F100_program.wlasny - Przedszkole nr 11 w Przemyślu

Edukacja artystyczna dzieci
w wieku przedszkolnym
"Dziecko i jego możliwości
artystyczne".
Katarzyna Zawilińska
Marta Pacławska
Program własny:
Edukacja artystyczna dzieci w wieku przedszkolnym
„Dziecko i jego możliwości artystyczne”
Przedszkole nr 11 z Oddziałami Integracyjnymi w Przemyślu
„Wszystko, co najważniejsze dla życia,
zdarza się w pierwszych sześciu latach!”
G. Vico
Przemyśl 2016
WSTĘP
Dziecko w wieku przedszkolnym wykazuje naturalną dla swojego wieku
i etapu rozwoju potrzebę ekspresji twórczej. Tworzy ono własny świat.
Po to, by dziecko mogło wyzwolić swój wewnętrzny świat i posługiwać się
właściwymi mu sposobami ekspresji – gestem, mimiką, słowem mówionym,
aktywnością plastyczną i muzyczną – trzeba uszanować jego spontaniczność,
czuwać nad tym, aby unikać wszystkiego, co może pociągnąć za sobą
zahamowanie tendencji ekspresyjnych [1].
Dzieci są kreatywne z natury, dlatego tę wspaniałą zdolność należy w nich
pielęgnować i rozwijać. Twórczość dziecięca jest czynnością odruchową,
instynktowną i podświadomą. Mały artysta przeżywa radość kreacyjną, która
pobudza go do dalszej zabawy formami, barwą czy dźwiękiem. Sztuka dziecka
jest piękna w swojej naiwności, potrafi nas zachwycić, ująć szczególnym
sposobem postrzegania otaczającego świata. Dla dziecka jego własna twórczość
jest źródłem radości, dobrej zabawy, zaangażowania i podstawową formą
uczenia się oraz zdobywania wiedzy o otaczającej rzeczywistości.
Rysunek, taniec, ruch, muzyka i śpiew to te rodzaje ekspresji, które wyzwalane
w sposób naturalny i umiejętnie wykorzystywane, służyć mogą rozwijaniu
u dziecka potrzeby poznawania świata i kształceniu jego aktywności
edukacyjnej.
Integracja plastyki, muzyki, słowa i ruchu stwarza możliwości wykorzystywania
różnych form dziecięcej aktywności twórczej w jego rozwoju intelektualnym,
poznawczym, emocjonalnym i społecznym.
ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE
Przedszkole aktywnie uczestniczy i prezentuje osiągnięcia swoich
wychowanków na terenie placówki dla rodziców, w najbliższym środowisku
przedszkola oraz na terenie miasta Przemyśla.
Z kilkuletniej praktyki pedagogicznej wiem, że wszelkie zajęcia
o charakterze twórczym – plastyka, taniec, muzyka i teatr zawsze cieszą się
ogromnym zainteresowaniem dzieci. Aktywne uczestnictwo w tych zajęciach
jest dla każdego dziecka wspaniałą zabawą, daje zadowolenie, radość
i satysfakcję. Poza tym pomaga w budowaniu pozytywnego obrazu – własnego
„Ja”, dziecko poznaje samego siebie, oswaja się z innymi, nabiera zaufania do
siebie i własnych możliwości. To sprawia, że jest w stanie sprostać dużym
wymaganiom, nawet wtedy, gdy pochodzi z zaniedbanych środowisk.
Program „Dziecko i jego możliwości artystyczne” uwzględnia potrzeby
i możliwości rozwojowe dzieci w wieku 3 – 5 lat oraz stanowi ważny element
w edukacji dzieci i wskazuje główne kierunki pracy nauczyciela z dziećmi
w rozwoju ich twórczości artystycznej.
Program „Dziecko i jego możliwości artystyczne” to cykl zajęć
dotyczących tworzenia widowiska teatralnego. Celem jest zapoznanie dziecka
ze sztuką teatralną, poznanie środków wyrazu artystycznego stosowanych
w teatrze, kształcenie umiejętności dramatycznych podczas zabaw twórczych,
wprowadzenie elementów gry aktorskiej w tworzonych przez grupę
inscenizacjach i widowiskach teatralnych, zakończonych występem przed
publicznością na prawdziwej scenie.
CELE EDUKACYJNE
Program edukacji artystycznej jest zgodny z Podstawą Wychowania
Przedszkolnego i zintegrowany z jej treściami :
• wspomaganie dzieci w rozwijaniu uzdolnień;
• wprowadzenie dzieci w świat wartości estetycznych i rozwijanie umiejętności
wypowiadania się poprzez muzykę, małe formy teatralne oraz sztuki plastyczne.
1. Cel ogólny
Rozwijanie możliwości artystycznych dziecka poprzez wzbudzanie
zainteresowań sztuką, kształcenie umiejętności jej odbioru i tworzenia
w zakresie aktywności plastycznej, muzycznej i teatralnej.
Cele ukierunkowane na dziecko wyznaczają następujące zadania polegające na:
•odkrywaniu i rozwijaniu indywidualnych uzdolnień artystycznych dziecka;
• rozwijaniu inwencji twórczej w różnych formach aktywności twórczej dziecka:
plastyka, muzyka, taniec i teatr;
•wspieraniu samodzielnych działań i zabaw twórczych dziecka;
•organizowaniu sytuacji edukacyjnych umożliwiających dziecku kontakt
z różnymi dziedzinami sztuki: malarstwo, rzeźba, muzyka, ruch, taniec i teatr;
•kształtowaniu umiejętności wyrażania własnych doznań i przeżyć
w kontaktach ze sztuką;
•rozwijaniu pomysłowości i wyobraźni w działaniu poprzez dostarczanie
dziecku materiałów, narzędzi i środków oraz wskazywanie na różne możliwości
ich wykorzystania;
•zaspokajaniu poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, budowaniu pozytywnego
obrazu samego siebie, w grupie rówieśniczej.
2. Cele szczegółowe
•rozbudzanie muzycznych zainteresowań,
•kształtowanie umiejętności słuchania prostych utworów muzycznych,
•rozwój muzykalności i podstawowych zdolności muzycznych, takich jak:
poczucie rytmu, tempa, dynamiki, pamięci muzycznej,
•nauka śpiewania piosenek,
•rozbudzanie plastycznych zainteresowań,
•uwrażliwienie dzieci na piękno natury i dzieł sztuk plastycznych,
•rozwijanie wyobraźni i twórczej aktywności w dziedzinie muzyki, plastyki,
teatru, próby łączenia działań artystycznych,
•uwrażliwienie na piękno słowa mówionego, bogacenie czynnego słownictwa
dzieci,
•rozwijanie umiejętności przedstawiania poznanych utworów za pomocą gestu,
mimiki, ruchu,
•zdobywanie umiejętności poruszania się w przestrzeni, słuchania
i wypowiadania się,
•kształcenie umiejętności współdziałania w grupie.
Bezpośrednim podmiotem programu jest dziecko w wieku przedszkolnym.
Realizacja programu zależy od grupy wychowanków, dla których nauczyciel
spośród treści zawartych w programie wybierze te najbardziej odpowiednie,
uwzględniając przy tym ich osobiste zainteresowania i uzdolnienia artystyczne.
PRZEWIDYWANE OSIĄGNIĘCIA DZIECI
Dzięki realizacji treści przedstawionych w programie edukacji artystycznej
dziecko:
•odkrywa własne możliwości i uzdolnienia artystyczne,
•potrafi słuchać, patrzeć, tworzyć i wyrażać własne przeżycia w kontaktach
z różnymi dziedzinami sztuki,
• kształci i wzbogaca własną pomysłowość, wyobraźnię oraz inwencję twórczą
w różnych formach aktywności,
•potrafi przezwyciężyć obawy związane z publicznymi występami,
•potrafi współdziałać w zespole,
•dostrzega piękno sztuki,
•odczuwa radość i satysfakcję z pozytywnych efektów własnych działań.
METODY I FORMY REALIZACJI PROGRAMU
Program edukacji artystycznej „ Dziecko i jego możliwości artystyczne” ma na
celu rozwijanie możliwości i uzdolnień artystycznych dziecka w wieku
przedszkolnym i obejmuje on główne dziedziny jego aktywności: muzyczno –
ruchową, plastyczną i teatralną.
Wdrożenie i realizacja programu wskazuje na konieczność integracji zajęć
plastycznych, muzycznych i teatralnych.
Dobór metod i form pracy z dzieckiem sprzyjać będzie odkrywaniu wrodzonych
uzdolnień i rozwojowi twórczości dziecięcej.
Na kształtowanie postawy twórczej dziecka korzystnie wpływają:
· metody aktywizujące – odkrywanie, poszukiwanie, przeżywanie i działanie,
· metody słowne - rozmowa, opowiadanie, objaśnienie, instrukcja słowna,
zagadka,
· oglądowe – pokaz, wzór, przykład.
Realizując program „ Dziecko i jego możliwości artystyczne” powinny zostać
wykorzystane wszystkie formy pracy: indywidualna, grupowa i zbiorowa. Nie
wolno zapominać też o obowiązującej dla wieku przedszkolnego zasadzie nauki
poprzez zabawę. Forma zabawowa powinna dominować w zajęciach
o charakterze artystycznym i dlatego wskazane jest stosowanie następujących
form pracy z dziećmi:
· zabawy twórcze;
· zabawy inscenizowane;
· zabawy ruchowe;
· zabawy przy muzyce;
· wycieczki;
· spotkania z artystami;
· konkursy;
· uroczystości;
· wystawy.
WARUNKI REALIZACJI PROGRAMU
Zaproponowany program przyczynia się do rozwoju i wychowania dziecka
w wieku przedszkolnym. Umożliwia zaspokajanie naturalnej potrzeby ekspresji
w dziedzinach działalności twórczej, poszerza skalę wzruszeń i przeżyć, rozwija
wrażliwość artystyczną. Program mój oparłam na założeniu, że wysiłek
podejmowany w ramach pracy wychowawczo-dydaktycznej przyniesie efekty,
jeżeli:
· treści, formy i metody pracy uwzględniać będą oczekiwania dzieci, będą
dostosowane do ich potrzeb i zainteresowań oraz możliwości,
· działania realizowane będą wspólnie z innymi nauczycielami oraz rodzicami.
Program ten można realizować w naszej placówce, ponieważ posiadamy
odpowiednią bazę dydaktyczną, którą stanowi dobre wyposażenie,
odpowiednie do zajęć artystycznych i potrzeb dziecka. Obejmuje ono:
· salę do zajęć muzycznych i ruchowych wyposażoną w instrumenty perkusyjne,
pianino, środki audiowizualne, przybory do ćwiczeń ruchowych,
· odpowiednio
dobraną
literaturę
muzyczną
dla
dzieci,
· rekwizytornię wyposażoną w różnorodne elementy dekoracji scenicznej,
kostiumy
teatralne,
lalki
(pacynki,
kukiełki,
marionetki),
· bogaty zbiór literatury fachowej dla nauczyciela i literatury dziecięcej.
EWALUACJA PROGRAMU
Realizacja programu umożliwia nauczycielowi dokonywanie systematycznej
ewaluacji, której można dokonać poprzez:
· zbadanie opinii rodziców, zorganizowanej w formie ankiety, dotyczącej
wpływu na rozwój dziecka edukacji artystycznej,
· analizę osiągnięć dzieci,
· udział w konkursach artystycznych,
· zdobyte przez dzieci wyróżnienia i nagrody.
Ewaluacja służy także samemu nauczycielowi, który ma na jej podstawie
możliwość dokonania samooceny swojej pracy z dziećmi oraz okazję do refleksji
nad swoimi kompetencjami, wiedzą merytoryczną o twórczości artystycznej
dziecka w wieku przedszkolnym.
TREŚCI PROGRAMOWE
Treści programowe edukacji artystycznej zostały podzielone na trzy rozdziały,
z których każdy odnosi się do konkretnej formy aktywności dziecka. Zakres
treści do realizacji jest ułożony według stopnia trudności, który rośnie wraz
z przyswojeniem przez dzieci zamierzonych celów.
I. AKTYWNOŚĆ MUZYCZNA – to część poświęcona kontaktom dziecka
z muzyką. Zaprezentowane tu zostały różne formy aktywności muzycznej
dziecka z wykorzystaniem elementów nowoczesnych metod i koncepcji
edukacyjnych kształcenia muzycznego dziecka (metoda C. Orffa, E. Jacquesa –
Dalcroze’a, aktywnego słuchania muzyki B. Strauss, pedagogiki zabawy, Metoda
Dobrego Startu).
II. AKTYWNOŚĆ PLASTYCZNA – ta część programu jest poświęcona działalności
plastycznej dziecka. Pod kierunkiem swojego nauczyciela dziecko poznaje
techniki plastyczne, narzędzia i środki wyrazu artystycznego służące do
przedstawiania otaczającej rzeczywistości w formie plastycznej. Dziecko uczy
się rozpoznawać i tworzyć barwy, projektować proste formy użytkowe
i przestrzenne, rozwija własną pomysłowość i wyobraźnię.
III. AKTYWNOŚĆ TEATRALNA – celem tych zajęć jest zapoznanie dziecka ze
sztuką teatralną, poznanie środków wyrazu artystycznego stosowanych
w teatrze, kształcenie umiejętności dramatycznych podczas zabaw twórczych,
wprowadzenie elementów gry aktorskiej w tworzonych przez grupę
inscenizacjach zakończonych występem przed publicznością na prawdziwej
scenie.
AKTYWNOŚĆ MUZYCZNA
Treści programowe:
1.Uwrażliwianie dzieci na piękno muzyki
Stwarzanie okazji do bezpośrednich kontaktów dziecka z muzyką poprzez :
· koncerty,
· spiew,
· taniec,
· literaturę muzyczną z zakresu muzyki artystycznej.
Nabywanie przez dziecko umiejętności słuchania i rozumienia muzyki przez:
· pobudzanie uwagi słuchowej,
· przygotowanie dziecka do słuchania,
· stwarzanie warunków sprzyjających słuchaniu muzyki „żywej”
Kształtowanie wrażliwości na odbiór muzyki przez umożliwianie dziecku
emocjonalnego przeżywania muzyki.
Poznawanie podstawowych elementów muzyki:
· melodia,
· tempo,
· rytm,
· dynamika,
· wysokość dźwięku.
2.Umiejętność słuchania i śpiewania piosenek
Dostarczanie dziecku bogatego repertuaru
· piosenki związane z tematyką zajęć,
· piosenki okolicznościowe,
· piosenki związane z kalendarzem przyrody.
piosenek
dziecięcych:
Organizowanie warunków do nabywania i doskonalenia u dzieci umiejętności
śpiewu poprzez:
· kształcenie procesów poznawczych: pamięć, uwaga, percepcja słuchowo –
wzrokowa,
· słuchanie śpiewu nauczycielki,
· słuchanie piosenek odtwarzanych z płyt kompaktowych,
· ćwiczenia słuchowe,
· ćwiczenia emisyjne.
Zachęcanie do udziału w konkursach piosenki.
Organizowanie występów dla rodziców oraz dla najbliższego środowiska.
3. Umiejętność wyrażania muzyki ruchem
Rozwijanie naturalnej zdolności dziecka do reagowania ruchem na muzykę
przez:
•zabawy ze śpiewem:
· zabawy inscenizowane,
· zabawy taneczne,
· zabawy rytmiczne,
•zabawy ruchowe oparte na treści piosenki,
•zabawy rytmiczne przy akompaniamencie instrumentalnym:
· dostosowanie ruchu do tempa muzyki,
· kształcenie spostrzegawczości, refleksu, pamięci,
· realizacja ruchowa wartości rytmicznych,
· kształcenie wrażliwości na wysokość, dynamikę dźwięku i czas jego brzmienia,
•dowolne interpretowanie ruchem różnych rodzajów muzyki,
•zabawy z zastosowaniem elementów tańca:
· nauka prostych układów tanecznych,
•nauka kroku prostych tańców:
· polka,
· krakowiak.
4. Zapoznanie z wyglądem i techniką gry na instrumentach
Pobudzanie wyobraźni dziecka i rozwijanie słuchu muzycznego poprzez
poszukiwanie efektów akustycznych z wykorzystaniem źródeł pozamuzycznych:
· zabawy akustyczne-odkrywanie dźwięków,
· konstruowanie instrumentów z różnych materiałów i według własnego
pomysłu.
Stwarzanie okazji do samodzielnego poszukiwania sposobów uzyskiwania
efektów akustycznych
· z wykorzystaniem samodzielnie wykonanych instrumentów – zabawek,
z wykorzystaniem instrumentów perkusyjnych.
Poznawanie instrumentów muzycznych (rodzaj, nazwa i brzmienie).
Kształcenie zdolności muzycznych dziecka poprzez nabywanie
grania na instrumentach perkusyjnych:
· poszukiwanie efektów dźwiękowych na instrumentach
· prezentowanie sposobu gry na instrumentach;
· gra arytmiczna- dowolne rytmy;
· powtarzanie prostych tematów rytmicznych;
samodzielne układanie rytmów.
umiejętności
perkusyjnych;
AKTYWNOŚĆ PLASTYCZNA
Treści programowe:
1.Umożliwianie kontaktu ze sztuką
Wzbudzanie zainteresowań sztuką.
Stwarzanie warunków do poznawania sztuki sławnych
· zwiedzanie ekspozycji malarstwa w muzeum;
· oglądanie rzeźb i pomników w najbliższym środowisku.
artystów:
Stwarzanie okazji do poznawanie miejsc prezentujących prace artystów –
plastyków:
· galeria;
· wystawa;
· wernisaż.
2.Techniki plastyczne
Poznawanie podstawowych technik plastycznych:
· rysunek;
· malowanie farbami
· wycinanka;
· wydzieranka;
· wyklejanka;
· collage;
· lepienie;
· sztuka składania papieru – origami.
Poznawanie środków wyrazu artystycznego i stosowanie ich w tworzeniu
własnego obrazu:
· kredka świecowa,
· kredka ołówkowa,
· pastele suche i olejne,
· ołówek,
· flamastry,
· węgiel drzewny,
· kreda,
· farby plakatowe,
· farby wodne - akwarele,
· tusz,
· tempery,
· kolorowy papier,
· karton,
· materiał przyrodniczy ( gałązki, patyczki, nasiona, muszle, kamyczki, liście itp.),
· materiały różne ( folia, skrawki materiału, bibuła, tworzywa sztuczne, włóczka,
drut itp.),
· glina.
Poznawanie narzędzi pracy:
· pędzel,
· nożyczki,
· patyczek,
· palce własnych rąk,
· klej,
· sztalugi.
3.Różnorodność barw
Poznawanie
· barwa,
· kształt,
· kreska,
· linia,
· plama.
podstawowych
środków
wyrazu
artystycznego:
Nabywanie umiejętności rozpoznawania i nazywania barw
· barwy podstawowe:
żółty,
czerwony,
niebieski
,
biały,
czarny;
· barwy pochodne:
pomarańczowy,
brązowy,
fioletowy,
różowy,
zielony,
granatowy.
Poznawanie znaczenia barw przy wyrażaniu nastroju i przedstawianiu
przedmiotów, zdarzeń i postaci.
4.Tworzenie prac plastycznych
Rozwijanie własnej wyobraźni i pomysłowości poprzez tworzenie różnorodnych
prac plastycznych :
· w oparciu o obserwacje i doświadczenia,
· przedstawianie i wyrażanie zjawisk, wydarzeń i postaci fantastycznych,
· przedstawianie wydarzeń z życia codziennego,
· przedstawianie scen wyrażających odpowiedni nastrój.
Kształtowanie umiejętności tworzenia prac inspirowanych muzyką, i literaturą:
· przedstawianie krajobrazu i najbliższego środowiska otaczającego dziecko,
· przedstawianie własnego stosunku do otaczającej rzeczywistości.
Wykonywanie prostych form użytkowych:
· faktura wklęsła jako ślad narzędzia,
· modelowanie z tworzywa plastycznego (plastelina, masa solna, glina),
Eksperymentowanie materiałami i narzędziami:
· posługiwanie się różnymi narzędziami,
· operowanie różnymi rodzajami linii i plamami zależnymi od narzędzia,
· rysowanie na dużych powierzchniach (kredą na asfalcie) i na kolorowych,
dużych arkuszach papieru.
5. Tworzenie galerii sztuki dziecięcej
Kształcenie potrzeby eksponowania wytworów własnej sztuki dla innych :
· organizowanie na terenie placówki galerii sztuki dziecięcej, eksponującej prace
dzieci,
zachęcanie do udziału w konkursach plastycznych.
AKTYWNOŚĆ TEATRALNA
Treści programowe:
1. Zapoznanie z teatrem
Poznawanie różnych form teatralnych poprzez udział w spektaklach
i widowiskach teatralnych:
•cechy charakterystyczne poszczególnych form scenicznych:
· teatr lalkowy jako forma teatralna przedstawiona przez aktora mówiącego
kierującego lalką;
rodzaje lalek: kukiełka, pacynka, marionetka,
· teatr żywego aktora treść przedstawiana przez żywego aktora: ruchy ciała,
mimika twarzy i gesty, kostium,
· pantomima jako forma sceniczna wyrażająca treść poprzez gesty, mimikę
twarzy i ciała, ruch,
pozy,
· teatr cieni jako forma interpretacji teatralnej z wykorzystaniem ekranu,
światła i cienia,
· drama.
Poznawanie pracy aktora:
• w teatrze lalkowym sposób kierowania lalką w zależności od jej rodzaju
• w teatrze żywego aktora
· przedstawienie roli za pomocą odpowiednio do niej dobranego kostiumu
i rekwizytu,
· praca z tekstem.
Obserwacja ruchu aktora na scenie.
Spotkanie z twórcami sztuki teatralnej dla dzieci:
· poznanie ludzi pracujących w teatrze i wykonywanej przez nich pracy;
Kształcenie umiejętności dokonywania oceny własnej oglądanych spektakli
teatralnych dla dzieci.
2. Zabawy w teatr
Nabywanie umiejętności przekazywania informacji za pomocą ruchu, gestu,
mimiki i pozy poprzez:
· zabawy o charakterze naśladowczym (wiersze, piosenki),
· inscenizowanie ruchem sytuacji opisanych słownie przez nauczyciela,
· odtwarzanie własnymi słowami i za pomocą gestu i ruchu zachowań postaci
z oglądanych przedstawień teatralnych i utworów literackich,
· inscenizowanie ruchem krótkich utworów literackich (nagrania utworów
literackich: wiersze, bajki, proza).
Tworzenie warunków do podejmowania przez dziecko zabaw twórczych:
· słuchanie różnorodnych utworów literatury dziecięcej,
· dostarczanie akcesoriów, materiałów i narzędzi oraz wskazywanie na różne
możliwości ich wykorzystania w zabawie,
podejmowanie określonej w zabawie roli i realizowanie jej
· według własnego pomysłu,
· wspieranie samodzielności dziecka w naradzaniu się, dyskutowaniu
i podejmowaniu decyzji oraz w wyborze roli i sposobie jej realizowania
w zabawie.
3.Tworzenie inscenizacji teatralnych
Rozwijanie twórczej postawy dziecka poprzez tworzenie widowiska teatralnego
w zespole dziecięcym:
· wzbogacanie pomysłowości dziecka i pobudzanie twórczej wyobraźni poprzez
tekst literacki,
· przygotowanie elementów dekoracji i lalek do wybranego utworu literackiego,
· dobór wraz z dziećmi muzyki do przedstawienia teatralnego :
- wykorzystanie utworów muzycznych
- tworzenie przez dzieci naturalnej muzyki za pomocą instrumentów
muzycznych (dzwonki, grzechotka, bębenek, tamburyno, kołatka),
· nabywanie umiejętności kierowania ruchem lalki,
· praca z tekstem literackim.
Poznawanie etapów przygotowania inscenizacji teatralnej:
· wybór utworu do inscenizacji,
· opracowanie scenariusza, podział ról,
· przygotowanie scenografii,
· przygotowanie kostiumów i rekwizytów.
Nabywanie umiejętności aktorskich przez dziecko:
· pełnienie określonej roli w teatrzyku dziecięcym,
· uczenie się sposobu właściwej interpretacji danej roli: ruch, mimika, gesty,
dykcja.
Współdziałanie i organizacja zespołu dziecięcego w inscenizacji:
· miejsce dziecka na scenie,
· dialogi sceniczne,
· układy taneczne,
· partie wokalne,
.
poruszanie się dzieci na scenie.
BIBLIOGRAFIA
1. Bogdanowicz M.: Metoda Dobrego Startu, WSiP, Warszawa 2008.
2. Burowska Z.: Słuchanie i tworzenie muzyki w szkole, WSiP, Warszawa 1980.
3. Gloton R., Clero C.: Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1985.
4. Lam W.: Sztuka dziecka i jej naturalny rozwój, Nasza Księgarnia, Warszawa 1966.
5. Ławrowska R .: Muzyka i ruch, WSiP, Warszawa 1991.
6. Megrier D.: Zabawy teatralne w przedszkolu, Cyklady, Warszawa 2000.
7. Sacher W.A.: Słuchanie muzyki i aktywność artystyczna dzieci, Kraków, Impuls, 1999.
8. Zborowski J.: Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986.
Artykuły:
1. Kisslinger - Dąbrowska E.: Jak inspirować przedszkolaka do twórczości? W: Edukacja w Przedszkolu,
Raabee, 1999.
2. Opiłowska T.: Ekspresja i percepcja plastyczna i jej rola w kształtowaniu osobowości dzieci W: Życie
Szkoły, 1985/ nr 7 – 8.
3. Samoraj M.: Artystą być... w przedszkolu., W: Edukacja w Przedszkolu, Raabee, 1999.
4. Skrzetuska G.: Edukacja dziecka przez sztukę, W: Plastyka w Szkole,
5. Tarczyński J.: Aktywne słuchanie muzyki według Batii Strauss, W: Wychowanie Muzyczne w Szkole,
2000/ nr 2 - 3.