dr Piotr Górecki

dr Piotr Górecki
Konspekt wykładu
I.
Uwagi wstępne
Wypada zauważyć, że przeciwdziałanie przestępczości dzieci – co do zasady nie powinno opierać się na karaniu. W Polsce nie ma przy tym ustawowych
podstaw do szeroko prowadzonej pracy socjalnej tak jak dzieje się to w krajach
zachodnioeuropejskich. Poza tym walka z przestępczością dzieci wymaga znacznych
nakładów finansowych. Zdecydowana większość nieletnich trafiających do sędziego
rodzinnego pochodzi z rodzin niepełnych lub niewłaściwie funkcjonujących, które
często nie wskazały dziecku granicy między dobrem a złem. Obecna ustawa o
postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2010 r., Mr 33, poz. 178 – tekst
jedn.) często jest krytykowana, w tym także z uwagi na jej niekonsekwentne i
skomplikowane w praktycznym stosowaniu
rozwiązania materialnoprawne i
procesowe. Od roku 2003 prowadzone są w Ministerstwie Sprawiedliwości prace do
wypracowania optymalnego modelu postępowania w sprawach nieletnich. Pracami
kolejnego już Zespołu powołanego w roku 2009 do opracowania kolejnego projektu
zmian ustawy z 1982 r. kieruje prof. V. Konarska-Wrzosek.
W postępowaniu w sprawach nieletnich, w zależności od trybu postępowania,
a w pewnym zakresie i od jego fazy, mają zastosowanie przepisy kodeksu
postępowania karnego lub kodeksu postępowania cywilnego, a zatem kodeksów
regulujących bardzo odmienną materię procesową. Ponadto, zgodnie z art. 14
u.p.n., w sprawach nieletnich, którzy dopuścili się czynu karalnego, sąd rodzinny
stosuje odpowiednio prawo materialne, a więc przepisy części ogólnej kodeksu
karnego, kodeksu karnego skarbowego lub kodeksu wykroczeń. Trudności ze
stosowaniem przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wiążą się
także z faktem wielu nowelizacji wymienionych wyżej kodeksów.
Wykład ma na celu omówienie powyższej problematyki oraz zaprezentowanie
elementów metodyki postępowania w tej kategorii spraw.
II. Tematy wykładów
Materialnoprawne problemy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Praktyczne aspekty stosowania środków tymczasowych wobec nieletnich.
II.
Podstawowe zagadnienia i problemy związane z tematem dotyczącym
materialnoprawnych problemów ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r. zawiera uregulowania o
charakterze procesowym jaki i materialnoprawnym. Te ostatnie wynikają przed wszystkim z
następujących przepisów: art. 1 i 2 u.p.n. (zakres stosowania ustawy), art. 3 u.p.n. (zasada
dobra nieletniego, zasada indywidualizacji), art. 5 u.p.n. (środki stosowane wobec
nieletniego), art. 6 u.p.n. (katalog środków), art. 7 i 8 u.p.n. (zobowiązanie rodziców, kara
pieniężna), art. 10 u.p.n. (przesłanki umieszczenia w zakładzie poprawczym), art. 11 u.p.n.
(warunkowe zawieszenie umieszczenia), art. 12 u.p.n. (szpital psychiatryczny), art. 13 (kara),
art. 14 u.p.n. (stosowanie prawa materialnego).
W postępowaniu w sprawach o czyn karalny – zgodnie z art. 14 u.p.n. - sąd rodzinny
stosuje „odpowiednio” tylko te przepisy części ogólnej kodeksu karnego lub kodeksu
wykroczeń, które nie są sprzeczne z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich. Tak więc
gdy chodzi o kodeks karny, sąd najczęściej będzie stosował m.in. przepisy dotyczące formy
popełnienia przestępstwa czy okoliczności wyłączających odpowiedzialność. Zastosowanie
będą miały też – chociaż art. 14 u.p.n. o tym nie wspomina – przepisy części szczególnej
kodeksu karnego, skoro art. 43 § 2 pkt 2 u.p.n. nakazuje sędziemu rodzinnemu, aby w
postanowieniu o rozpoznaniu sprawy dokładnie określił zarzucany nieletniemu czyn,
wskazując także przepis ustawy karnej, któremu zarzucany czyn podlega. Kodeks wykroczeń
będzie miał odpowiednie zastosowanie z uwagi na wykroczenia wymienione w art. 1 § 2 pkt
2 lit. b u.p.n.
Niewątpliwie odpowiednie stosowanie części ogólnej kodeksu karnego lub kodeksu
wykroczeń będzie w praktyce przysparzać trudności, stąd sędzia rodzinny czy sąd rodzinny
winni w każdym stanie sprawy baczyć, aby przepisy, które chcą stosować, nie były
„sprzeczne” z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich z uwagi na dobro nieletniego i
podstawowe cele ustawy (por. Preambuła). Można przyjąć, że „sprzeczne” z przepisami
ustawy będą te wszystkie uregulowania kodeksu karnego, które przewidują obligatoryjne
stosowanie określonych instytucji.
IV.
Praktyczne aspekty stosowania środków tymczasowych wobec nieletnich
Środki tymczasowe określone są w przepisach ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich w art. 27 (schronisko dla nieletnich), art. 26 u.p.n. (inne środki tymczasowe) i art.
18 § 2 pkt 1e (areszt tymczasowy).
Przepis art. 26 u.p.n. (jak i art. 27 u.p.n.) zawiera środki, które mogą być stosowane
wobec nieletniego w toku postępowania. Stąd nazywa się je środkami tymczasowymi. O ile
kryteria stosowania środka tymczasowego w postaci umieszczenia w schronisku dla
nieletnich (art. 27 § 1 u.p.n.) zostały szczegółowo uregulowane, o tyle ustawodawca nie
zawarł żadnych kryteriów, jakimi powinien kierować się sędzia rodzinny czy sąd, chcąc
zastosować środki, o jakich mowa w art. 26 u.p.n. Ze względu na brak pełnego unormowania
sugeruje się niekiedy, aby zgodnie z art. 20 u.p.n. w toku postępowania wyjaśniającego czy
opiekuńczo-wychowawczego stosować szerzej przepisy k.p.c. o postępowaniu
zabezpieczającym, dotyczące zabezpieczeń roszczeń niepieniężnych, ze zmianami u.p.n. W
postępowaniu w sprawach nieletnich można żądać uchylenia lub zmiany zabezpieczenia na
zasadach ogólnych k.p.c. – art. 742 k.p.c. (por. F. Zedler, Postępowanie opiekuńczowychowawcze..., s. 23–24; tenże, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz,
Toruń 1994, s. 104–108). W każdym jednak razie, stosując środki tymczasowe przewidziane
w art. 26 u.p.n., należy mieć na względzie ogólne dyrektywy zawarte w ustawie o
postępowaniu w sprawach nieletnich (art. 3 u.p.n.).
Środek tymczasowy w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich (art. 27
u.p.n.) jest środkiem o charakterze izolacyjnym, ale też jego zadania są znacznie szersze
aniżeli zadania tymczasowego aresztowania. Z jednej bowiem strony schronisko dla
nieletnich zapewnia pozostawanie nieletniego do dyspozycji organu procesowego, a z drugiej
wszczyna proces wychowawczy i – co ważne – opracowuje diagnozę nieletniego.
Z brzmienia art. 27 § 3 u.p.n. wynika, że po skierowaniu sprawy na rozprawę
wyznaczoną w postępowaniu poprawczym pobyt nieletniego w schronisku ulega niejako
„automatycznemu” przedłużeniu. W związku z tym po wydaniu postanowienia o skierowaniu
sprawy do trybu poprawczego nie jest wymagane osobne postanowienie o przedłużaniu
pobytu w schronisku dla nieletnich. Niemniej jednak sędzia rodzinny (sąd rodzinny) winien
baczyć, aby okres ten nie przekroczył 1 roku (art. 27 § 6 u.p.n.).
Zasadą jest, że zastosowany wobec nieletniego środek, o którym mowa w art. 27 § 1 i
2 u.p.n., trwa do czasu przystąpienia do wykonania orzeczenia. Sąd może jednak postanowić
inaczej (art. 74 § 1 u.p.n.). Uregulowanie takie pozwala na zachowanie ciągłości procesu
wychowawczego.
Tymczasowe aresztowanie nieletniego przewidziane w art. 18 § 2 pkt 1 lit. e u.p.n. jest
możliwe tylko wówczas, jeżeli „umieszczenie w schronisku dla nieletnich byłoby
niewystarczające” i zachodzą szczególne podstawy stosowania tego środka zapobiegawczego,
wynikające z art. 258 k.p.k. Sąd rodzinny winien podejmować decyzję o zastosowaniu
tymczasowego aresztowania wobec nieletniego z dużą rozwagą i w sytuacjach zupełnie
wyjątkowych. Przypadki stosowania tego środka zapobiegawczego powinny w zasadzie
dotyczyć starszych nieletnich o dużym stopniu demoralizacji. Niemniej jednak w chwili
podejmowania decyzji o zastosowaniu środków tymczasowych sędzia rodzinny na ogół nie
dysponuje odpowiednimi danymi co do stopnia demoralizacji. Jeżeli sędzia rodzinny (sąd
rodzinny) uzna, że „umieszczenie w schronisku dla nieletnich byłoby niewystarczające”,
winien z kolei rozważyć, czy zachodzą wszystkie przesłanki stosowania tymczasowego
aresztowania przewidziane w k.p.k. (podstawy tymczasowego aresztowania zawiera art. 258
k.p.k.). Zastosowanie będą miały oczywiście przepisy k.p.k. dotyczące czasu trwania
tymczasowego aresztowania (art. 263 k.p.k.) i odstąpienia od tymczasowego aresztowania
(art. 259 k.p.k.), a także art. 260–262 i 264 k.p.k.
Niewątpliwie przepis art. 18 u.p.n. (dawniej 99 u.p.n.) jest niezwykle trudny w
praktycznym stosowaniu przez sędziego rodzinnego. Na ogół sędziowie rodzinni nie
wszczynają postępowania przygotowawczego w sytuacjach przewidzianych art. 18 § 2
u.p.n., lecz w razie uznania, że zachodzą podstawy do wymierzenia nieletniemu kary na
podstawie art. 10 § 2 k.k., przekazują sprawę prokuratorowi zgodnie z art. 42 § 3 u.p.n.
Wobec obniżenia wieku odpowiedzialności karnej nieletnich do lat 15 zakres stosowania art.
18 § 2 u.p.n. znacznie się rozszerzył. Problematyka związana z prowadzeniem przez
sędziego rodzinnego postępowania przygotowawczego w sprawie nieletniego, który dopuścił
się czynu, o którym mowa w art. 10 § 2 k.k., jeśli postępowanie wszczęto przed
ukończeniem przez niego 18 lat, poruszona została przez W. Patulskiego w aprobującej
glosie do uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 1984 r. (OSNKW
1984, poz. 107, Nowe Prawo 1995, nr 11–12, s. 154). Autor opowiedział się za następującym
modelem postępowania w tej kategorii spraw. Po przeprowadzeniu postępowania
wyjaśniającego lub jego części, w wyniku czego zostały ujawnione dalsze okoliczności
wiążące się z negatywnymi „właściwościami i warunkami osobistymi” nieletniego, sędzia
rodzinny zobowiązany jest do „przekształcenia” postępowania wyjaśniającego w
postępowanie przygotowawcze. W tym celu sędzia rodzinny powinien wydać odpowiednie
postanowienie, które po doręczeniu stronom powinno się toczyć na podstawie przepisów
k.p.k. z modyfikacjami przewidzianymi w art. 18 § 2 u.p.n
Istotna kwestią jest też problem przyznania nieletniemu obrońcy (art. 18 § 2 pkt 1b a
także w sytuacji określonej w art. 49 u.p.n. Po przyznaniu nieletniemu obrońcy z urzędu
należy też zagwarantować nieletniemu możliwość osobistego kontaktu obrońcy z nieletnim.
Wadliwa praktyka w tym względzie stanowiła jedną z podstaw postępowania przed
Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu (wyrok z dnia 2 marca
2010 r. w sprawie Adamkiewicz p–ko Polsce, sprawa nr 54729/00).
V. Literatura
Bojarski T., Nieletni przed sądem. Uwagi o niektórych założeniach ogólnych
oraz praktyce, Archiwum Kryminologii, T. XXIX–XXX, 2007–2008,
Lubelski M. J., Odpowiedzialność karna nieletnich (uwagi de lege lata i de lege ferenda) (w:)
Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci
Profesora Kazimierza Marszała, pod red. P. Hofmańskiego i K. Zgryzka, Katowice
2003,
Gaberle A., Reakcja na niepożądane zachowania małoletnich (zagadnienia podstawowe),
Archiwum Kryminologii, T. XXIX–XXX, 2007–2008,
Górecki P., Postępowanie poprawcze w sprawach nieletnich, Sopot 1997 (wyd. II 1998),
Górecki P., Niektóre aspekty udziału obrońcy w postępowaniu w sprawach nieletnich,
Palestra 2000,
Górecki P, Stachowiak S., Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, Komentarz,
Warszawa 2010,
Korcyl–Wolska M., Postępowanie w sprawach nieletnich, Zakamycze 2004,
Ratajczak A., Materialnoprawne problemy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich,
Państwo i Prawo 1983,
Zedler F., Postępowanie opiekuńczo–wychowawcze, Warszawa 1986.