Nieletni, wykład I

Wykład I
Nieletni i młodociani sprawcy przestępstw
Pojęcie: jednoznaczna i ścisła definicja trudna jest do określenia. Przyczyna takiego stanu
rzeczy jest konieczność uwzględnienia w analizie pojęcia nieletni pojęć o charakterze
społecznym, moralnym, psychologicznym, czy prawnym. W strukturze terminu „nieletni”
zwraca się uwagę na następujące kwestie:
1) dopuszczanie się czynów aspołecznych,
2) realizacja czynów naruszających wzorce społeczne i moralne,
3) konflikt nieletniego ze społeczeństwem,
4) zachowanie, którego się dopuszcza koliduje z wartościami kultury, w której egzystuje,
5) czynom nieletniego towarzyszy dezaprobata ze strony otoczenia (w ujęciu wąskim), a także
społeczeństwa (w ujęciu szerokim),
6) czyny nieletniego wymagają interwencji powołanych do tego organów.
Swoiste trudności w stworzeniu właściwej i spójnej definicji pojęcia nieletni są
wypadkową konieczności doboru dwóch odmiennych jakościowo i gatunkowo płaszczyzn:
I.
Granica wieku osoby (tzw. „nieletniość”)1,
II.
Katalogu czynów lub zachowań kwalifikowanych jako przestępstwo, których
dopuścił się nieletni2.
Brak jest jednolitości, co do zakresu progów określających górną i dolna granicę nieletniości w
ustawodawstwach międzynarodowych. Górna granica wieku oznaczana bywa w przedziale od 15 do 21 roku
życia, dolna natomiast od 7 do 15 roku życia. Wskazana rozpiętość jest zatem wyraźna.
2
Katalog czynów i zachowań pozwalających uznać, że nieletni stał się przestępcą jest również zdecydowanie
niejednolity. W przypadku pewnej grupy ustawodawstw należy zaliczyć do nieletnich osoby, które dopuściły się
występku lub zbrodni, według innych porządków normatywnych nieletnim jest ten, kto realizuje zachowania
paraprzestępcze (np. alkoholizm, włóczęgostwo), z kolei są także ustawodawstwa, w których za nieletniego
uchodzi ten kto dopuszcza się zachowań nagannych, które nie są postrzegane za takie, gdy wypełnia je osoba
dorosła (np. wagarowanie z lekcji, uchylanie się od opieki rodziców).
1
1
W ujęciu prawno – karnym wyodrębnić można:
1) nieletnich w ujęciu kodeksu karnego, którymi są osoby poniżej 17 roku życia, a
wśród nich dwie grupy:
a) nieletni niezdolni do zawinienia, a tym samym niezdolni do popełnienia
przestępstwa (art. 1 § 3 k.k.), lecz jedynie realizują czyn zabroniony pod
groźbą kary,
b) nieletni, którzy mogą odpowiadać za popełnienie określonej w kodeksie
karnym grupy przestępstw;
2) nieletnich w ujęciu ustawy z dn. 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach
nieletnich (Dz. U. nr 35, poz. 228), a wśród nich:
a) osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji (art. 1 § 1 pkt 1),
b) osoby, które dopuściły się „czynu karalnego” po ukończeniu 13 lat, ale nie
ukończyły 17 lat (art. 1 § 1 pkt 2 u.p.s.n.),
c) osoby do 21 roku życia, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub
poprawcze (art. 1 § 1 pkt 3 u.p.s.n.).
Patologiczne zachowania nieletnich można zatem podzielić na trzy zasadnicze kategorie:
- przestępstwa w rozumieniu k.k. (art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1
lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art.
280),
- czyny karalne,
- zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego.
Czyny karalne są to zachowania, które realizują określone w ustawie znamiona
przestępstw, przestępstw skarbowych lub niektórych wykroczeń (art.1 § 2 pkt 2 u.p.s.n.). Są
to zatem zachowania, które kodeks określa jako czyn zabroniony przez ustawę.
2
Zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego nie zostały w ustawie
zdefiniowane, jednak wskazano ich przykładowe wyliczenie:
- naruszenie zasad współżycia społecznego,
- popełnienie czynu zabronionego,
- systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego,
- używanie alkoholu lub środków odurzających,
- uprawianie nierządu,
- włóczęgostwo,
- udział w grupach przestępczych.
Należy podkreślić, że pojęcie „przestępczość nieletnich” występuje w dwóch ujęciach
zakresowych:
a) szerokim, który obejmuje wszystkie trzy kategorie ujemnie ocenianych zachowań
nieletnich,
b) wąskim, który dotyczy tylko tzw. przestępczości „właściwej” (art. 10 § 2 k.k.) oraz
czynów karalnych nieletnich.
w Polsce
Nieletnimi sprawcami czynów karalnych są, jak wynika z danych KGP, uczniowie
młodszych klas gimnazjów lub szkół zawodowych. Dominują chłopcy w wieku od 13 do 16
lat; zwykle powtarzający naukę uciekający z domu lub placówek opiekuńczo –
wychowawczych, czy resocjalizacyjnych.
Demoralizacja i przestępczość nieletnich jest uwarunkowana zwykle sytuacją
rodzinną, niepowodzeniami szkolnymi, wpływem grupy rówieśniczej. Zwykle środowisko
3
rodzinnego osób nieletnich wchodzących w konflikt z prawem nie funkcjonuje prawidłowo
(rodzina jest rozbita, rodzice są narkomanami lub alkoholikami).
Kolejnym czynnikiem, który determinuje zachowania patologiczne u osób młodych
jest struktura rodziny oraz deficyty, jakie w niej występują (zwykle brak ojca na płaszczyźnie
fizycznej lub emocjonalnej). Brak prawidłowego wzoru męskich zachowań „przesuwa”
uwagę nieletnich na wzorce w grupie przestępczej.
Do przestępstw dokonywanych przez nieletnich i młodocianych dochodzi w dużych
miastach, w rejonie budynków mieszkalnych, obiektów handlowych, szkół, dworców,
przystanków komunikacji miejskiej, niedaleko miejsca zamieszkania, ale również w
miejscowościach znajdujących się w dużej odległości od miejsca egzystencji (np. w
opuszczonych zabudowaniach).
Motywy:

chęć zdobycia pieniędzy,

chęć zaimponowania innym,

namowa dorosłych lub rówieśników,

poszukiwanie uwagi i akceptacji, której brak ze strony rodziców lub opiekunów,

dążenie do przebywania w grupach nieformalnych,

powielanie wzorów zachowań utrwalonych w domu, funkcjonujących w środkach
masowego przekazu,

uczucie bezkarności za dokonane wcześniej przestępstwa
Socjalizacja – proces wnikania jednostki do działania w społeczeństwie (działanie
„uspołecznione”) o charakterze samodzielnym i niezakłóconym, który polega na
zapoznawaniu się z kulturą społeczeństwa, a przede wszystkim na przyswajaniu wartości i
norm, które wiążą członków społeczności. W kryminologii uznaje się, że socjalizacja jest
procesem, który ma na celu kształtowanie struktur poznawczych jednostki oraz
zminimalizować ryzyko wystąpienia zachowań kryminogennych. Między założonym celem
(pełna socjalizacja), a jego osiągnięciem może wystąpić wiele przeszkód, trudności oraz
zakłóceń. Aby socjalizacja przebiegała prawidłowo jednostka musi poznać:
4
a) naturę środowiska (kolejność następowania zdarzeń),
b) strukturę zachowania (jakie skutki wynikają z określonych zachowań),
c) hierarchię wartości ( jakie mają znaczenia dla niej i dla innych ludzi określone
zachowania i ich efekty oraz różne stany rzeczy).
Kontrsocjalizacja – to wpływ społeczny, opozycyjny wobec socjalizacji, który zwiększa
prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań przestępnych. Jeśli grupa prezentuje wzory
zachowań agresywnych, co skutkuje ich naśladowaniem przez osoby będące w kręgu jej
oddziaływania, jeśli rodzice przekazują dzieciom skłonność do zachowań patologicznych
(nadużywanie alkoholu, narkotyków, przemocy) są to przejawy kontrsocjalizacji.
5