Działalność wydawnicza w Częstochowie

Zbigniew Żmigrodzki
Działalność wydawnicza w Częstochowie
lat międzywojennych
Częstochowa, główny ośrodek kultu religijnego w Polsce, poświęcony
czci Matki Bożej i cieszący się wielowiekową tradycją, sięgającą daleko
poza granice kraju, była długo postrzegana w aspekcie związków z
piśmiennictwem dewocyjnym na nie najwyższym poziomie. Stąd wywodzą
się ujemne stereotypy „wierszy częstochowskich” czy „literatury
odpustowej”, mimo że znaczna część autorów reprezentujących tego typu
twórczość pochodziła spoza
Częstochowy. W związku z tym w
środowiskach antyreligijnych i laicyzujących szerzono pogląd o braku w
mieście autentycznej kultury artystycznej i literackiej, spowodowanym
„klerykalizmem” miejsca. Było to zdanie fałszywe, uzyskało ono jednak
pewien stopień powszechnej akceptacji, znajdując niekiedy wyraz w
publicystyce. Jako przykład można wymienić artykuł w jednym z
czasopism PRL, zatytułowany „Ciemne miasto pod Jasną Górą”. Intencją
jego autora było zasugerowanie, że Częstochowa jest tak samo zacofana,
jak rzekomo sanktuarium oo. Paulinów, reprezentujące ją w opinii ogółu.
Częstochowę nazywano też „ciemnogrodem”; rzadko co prawda
bezpośrednio, ale poprzez aluzje i przenośnie. Czyniono to również w
okresie nasilenia propagandy antykościelnej w latach 1991 – 1998,
inspirowanej przez tzw. lewicę laicyzującą. Prawie nie było wówczas
tygodnia, aby Częstochowy w ten czy inny sposób nie poddawano
złośliwej krytyce.
W rzeczywistości natomiast, Częstochowa jako miasto może poszczycić
się
wieloma
cennymi
osiągnięciami
kulturalnymi
i
dorobkiem
piśmienniczym nie tylko we wcześniejszej przeszłości, ale szczególnie
począwszy od drugiej połowy XIX wieku, gdy szybki wzrost liczby
ludności zaowocował napływem inteligencji, rozwojem szkół średnich, w
tym i prywatnych, powstawaniem bibliotek i księgarń prowadzących
wypożyczalnie, wydawnictw prasowych i książkowych. Tworzono kolejne
organizacje i stowarzyszenia - polskie i żydowskie, których większość
przejawiała różnorodne kulturalne inicjatywy. Obraz częstochowskiej
społeczności w pierwszym dziesięcioleciu XX w. ukazuje wydany w 1909
roku, z okazji „Wystawy Przemysłu i Rzemiosła”, „Przewodnik po
Częstochowie i okolicy”. 1 Sama wystawa, wzorowo urządzona na terenach
podjasnogórskich, miała ogólnokrajowy zasięg, przedstawiając również w
wydatny sposób osiągnięcia miasta w ostatnim dziesięcioleciu. Warto też
wspomnieć, że w Częstochowie doszło bardzo wcześnie do utworzenia
2
zalążku polskich związków skautowych: w okresie jesienno-zimowym 1910
roku powstał tajny skauting w oddziale Ćwiczebnym Tajnej Polskiej
Szkoły Państwowej - organizacji wojskowo-niepodległościowej młodzieży
szkół średnich, wyłonionej z tzw. Petu zarzewiackiego. Najczynniejszymi
działaczami tego środowiska byli: Marian Januszajtis; Gustaw, Juliusz,
Rudolf i Zygmunt Dreszerowie; Zygmunt Kukawski; Adan Ferens; Jan
Prüffer; Janina Appeltówna.
Wśród istniejących wówczas w Częstochowie towarzystw największą
rolę odegrały: założone w 1906 r. Towarzystwo Szerzenia Wiedzy oraz
Towarzystwo Opieki Szkolnej. Czołowym działaczem pierwszego z nich
był lekarz, Stanisław Nowak, po I wojnie wiceprezydent miasta i autor
trzytomowych pamiętników „Z moich wspomnień”. Jego zasługą było
utworzenie dostępnej publicznie biblioteki Towarzystwa, liczącej z górą
półtora tysiąca tomów; sam zgromadził do wybuchu II wojny światowej
przeszło pięciotysięczny własny księgozbiór. W 1941 r. został rozstrzelany
przez Niemców. Pod egidą Towarzystwa Opieki Szkolnej uruchomiono w
marcu 1915 r. „Kursy Samokształcenia w Częstochowie”, mające w latach
wojennych stanowić namiastkę polskiej szkoły wyższej. Wykłady w trzech
działach - humanistycznym, przyrodniczym i technicznym - prowadzili
wybitni
przedstawiciele
miejscowej
inteligencji,
z
Władysławem
Biegańskim i Janem Prüfferem na czele. Zajęcia trwały do 1917 r., a
uczestniczyło w nich łącznie przeszło 500 słuchaczy. 2
Te fakty poprzedzające odzyskanie przez Polskę niepodległości i
stosunkowo krótki, trwający 20 lat okres odbudowy państwa polskiego po
z górą 120 latach niewoli, mają istotne znaczenie dla wydarzeń w ciągu
dwóch następnych dziesięcioleci, które cechowała dalsza kulturowa
aktywność środowiska w wielu kierunkach. Już w 1899 r. założył w
Częstochowie drukarnię Franciszek Dionizy Wilkoszewski ( 1875- 1941 ),
uruchamiając następnie dziennik „Goniec Częstochowski” ( 1906 ), jedną z
najważniejszych gazet prowincjonalnych Drugiej Rzeczypospolitej, która
wychodziła aż do wybuchu II wojny światowej. W drukarni
Wilkoszewskiego, połączonej z księgarnią i wydawnictwem, drukowano też
czasopisma - m. in. „Gazetę Częstochowską” ( 1913 - 1918 i 1937 - 1939 ),
„Niedzielę” ( 1926 - 1939 ) 3 i „Świat Szkolny” ( 1926 - 1938 ). 4 W r.
1917 powstała połączona z wydawnictwem księgarnia Antoniego
Gmachowskiego ( 1892 - 1941 ). Przy księgarni, działającej do 1933 r.,
istniała również wypożyczalnia książek; w latach 1933 - 1939
funkcjonowało już tylko wydawnictwo.
Antoni Gmachowski był najaktywniejszym częstochowskim wydawcą.
W jego oficynie ukazała się książka Ludwika Stasiaka „Brandenburg -
3
kraina słowiańskich mogił”, zwracająca uwagę na historyczne niemieckie
„parcie na Wschód” i wyprzedzająca pod tym względem bardziej znane
tytuły „W krainie Smętka” Melchiora Wańkowicza oraz „Ziemia gromadzi
prochy” Józefa Kisielewskiego. Inne godne uwagi pozycje wydawnicze
Gmachowskiego to m. in.: S. Lacka „Studia o Stanisławie Wyspiańskim”;
powieści J. Weyssenhoffa „Gromada” i „Unia”; W. Biegańskiego „Myśli i
aforyzmy o etyce lekarskiej”; G. d’Annunzia „Dziewice wśród skał” w
przekładzie L. Staffa; opowiadania A. Langego „W czwartym wymiarze”;
M. Janika „Dzieje szkolnictwa polskiego”; J. K. Kochanowskiego „Polska w
świetle psychiki polskiej i obcej”; Ch. Sarolea „Wrażenia z Rosji
Sowieckiej”. Nadzwyczaj pożytecznym przedsięwzięciem Gmachowskiego
było uruchomienie serii „Biblioteka Narodowa”, w której ukazywały się
teksty klasyków i inne, zasługujące na upowszechnienie: „Stara baśń” J. I.
Kraszewskiego; „Spekulant – Kollokacja” J. Korzeniowskiego; „Fachowiec”
W. Berenta; „Zaklęty dwór” W. Łozińskiego; A. Gruszeckiego „Krety” i F.
Kurasia „Przez ciernie żywota”. Obydwaj najbardziej zasłużeni
częstochowscy wydawcy zginęli w 1941 r. w niemieckich obozach śmierci:
Wilkoszewski w Buchenwaldzie, Gmachowski w Dachau. Ich
przedsiębiorstwa przestały istnieć: drukarnię „Gońca” zajęli niemieccy
okupanci, wydając tu „gadzinowy” „Kurier Częstochowski” do stycznia
1945 r. W „Polsce Ludowej” ten duży zakład poligraficzny
upaństwowiono.
Duże znaczenie dla Częstochowy miała też wieloletnia działalność
księgarzy i wydawców: Tomasza ( ojca ) oraz Henryka, Jana i Władysława
Nagłowskich ( synów ). Rozpoczęta w 1919 r., zakończyła się likwidacją
ich księgarni wydawniczej przez komunistów w 1950 r. Tomasz ( 1864 –
1930 ) założył najpierw drukarnię, a w 1927 r. również księgarnię. Bracia
Henryk i Jan stracili życie podczas wojny: Henryk 1 1942 r., Jana
rozstrzelali Niemcy już w 1940 r., podobnie jak S. Nowaka, w ramach
„Akcji AB” - wyniszczania polskiej inteligencji. W Częstochowie
pociągnęła ona za sobą bardzo liczne ofiary. 5 Oficyna wydawnicza
Nagłowskich, po śmierci ojca prowadzona kolejno przez synów, w
ostatnim okresie przez Władysława, reprezentowała szeroki profil
produkcji, obejmujący druki muzyczne, publikacje regionalne, oświatowe,
powieści, mapy i plany. Tu, wśród ponad 30 tytułów o większym
znaczeniu, ukazała się pionierska książeczka profesora gimnazjum i
działacza PTTK, Jana Sołdrowskiego, „O wycieczkach szkolnych jako
istotnej części nauczania języka polskiego” ( 1926 ); wyszły ponadto trzy
tomy cennego wydawnictwa regionalnego „Ziemia Częstochowska”,
przygotowanego przez Towarzystwo
4
Popierania Kultury Regionalnej, któremu wydatnego wsparcia udzielał
starosta częstochowski, inż. Kazimierz Kühn, także działacz Towarzystwa.
W tomie 2. znalazła się opracowana przez Marię Józefowicz „Bibliografia
Częstochowy”; jej kontynuację, już innego autorstwa, przyniosła po wojnie
książka zbiorowa „Dzieje Częstochowy od zarania do czasów
współczesnych”. 6 Trzeci tom „Ziemi” wydał W. Nagłowski w 1947 r.,
wspólnie z innym częstochowskim księgarzem – wydawcą, Mieczysławem
Stawarzem, który otwarł swą księgarnię w latach okupacji. Najstarszym
częstochowskim księgarzem, prowadzącym też działalność wydawniczą, był
związany z PPS Antoni Eger - jego księgarnia, uruchomiona w 1906 r.,
przetrwała najdłużej, bo aż do r. 1951. Różne druki wydawał też
właściciel drukarni Bronisław Święcki: jego firma istniała od 1904 r. do
początku lat 50., gdy władze zarządziły likwidację prywatnych zakładów
poligraficznych.
Osobny rozdział stanowi działalność wydawnicza związana ściśle z
ośrodkiem kultu religijnego Najświętszej Maryi Panny na Jasnej Górze.
Wchodzi tu w grę kilkunastu niewielkich bądź średnich nakładców,
publikujących modlitewniki, przewodniki po klasztorze oo. Paulinów oraz
dotyczące go opracowania różnego rodzaju. Najpoważniejszym wydawcą
był w tym względzie „Klasztor OO. Paulinów na Jasnej Górze”.
Częstochowska Kuria Biskupia wydawała przez 14 lat tygodnik
„Niedziela” o stosunkowo dużym zasięgu terytorialnym, wykraczającym
poza Częstochowę i okolice; cieszył się on dużą poczytnością.
Podobnie jak wydawnictwa religijne i związane z Kościołem
katolickim, również czasopiśmiennictwo częstochowskie zasługiwałoby na
odrębne omówienie. W Częstochowie ukazywało się w okresie
międzywojennym kilkadziesiąt tytułów czasopism o różnorodnym
charakterze, choć znaczna ich część tylko przez rok lub kilka lat. W tym
kilka w języku jidysz, jak „Di Cajt” czy ”Czenstochower Cajtung”.
Niestety, brak ich kompletów, a w kilku bibliotekach naukowych
zachowały się jedynie niepełne, i to niektóre roczniki. Powstała w 1917 r.
Biblioteka Miejska, zatrudniająca tylko jedną bibliotekarkę i dysponująca
ograniczonymi środkami finansowymi, nie była w stanie, mając zresztą
niewielki lokal w budynku szkolnym, gromadzić miejscowej prasy.
Zamknęli bibliotekę, niszcząc w większości jej zbiory, Niemcy zaraz po
zajęciu miasta.
Należy wspomnieć, że czynne w latach 30. ugrupowania literackie
wydawały też własne czasopisma, pretendujące do wyższego poziomu:
„Drugi Tor” i „Czasopismo Literackie”, organ Towarzystwa „Lit-Ars”.
5
Towarzystwo organizowało też przed samą wojną efektowne pochody
karnawałowe po ulicach Częstochowy, mające duże powodzenie. Miejscowi
nauczyciele gimnazjalni inicjowali różne przedsięwzięcia kulturalne:
odczyty, koncerty, wieczory literackie. W 1934 r. na łamach „Nauki
Polskiej” ukazał się artykuł profesora historii, Franciszka Gollenhofera, pt.
„O życiu naukowym Częstochowy”. Józef Mikołajtis i Jan Sołdrowski,
poloniści, pisywali w czasopismach, patronowali imprezom. Do nauczycieli
pracujących w częstochowskich gimnazjach należeli też Wacław Kubacki,
historyk literatury, późniejszy profesor uniwersytetu, a także Stefan
Kotarski, posiadacz jednego z największych w Polsce zbioru ekslibrisów.
Po jego śmierci w latach powojennych kolekcja znalazła się w Bibliotece
Narodowej, gdzie była przedmiotem ekspozycji, która doczekała się
drukowanego katalogu.
Wypada również poświęcić choć kilka słów częstochowskiemu
teatrowi: od połowy XIX w. gościły tu regularnie „trupy teatralne” ( teatry
objazdowe ). Do czasu budowy stałego gmachu teatru w latach 30. XX w.
służyły im dwie sale przeznaczone do przedstawień. Stały teatr powstał w
1927 r., od 1932 r. istniał „Teatr letni”. Dyrekcję częstochowskiego teatru
objął, kierując nim do 1935 r. wybitny reżyser-inscenizator, Iwo Gall.
Najdonioślejszym wszak wydarzeniem, które mogło dojść do skutku
tylko przy połączeniu starań całego środowiska, stała się zorganizowana w
1934 r. „Wystawa książki polskiej oraz regionalizmu Częstochowy i
okolicy”, upamiętniona specjalnym wydawnictwem. 7 Znalazło się na niej
400 cennych i rzadkich książek, w tym starych druków, głównie ze
zbiorów miejscowych: Biblioteki Jasnogórskiej i bibliotek prywatnych, ale
również Biblioteki Narodowej w Warszawie. Szczególnie wartościową
część wystawy stanowiły eksponaty ze zbiorów hr. Karola i Stefanii
Raczyńskich w Złotym Potoku, będące pamiątkami po Zygmuncie
Krasińskim. Po II wojnie światowej zostały one bezmyślnie rozproszone i
uległy częściowej zatracie, dlatego ich wykaz w katalogu wystawy, który
znalazł się we wspomnianym wydawnictwie, ma istotne znaczenie.
W ramach ograniczonego czasem wystąpienia nie można było
zaprezentować należycie częstochowskiego dorobku kulturalnego i
wydawniczego w międzywojennym dwudziestoleciu - okresie, który,
trwając tak krótko, zapisał się w historii miasta, tak jak i całej Polski, w
zaszczytny sposób. To szkicowe ujęcie jest tylko zachętą do głębszych
badań, które - miejmy nadzieję - nastąpią.
Przewodnik po Częstochowie i okolicy. Z 40-ma ilustracjami, planem m. Częstochowy i mapą
okolic. Warszawa 1909.
2 Towarzystwo Opieki Szkolnej. Kursy Samokształcenia w Częstochowie. Sprawozdanie z cyklu
pierwszego ( marzec, kwiecień, maj ); Sprawozdanie z cyklu drugiego. Za rok szkolny 1915 –16.
Sprawozdanie z cyklu trzeciego za rok szkolny 1916 – 17. Częstochowa 1915 – 1917 .
3
A. Bajor, Z. Żmigrodzki: Tygodnik katolicki „Niedziela” 1926 –1939. Częstochowa 2002 .
4
K. Nabiałek, Z. Żmigrodzki: Czasopisma wydawane w Częstochowie. Materiały do bibliografii.
Częstochowa 1991 .
5
J. Pietrzykowski: Cień swastyki nad Jasną Górą. Częstochowa w okresie hitlerowskiej okupacji 1939
– 1945. Katowice 1985
6
Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych. Red. S. Krakowski. Katowice 1964 .
[ „Materiały do bibliografii Częstochowy ( 1945 – 1946 )” zawarto na s. 371 – 375; ich uzupełnienia
znalazły się w „Ziemi Częstochowskiej” 1966/1967 T. 6, 7 ( za lata 1961 – 1965 ) oraz w „Roczniku
Muzeum w Częstochowie” 1973 T. 3 ( za rok 1966 ) ].
7
Wystawa książki polskiej oraz regionalizmu Częstochowy i okolicy. 8 – 22.IV.1934 r. Częstochowa
1934.
1