedsiębiorstwo może mieć kilka koncesji). W tej liczbie są więc i przedsiębiorstwa bardzo małe, jak też gospodarcze giganty – jak SPEC S.A. Warszawa, jeden z największych systemów ciepłowniczych w Europie. 14% 21% <100 tys 100-250 tys 250-500 tys 500-1500 tys >1500 tys 17% 22% 26% Rys. 2 Struktura przedsiębiorstw ciepłowniczych pod względem wielkości rocznej sprzedaży ciepła. 1 1 Przedsiębiorstwa zrzeszone w IGCP pokrywają blisko 80% potrzeb cieplnych w systemach komunalnych Sferą w której widać najbardziej wpływ transformacji ustrojowej w polskim ciepłownictwie jest forma organizacyjna podmiotów prowadzących działalność ciepłowniczą i jej struktura właścicielska. Co prawda podstawowe zróżnicowanie form prowadzenia działalności gospodarczej dokonało się zanim rozpoczęły się zorganizowane badania przedsiębiorstw ciepłowniczych, bo na początku lat dziewięćdziesiątych wraz ze zmianami w polskiej gospodarki, jednak z racji postępującej restrukturyzacji branży toczącej się od kilku lat, daje się nadal zauważać zmiany w jej strukturze. Dla przykładu, w wyniku kolejnych, realizowanych procesów komercjalizacji majątku ciepłowniczego zwiększa się grupa spółek kapitałowych a zmniejszają się ilości zakładów budżetowych i przedsiębiorstw państwowych. Również zmieniają się relacje w grupie spółek kapitałowych pomiędzy spółkami z ograniczoną odpowiedzialnością a spółkami akcyjnymi. 4,0% 1,0% 1,5% 8,5% Przeds.państwowe S.A. Sp. z o.o. Zakłady budż. Inne 85,0% Rys. 3 Struktura przedsiębiorstw ciepłowniczych wg formy organizacyjnej.1 To, co jest najbardziej zauważalne w ostatnim czasie to dynamicznie zmieniająca się struktura własności kapitału spółek. Co prawda nadal w przytłaczającej większości funkcje właścicielskie sprawują samodzielnie organy samorządu terytorialnego szczebla podstawowego, jednak stale rośnie ilość podmiotów, w których tenże samorząd obniżył swój stan posiadania na rzecz pozyskanych w procesie prywatyzacji inwestorów zewnętrznych. Już dzisiaj prawie 28% badanych przedsiębiorstw ciepłowniczych posiada niejednolitą strukturę właścicielską, co świadczy o zaistnieniu w nich procesów prywatyzacyjnych. Sposób prywatyzacji polskiego ciepłownictwa jest różnorodny i realizowany według kilku scenariuszy. Najczęściej stosowana jest sprzedaż części posiadanych przez gminę udziałów lub akcji na rzecz inwestora strategicznego. Według badań z roku 2004 (niewiele zmieniło się w roku 2005) wielkość posiadanego przez inwestorów polskich, jak również zagranicznych majątku zawiera się w zdecydowanej większości pomiędzy 50 a 75%. Są oczywiście wśród przedsiębiorstw ciepłowniczych podmioty całkowicie prywatne, z których ciekawym przypadkiem jest zastosowana w kilku przedsiębiorstwach forma spółki pracowniczej. Wśród przedsiębiorstw ciepłowniczych zrzeszonych w IGCP jest też jedna spółka giełdowa. Według stanu na koniec roku 2005 największa liczbowo sprywatyzowana grupa przedsiębiorstw ciepłowniczych to te, które posiadają własne źródła ciepła i sprzedają rocznie od 250 – 500 tysięcy GJ ciepła. W obszarze prywatyzacji daje się zaobserwować bardzo ciekawa tendencja. Otóż widać wyraźnie dążenia do konsolidacji sektora zarówno poziomej jak i pionowej. Inwestorzy branżowi tacy jak Dalkia , Fortum Heat czy Praterm prowadzą akwizycję systemów ciepłowniczych w całym kraju powiększając w ten sposób zarówno obszar swojego oddziaływania jak też potencjał gospodarczy. To typowy przykład konsolidacji poziomej. Spektakularnym natomiast przykładem konsolidacji pionowej jest działanie Dalkii w Poznaniu. Na razie brak jest natomiast znaczących działań w obszarze konsolidacji regionalnych. Mechanizmy ustalania cen za dostawę ciepła i ich wpływ na jakość działalności przedsiębiorstw. Wprowadzenie w życie ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r Prawo energetyczne zaowocowało szeregiem bardzo istotnych zmian w zasadach ustalania cen ciepła. Do momentu wejścia w jej życie ustawy, a dokładnie do dnia 31 grudnia 1998 r., ceny ciepła ustalane były praktycznie przez Ministra Finansów, który przez kilka lat poprzedzających tę datę posiadał kompetencję ustalania cen ciepła, wykorzystując do tego celu narzędzie w postaci maksymalnego wskaźnika wzrostu tych cen. Rada Ministrów, wydając rozporządzenie z dnia 18 listopada 1998r. w sprawie daty zaprzestania przez Ministra Finansów ustalania taryf oraz opłat za nielegalny pobór ciepła, zamknęła definitywnie ten okres. Zgodnie z zapisami ustawy Prawo energetyczne kompetencje do ustalania cen, a tym samym taryf dla ciepła, zostały przekazane przedsiębiorstwom energetycznym, a kompetencje ich zatwierdzania, w stosunku do przedsiębiorstw posiadających odpowiednie koncesje uzyskał Prezes Urzędu Regulacji Energetyki. Do dnia dzisiejszego ustawa ta doczekała się kilkunastu nowelizacji, z których każda odciskała swoje piętno na mechanizmach ustalania cen na ciepło i wpływała na sytuację przedsiębiorstw ciepłowniczych. Generalnie przepisy prawa energetycznego wprowadziły następujące zasady kalkulacji taryf dla ciepła: - zapewnienie pokrycia uzasadnionych kosztów działalności przedsiębiorstwa energetycznego w zakresie zaopatrzenia w ciepło oraz kosztów modernizacji i ochrony środowiska, - ochronę interesów odbiorców przed nieuzasadnionym poziomem cen, - różnicowanie taryfy dla ciepła dla różnych grup odbiorców wyłącznie ze względu na uzasadnione koszty. 31,2 21,2 1996 24,39 1997 34,97 37,81 33,04 33,79 26,91 27,45 27,72 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys.4 Cena „jednoczłonowa” netto za ciepło w złotych za GJ na przestrzeni lat. 1 Podstawą do kalkulacji cen i stawek opłat za ciepło są uznane przez przedsiębiorstwo, jako uzasadnione, koszty (najpierw historyczne a obecnie planowane) prowadzonej działalności gospodarczej związanej z zaopatrzeniem w ciepło. Wobec braku jednolitej i bezdyskusyjnej definicji pojęcia kosztu uzasadnionego problem ten spowodował i nadal powoduje najwięcej perturbacji w procesie zatwierdzania taryf dla ciepła. Tym bardziej, że pojawiają się w kolejnych wcieleniach przepisów wykonawczych nowe pozycje kosztowe uznawane jako „uzasadnione” ale nie do końca precyzyjnie określone. Wspomnieć tu należy między innymi o tzw „zysku” kalkulowanym w odniesieniu do planowanych nakładów inwestycyjnych czy też gwarantowanym zwrocie na kapitale zaangażowanym w działalność (efekt ostatniej nowelizacji ustawy Prawo energetyczne z 4 marca ubiegłego roku). Ważnym na pewno elementem, mającym istotny wpływ na kalkulację taryf było wprowadzenie obowiązku prowadzeniu ewidencji księgowej umożliwiającej prawidłowe rejestrowanie kosztów działalności, dzięki której możliwa jest ich bieżącą analiza w podziale na stałe i zmienne a także na poszczególne rodzaje prowadzonej działalności energetyczne oraz w odniesieniu do poszczególnych grup odbiorców. Nie jest tajemnicą, że zmiany w zasadach taryfikacji wprowadzone przepisami Prawa energetycznego zmieniły w istotny sposób mechanizmy działalności przedsiębiorstw ciepłowniczych, co zaowocowało między innymi większą dbałością o bieżącą analizę zarówno kosztów jak i przychodów. Ale przyniosły również negatywne skutki. Przepisy taryfowe bowiem ograniczyły i nadal ograniczają możliwości elastycznego podejścia do oferty cenowej poprzez usztywnienie reguł dotyczących struktury i wielkości poszczególnych składników taryf a także, co jest najbardziej niepokojące na przyszłość, przyjęte w przepisach kalkulacji taryf na ciepło rozwiązania, w nieuzasadnionej obawie przed „rozpasaniem cenowym” uniemożliwiły i nadal uniemożliwiają kalkulowanie cen w sposób przynoszący dochody dostawcom ciepła, co między innymi skutkuje widocznym ograniczeniem jakości ich działalności. 10,7310,1 5,95 5,5 3,77 3,5 1,74 1,9 2001 2002 2003 Wskaźnik wzrostu 1,87 0,8 2004 2005 Inflacja Rys. 5 Średni wskaźnik wzrostu cen w % w taryfach przedsiębiorstw ciepłowniczych na tle wskaźnika RPI będącego przedmiotem oceny wniosków taryfowych w ostatnich latach. 2 Patrząc na przedstawione powyżej suche zestawienia trudno nie oprzeć się stwierdzeniu, że generalnie chyba przedsiębiorstwom ciepłowniczym nie działa się krzywda. Ceny usług rok po roku rosły a ich średni wskaźnik wzrostu oscylował wokół wielkości rocznej inflacji z poprzedniego roku. Tylko, że zmiany kosztów wpływających na działalność przedsiębiorstw ciepłowniczych nie zawsze idą w parze z dynamika zmian wynikających z impulsu inflacyjnego. Dość tu powiedzieć o całym segmencie paliwowym : węglu, paliwach gazowych czy też paliwach płynnych, czy też innych niezależnych od ciepłowników obciążeń kosztowych w postaci podatków lokalnych, opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska. Nie sposób również nie wspomnieć o dynamicznie i negatywnie zmieniającej się strukturze sprzedaży – spadkach mocy zamówionej i ciepła sprzedawanych odbiorcom, których nie sposób było i jest skompensować tak kosmetycznymi zmianami cen nawet przy bardzo głębokiej restrukturyzacji działalności poszczególnych podmiotów. Tak realizowana polityka cenowa regulatora miała i ma nadal swoje określone skutki dla działalności przedsiębiorstw ciepłowniczych, o czym w dalszej części. Realizacja przychodów w działalności ciepłowniczej. Efektem pracy każdego podmiotu gospodarczego jest jego przychód. W ciepłownictwie jest on wynikiem wielkości sprzedaży ciepła, zależnej od kilku warunków. Podstawowym elementem kreującym wielkość przychodu z działalności w ciepłownictwie jest wielkość sprzedaży ciepła, która nie zależy jedynie od zdolności kreowania wielkości rynku lecz przede wszystkim jest wprost proporcjonalna do zewnętrznych warunków atmosferycznych jak również w pewnym stopniu od sposobu konsumpcji ciepła przez odbiorców. To co zaszło na przestrzeni ostatniej dekady to drastyczne „skurczenie się” wielkości rynku ciepła – rynku w wymiarze nominalnym jak też, choć w mniejszym stopniu, w wymiarze obszaru oddziaływania. Skalę rynku najlepiej obrazuje wielkość mocy cieplnej zamawianej przez odbiorców, której zmiana w ostatnim okresie jest dla przedsiębiorstw ciepłowniczych bardzo istotna. Na podstawie wieloletnich badań można stwierdzić, że w statystycznym przedsiębiorstwie ciepłowniczym wartość spadku mocy zamówionej w stosunku do roku 1996 oceniana jest średnio na około 35%. W bardzo wielu przypadkach spadek ten przekracza nawet 50%. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest kilka. - w wielu przedsiębiorstwach dostarczających ciepło dla celów przemysłowych nastąpiło znaczne obniżenie zapotrzebowania mocy cieplnej dla celów technologicznych wskutek zmian w bądź to w technologii lub wręcz likwidacji działalności podmiotów korzystających z ciepła sieciowego, szczególnie w obszarze dostarczania pary technologicznej , - postępująca racjonalizacja konsumpcji ciepła przez odbiorców, wprowadzenie procesów termomodernizacji obiektów, prowadzącej do obniżania zapotrzebowania na ciepło , - okresowy – lata 1998 – 2001 – odpływ odbiorców ciepła spowodowany wprowadzeniem sztywnych reguł taryf wieloczłonowych ( również efekt wprowadzenia mechanizmów ustawy Prawo energetyczne i jej przepisów taryfowych) na rzecz pozyskiwania energii cieplnej z innych nośników energii. 100% 75% 50% 25% 0% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys. 6 Tendencja zmian w wielkości mocy cieplnej zamówionej przez odbiorców na przykładzie statystycznego przedsiębiorstwa ciepłowniczego w [MW] 1 Generalnie rzecz biorąc pierwotny stan posiadania przedsiębiorstw ciepłowniczych uległby znacznie głębszej redukcji, jednak działanie na rzecz pozyskiwania nowych odbiorców ciepła zaowocowały złagodzeniem tej tendencji a być może nawet jej odwrócenie, co widać na przykładzie lat 2001-2005. Podobne zjawiska można zaobserwować na przebiegu zmian w wielkościach mocy cieplnej zamawianych dla potrzeb ogrzewania mieszkań ( od roku 1996 spadek mocy wyniósł średnio około 33,5%) i podgrzewania ciepłej wody użytkowej ( w analogicznym okresie obniżenie mocy sięgnęło blisko 25%). 108 101 89 86 79 70 15,8 1996 15,2 1997 13,6 1998 15,5 1999 Moc na CO 12,8 2000 72 12,2 2001 11,8 2002 70 10,8 2003 69,5 10,9 2004 70,35 11,59 2005 Moc na CWU Rys. 7 Tendencja zmian w wielkości zamówionej mocy cieplnej na potrzeby ogrzewania i podgrzewania ciepłej wody użytkowej (wartości sprowadzone do statystycznego przedsiębiorstwa w MW) 1 Adekwatnie do wielkości rynku następowały zmiany „redukcyjne” w obszarze sprzedaży ciepła ogółem. Tu jednak dynamika zmian jest jeszcze większa. Na wskazaną wcześniej wielkość rynku w wolumenie sprzedaży dodatkowo nakłada się jeszcze przede wszystkim wpływ niekorzystnych dla ciepłownictwa zmian meteorologicznych – „cieplejsze” okresy grzewcze ( rok 1996 był w badanym okresie okresem w ciepłownictwie najchłodniejszym) oraz postępująca również adekwatnie do procesów termomodernizacyjnych konsumpcja ciepła. Jednym z typowych czynników oddziaływujących na wolumen sprzedaży jest również wprowadzenie rozliczeń za dostawę ciepła na podstawie ilości mierzonej licznikami ciepła, zastępujących stosowane do 1998 roku systemy ryczałtowe. W niektórych grupach przedsiębiorstw spadek wielkości sprzedaży ciepła od roku 1996 wyniósł nawet 50%. 100% 75% 50% 25% 0% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys. 8 Tendencja zmiany wielkości sprzedaży ciepła ogółem 1 Zauważona tendencja widoczna jest również w zakresie ilości sprzedaży ciepła na potrzeby ogrzewania i przygotowania ciepłej wody użytkowej. 950 750 590 580 480 190 1996 164 1997 132 1998 134 1999 101 2000 511 95,4 2001 480 95,7 2002 478 433 479 95 95 105 2003 2004 2005 Ciepło na CO Ciepło na CWU Rys. 9 Tendencja zmian w wielkości sprzedaży ciepła na potrzeby ogrzewania i podgrzewania ciepłej wody użytkowej (wartości sprowadzone do statystycznego przedsiębiorstwa w tys GJ). 1 Przedstawione powyżej mechanizmy popytowe w korespondencji z modelem zmian cen na ciepło, o których wspomniano w poprzednim rozdziale ukształtowały obraz tendencji w kształtowaniu się przychodów ze sprzedaży, co obrazuje rysunek 10. Widać tu wyraźnie, że pomimo utrzymującej się tendencji wzrostu cen, postępujący spadek wielkości sprzedaży ciepła nie był w stanie w pełni zrekompensować pojawiających się strat w przychodach, co zaowocowało w konsekwencji utrzymywaniem się nieznacznej, praktycznie symbolicznej tendencji wzrostowej w tym obszarze. 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys. 10 Tendencje zmian w przychodach przedsiębiorstw ciepłowniczych. 1 Kształtowanie się kosztów działalności jako odpowiedź na kurczący się rynek ciepła Pogarszająca się sytuacja rynkowa zmusiła przedsiębiorstwa ciepłownicze do poszukiwania rozwiązań łagodzących skutki tych niekorzystnych zjawisk. Koniecznym stało się podjęcie kroków w kierunku racjonalizacji kosztów działalności a także ich restrukturyzacji, aby w konsekwencji powstały warunki do utrzymania ciągłości w procesie świadczenia usług zaopatrzenia w ciepło dla odbiorców. Najważniejszym zadaniem stało się dostosowanie wielkości kosztów do zmieniających się bardzo dynamicznie zewnętrznych warunków działalności przedsiębiorstw ciepłowniczych. 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys. 11 Tendencje zmian w kosztach działalności przedsiębiorstw ciepłowniczych. 1 Jedną z dróg uzyskiwania bezinwestycyjnych korzyści płynących z restrukturyzacji kosztów była redukcja zatrudnienia. Faktem jest, że poziom techniczny i technologiczny wielu przedsiębiorstw ciepłowniczych sprzyjał kształtowaniu się niekorzystnych tendencji w zakresie polityki personalnej. Dlatego tę formę „dopasowywania” kosztów działalności do sytuacji rynkowej można postrzegać jako jeden z niewielu pozytywów polskich przeobrażeń w ciepłownictwie. Redukcja zatrudnienia jak również ograniczenia w wydatkach na remonty urządzeń technicznych należały i nadal należą do wąskiego wachlarza tak zwanych rezerw prostych, których wykorzystywanie ma jednak swoje granice. Zmiany w średnim zatrudnieniu w przedsiębiorstwach ciepłowniczych sięgnęły na przestrzeni lat 1996-2005 sięgnęły ponad 50%, z czego najmniejszy wskaźnik redukcji zanotowały przedsiębiorstwa najmniejsze – około 30%, a największy ponad 50% przedsiębiorstwa największe pozyskujące ciepło ze źródeł obcych. Rezultat ten jest adekwatny do zdolności adaptacyjnych poszczególnych przedsiębiorstw ciepłowniczych do zmieniających się warunków gospodarowania. 100% 75% 50% 25% 0% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys.12 Zmiany w przeciętnym zatrudnieniu w przedsiębiorstwach ciepłowniczych. 1 Spora część kosztów zatrudnienia generowana jest przez proces produkcji ciepła, który wymaga określonej struktury siły pracowniczej. Tu również ograniczanie kosztów pracy wiąże się z największymi nakładami inwestycyjnymi. Inaczej jest z prowadzeniem systemów przesyłu i dystrybucji, gdzie dużo tańsze modernizacje techniczne mogą przynosić spore oszczędności w kosztach pracy. Oczywiście dzięki takiej polityce uzyskujemy bardzo ważny dla poprawy stanu przedsiębiorstwa wzrost efektywności zatrudnienia, co przejawia się na przykład pozytywnym wzrostem wydajności pracy mierzonym wielkością przychodu z działalności na zatrudnionego. Wzrost ten na przestrzeni lat 1996-2005 wyniósł średnio 94%, z czego przedsiębiorstwa małe, posiadające swoje źródła uzyskały wskaźnik wzrostu wydajności na poziomie 95%, zaś najbardziej efektywne okazały się znowu największe firmy świadczące usługi przesyłowe i dystrybucyjne – ponad 110%. 249 220 211 201,77 172 108 111 1996 1997 120 1998 134 1999 151 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys 13 Tendencje w wydajności pracy mierzonej wielkością przychodu na zatrudnionego ( w tys zł)1 Oceniając poziom kosztów działalności przedsiębiorstw ciepłowniczych nie sposób wskazać na jeden z elementów, który w przeciwieństwie do racjonalizacji zatrudnienia wpływa niekorzystnie na jakość działania podmiotów. Są to redukcje w obszarze nakładów na remonty i odtworzenie majątku trwałego. Na rysunku 14 przedstawiony został obraz udziału kosztów amortyzacji w kosztach działalności przedsiębiorstw ciepłowniczych. Stagnacja poziomu kosztów amortyzacji od roku 2000 świadczy o niczym innym jak nie tylko o zahamowaniu, a wręcz obniżeniu nakładów na odtworzenie majątku trwałego niezbędnego do prawidłowego realizowania obowiązków związanych ze świadczeniem usług zaopatrzenia w ciepło. Takie właśnie działanie jest jednym z elementów wachlarza tzw rezerw prostych służących do restrukturyzacji kosztów posiadającego negatywne w sensie gospodarczym zabarwienie. Nietrudno w tym miejscu postawić więc tezę, że działanie to nosi znamiona ciepłowniczych. bezpośredniego działania 7,7 6,2 6,3 1996 1997 1998 dotychczasowych mechanizmów regulacji przedsiębiorstw 10,3 10,3 10,5 10,8 10,8 10,9 2000 2001 2002 2004 8,8 1999 2003 2005 Rys. 14 Wielkość udziału kosztów amortyzacji w kosztach działalności przedsiębiorstw ciepłowniczych (w %)1 Skutki działalności przedsiębiorstw ciepłowniczych – czyli ich wyniki ekonomiczne. Jeżeli można zaobserwować praktycznie identyczną skalę dostosowania się kosztów działalności do kształtującego się poziomu przychodów, to nie oznacza to wcale możliwości utrzymania identycznego poziomu jakości ekonomicznej, co przede wszystkim wyrażone jest w wielkościach zysku na działalności i pochodnych od niego wskaźnikach makroekonomicznych. To dowodzi, że system prowadzenia działalności w ciepłownictwie generowany przez obowiązujące uregulowania w pełni nie dostosowuje się do faktycznych realiów i zmieniającego się otoczenia ekonomicznego. Przypomnijmy w tym miejscu, że w początkowym okresie działania przepisów wykonawczych do ustawy Prawo energetyczne tj do połowy roku 2000, możliwe było kalkulowanie zysku taryfowego w cenach energii cieplnej. Po zmianie przepisów zysk ten kształtowany mógł być jedynie w odniesieniu do nakładów inwestycyjnych realizowanych przez przedsiębiorstwa. Jeżeli więc wspomnimy tutaj, że nakłady te były coraz niższe, bo coraz gorszy był stan ekonomiczny przedsiębiorstw, to też i potencjalne „zyski” kalkulacyjne były coraz niższe no i kółko się zamykało. Obserwując coroczne informacje ekonomiczne przedsiębiorstw ciepłowniczych trudno przejść do porządku dziennego nad utrzymującym się na dość wysokim poziomie odsetku podmiotów notujących stratę na sprzedaży. W roku 2005 nadal ponad 22% przedsiębiorstw ciepłowniczych wykazało stratę brutto na działalności gospodarczej. Jeszcze gorzej wygląda sytuacja pod względem osiągania prostych dochodów ze sprzedaży, gdzie wynik ujemny uzyskało ponad 40% badanych przedsiębiorstw. Tu również najgorzej sytuacja wygląda w grupie przedsiębiorstw państwowych, w której odsetek przedsiębiorstw deficytowych wynosi 66%, natomiast najlepiej wypadają spółki akcyjne, gdzie działalność koncesjonowana przynosi stratę około 31% spółek. Z analizy wyników ekonomicznych przedsiębiorstw zrzeszonych w IGCP za rok 2004 wspomnieć należy jeszcze o kilku kolejnych obserwacjach. Wśród przedsiębiorstw klasyfikowanych według kryterium wielkości rocznej sprzedaży najlepiej radzą sobie przedsiębiorstwa z grupy średniaków tj 250 do 500 tys GJ rocznie. W grupie tej jedynie lekko ponad 17% wykazuje stratę bilansową i 25% stratę na sprzedaży usług. W tej również grupie na najwyższym poziomie układają się wskaźniki makroekonomiczne tj zyskowności i rentowności. Natomiast najgorzej dzieje się w przedsiębiorstwach najmniejszych, czyli o sprzedaży rocznej poniżej 100 tys GJ. Tutaj odpowiednio straty notuje 38% i 63% podmiotów. Obraz podstawowych wskaźników makroekonomicznych na przestrzeni ostatniej dekady przedstawia się następująco: 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1996 1997 Zyskowność brutto 1998 1999 2000 Rentowność brutto 2001 2002 Zyskowność netto 2003 2004 2005 Rentowność netto Rys. 15 Obraz poziomu podstawowych wskaźników makroekonomicznych przedsiębiorstw ciepłowniczych w latach 1996 – 2005 (w %)1 Jak widać z przedstawionego zestawienia, gdyby mierzyć jakość polskich przedsiębiorstw ciepłowniczych wskaźnikami zyskowności i rentowności to od roku 1996 stale spada ich wartość , pomimo lekkiego odwrócenia tendencji spadkowej po dramatycznym roku 2002. Wskaźniki mierzące ekonomiczną jakość działalności podmiotów sięgnęły w roku 2002 przysłowiowego dna, a najniekorzystniejszy przedział czasowy rozpoczyna się od roku 2000, który zaowocował najbardziej drastycznym spadkiem wartości wszystkich wskaźników makroekonomicznych branży. Stan ten w ewidentny sposób pokrywa się z wdrażaniem mechanizmów regulacyjnych w ciepłownictwie. Gdyby przyglądnąć się w jaki sposób kształtują się przedstawione powyżej wskaźniki w zależności od formy prowadzenia działalności gospodarczej przez poszczególne przedsiębiorstwa to ich wartość jest generalnie od lat najlepsza w spółkach akcyjnych, o czym wskazano również wcześniej , natomiast najgorsza , negatywna palma pierwszeństwa przypada niestety przedsiębiorstwom państwowym. Jest to jeden z dowodów na to, że komercjalizacja przedsiębiorstw ciepłowniczych a jeszcze bardziej ich prywatyzacja ma wpływ na jakość zarządzania i efektywność działalności. Dla pełnego obrazu tendencji ekonomicznych ukształtowanych w przedsiębiorstwach ciepłowniczych przyjrzyjmy się kilku dodatkowym zestawieniom. Restrukturyzacja zatrudnienia przynosi określone efekty statystyczne. Tak jak wzrasta wydajność pracy mierzona wielkością sprzedaży na zatrudnionego, tak też poprawia się ich zdolność do generowania tzw zysków. Chociaż wielkość nominalna masy zysków przedsiębiorstw ciepłowniczych jest niezbyt imponująca – niecałe 100 mln złotych , to w korespondencji z racjonalizacją zatrudnienia daje to określone efekty. 3,83 2,2 2,1 1,7 2,22 2 1,34 0,8 0,3 1996 1997 1998 1999 2000 2001 0,6 2002 2003 2004 2005 Rys 16 Wielkość zysku na zatrudnionego w przedsiębiorstwach ciepłowniczych (w tys zł).1 Na niskim poziomie znajduje się nadal wskaźnik inwestowania, liczony jako stosunek wielkości nakładów inwestycyjnych do wielkości przychodów. Oscyluje on wokół 10%. Biorąc pod uwagę dzisiejszą wielkość dekapitalizacji majątku trwałego przedsiębiorstw ciepłowniczych, sięgającą 50%, to informacja ta, biorąc pod uwagę potrzeby inwestycyjne branży, jest bardzo niepokojąca. 12,2 11,6 12,1 10,09 10,19 9,9 7,2 6,9 1996 1997 1998 1999 2000 2001 8,5 8,42 2002 2003 2004 2005 Rys 17 Wskaźnik inwestowania (w %) 1 Ten sam trend wskazuje zestawienie wielkości nakładów inwestycyjnych w sektorze ciepłowniczych na przestrzeni ostatniej dekady. Tu widać wyraźnie niepokojącą na dłuższą metę stagnację w inwestycjach , gdyż praktycznie dochodzimy dzisiaj nominalnie do poziomu nakładów sprzed lat 10, czyli z okresu gdy rodziło się nasze ciepłownictwo komunalne. 140,00% 120,00% 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys 18 Tendencje w wysokości nakładów inwestycyjnych 1 Jakie jest więc nasze ciepłownictwo ? Dzisiejsze ciepłownictwo odeszło już bardzo daleko od stereotypu utożsamianego z jednej strony z widokiem żeliwnego żeberkowego grzejnika, czarnym pokrętłem od wiecznie cieknącego zaworu i ceną ogrzewania jednego metra kwadratowego natomiast z drugiej strony z dymiącymi w bliższej lub dalszej odległości od naszych domostw kominami przeróżnej maści kotłowni, bardziej lub mniej „planowanymi” przerwami w dostawie ciepła i powszechnym odczuciem gwarantowanej usługi realnego socjalizmu. Ten niezbyt przyjemny obraz jest już całkowicie nieprawdziwy a zmiany, które zaszły w centralnych systemach ogrzewania, pomimo skromnych środków będących w dyspozycji przedsiębiorstw ciepłowniczych, są ogromne. Systemy ciepłownicze przedsiębiorstw zrzeszonych w IGCP użytkują w sumie ponad 2000 źródeł ciepła, z czego ponad 1600 to źródła niskoparametrowe. Nadal podstawowym paliwem wykorzystywanym w polskich źródłach ciepła jest węgiel kamienny, którego jakość jest niezwykle istotna z punktu widzenia ochrony środowiska. Tenże sam aspekt ekologiczny powoduje, że coraz powszechniej, w ramach dywersyfikacji nośników energii w źródłach ciepła, stosowane są inne od stałych, paliwa ekologiczne, z których najpopularniejszy jest gaz ziemny. Trzeba wyraźnie zauważyć, że kwestia paliwowa w przedsiębiorstwach ciepłowniczych produkujących ciepło, jest dla wytyczenia prawidłowego kierunku przeobrażeń niezwykle istotna. Albowiem wiąże się nierozerwalnie z dostosowaniem się nie tylko do wymagań rynku, ale przede wszystkim do wysokich wymagań w zakresie ochrony środowiska. To zaś wpłynie bezpośrednio na wysokość kosztów produkcji i dostawy ciepła, co nie jest bez znaczenia dla odbiorców ciepła. Poprawia się powoli udział nowoczesnych technologii w dziedzinie przesyłu i dystrybucji ciepła. W ponad 15 000 kilometrów sieci ciepłowniczych wysokich i niskich parametrów jest już ponad 35% rurociągów preizolowanych. W ponad 100 tysiącach węzłów cieplnych istniejących w systemach ciepłowniczych prawie 100 % jest w pełni zautomatyzowanych a systemem monitoringu i elektronicznego nadzoru nad pracą systemów ciepłowniczych, który dopiero raczkuje, objętych jest ponad 30% przedsiębiorstw ciepłowniczych. Restrukturyzacji technicznej towarzyszy ciągła ewolucja w zakresie zarządzania przedsiębiorstwami ciepłowniczymi. Zmienia się podejście dostawców ciepła do rzeszy odbiorców ciepła, widać wzrastającą aktywność w zakresie pozyskiwania nowych rynków zbytu oraz dywersyfikacji działalności. Pojawiają się zdrowe mechanizmy gry rynkowej na rynku ciepła oraz widać pozytywny wpływ konkurencji na kształtowanie polityki zarządzania podmiotami ciepłowniczymi. Ta korzystna tendencja może jednak zostać zahamowana w wyniku niedostosowania do sytuacji wielu zewnętrznych uwarunkowań. Najważniejsze z nich wypływają nadal ze stanu legislacji regulującej gospodarkę ciepłowniczą w Polsce. Ta zaś powinna , w kontekście naszego członkostwa w Unii Europejskiej, ulec generalnemu przeobrażeniu. Podsumowując - dalsze przeobrażenia – w jakim kierunku? Ciepłownictwo w Polsce ma za sobą kilka etapów przeobrażeń. Wraz z transformacją ustrojową początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia stało się domeną samorządu terytorialnego. Dzięki zmianom systemowym w gospodarce zaczęło działać zgodnie z regułami rynkowymi. Branża ta, pomimo sporych trudności ekonomicznych, zrobiła też ogromny skok technologiczny i techniczny. Ale podnoszący się poziom wymagań odbiorców stawia przed tą branżą kolejne wyzwania. Konieczna jest do realizacji tych celów racjonalizacja kosztów działalności, która wymusza aktywność na polu restrukturyzacji każdego obszaru działalności. Działania właścicielskie gminy powinny więc być nakierowane na podnoszenie jakości i efektywności prowadzonej przez przedsiębiorstwa komunalne działalności, która w swojej wymowie ma charakter biznesowy. Wynika to m.in. z tworzącego się równolegle rynku usług komunalnych realizowanych przez podmioty niekomunalne. Dzisiejsza sytuacja ekonomiczna polskiego ciepłownictwa jest daleka od normalności. Nowe obowiązki i wyzwania sprowadzone do obecnych realiów mogą dodatkowo budzić spore niepokoje. Uczestnictwo Polski w rodzinie europejskiej powinno przyczynić się do szybszych zmian w krajowym systemie prawnym regulującym sprawy ciepłownictwa, co tym samym podniesie jakość i atrakcyjność tego sektora i umożliwi sprostanie stawianym przed nim wymaganiom. Zła jakość rozwiązań prawnych oraz niska świadomość powagi sytuacji bardzo mocno odcisnęły swoje piętno na kondycji tej branży. Dalsze utrzymywanie takiej polityki zaprowadzi nas wprost do głębokiej zapaści a jednym z głównych beneficjentów rezultatów tego stanu będą odbiorcy ciepła, dla których dzisiaj kreuje się jedynie wizje „taniego dobrobytu” bez uwzględnienia realiów ekonomicznych , technicznych i społecznych w jakich działają polskie przedsiębiorstwa ciepłownicze. 1 2 Dane IGCP wg stanu na początek 2006 r. Dane IGCP i GUS
