PRACA DYPLOMOWA Agnieszka Rajs Potoczny 2015
advertisement
SZKOŁA WYŻSZA im. BOGDANA JAŃSKIEGO WYDZIAŁ W ZABRZU AGNIESZKA RAJS – POTOCZNY NR ALBUMU 04325/13 ZNACZENIE BAJKOTERAPII W FUNKCJONOWANIU SPOŁECZNO – EMOCJONALNYM OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W POLSCE I NA ŚWIECIE PRACA DYPLOMOWA PROMOTOR: DR GABRIELA KOWALSKA ZABRZE 2015 Imię i nazwisko autora pracy AGNIESZKA RAJS - POTOCZNY Imię i nazwisko promotora pracy Wydział DR GABRIELA KOWALSKA W Zabrzu Kierunek studiów Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka oraz dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i Zespołem Aspergera Tytuł pracy Znaczenie bajkoterapii w funkcjonowaniu społeczno – emocjonalnym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce i na świecie Słowa kluczowe (max.5) bajkoterapia, niepełnosprawność intelektualna, metody pracy z dziećmi, model wsparcia, funkcjonowanie społeczno-emocjonalne Wyrażam zgodę na naukowobadawczych. udostępnienie mojej pracy dyplomowej dla celów Wyrażam zgodę na rozpowszechnianie pracy poprzez publiczne udostępnianie w wersji drukowanej i elektronicznej w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niej dostęp w miejscu, którym praca jest przechowywana tj. w Archiwum lub w Bibliotece Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego. Wyrażam zgodę na rozpowszechnianie pracy poprzez publiczne udostępnienie pracy w wersji elektronicznej w sieci Internet w domenie janski.edu.pl oraz w innych serwisach internetowych, tworzonych z udziałem Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego. Data: 9 lutego 2015 r. Podpis Autora: Agnieszka Rajs - Potoczny Oświadczenie autora pracy Świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przestawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. Data 9 lutego 2015 r. Podpis autora pracy Agnieszka Rajs-Potoczny Spis treści Wstęp ............................................................................................................... s. 3 Rozdział I. Część teoretyczna 1.1 Bajkoterapia w literaturze ................................................................................. s. 6 1.2 Funkcjonowanie społeczno – emocjonalne osób z niepełnosprawnością intelektualną ................................................................ s. 10 1.3 Bajkoterapia w życiu dziecka z niepełnosprawnością intelektualną ................ s. 14 Rozdział II. Metodologia badań 2.1 Przedmiot i cel badań........................................................................................ s. 18 2.2 Problemy badawcze .......................................................................................... s. 20 2.3 Metody, techniki, narzędzia badawcze ............................................................. s. 21 2.4 Organizacja badań ............................................................................................ s. 26 Rozdział III. Wyniki badań własnych 3.1 Bajkoterapia w funkcjonowaniu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce. ................................................ s. 27 3.2 Bajkoterapia w funkcjonowaniu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Niemczech. ........................................ s. 36 3.3 Bajkoterapia w funkcjonowaniu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Austrii. ............................................... s. 39 3.4 Bajkoterapia w funkcjonowaniu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Stanach Zjednoczonych ..................... s. 41 3.5 Model wsparcia społecznego poprzez bajkoterapię w Polsce i na świecie. ..... s. 44 Rozdział IV. Zakończenie i wnioski…………………………………………………. Bibliografia Spis tabel i rycin Aneks 2 s. 46 Wstęp „Życie to nie bajka…” zwykło się mówić. Rzeczywiście, różnie w naszym życiu się dzieje - i bardzo dobrze i bardzo źle. Warto, więc sięgnąć do literatury, która w magiczny sposób ukoi i pozwoli na uspokojenie, a niejednokrotnie rozbawi, zaintryguje. Świat bajki terapeutycznej pomaga nam zadbać o emocjonalny rozwój, pozwala nauczyć się języka uczuć. Bajka terapeutyczna niewiele ma wspólnego z bajką w rozumieniu ogólnym i ujęciu klasycznym. Są to opowiadania i historie, które zostały napisane w taki sposób, aby odbiorca odnajdywał w nich cząstkę siebie, swoich uczuć, emocji i konkretnych lęków oraz problemów. Stąd nazwa cyklu bajek terapeutycznych – „bajki – pomagajki”. Autorem tego typu bajek może być każdy z nas, trzeba jedynie pamiętać o jej dwóch podstawowych funkcjach: • psychoedukacyjnej ( mają na celu dokonanie zmian w zachowaniu dziecka) • psychoterapeutycznej ( mają za cel wesprzeć emocjonalnie dziecko, dać wiarę we własne możliwości, pokazać, że świat wszystkich emocji jest zupełnie normalny i naturalny) Bajkę terapeutyczną można wykorzystać w konkretnej sytuacji, przy okazji zaistniałego problemu, bądź profilaktycznie, wówczas, gdy przewidujemy nadciągające trudności. Dziś o terapeutycznych możliwościach literatury nie trzeba przekonywać. Istotne jest natomiast jak wykorzystywać utwór literacki, aby jego oddziaływanie było skuteczne? Jak pracować z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną intelektualnie? Jakie stosować materiały czytelnicze, jakie stawiać cele? Celem zasadniczym w pracy biblioterapeutycznej z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie jest kształtowanie właściwych postaw. Postawa jest trwałą oceną – pozytywną lub negatywną – ludzi, obiektów i idei. Przedmiotem postaw mogą być osoby i grupy społeczne, własna osoba, bądź społeczne normy zwyczajowe i moralne. 3 Celem pracy terapeutycznej z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie jest kształtowanie postawy pozytywnej, czyli wzmocnienie własnej wartości i pozytywnego nastawienia do siebie i innych. My pedagodzy, jesteśmy zobligowani do dbania o całokształt rozwoju naszych podopiecznych, a w przypadku dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w szczególny sposób musimy zadbać o ich sferę emocjonalno – społeczną i jej progres. Pamiętajmy o tym, naprawdę warto! To piękne uczucie, gdy widzimy, że nasz wychowanek otwiera się na świat… Na użytek pracy przedstawiono kolejno w rozdziale I. problematykę bajkoterapii i jej miejsca w pedagogice z całym spektrum oddziaływań terapeutycznych i psychologicznych na dziecko z niepełnosprawnością intelektualną. Rozdział II. dotyczy metodologii badań własnych wraz z ich organizacją. Przedstawiono szeroki wachlarz metod, technik i narzędzi badawczych, Szczególnie skupiono się na metodzie monografii pedagogicznej oraz na technikach i narzędziach badawczych przyporządkowanych tej metodzie, którymi posłużono się w niniejszej pracy. Rozdział III. zawiera wyniki badań własnych w obszarze funkcjonowania bajkoterapii na gruncie rodzimym oraz w wybranych krajach Europy i w Stanach Zjednoczonych. Przedstawiono sposób funkcjonowania bajkoterapii w poszczególnych krajach oraz opisano pracę i dorobek prekursorów metody w Polsce, Niemczech, Austrii i w Stanach Zjednoczonych. Rozdział 1V. stanowi zakończenie i opis wniosków. 4 Największa w życiu jest Miłość a Radość - najjaśniejsza Nadzieja jest ludziom najmilsza Tęsknota zaś najgłębsza jest Wiara najsilniejsza a najcieplejsza jest Dobroć każda z nich inną barwą znaczona wypełnia nasze życie malując go różnymi kolorami bo życie pełne jest kolorów... A kiedy w tęczy na niebie rozpoznasz kolorów życia odbicie, to znaczy po prostu, że kochasz życie… Małgorzata Stolarska 5 Rozdział 1. Część teoretyczna Okres wczesnego dzieciństwa jest czasem dynamicznych zmian emocjonalnych przy jednoczesnej niedojrzałości systemu nerwowego. Efektem jest pojawiająca się w funkcjonowaniu dziecka nieumiejętność opanowania własnych impulsywnych reakcji. Jest to również czas, w którym pojawiają się lęki i obawy dotyczące ważnych sytuacji życiowych takich jak separacja z rodzicem związana z pójściem do przedszkola czy szkoły, pojawienie się kolejnego dziecka w rodzinie czy też pierwsze trudności pojawiające się w relacjach z rówieśnikami. Celem bajkoterapii jest wspomaganie właściwego rozwoju emocjonalnego dziecka poprzez naukę rozumienia i redukowania napięcia emocjonalnego. Bajki terapeutyczne są przyjemną i zarazem praktyczną metodą pracy, na podstawie których dzieci będą miały możliwość lepszego poznania różnych stanów emocjonalnych i nauczenia się jak sobie radzić w stresujących sytuacjach. 1.1.Bajkoterapia w literaturze Bajkoterapia w literaturze to metoda, którą wykorzystuje się do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Źródeł bajkoterapii można doszukiwać się w teoriach Bruno Bettelheima. Dokonując analizy psychologicznej licznych baśni wysunął on teorie mówiące, że jeśli opowieść ma zainteresować dziecko, musi obudzić w nim ciekawość i uruchomić jego wyobraźnię. Ponadto, jeśli ma ona wpłynąć na jego życie, musi pomóc dziecku w rozwijaniu jego inteligencji, porządkowaniu uczuć oraz dotyczyć jego problemów i trudności, z jakimi się boryka. W analizie psychologicznej bajki możemy wyodrębnić dwie warstwy: poznawczą i emocjonalną. Dziecko poznaje otaczający świat poprzez działania bohaterów bajki. Dostarcza wzorców moralnych, mówi co jest dobre, a co złe. Przedstawiany świat jest uproszczony, ale zrozumiały dla dzieci. Bajka pozwala dziecku zrozumieć świat adekwatnie do jego możliwości intelektualnych, pomaga również w budowaniu obrazu samego siebie. Dziecko identyfikuje się z bohaterem, dzięki bajkom odkrywa własną tożsamość i pobudza wyobraźnię. Bajka wyzwala empatię, dzieci stają się wrażliwe na zło i niesprawiedliwość. 6 Najważniejsza jednak rola bajki wg Marii Molickiej polega na redukcji lęku u dzieci. Bajka daje poczucie siły, wspiera, zaspakaja potrzeby psychospołeczne, obniża lęk. Bajki terapeutyczne są utworami adresowanymi do dzieci 4 – 9 lat, w których świat jest widziany z dziecięcej perspektywy, a ich celem jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie we wzroście osobistym. Fabuła bajki terapeutycznej dotyczy różnych sytuacji wzbudzających lęk, a głównym bohaterem jest zazwyczaj małe zwierzątko lub dziecko czy zabawka, z którym słuchacz lub czytelnik może się identyfikować. Cechą charakterystyczną wszystkich bajek terapeutycznych jest to, że bohater bajkowy znajduje się w trudnej sytuacji i przeżywa lęk, a wprowadzone postacie umożliwiają redukcję tego lęku. Bohater uczy się różnych sposobów jego przezwyciężania. Nabycie nowych kompetencji prowadzi do zmiany w przeżywaniu i do zmiany w zachowaniu. W narracji bajki terapeutycznej zastosowano następujące sposoby oddziaływania na bohatera bajkowego: • Konkretyzację i racjonalizację doznawanych lęków, która dokonuje się poprzez pokazanie dziecku, jakie osoby, przedmioty czy sytuacje go wywołują. Uświadomienie sobie przyczyn i skutków wpływających na racjonalne działanie. Bohater bajkowy prezentuje wzory zachowań umożliwiające skuteczne działanie. Czytelnik czy słuchacz uczy się poprzez to radzić sobie w nowej, trudnej sytuacji; • Wzmacnianie poczucia własnej wartości i uczenia się pozytywnego myślenia – dokonuje się poprzez nagradzanie bohatera za skuteczność zachowań; • Powtarzanie bodźców lękotwórczych, które powodują proces „odrwrażliwiania” poprzez bajki terapeutyczne dzieci oswajają się z sytuacjami, osobami czy przedmiotami wywołującymi lęki. Redukcja lęku występuje na skutek częstego kontaktu z bodźcem o średniej sile, w efekcie reakcja na niego zanika; • Łączenie bodźców lękotwórczych z przyjemnymi emocjami, co w efekcie prowadzi do wyobrażania sobie tych bodźców bez doznawania lęku i nie przenoszenia go na realne sytuacje życiowe.1 1 M. Molicka „ Bajkoterapia: O lękach dzieci i nowej metodzie terapii” ,Media Rodzina Poznań 2002, s 102104. 7 Maria Molicka przedstawia schemat bajki terapeutycznej, dzięki któremu można budować własne opowieści. Składają się na niego: • główny temat (sytuacja wywołująca lęk), • główny bohater (dziecko lub zwierzątko, z którym czytelnik identyfikuje się), • inne wprowadzone postacie (pomagają nazwać uczucia, uczą reakcji na trudne sytuacje), • tło opowiadania (miejsce znane dziecku). Dzięki podanemu scenariuszowi rodzice czy terapeuci mogą stwarzać inne bajki, stosownie do trudności, z jakimi walczy dziecko. Należy pamiętać, że problemu nie rozwiązuje bajka, ale samo dziecko. Korzysta z rozwiązań w niej zasugerowanych, a odbiera je, jako własne. Słuchając o problemach podobnych do jego, dziecko myśli. Jeśli to udało się komuś podobnemu do mnie, być może ja tez potrafię…. M. Molicka wyodrębnia trzy rodzaje bajek terapeutycznych: • relaksacyjne; • psychoedukacyjne; • psychoterapeutyczne2. Bajki relaksacyjne – posługują się wizualizacją w celu wywołania odprężenia i uspokojenia. Akcja takiej bajki toczy się w miejscu dobrze dziecku znanym, a opisywanym, jako spokojne, przyjazne i bezpieczne. Bajka ma wyraźny schemat: bohater opowiadania obserwuje i doświadcza wszystkimi zmysłami miejsce, gdzie odpoczywa. Sugestie osoby prowadzącej powinny zawierać trzy struktury: słuchową, wzrokową i czuciową. Struktura słuchowa służy do wywołania efektu w rodzaju: „słyszysz szum drzew”, wzrokowa: „widzisz fale z wolna przybijające do brzegu”, a czuciowa: „wchodzisz na szczyt góry”. Relaksacja ma tu na celu odprężanie mięśni, a im relaks głębszy, tym łatwiej o uspokojenie i lepsze samopoczucie. Zmartwienia i lęki usuwają się na dalszy plan. Przed opowiadaniem bajki osoba prowadząca wprowadza dzieci w stan rozluźnienia. Bajki psychoedukacyjne – to takie bajki, których celem jest wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka. Bohater bajki ma problem podobny do tego, który przeżywa dziecko. Zdobywa ono doświadczenia poprzez bajkowy świat, gdzie uczy się, jakie wzory 2 Tamże s.105,106. 8 zachowań należy zastosować. Poszerza swoją samoświadomość, co sprzyja uczeniu się zachowania w trudnej sytuacji. Bajki tego rodzaju są głównie wsparciem dla procesu wychowania – bajki te mają wskazać nowe wzory myślenia o sytuacjach lękotwórczych, przedstawić inne wzory reagowania emocjonalnego. Po przeczytaniu bajki psychoedukacyjnej należałoby zachęcić dzieci do narysowania ilustracji, uzewnętrznienia emocji, porozmawiania o tym, co czuli bohaterowie bajki. Dzieci same powinny zinterpretować bajkę, dopiero wówczas nabierze ona dla nich znaczenia osobistego. Bajki psychoterapeutyczne – wytyczają nowy kierunek terapii. Bajki te są dłuższe i mają rozbudowaną fabułę. W utworach tych zawarty jest inny sposób myślenia i przez to odczuwania sytuacji lękotwórczej. Bajka psychoterapeutyczna ma następujące cele: • zastępczo zaspokoić potrzeby, dowartościować dziecko, które jest w trudnej sytuacji; • dać wsparcie poprzez zrozumienie, akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei, przyjaźni, jaką zapewniają bajkowe postacie; • przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie Bajki psychoterapeutyczne mają na celu obniżać lęki. Realizacja tych zadań dokonuje się w dziecku. Niektóre bajki dziecko będzie prosiło o wielokrotne powtarzanie, będzie to znak, że tej bajki właśnie potrzebuje najbardziej i utożsamia się z jej bohaterem, że daje mu to wiele satysfakcji. Książka pełni różnorakie funkcje. Treści zawarte w książce pozwalają na zdobycie nowych umiejętności, umożliwiają zrozumienie nowej sytuacji i podpowiadają jak sobie z nią radzić. Dziecko jest w stanie radzić sobie z trudnościami takimi jak: poczucie niskiej wartości czy brakiem miłości dzięki poznanym bohaterom. Ich doświadczenia i przygody uczą, że nie należy się poddawać. Ważną rolą czytelnictwa jest również rola relaksacyjna. Ma ona za zadanie ograniczenie stresu czy napięcia emocjonalnego, budowanie dobrego samopoczucia i nastawienie do pozytywnego myślenia. Taką rolę zwykle pełnią treści zawierające elementy humorystyczne. Literatura wykorzystywana, jako forma zabawy może tez mieć na celu chwilowe odsunięcie dziecka od problemów, które go dotyczą, a na które nie ma ono wpływu. Budowanie osobistych zasobów dziecka opiera się na: 9 • pozyskiwaniu nowej wiedzy, • poznawaniu nowych sposobów na wyjście z trudnych sytuacji, • rekompensowaniu niezaspokojonych potrzeb i braków, • budowaniu pozytywnego nastawienia3 1.2. Funkcjonowanie społeczno – emocjonalne osób z niepełnosprawnością emocjonalne osób z niepełnosprawnością intelektualną Funkcjonowanie społeczno – intelektualną w dużej mierze zależy od procesu kształtowania się osobowości. Na osobowość osób z niepełnosprawnością intelektualna wpływają warunki życia, wychowania, relacje z innymi ludźmi, uprawiane formy aktywności, nabyte doświadczenia. Oczekiwane niepowodzenie stanowi składową część osobowości tych ludzi. Nadmierna ilość porażek powoduje obniżenie poziomu aspiracji dziecka z niepełnosprawnością umysłową. Nauczyciel musi dobrać sytuacje zadaniowe tak, aby dzieci mogły pracować zgodnie z ich faktycznymi możliwościami poznawczymi. Wymagania powinny zmniejszać siłę oczekiwania kolejnego niepowodzenia. Niekorzystne dla tych dzieci jest także to, że są często wychowywane w warunkach zinstytucjonalizowanych, pozbawione miłości, bezpośredniego kontaktu emocjonalnego, uznania ze strony otoczenia. W kontaktach społecznych dzieci te z jednej strony dążą do nawiązania kontaktu z nadzieją zaspokojenia swych potrzeb, a z drugiej, obawiają się doznania przeżyć negatywnych. Kolejną zmienną motywacyjną, mającą znaczenie w poznawczej i społecznej aktywności, jest uzależnienie od otoczenia, które z czasem przekształca się w wyuczoną bezradność. Uzależnienie od otoczenia zewnętrznego nie musi jednak stanowić czynnika hamującego działalność poznawczą uczniów o obniżonej inteligencji. Może ono być pomocne np. w rozwiązywaniu niektórych sytuacji zadaniowych. Nie sprzyja jednak kształtowaniu spontanicznego i twórczego działania. Cechą osobowości osób o obniżonej sprawności intelektualnej jest również podwyższony poziom lęku. Jest on przyczyną kształtowania się pasywno-opozycyjnej 3 Tamże, s.110 10 orientacji względem świata zewnętrznego oraz kreowania specyficznego stylu życia i poznania, w którym dominuje małe zainteresowanie aktywnością poznawczą, intelektualną jak i interakcjami społecznymi, zwłaszcza stanu werbalnego. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są także podatne na zaburzenia sfery emocjonalnej. Występuje u nich często nadpobudliwość lub zahamowanie. Zahamowania należy wiązać z niewłaściwymi interakcjami tych jednostek z otoczeniem. Nieprawidłowe reakcje z osobami bliskimi kształtują najczęściej reakcję wycofywania się, apatię, nieufność. Większe kłopoty w uczeniu się mają dzieci nadaktywni, ale ogólnie oba rodzaje zaburzeń wpływają negatywnie na osiągnięcie sukcesu. Obraz samego siebie jest tym elementem struktury osobowości, który pełni funkcję integrującą i stabilizującą, reguluje aktywność jednostki, jej kontakty z otoczeniem, wyznacza sposób zachowania się w sytuacjach trudnych oraz jest źródłem motywacji do podjęcia pracy nad sobą, dążenia do stawania się coraz lepszym. Rozwój własnego ja u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej zależy od środowiska, a zwłaszcza od stosunku rodziców do dziecka z niepełnosprawnością intelektualną oraz jego pierwszych doświadczeń społecznych. Nauczyciele i wychowawcy muszą pracować nad pozytywnym obrazem własnej osoby u dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, gdyż gwarantuje on dobre przystosowanie, sprawne działanie, zadowolenie z życia, zapewnia wewnętrzny spokój, poczucie szczęścia i pogodzenie się z samym sobą. Przeżycia emocjonalne osób z niepełnosprawnością intelektualną charakteryzują się sztywnością oraz małym zróżnicowaniem. Słabo jest u nich rozwinięta zdolność opanowywania popędów, występuje niedorozwój uczuć wyższych, związany z brakiem zdolności do rozumienia pojęć abstrakcyjnych. Brak jest przeżyć emocjonalnych związanych z zainteresowaniami i działalnością poznawczą. Ich przeżycia emocjonalne dotyczą aktualnych doznań ze strony osób i sytuacji. Przeżycia z przeszłości i przyszłości nie wywołują u nich reakcji uczuciowych. Inną cechą charakterystyczną jest nieadekwatność emocji związana z brakiem możliwości odróżnienia spraw istotnych od błahych, co przejawia się słabą reakcją na zdarzenia poważne oraz w intensywnej reakcji na sprawy mało istotne. Zachowania osób z niepełnosprawnością intelektualną charakteryzują się także impulsywnością, brakiem przemyślenia, konsekwencji i przewidywania. Wykazują one zadowolenie i uspokojenie w działaniu opartym na dobrze znanych im sposobach, natomiast niezadowolenie i rozdrażnienie, jeśli znajdują się w sytuacji, w której muszą zmienić sposób lub napotykają przeszkodę w czasie działania 11 dobrze im znanego. Do przejawów zaburzeń emocjonalnych występujących w niepełnosprawności intelektualnej zaliczyć można stany podniesionego lub obniżonego nastroju, wahania nastroju, pobudzenie psychoruchowe oraz nieadekwatne do bodźca reakcje ochronne i obronne. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są bardziej podatne na zaburzenia sfery emocji, co wynika z ich zaburzonej interakcji z otoczeniem, a także z obniżonej sprawności intelektualnej. Zaburzenia emocjonalne zależą głównie od stopnia deficytu intelektualnego. • niepełnosprawność intelektualna lekkiego stopnia – występuje osłabiona zdolność samokontroli i panowania nad sobą, potrzeby często są determinowane przez wybujałą sferę popędową stosunkowo słabo kontrolowaną, u osób tych występuje sztywność zachowań, poglądów i uczuć przy wzmożonej podatności na sugestie mają ograniczoną zdolność do przeżywania uczuć wyższych, cechuje ich słaby krytycyzm w stosunku do otoczenia i do siebie samych, mniejsza wrażliwość i powinność moralna, niektóre mają jednak poczucie własnych ograniczeń, co wyzwala u nich kompleks mniejszej wartości oraz różne mechanizmy obronne, występuje u nich niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, wahania nastroju bez wyraźnej przyczyny, a także utrudnione przystosowanie społeczne, choć niektóre osoby osiągają znaczny stopień uspołecznienia. . Istotny wpływ na ich rozwój społeczny ma sytuacja rodzinna. Dzieci wywodzące się ze środowiska, które pozytywnie i stymulująco wpływa na ich rozwój, uzyskują znacznie wyższy poziom uspołecznienia. Niestety (...) stosunkowo dużo dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim wywodzi się z rodzin o złych warunkach wychowawczych. Rodzicom tym należy udzielać porad dotyczących postępowania z dzieckiem, opieki nad nauką własną w domu4. • umiarkowana niepełnosprawność intelektualna – osoby ujawniają wrażliwość emocjonalną, występuje u nich potrzeba bezpieczeństwa, przynależności, miłości i szacunku, ujawniają potrzebę kontaktów społecznych, sympatię oraz przywiązanie, słabo kontrolują jednak swoje emocje, popędy i dążenia, niedostateczny jest u nich rozwój moralny wynikający z trudności rozumienia pojęć moralnych, posiadają jednak intuicyjne uczucia moralne wyniesione z domu. Duża zmienność w zakresie cech osobowościowych powoduje u nich różnorodność 4 J. Wyczesany 1997, „Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym”. [W]: red. W. Dykcik „Pedagogika specjalna”. (s. 120-129), Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 120 12 zachowań społecznych – od właściwych do niewłaściwych. Potrafią ustrzec się niebezpieczeństwa, które zagraża ich życiu. Osoby te na ogół są samodzielne w samoobsłudze, mogą wykonywać proste prace domowe i zarobkowe. Rozumieją proste sytuacje społeczne, na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby, porozumiewać się i współpracować z innymi 5. • niepełnosprawność intelektualna znacznego stopnia – osoby mają dość bogate potrzeby psychiczne, są zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, sympatii i antypatii, choć wyrażają je w sposób prymitywny, nie kontrolują swoich emocji i popędów, bywają pobudliwe, apatyczne i zmienne uczuciowo, są mało samodzielne, realizują proste potrzeby. Rozumieją proste sytuacje, wykonują proste prace domowe i zarobkowe. Potrafią porozumiewać się w prostych sprawach 6. • głęboka niepełnosprawność intelektualna – osoby są zdolne do wyrażania prostych emocji zadowolenia i niezadowolenia wyrażane dźwiękami nieartykułowanymi, niektóre z nich potrafią wyrażać radość uśmiechem a smutek płaczem, najczęściej brak jest u nich objawów życia uczuciowego, przywiązują się do opiekunów na tak długo, jak długo ich widzą, występuje u nich stan podwyższonego lub obniżonego nastroju, a także nieumotywowane wahania nastroju oraz pobudzenia ruchowego, są niesamodzielne, ale w wyniku długotrwałego ćwiczenia można je nauczyć sygnalizowania potrzeb fizjologicznych. Rozwój społeczny to jeden ze składników ogólnego rozwoju psychofizycznego. Stosunki jednostki z otoczeniem zależą od zdolności rozumienia sytuacji występujących we współżyciu społecznym, od zdolności zapamiętywania, wyobrażania sobie oraz przewidywania skutków własnego działania7 u osób niepełnosprawnych umysłowo występuje wiele ograniczeń wynikających z zaburzeń czynności orientacyjno – poznawczych, intelektualnych oraz motywacyjno – emocjonalnych, które utrudniają im rozwój społeczny. Proces dojrzewania społeczno – moralnego w niepełnosprawności umysłowej jest zwolniona i zróżnicowana. Osoby niepełnosprawni intelektualnie najwolniej osiągają dojrzałość w sferze uczuć moralnych i wiedzy moralnej, a najszybciej w sferze postaw, wartości, przekonań 5 J. Lausch - Żuk 1997, „Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym”. [w]: red. W. Dykcik „Pedagogika specjalna”. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań s. 132 6 J. Lausch - Żuk 1997, op. cit. s. 133 7 R. Kościelak 1989, „Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo”, PWN Warszawa, s.56 13 i poglądów8. Trudności te są związane ze zwiększoną podatnością na sugestię, skłonnością do naśladownictwa oraz ograniczonymi możliwościami. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej osób z niepełnosprawnością intelektualną: • w upośledzeniu lekkim – 17 lat. • w upośledzeniu umiarkowanym – 10 lat. • w upośledzeniu znacznym – 7-8 lat. • w upośledzeniu głębokim – 4 lata9 Sytuacja życiowa ludzi niepełnosprawnych jest wypadkową wielu czynników. Poza parametrem zdrowotnym, funkcjonalnym i psychicznym decyduje o niej wiele cech mikro i makrospołecznych. Są to zarówno cechy położenia społecznego i sytuacja rodzinna osoby niepełnosprawnej, jak i sytuacja ekonomiczna kraju, obowiązujące regulacje prawne, kierunki polityki społecznej. Każda osoba ludzka jest na swój sposób utalentowana i inna, ale udziałem wszystkich jest to samo człowieczeństwo. Dopóki nie zmieni się nastawienie wobec niepełnosprawności, wszystkie określenia – inwalida, upośledzony, ograniczony – będą w końcu uwłaczające, ponieważ będą symbolem sposobu postrzegania przez społeczeństwo ludzi niepełnosprawnych. 1.3.Bajkoterapia w życiu dziecka z niepełnosprawnością intelektualną W pracy dydaktyczno - wychowawczej z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie jedną z doskonale sprawdzających się metod pracy jest bajkoterapia. Wsparcie emocjonalne literatury stwarza możliwość porównania siebie z innymi, pozwala doświadczyć akceptacji, zrozumienia, buduje więzi z bohaterami bajek odkrywa analogię między bohaterem bajki a zachowaniem dziecka tym samym budując pozytywną samoocenę. 8 H. Muszyński 1967, za: R. Kościelak 1989, op. cit. s. 57 M. Bogdanowicz 1985, za: L. Bobkowicz - Lewartowska 2011, „Niepełnosprawność intelektualna. Diagnozowanie, edukacja i wychowanie”, Harmonia Universalis Gdańsk, s. 51 9 14 Elementy bajkoterapii można wykorzystać na wszystkich rodzajach zajęć: • rewalidacji indywidualnej – rozwiązywanie zagadek, układanie puzzli tematycznych, podpisywanie ilustracji; • zajęciach świetlicowych jako forma przekazywania konkretnej wiedzy o otaczającym świecie, zabawy w teatrzyk lalkowy z wykorzystaniem pacynek i kukiełek, inscenizacji, dramy • zajęciach z pedagogiem i psychologiem szkolnym, jako pomoc psychologicznopedagogiczna poprzez dostarczenie dziecku doświadczenia służącego wypracowaniu efektywnych strategii radzenia sobie w sytuacjach emocjonalnie trudnych. Bajkoterapię stosuje się w psychoterapii, terapii pedagogicznej i arteterapii. Wykorzystywana jest w pracy z dziećmi wymagającymi wsparcia ze strony osób trzecich. Realizuje się ją poprzez czytanie dzieciom, bądź ich samodzielną lekturę właściwej dla danego problemu opowieści terapeutycznej. Zalety terapii w oparciu o bajki są nieocenione. Również w pracy pedagoga specjalnego, który oprócz pokonywania podstawowych w terapii trudności, musi spojrzeć na dziecko interdyscyplinarnie i nie może pominąć napięć i lęków nękających dzieci. Są one, bowiem przyczyną wielu innych zaburzeń. Treść bajek terapeutycznych koncentruje się wokół sytuacji emocjonalnie trudnych, które mogą wynikać z: • negatywnych doświadczeń; • rozwoju dziecka; • niezaspokojonych potrzeb – braku poczucia bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania; • nieadekwatnej samooceny- badania wykazały zawyżoną ocenę własnej osoby niepełnosprawnych intelektualnie. Wynika to z mało złożonej struktury poznawczej oraz obniżonego poziomu krytycyzmu a przede wszystkim jest formą obrony przed lękiem. Fakt ten wskazuje na duże poczucie zagrożenia, niepewności i odrzucenia, z którym żyją osoby niepełnosprawni umysłowo. Nieadekwatna w zdecydowanej 15 większości zawyżona samoocena powoduje, że jednostka stawia sobie cele, których nie potrafi zrealizować10. W bajkoterapii można wykorzystać tematykę poruszaną w klasycznych baśniach. Często jednak dużym utrudnieniem zwłaszcza w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie jest zawiłość tekstu, dlatego dobrze jest samemu go przeredagować. Przykładem wykorzystania klasycznych bajek na zajęciach jest książka Doroty Kamysz– Figi i Danuty Kmity Bajki naszego dzieciństwa. Drugim sposobem stosowania tej metody w pracy jest samodzielne konstruowanie bajek. Elementy, jakie należy uwzględnić w samodzielnym tworzeniu historyjek: • główny bohater bajki - grupa albo dane dziecko powinno się z nim utożsamiać, dziecko powinno mieć poczucie, że jeśli z danym problemem czy sytuacją poradził sobie bohater opowiadania ono też da radę. Bohater powinien mieć kilka podobieństw, które odnajdzie u siebie dziecko, powinien mieć również zbliżony wiek; • magia i bajkowość – dziecko powinno mieć poczucie, że świat jest podobny do naszego, to co zdarzy się w bajce może zdarzyć się i w rzeczywistości. Dziecko ma poprzez bajkę zobaczyć, że również u niego dany problem da się rozwiązać; • radzenie sobie z trudnościami – warto pokazać dziecku, że dobrym sposobem radzenia sobie z problemem jest otwarta rozmowa. Dlatego dobrze jest, aby w bajce pojawił się ktoś, komu bohater bajki się zwierza i z którym ustala, w jaki sposób postępować dalej. Razem powinni rozmawiać o uczuciach i obawach. Często dziecko niepełnosprawne umysłowo nie potrafi ich nazwać - bajka pomoże je zrozumieć, zachęci również dziecko do rozmowy o problemach; • zakończenie – każda bajka powinna się szczęśliwie kończyć. Nie powinna mieć nachalnego morału, a raczej sugestię. Bajka powinna dziecku towarzyszyć, dawać nadzieję, wiarę we własne siły a nie pouczać; • po bajce - nie powinno się odnosić bajki do danego kontekstu sytuacji. Tylko w sytuacji, kiedy dziecko wykazuje inicjatywę, aby szerzej porozmawiać na dany temat należy go rozwinąć. Dobrym pomysłem natomiast zwłaszcza w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie jest propozycja narysowania postaci lub scenki 10 S. Szuman „Wpływ bajki na psychikę dziecka, [w]: red. M. Parnowska-Kwiatowska, Z. Topińska „Psychologia dziecka w wieku przedszkolnym” WSiP, Warszawa 1960. s. 171 16 z bajki. To na dłużej utrzyma uwagę na historii i zarazem pokaże, w jaki sposób ją dziecko przeżyło.11 Bajkoterapia pomaga w przezwyciężeniu lęków związanych z różnymi sytuacjami. Wykorzystuje się w niej odpowiednio dobrany tekst. Dzięki temu w psychice dziecka pojawia się pozytywne myślenie, dzieci zaczynają rozumieć swoje uczucia, ich przejawy, a także przyczyny. Bajki terapeutyczne pokazują jak trzeba sobie radzić i przedstawiają pewne wzorce postępowania. Sprawiają, że dzieci zaczynają rozumieć świat, w którym żyją, przestają czuć się samotnie. Biblioterapia zastosowana w pedagogice specjalnej jest rozumiana, jako zamierzone działanie prowadzące do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych lub rozwojowych przez wykorzystanie książki, filmu lub obrazu. Najistotniejsza dla pedagogiki specjalnej jest biblioterapia wychowawczo-humanistyczna (rozwojowa). Polega ona na specjalnym, terapeutycznym wychowaniu poprzez książkę, a zmierza do osiągania określonych zmian w postawach, pracy nad sobą, samoakceptacji ucznia poddawanego terapii. Bajkoterapia jest skuteczną, tanią i przyjazną metodą wspomagania wszechstronnego rozwoju – psychicznego, umysłowego, społecznego i moralnego – oraz budowania zasobów wewnętrznych dziecka: kompetencji emocjonalnych i intelektualnych. 11 D. Kamysz–Figa, D. Kmita 2013, ”Bajki naszego dzieciństwa” Wyd. Damidos, Warszawa ,s. 10 17 Rozdział II. Metodologia badań Metodologia badań pedagogicznych jest to nauka o metodach i działalności naukowej w pedagogice obejmującej sposoby przygotowania i prowadzenia badań naukowych oraz opracowania ich wyników, budowy systemów naukowych oraz utrwalenie w mowie i w piśmie osiągnięć pedagogiki naukowej. Ze względu na zakres stosowania wyróżnia się metodologię ogólną, która zajmuje się ogólnymi problemami metod i systemów naukowych oraz metodologię szczegółową badającą metody i systemy wybranych nauk np.: pedagogicznych.12 Metodologię badań określamy, jako naukę o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice. Metodologia uprawiana jest w sposób opisowo – normatywny, pozwalający na prezentowanie zarówno stosowanych jak i postulowanych reguł postępowania badawczego. Przedstawia się w niej konkretne badania i zarazem postuluje się bardziej efektywne ich zastosowanie w naukach pedagogicznych. 2.1. Przedmiot i cel badań Przedmiot badań zależy od tego, jaki rodzaj badań przeprowadzamy. Przedmiot badań jest zadaniem, które mamy do wykonania. Badanie naukowe to zróżnicowane działania służące do poznania w sposób dokładny, rzetelny i wyczerpujący wybranej do badań rzeczywistości. Każde badanie służy realizacji określonego celu. Celem badań wg Tadeusza Pilcha jest poznanie bądź lepsze poznanie interesującego nas zagadnienia? Celem badania jest odpowiedź na pytanie: w jakim celu badamy? I co przez dane badanie chcemy osiągnąć?13 Ze względu na przedmiot i cel badań wyróżniamy: 1 Badania ilościowe – pozwalają na generalizację wyników badania na całą badaną populację będącą przedmiotem badania. Do ich realizacji wykorzystywane są narzędzia standaryzowane (najczęściej kwestionariusze wywiadu lub ankiety). Badania ilościowe realizowane są zazwyczaj na dużych, reprezentatywnych 12 K. Rubacha, 2008 „Metodologia badań nad edukacją”. Warszawa, s.5 T. Pilch., T. Bauman, 2001 „Zasady badań pedagogicznych”. Warszawa 2001,s. 48,49 13 18 próbach. Zdobyte dane poddaje się analizie za pomocą metod statystycznych. W badaniach dąży się do nadania analizowanym zjawiskom określonych miar. Badania ilościowe w potocznym rozumieniu pozwalają odpowiedzieć na pytania: kto? co? ile? Stosowane są zawsze wtedy, kiedy głównym celem realizowanego projektu badawczego jest uzyskanie informacji na temat wielkości i częstości badanego zjawiska. 2 Badania jakościowe - badania tzw. swobodne, pozwalają wyjaśnić motywy, postawy preferencje osób badanych. Zasadniczym celem badań ilościowych jest pogłębiona analiza opinii, zachowań oraz postaw osób badanych. W potocznym rozumieniu pozwalają zatem odpowiedzieć na pytania: jak? dlaczego? Badania jakościowe nie podlegają wymogom reprezentatywności i dlatego mogą być realizowane na niewielkich, czasami nawet kilkunastoosobowych próbach badawczych. Narzędzia badawcze, które są stosowane w badaniach ilościowych nie mają standaryzowanej formy, ponieważ muszą umożliwiać rejestrację dowolnych, obszernych, spontanicznych i wyczerpujących odpowiedzi osób badanych Wyników tych badań nie można uogólniać na badaną populację. Ze względu na cel i przedmiot badań badania dzielimy również na: 3 Badania opisowe są to badania, których celem jest ilościowa charakterystyka populacji, obiektów, zjawisk, zdarzeń itp. Badania opisowe z uwagi na stosowane metody i techniki, mogą być synonimem badań ilościowych. 4 Badania wyjaśniające to badania, których celem jest ustalenie przyczyn zachowań badanych osób, motywów kształtujących ich opinie i poglądy, czynników powodujących określone zdarzenia i zjawiska itp. Badania wyjaśniające z uwagi na stosowane metody i techniki, mogą być synonimem badań jakościowych.14 Przedmiotem niniejszej pracy jest zaprezentowanie bajkoterapii w jej różnych aspektach i odsłonach na gruncie rodzimym oraz w wybranych krajach europejskich i w Stanach Zjednoczonych. Natomiast zasadniczym celem przeprowadzonych badań jest ukazanie związków i zależności między stosowaniem bajkoterapii u uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, a ich funkcjonowaniem społeczno – emocjonalnym. Dowiedzenie, iż 14 Tamże, s.68-70 19 oddziaływanie na dziecko za pomocą bajkowych opowiadań i historii zapewnia mu prawidłowy rozwój w zakresie socjalizacji i okazywania języka uczuć oraz potrzeb emocjonalnych i społecznych. Bowiem rozwój sfery społeczno – emocjonalnej jest niezwykle ważny u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. 2.2. Problemy badawcze Uświadomienie sobie przez badacza problemów badawczych jest podstawowym warunkiem podejmowania wszystkich badań naukowych, które określają cel i zakres przedsięwzięć badawczych. W metodologii badań naukowych rozróżnia się trzy podstawowe źródła problemów badawczych tj. osobiste preferencje badacza, znajomość aspektów naukowo-metodologicznych oraz potrzeby społeczne. Analiza badań miała dostarczyć materiału niezbędnego do sformułowania odpowiedzi na następujące pytania: 1. Jak bajkoterapia wpływa na funkcjonowanie społeczne dziecka z niepełnosprawnością intelektualną? 2. W jaki sposób bajkoterapia wpływa na funkcjonowanie emocjonalne dziecka z niepełnosprawnością intelektualną? Problemem głównym jest ukazanie wpływu terapii bajką na rozwój emocjonalno – społeczny osób z niepełnosprawnością intelektualną. Problemy szczegółowe w niniejszej pracy są następujące pytania: • Jak bajkoterapia funkcjonuje w Polsce? • Jak bajkoterapia rozwinęła się w Niemczech? • W jaki sposób bajkoterapia funkcjonuje w Austrii? • Jak bajkoterapia rozwinęła się w Stanach Zjednoczonych? Czytając określone bajki można pomóc dziecku w wielu trudnych dla niego sytuacjach emocjonalnych. Bajkoterapia to metoda genialna w swej prostocie, zyskująca coraz większą popularność w kraju i na świecie. 20 2.3. Metody, techniki, narzędzia badawcze Terminem metoda oznacza się zespół czynności oraz środków stosowany w sposób powtarzalny dla osiągnięcia zaplanowanego celu. W przypadku metod naukowych celem tych zabiegów jest uzyskanie prawdziwego sądu o badanym zjawisku. Zdaniem W. Zaczyńskiego metoda badania naukowego – to sposób poznania naukowego (…) W badaniu naukowym nie posługujemy się dowolnymi przypadkowymi sposobami, lecz celowo dobranymi i zaplanowanymi łącznie. W badaniu naukowym dokonujemy więc świadomie ich wyboru ze względu na przedmiot (treść) badań, cel badań oraz zasób posiadanych środków.15 Metody badań pedagogicznych dzielimy na: 1) ilościowe, oto one: • eksperyment pedagogiczny; • monografia pedagogiczna; • metoda indywidualnych przypadków; • metoda sondażu diagnostycznego; 2) jakościowe, oto one: • wywiad pogłębiony; • metoda biograficzna; • jakościowa analiza tekstu; • obserwacja. Terminem technika określa się celowy, racjonalny, oparty na teorii sposób wykonywania prac badawczych. Technika badań to czynności praktyczne, regulowane wypracowanymi drogą doświadczenia dyrektywami pozwalającymi na otrzymanie optymalnie sprawdzalnych informacji. Techniki badań pedagogicznych to: 15 • obserwacja • wywiad W. Zaczyński 1995” Praca badawcza nauczyciela”, Warszawa, s.63 21 • ankieta • badanie dokumentów • analiza treści Główne narzędzia badawcze to: • kwestionariusz wywiadu • kwestionariusz ankiety • narzędzia socjometrii • narzędzia obserwacji • skale Narzędziem badawczym nazywamy zaś każdy przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. Takim przedmiotem może być kwestionariusz, dyktafon, a nawet długopis czy ołówek. Na użytek niniejszej pracy zastosowano metodę monografii pedagogicznej. Metoda monografii pedagogicznej jest szeroko stosowana na gruncie pedagogiki. Celem tej metody badawczej jest opis tych instytucji wychowawczych, które mają charakter formalny, a więc placówek wychowawczych, a także instytucjonalnych form działalności wychowawczej. Metoda monografii pedagogicznej, to rodzaj postępowania naukowego prowadzący do opisania jakiejś formalnej instytucji pedagogicznej, instytucji wychowawczej. Ogólnie rzecz biorąc, można więc mówić o metodzie monografii pedagogicznej jako o metodzie badań, która zajmuje się instytucjami wychowawczymi, placówkami pedagogicznymi lub też instytucjonalnymi formami aktywności wychowawczej. Stosowanie tej metody ma na celu gruntowne poznanie danej placówki, Badania monograficzne polegają nie tylko na gromadzeniu ogromnej liczby sprawozdań z przeprowadzonych badań, ale również na wizytacji danej placówki w celu dokonania rozpoznania w obecnej sytuacji i wysunięciu prognoz i ulepszeń, które będzie można wprowadzić w praktykę. W monografii pedagogicznej powinno się także znaleźć teoretyczne przeanalizowanie uzyskanych materiałów badawczych w celu określenia społecznych i kulturalnych funkcji danej instytucji. Dzięki badaniom monograficznym określony zostaje również system wychowawczy panujący w badanej instytucji. System ten polega na realizowaniu zadań, 22 opartych na wartościach i normach, przez środowisko społeczne i zawodowe danej instytucji, jako zbioru osób, poznanie jej struktury, zasad, którymi się kieruje, efektywności podejmowanych przez nią działań wychowawczych. Celem jest również opracowanie pewnych ulepszeń czy też rozwojowych prognoz. Monografia pedagogiczna wg Pilcha i Baumana to badania instytucji wychowawczooświatowych lub zjawisk edukacyjnych instytucjonalnie zlokalizowanych. Prowadzi ona do opisu instytucji wychowawczych o strukturach sformalizowanych (…). W metodzie tej używa się różnorodnych technik m.in. badanie dokumentacji, elementy obserwacji uczestniczącej, ankieta lub wywiad, zdarza się także wykorzystywanie elementów eksperymentu wychowawczego.16 Na użytek niniejszej pracy wykorzystano następujące techniki badawcze: • badanie dokumentów - (analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem problemu (celu) badawczego lub także hipotezy roboczej. Charakterystyczną jej cechą jest to, że dotyczy ona w dużej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, lecz także w wyniku działań nie związanych bezpośrednio z podejmowanym procesem badawczym. Zależy to od dokumentu poddanego analizie. Chodzi tu o dokumenty szeroko rozumiane, obejmujące nie tylko materiały archiwalne w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz także o aktualne wytwory dzieci i młodzieży, jak: rysunki, zeszyty szkolne, listy, pamiętniki, twórczość literacka. Dokumentem może być również kronika klasy lub szkoły, różnego rodzaju zapisy w dziennikach klasowych, sprawozdania dotyczące różnych spraw z życia szkolnego czy zakładowego, sondaże i roczniki statystyczne. Analiza dokumentów w badaniach pedagogicznych umożliwia badanie takich zmiennych, jak: postawy, potrzeby, motywy, dążenia, zainteresowania, a także zdolności i uzdolnienia w zakresie poznania i myślenia. Stanowi też jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do historii życia jednostki. Znaczną pomoc stanowi analiza dokumentów również w pedagogicznych badaniach środowiskowych; • analizę treści – (zespół technik badawczych umożliwiających obiektywny, systematyczny i ilościowy opis przejawów ludzkich zachowań, na podstawie którego wnioskuje się o motywacjach i charakterystyce socjologicznej autorów 16 T. Pilch, T. Bauman 2001, op. cit, s. 77 23 tych przekazów i dedukuje się jakie reakcje przekazy te mogą wywołać. Rozwój komputeryzacji, badanie przekazów ikonograficznych, a nie tylko słownych i rozwój analiz semiotycznych (znaczeniowych) spowodowały rozwój analizy treści. Obecnie techniki analizy treści stosuje się do badania zawartości: książek, gazet, opowiadań. filmów, programów informacyjnych, fotografii, komiksu, karykatury, itp. Stosuje się nie tylko do materiałów drukowanych, ale także do analizy korespondencji, gestykulacji, TV, radia, dokumentów politycznych, itd. Materiałem badawczym w analizie zawartości jest treść i forma przekazu. Przedmiotem badań nie jest jednak przekaz ze względu na samego siebie, ale związki zachodzące miedzy nim, a pozostałymi elementami procesu komunikacyjnego. Analizując przekazy i porównując je ze sobą można ujawnić i określić różnorodne związki; • ankietę - (ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji. Na przygotowanie ankiety składają się następujące etapy: postawienie problemu, sformułowanie pytań, ułożenie instrukcji, badanie próbne, przygotowanie ostatecznej wersji ankiety. Informacje, które zamierza się zdobyć podczas badań, wyznaczają główny problem, jaki planuje się rozwiązać. Instrukcja zawiera informacje, kto przeprowadza badania, jaki jest główny cel badań, jak należy odpowiadać na poszczególne pytania, w jakim stopniu gwarantuje się anonimowość. Formułowanie pytań jest etapem integralnie związanym z postawieniem problemu. Na ogół wymienia się dwa rodzaje pytań ankietowych: otwarte (wolne) i zamknięte (skategoryzowane) - alternatywne, dysjunktywne, koniunktywne. Pytania otwarte pozostawiają badanym osobom całkowitą swobodę wypowiedzi. Mogą one zwrócić uwagę badającego na nowe aspekty badanego zagadnienia. Pytania takie pozwalają ustalić hierarchię ważności problemów, w jakiej badane osoby postrzegają głównie wątek omawianej przez nich problematyki. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, gdy ankieta składa się z kilku pytań. Pytania zamknięte podają gotowe odpowiedzi, przemyślane uprzednio przez badającego. Osoby badane dokonują jedynie wyboru spośród sugerowanych odpowiedzi. Odpowiedzi są tak dobrane, że wyczerpują na ogół wszystkie możliwe rozwiązania, jakie mogą się nasuwać w związku z postawionym pytaniem. Ułatwiają one pracę badającego. Odmianą pytań zamkniętych alternatywne, które przewidują dwie możliwości odpowiedzi 24 są pytania pozytywną lub negatywną. Pytania te mogą być postawione tylko w związku z problemami, które można rozstrzygać na dwojakiej płaszczyźnie: albo się z nimi zgodzić (tak), albo odrzucić (nie). Możliwa jest trzecia ewentualność, dotycząca ustosunkowania się do danego problemu: można nie wiedzieć, czy należy się z nim zgodzić, czy go odrzucić (nie wiem, nie mam zdania). Inną odmianą pytań zamkniętych są pytania dysjunktywne (wykluczające). Wymagają one od osób badanych dokonania wyboru więcej niż jednej z podanych odpowiedzi. Badani wybierają tyle odpowiedzi, ile poleca im ankieter. W tym celu są instruowani, aby podkreślili dwie, trzy lub więcej odpowiedzi. Obok pytań otwartych i zamkniętych zdarzają się pytania półotwarte. Stanowią one pośrednią formę między wymienionymi rodzajami pytań. Pytanie półotwarte przewiduje ściśle określone odpowiedzi z jednoczesnym umożliwieniem osobom badanym swobodnego wypowiedzenia się. Najczęściej po wyliczeniu możliwych odpowiedzi pozostawia się miejsce na inne odpowiedzi. Podane wyżej pytania zostały wyróżnione na podstawie określonego sposobu odpowiadania na nie przez badane osoby. Zestawy możliwych odpowiedzi nazwane są kafeteriami. Wymienione pytania nie wyczerpują wszystkich sposobów zbierania materiałów podczas badań ankietowych. Są również tzw. pytania filtrujące i kontrolne. Pierwsze pozwalają wyłączyć te osoby, które nie mają nic do powiedzenia w danej sprawie. Pytanie takie powinno poprzedzać pytanie zasadnicze, na które można odpowiedzieć tak lub nie. Badany może kontynuować, jeżeli jego odpowiedź brzmi tak. Pytania kontrolne pełnią rolę kontroli otrzymanych odpowiedzi. Są one zbieżne z treścią innych pytań, lecz różne w ich ujęciu słownym. Odpowiedzi na te pytania, które są sprzeczne z odpowiadającymi im treściowo pytaniami zasadniczymi, nie są brane pod uwagę w analizie materiału. W niniejszej pracy przyporządkowano następujące narzędzia badawcze: • analizą publikacji • analiza artykułów • kwestionariusz ankiety (załącznik nr 1) Powyższe narzędzia potrzebne są do sformułowania odpowiedzi na pytanie główne niniejszej pracy, a mianowicie ukazanie wpływu terapii bajką na rozwój emocjonalno – społeczny osób z niepełnosprawnością intelektualną. 25 2.4. Organizacja badań Badania zostały zorganizowane w roku 2014 w Zabrzu. W pierwszej kolejności dokonano krytycznej analizy literatury: artykułów tematycznych oraz publikacji. Studiowano literaturę pod kątem wyodrębnienia najważniejszych cech i aspektów bajkoterapii. Skupiono się również na formach funkcjonowania bajkoterapii w przedstawionych krajach, a także na prekursorach i propagatorach tej techniki terapii psychologicznej. Ponadto przeprowadzono ankiety wśród nauczycieli trzech zabrzańskich szkół specjalnych, którzy parają się bajkoterapią w pracy ze swoimi podopiecznymi. • Skupiono uwagę na bajkoterapii jako metodzie wspierającej proces terapeutyczny w medycynie; w tym przypadku książka służy pomocą w rozwiązywaniu problemów osobistych, pomaga w zaspokajaniu potrzeb, w tym przypadku książka służy pomocą w rozwiązywaniu problemów osobistych, pomaga w zaspokajaniu potrzeb. • Przeanalizowano bajkoterapię, jako metodę terapeutyczną ukierunkowaną na realizację określonych celów, np. na resocjalizację, rewalidację, profilaktykę czy stymulację ogólnorozwojową; to stanowisko eksponuje poznawczą rolę książki, która ma na celu wpłynąć na zmianę myślenia, odczuwania, a potem i działania. • Dokonano analizy metody, jako relacji leczniczej (interakcji) między biblioterapeutą a pacjentem poprzez odpowiednio dobraną literaturę, którą poprzedza diagnoza i opracowanie indywidualnych metod pracy z książką dla każdego pacjenta. Badanie dokumentów oraz analiza treści dotyczyła również funkcjonowania metody w Polsce, Niemczech, Austrii i w Stanach Zjednoczonych. Ponadto przeprowadzono ankiety wśród nauczycieli trzech zabrzańskich szkół specjalnych, którzy parają się bajkoterapią w pracy ze swoimi podopiecznymi. 26 Rozdział III. Wyniki badań własnych Niniejszy rozdział pracy stanowi analizę i interpretację wyników przeprowadzonych badań własnych. Zastosowane metody badawcze dały podwaliny ku formułowaniu i opracowaniu wniosków cząstkowych na podstawie, których przyjęte zostały ustalenia o charakterze ogólnym. Przystępując do analizy wyników badań poszczególnych problemów dokonano analizy treści dokumentów (artykułów i publikacji). Następnie przeanalizowano ankiety wypełnione przez nauczycieli szkół specjalnych i skonstruowano wnioski dotyczące funkcjonowania bajkoterapii wśród uczniów z niepełnosprawnością intelektualną. 3.1. Bajkoterapia w funkcjonowaniu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce. Bajkoterapia w Polsce ma swój początek w latach 90. ubiegłego stulecia i rozwija się w sposób dynamiczny. Dostępność fachowej literatury oraz wielość wartościowych bajek w książkach i na audiobookach powoduje pewnego rodzaju rozkwit tej metody w naszym kraju. Zwyczaj opowiadania dzieciom bajek ma swoje początki w odległej przeszłości. Bajka dla dzieci, podobnie jak wiele innych odkryć i doświadczeń gromadzonych przez ludzkość od zarania dziejów, należy do skarbnicy naturalnych środków terapeutycznych – na tę właściwość bajki zwróciła uwagę Maria Molicka – prekursor bajkoterapii w Polsce, psycholog od lat pracujący z dziećmi i badający zakamarki psychiki dziecka. Maria Molicka - docent w PWSZ w Lesznie w Instytucie Nauk Edukacyjnych, dr psychologii klinicznej dziecka, autorka wielu artykułów naukowych i popularnonaukowych, członkini Europejskiego Towarzystwa Psychologii Zdrowia, od lat pracująca z dziećmi i młodzieżą jest również autorką siedmiu tomów bajek terapeutycznych, które cieszą się ogromnym zainteresowaniem na gruncie rodzimym oraz za granicą. Niektóre z nich są tłumaczone i wydawane poza granicami Polski - na Litwie, w Czechach i na Ukrainie oraz w Niemczech i na Węgrzech, gdzie książki autorki będą wkrótce wydane. 27 Metoda polskiego psychologa staje się coraz bardziej popularna w Europie (M. Molicka zapraszana jest na odczyty przez europejskie uniwersytety), gdzie powraca się do naturalnych metod radzenia sobie z problemami. Bajki terapeutyczne M. Molickiej zostały wyróżnione nagrodą przez Ogólnopolskie Forum Dyskusyjne: Dziecko-Książka-Edukacja-Wychowanie, organizowane pod patronatem Ministra Kultury. Jednakże najzaszczytniejszą nagrodę autorka otrzymała w postaci dużej poczytności lektur jej autorstwa oraz uśmiechu i satysfakcji dzieci, które pokonują swoje słabości i własne bariery w różnych obszarach psychiki. Analiza wielu artykułów i publikacji na temat funkcjonowania bajkoterapii w Polsce pozwala na postawienie tezy, iż bajkoterapia jako metoda pracy z dzieckiem, w tym z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną wpływa na jego rozwój emocjonalno – społeczny w sposób znakomity. Świadczy o tym coraz większe zainteresowanie metodą w środowisku psychologów, pedagogów oraz terapeutów, instytucji wsparcia środowiskowego, pomocy społecznej, służby zdrowia oraz absolwentów studiów humanistycznych i społecznych pracujących z dziećmi, a także wśród rodziców. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie są organizowane kursy, szkolenia, a nawet studia podyplomowe z tego zakresu. Adresatem najczęściej są pracownicy placówek oświatowych oraz rodzice. Liczne fundacje i kluby społeczne, które zajmują się programami mającymi na celu ochronę najmłodszych przed różnego rodzaju zagrożeniami, oferują wsparcie terapeutyczne. Zatrudnieni specjaliści prowadzą warsztaty, tematyczne spotkania edukacyjne, indywidualne konsultacje. Niektóre organizacje, które specjalizują się w bajkoterapii proponują nawet bajki na zamówienie, autorskie zajęcia oraz opowieści z Pacynkowa (ABC baby), gdzie równolegle oprócz kanału słuchowego wykorzystuje się również dotyk, kinestetykę i kanał wzrokowy dzieci, a także umiejętność koncentracji i skupienia oraz podzielności uwagi. W tym wydaniu zajęcia te są bardzo polecane dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną różnego stopnia oraz o różnej etiologii. Celem szkoleń jest: • pokazanie, jak przez odpowiedni dobór literatury można nieść dziecku pomoc psychologiczno-pedagogiczną, wspierać je emocjonalnie, redukować dziecięce lęki, wzbogacać jego wiedzę o sobie i otaczającym świecie; • pokazanie, jak dobierać teksty do konkretnego problemu czy sytuacji; • tworzenia planu opowieści terapeutycznej i pisania opowieści terapeutycznej; 28 • nauczenie uczestników tworzenia własnych tekstów, co daje możliwość stworzenia bajki terapeutycznej dla konkretnego dziecka i konkretnej sytuacji; • nabywanie umiejętności pracy indywidualnej z pacynką (szczególnie ważne dla dzieci z autyzmem, nauka empatii); • nauczenie zasad prowadzenia zajęć grupowych metodą bajkoterapii z użyciem pacynek oraz konstruowania scenariuszy zajęć grupowych; • wykorzystanie bajki terapeutycznej w pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym i szkolnym ze szczególnym uwzględnieniem ucznia o specjalnych potrzebach edukacyjnych; • rozwiązywanie problemów technikami twórczymi oraz pełnego korzystania z własnych zasobów intelektualnych; • nabywanie umiejętności nawiązywania dobrego, pomocnego kontaktu oraz efektywnego komunikowania się; • rozpoznawanie możliwości czytelniczych dzieci z różnymi niepełnosprawnościami oraz stosowania odpowiednio dobranej literatury w pracy z dzieckiem. Często formy dokształcania z tego zakresu są współfinansowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. W naszym kraju działają liczne fundacje i organizacje zajmujące się obszarem terapii bajką oraz biblioterapią w ogóle, m.in.. ABC baby, Fundacja Drabina Rozwoju, Fundacja Serdecznik, Fundacja ABCXXI Cała Polska Czyta Dzieciom, które prowadzą liczne akcje i projekty dla dzieci niepełnosprawnych i przewlekle chorych w szpitalach. Projekt taki jest realizowany np. na oddziale pediatrycznym Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. Dbajki – pomagajki są często zbawienną formą ocalenia psychiki dziecka naznaczonego różnego rodzaju niepełnosprawnością. Akcje takie prowadzone są również w różnych oddziałach i szpitalach pediatrycznych w całej Polsce. Zaangażowane w te akcje są również szkoły i przedszkola, a także niektóre dziecięce wydawnictwa i pisarze polscy. Bajki socjalizują dzieci, szczególnie te z niepełnosprawnością intelektualną, dzieci bardzo lubią tą formę zajęć. Na podstawie ankiet przeprowadzonych wśród nauczycieli i bibliotekarzy w trzech szkołach specjalnych na terenie Zabrza można wnioskować, iż zajęcia cieszą się ogromną popularnością. 29 Poddano analizie stopień zaangażowania nauczycieli w organizację zajęć z bajkoterapii, formy poszerzania wiedzy przez nauczycieli na temat stosowanej metody, poziom częstotliwości stosowania bajkoterapii w pracy z dzieckiem, rodzaj stosowanych form podczas zajęć oraz stopień inwencji twórczej nauczycieli. W poniższej tabeli przedstawiono stopień zaangażowania nauczycieli w organizację zajęć z zakresu bajkoterapii. Tabela nr 1. Zaangażowanie nauczycieli w organizowanie zajęć bajkoterapeutycznych L.P. Stopień zaangażowania nauczycieli na zajęciach z bajkoterapii N % 1 Duży 10 66,7 2 Wystarczający 5 33,3 3 Mały - 0 Z danych zawartych w tabeli wynika, że wszyscy nauczyciele rzetelnie przygotowują się na zajęcia, wykazują duże (10 osób, co stanowi 66,7%) i wystarczające (5 osób, co stanowi 33,33%) zaangażowanie w przygotowywanie scenariuszy. Kolejnym aspektem poddanym badaniom zostały formy poszerzania wiedzy nauczycieli zajmujących się tematem bajkoterapii. Tabela nr 2. Formy poszerzania wiedzy nauczycieli z tematu bajkoterapii L. P. Formy poszerzania wiedzy nauczycieli z tematu bajkoterapii N % 1 Samodzielna lektura (literatura, Internet) 11 73,33 2 Szkolenia, kursy 4 26,67 30 Jak wynika z powyższego zestawienia, nauczyciele w większości przypadków poszerzają swoją wiedzę poprzez studiowanie literatury (11 osób, co stanowi 73, 33%), bądź udział w szkoleniach zewnętrznych ( 4 osoby, co stanowi 26,67%%). W tabeli nr 3 ukazano jak często nauczyciele stosują bajkoterapię w pracy z dziećmi. Tabela nr 3. Częstotliwość stosowania bajkoterapii w pracy z dziećmi LP. Częstotliwość stosowania bajkoterapii w pracy z dziećmi N 1 Codziennie 1 6,67 2 Raz w tygodniu 9 60 3 W zależności od potrzeb 5 33,33 % Z tabeli wynika, że nauczyciele stosują bajkoterapię dosyć regularnie, uwzględniając potrzeby dzieci. 9 osób - (60%) raz w tygodniu, 5 osób - (33,33%) w zależności od potrzeb, natomiast codziennie tylko 1 osoba - (6,67%). W kolejnym zestawieniu ukazano różnorodność form pracy z dziećmi podczas zajęć bajkoterapeutycznych. Tabela nr 4. Formy pracy stosowane podczas zajęć bajkoterapeutycznych L. P. Formy pracy stosowane podczas zajęć bajkoterapeutycznych N % 1 Indywidualna 15 100 2 Grupowa 15 100 3 Grupowa, zróżnicowana 15 100 Z powyższej tabeli wynika, że wszyscy nauczyciele stosują zróżnicowane formy zajęć bajkoterapeutycznych. Jest to 15 osób, co stanowi 100% badanych. 31 Zbadano również, w jaki sposób nauczyciele przygotowują swoje zajęcia i z czego ewentualnie korzystają. Tabela nr 5. Stopień inwencji twórczej nauczyciela podczas organizowania zajęć L. P. Sposoby przygotowywania zajęć N 1 Własne pomysły 6 40 2 Inwencja własna oraz korzystanie z podpowiedzi z literatury 7 46,67 3 Korzystanie z gotowych scenariuszy zajęć 2 13,33 % Z zestawienia wynika, iż nauczyciele wykorzystują własne pomysły przy organizowaniu zajęć ( 6 osób, co stanowi 40%), bądź posiłkują się fachowa literaturą (7 osób, co stanowi 46,67%) lub gotowymi scenariuszami zajęć (2 osoby, co stanowi 13,33%). Na podstawie ankiety można stwierdzić, iż nauczyciele prowadzący zajęcia z bajkoterapii, świadomie zajmują się tym tematem, poważnie traktując dzieci i ich potrzeby emocjonalne i społeczne. Głęboko wierzą w sens swojej pracy i potrafią się dzielić swoim doświadczeniem z niejednokrotnie zagubionymi rodzicami dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Poniżej przedstawiono przykłady wytworów pracy dzieci wykonywanych podczas zajęć bajkoterapeutycznych (Ryc. 1,2,3,4,5,6) 32 Oto one: Ryc. 1. Skarżypyta (Bajka o skarżypycie) Ryc. 2. Okulary (Nikt mnie nie lubi) 33 Ryc. 3. Uczucia (Kula łez i kalendarz czułych pozdrowień) Ryc. 4. Żaba (Historia o jaskrawozielonej żabie w złocistożółte cętki) 34 Ryc. 5. Emilka (Emilka i Trampkowa Księżniczka) Ryc.6. Nieśmiała Dziewczynka (Opowieść o stokrotce) 35 Ryc.7. Zajęcia bajkoterapeutyczne prowadzone przy użyciu pacynki (ABC baby) 3.2. Bajkoterapia w funkcjonowaniu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Niemczech Na gruncie niemieckim bajkoterapia również cieszy się ogromnym powodzeniem. Ostatnio zainteresowanie tematem wzrosło poprzez cykl bajek autorstwa Marii Molickiej, które wkrótce mają być przetłumaczone i wydane. W Niemczech bajkoterapię stosuje się w psychoterapii, terapii pedagogicznej i arteterapii. Bajkoterapia tutaj jest wykorzystywana w pracy z dziećmi wymagającymi wsparcia ze strony osób trzecich. Realizuje się ją poprzez czytanie dzieciom, bądź ich samodzielną lekturę właściwej dla danego problemu opowieści terapeutycznej. Wśród bajek terapeutycznych można wyszczególnić takie grupy 36 jak bajki psychoterapeutyczne, psychoedukacyjne oraz relaksacyjne. Każda z nich dedykowana jest dzieciom z innymi problemami. Wydawnictwo Mediów Terapeutycznych VTM dr Arnd Stein opracowało własne specjalistyczne programy dla dzieci cieszące się niezwykłą popularnością w Niemczech. Programy oparto m.in. na profesjonalnej muzyce relaksacyjnej, z której słynie wydawnictwo VTM. Bajkoterapia VTM dr Arnd Stein to trzy muzykoterapeutyczne programy dla dzieci oparte na przeżywaniu przygód, zawierających wiele elementów edukacyjnych oraz terapeutycznych. Programy oparte na technice aktywnej sugestii pozwalają na naukę i kształtowanie osobowości podczas wirtualnej zabawy rozwijającej jednocześnie wyobraźnię. Bajeczne podróże dla dzieci autorstwa niemieckiego psychologa i muzykoterapeuty Arnda Steina to od wielu lat bestseller wydawnictwa VTM nie tylko na terenie Niemiec. Fantastyczne podróże to wyjątkowa seria produktów z dziedziny muzycznej bajkoterapii, w której Arnd Stein dla wzmocnienia efektów terapeutycznych użył kilku elementów jednocześnie. Kombinacja odpowiedniej muzyki i słów oraz opatentowanej techniki sposobu ich wypowiadania tworzą fantastyczną historię z wyważonym elementem edukacji oraz terapii ogólnorozwojowej dzieci. Warto dodać, że muzyczne, bajkowe historie Arnda Steina fascynują od wielu lat nie tylko dzieci w normie intelektualnej, ale również dzieci z różnego rodzaju deficytami rozwojowymi. Bardzo dobrze rozwinięty system edukacji osób z niepełnosprawnością intelektualną w Niemczech, czyli baza lokalowa i dydaktyczna daje szerokie możliwości do działania na polu bajkoterapii grupowej, indywidualnej oraz bajkoterapii relaksacyjnej połączonej z muzykoterapią np. dr Steina. Wśród płyt z kategorii bajkoterapii warto zwrócić uwagę na następujące albumy: • Gwiezdna podróż – Sternenreise • Wyśniona wyspa – Inseltraume • Kraina marzeń – Traumland • Tajemnicza planeta – Der geheimnisvolle Planet 37 Ryc. 8. Przykład płyty z kategorii bajkoterapii Arnda Steina (Traumland) Ryc. 9. Przykład płyty z kołysankami Arnda Steina 38 Ponadto w Niemczech znanymi i cenionymi pisarkami bajek terapeutycznych jest Cornelia Nitsch, która opracowywała bajki już w latach 90. ubiegłego stulecia i kierowała je głównie do rodziców. Autorka podpowiada rodzicom, w jaki sposób mogą radzić sobie z trudnościami, ale zwraca również uwagę na więzi, jakie rodzą się między dzieckiem, a rodzicem przy wspólnej lekturze. Głównym celem jej książek jest wydobycie elementów wspólnych w relacji rodzice – dziecko. 3.3 Bajkoterapia w funkcjonowaniu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Austrii Bajkoterapia w Austrii również bardzo dynamicznie i sukcesywnie się rozwija. Stało się to za przyczyną prekursora bajkoterapii - Bruno Bettelheima, Austriaka z pochodzenia. Następcy wielkiego psychologa przeprowadzili badania - analizę psychologiczną licznych baśni. Wyniki dowodzą, że baśń stanowi doskonałe narzędzie w ręku zarówno rodziców jak i wychowawców przy pomocy którego, dziecku łatwiej jest przejść od dzieciństwa do dorosłości. Baśń jest podstawowym i pierwszym narzędziem na drodze do samopoznania 17 Bettelheim i jego zwolennicy dzielą, więc baśnie na te, które zachowują cudowną moc oswajania dziecka ze światem dorosłych i do nich zalicza baśnie braci Grimm oraz baśnie, które są w rzeczywistości literaturą tej mocy pozbawioną. Na przestrzeni lat bajki zaczęli wykorzystywać kolejni psychologowie, którzy zajmując się tym zagadnieniem w swoich publikacjach dzielą się z czytelnikami swoimi spostrzeżeniami, uwagami, zachęcają do wykorzystywania ich możliwości. Dr Gerlinde Ortner mieszkająca i praktykująca psycholog z Wiednia, która jest zarówno psychologiem klinicznym jak i uznaną pisarką, w swojej książce zatytułowanej Bajki na dobry sen zachęca do przekazywania informacji poprzez opowiadanie historii. Proponuje, jak pomóc dziecku pokonać dziecięce koszmary i lęki nocne, fantazje, uporać się z lękiem przed ciemnością, jak nauczyć dziecko pewności siebie, jak przetrwać trudne chwile rozwodu rodziców, pobytu w szpitalu, bólu związanego z chorobą. Poprzez wykorzystanie bajek można dziecku pomóc zrozumieć świat, jednak 17 B. Bettelheim (1996) Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni., wyd. W.A.B. Warszawa, s. 25 -31 39 żeby to się udało dorosły musi posiąść wiedzę do tego konieczną. Przede wszystkim musi spojrzeć na problem oczami dziecka, postawić się na jego miejscu18 Psycholog sama również prowadzi zajęcia z wykorzystaniem bajek dla dzieci z zaburzeniami zachowania i całościowymi zaburzeniami rozwoju – autyzmem. Twierdzi, że by dobrze opowiedzieć dziecku historię należy sprawić by dziecko mogło się identyfikować z bohaterem, co może mu ułatwić wybranie przez opowiadającego odpowiedniego imienia i nadanie go bohaterowi książkowemu, dostosowanie okoliczności w opowiadaniu do okoliczności jak najbardziej zbliżonych do zaistniałej sytuacji. Ryc. 10. Zdjęcie ukazujące więź między matką a dzieckiem W Austrii w bajkoterapii z dziećmi z Zespołem Aspergera oraz z autyzmem wykorzystuje się również bajki braci Jacoba i Wilhelma Grimm oraz Hansa Ch. Andersena ze względu na nieprzesłodzoną fabułę, elementy i sytuacje wzięte z życia oraz oswajanie dziecka ze światem dorosłych. Działalność dydaktyczna pedagogów w Austrii oparta jest na wieloletniej praktyce również z dziećmi specjalnej troski. 18 Młodzi niepełnosprawni stanowią priorytet G. Ortner (1996) Bajki na dobry sen, Świat Książki, Warszawa, s.8 40 w oddziaływaniach bajkoterapeutycznych. Teksty są dobierane z rozmysłem i ostrożnie z zachowaniem zasady indywidualizacji. W ten sposób można dziecku poprawić nastrój, zmniejszyć lub usunąć lęki, lub złagodzić napięcia. Dziecko po takiej terapii podnosi samoocenę wzmacnia wiarę w siebie, budzi się w nim ufność do ludzi, wzrasta jego motywacja poprzez kształtowanie wartości bycia aktywnym i otwartym, poprawia się jego sprawczość poprzez dostarczenie skutecznych przykładów rozwiązywania problemów, pomaga w podejmowaniu lepszych decyzji dzięki większej wiedzy życiowej. 3.4. Bajkoterapia w funkcjonowaniu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w Stanach Zjednoczonych W Stanach Zjednoczonych konwencja bajki jest ściśle powiązana ze szkolnictwem, w tym ze szkolnictwem specjalnym. Jest szeroko rozpowszechniona, szczególnie w dużych miastach. Terapeutyczną funkcję baśni odkrył jako pierwszy Bruno Bettelheim, psycholog, lekarz – psychoanalityk ur. w 1903 r. Można go uznać za prekursora bajkoterapii na świecie. Na jego osiągnięcia w tej dziedzinie do dziś dnia powołują się osoby zajmujące i pracował się biblioterapią. Bruno Bettelheim początkowo mieszkał w rodzimym Wiedniu aż do 1938 r. Przeżył obóz koncentracyjny podczas II wojny światowej. Od 1940 r. mieszkał w Stanach Zjednoczonych. Przez prawie 40 lat był wykładowcą wychowania, oraz psychologii i psychiatrii na Uniwersytecie w Chicago, równocześnie kierował instytutem psychiatrycznym dla dzieci pod nazwą Sonia Shankmann Orthogenic School (Szkoła Ortogeniczna). Chcąc pomóc sobie samemu zaczął, w oparciu o zdobyte wykształcenie i doświadczenie życiowe, pomagać innym. Między innymi to właśnie skłoniło Bettelheima do stworzenia Szkoły Ortogenicznej. Pracując z dziećmi odniósł bardzo duże osiągnięcie w pogłębieniu wiedzy o autyzmie dziecięcym - najcięższym z dziecięcych zaburzeń emocjonalnych. Szkoła Ortogeniczna powstała by pomagać dzieciom chorym, lecz przy okazji poszerzyła wiedzę w poznaniu dzieci zdrowych. 41 Ryc. 11. Herb szkoły ortogenicznej w Chicago Ryc. 12. Zdjęcie przedstawiające główne wejście do szkoły ortogenicznej w Chicago 42 The Sonia Shankman Orthogenic School działa do dzisiejszego dnia, ma siedzibę w Chicago i posiada szeroka ofertę dla swoich potencjalnych uczniów. Począwszy od różnorodnych zajęć edukacyjnych, po zajęcia psychoterapeutyczne, w tym bajkoterapeutyczne, a także pomoc psychiatryczną i medyczną. Trafiają tu dzieci i młodzież z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami osobowości oraz osoby z niepełnosprawnością intelektualną, autyzmem oraz innymi deficytami rozwojowymi. Ośrodek prężnie działa wcielając w życie zasady swego założyciela Bruno Bettelheima, który w swojej teorii bajkoterapii zwracał uwagę na kilka istotnych elementów, a mianowicie: • Uczenie się poprzez naśladowanie - pozytywne zakończenie opowiadań sprzyja efektowi modelującemu. Udowodniono badaniami, że chętniej naśladowanym bohaterem przez dzieci jest ten, który osiągnął powodzenie; • Magia baśni – ma ogromną moc terapeutyczną według Bettelheima nawet najszczęśliwsze, mające poczucie bezpieczeństwa dzieci muszą przejść przez okresy intensywnego niepokoju, lęku, gniewu i poczucia odosobnienia. Dlatego że nikt nie może za nie wykonać ich zadań. • Terapia wyobrażeniowa – wyobraźnia i związane z nią wyobrażenia, sny i wizje towarzyszą ludzkości od zarania. Opisane w Biblii dają dowód na to, że rozwiązania problemów szukano właśnie w symbolicznym, wyimaginowanym nierealnym świecie. Wyobraźnia może wywołać reakcję fizyczną jak i emocjonalną. I na tym bazuje właśnie bajkoterapia; • Odwrażliwianie – jest to technika służąca nauce reagowania na sytuacje lękotwórcze odprężeniem a nie paniką za pomocą wyobrażeń. Polega ona na wyobrażaniu sobie scen wywołujących lęk do momentu aż dziecko cierpiące na fobię będzie w stanie wyobrazić sobie taką sytuację bez lęku. Literatura w tym pomaga gdyż dziecko słuchając automatycznie wyobraża sobie opisywane sceny; • Modelowanie to też technika nabywania przez dzieci nowych umiejętności poprzez demonstrowanie wzorców radzenia sobie z problemem dręczącym dziecko. Nie musi to być rzeczywisty pokaz, lecz może go zastąpić wyobrażanie sobie konkretnej sceny na podstawie tekstu19 19 B. Bettelheim 1996, op. cit, s. 35-40 43 Psychoanalitycy amerykańscy wypowiadają się na łamach pism wydawanych przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, że dziecko podświadomie rozpoznaje cechy bohatera, z którym się identyfikuje, dotyczące jego własnego postrzegania sytuacji, w której się znajduje. Podświadomie też dziecko odbiera przekaz o nadziei na pozytywne rozwiązanie, która istnieje pomimo konieczności podejmowania walki i mimo potknięć, trudności, niepowodzeń i odnosi go do własnych problemów20 W tym celu nie trzeba koniecznie wskazywać podobieństw pomiędzy bohaterem literackim a dzieckiem. Wyjaśnienie i analizowanie baśni w sposób rozumowy na poziomie świadomym może wręcz obedrzeć baśń z jej magii i pozbawić dziecko szansy dokonania własnych świadomych porównań z bohaterem we właściwym dla niego tempie, co następuje zazwyczaj po wielokrotnym wysłuchaniu i przemyśleniu opowieści. 3.5. Model wsparcia społecznego poprzez bajkoterapię w Polsce i na świecie Bajkoterapia daje wsparcie psychiczne, wpływa korzystnie na rozwój i funkcjonowanie społeczno – emocjonalne dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Uczy prawidłowych zachowań akceptowanych społecznie, pozwala uwolnić emocje, zmierzyć się z własnymi lękami i oswoić je, wzmacnia poczucie własnych możliwości. Bazując na najistotniejszych formach i celach bajkotrapii przedstawiono na poniższej rycinie model wsparcia społecznego, jaki daje oddziaływanie poprzez bajkę. 20 pl.wikipedia.org/wiki/Amerykańskie_Towarzystwo_Psychologiczne, s. 23 44 Ryc. 13. Model wsparcia społecznego poprzez bajkoterapię Model wsparcia społecznego poprzez bajkoterapię pełni funkcję wyciszającą, relaksacyjną, terapeutyczną, psychoedukacyjną uczy empatii wspiera rozwój emocjonalny uczniów z niepełnosprawnością intelektualną wywiera pozytywny wpływ na rozwój społeczny uczniów z niepełnosprawnością intelektualną redukuje lęki, wzmacnia poczucie własnej wartości i samooceny rozwija funkcje poznawcze, socjalizuje wywołuje uśmiech i pozytywne emocje u dzieci 45 Rozdział IV. Zakończenie i wnioski Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną często nie potrafią mówić o swoich problemach i lękach. Nie rozumieją swoich uczuć i reakcji, a więc nie mogą prosić o pomoc w ich wyjaśnieniu. To my, dorośli, obserwując dziecko, bawiąc się czy rozmawiając z nim, możemy dowiedzieć się, co budzi jego przerażenie lub wyzwala niepewność. Bajka terapeutyczna ma wymiar rewalidacyjny i kompensuje oraz zaspakaja deficyty dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w różnych obszarach psychiki rozwoju umysłowego. Rozwój i sukces bajek terapeutycznych w Polsce, Europie i na świecie jest ogromny i dynamiczny. Ta doskonała w swojej prostocie metoda zyskuje zwolenników wśród pedagogów, terapeutów, rodziców i najważniejszych adresatów – dzieci. Z tabeli wynika, że w każdym z analizowanych krajów bajkoterapia funkcjonuje na wysokim poziomie w jej wszystkich aspektach. Rozwija się w sposób naturalny i dynamiczny. Tabela nr 6. Analiza porównawcza funkcjonowania bajkoterapii w Polsce, Niemczech, Austrii i Stanach Zjednoczonych. Bajkoterapia Polska Niemcy Austria USA Prekursorzy bajkoterapii Maria Molicka Arnd Stein Bruno Bettelheim Bruno Bettelheim Autorzy propagujący bajkoterapię Maria Molicka Cornelia Nitsch Gerlinde Ortner Nie znaleziono Funkcjonowanie terapii w ośrodkach oraz szkołach Tak Tak Tak Tak Propagowanie metody wśród niepełnosprawnych Tak Tak Tak Tak Pozytywny wpływ na funkcjonowanie emocjonalno – społeczne dzieci Tak Tak Tak Tak Bajkoterapia to dobra i prosta droga do drugiego, potrzebującego pomocy młodego człowieka, wyzwala pozytywne emocje i uczy pozytywnych postaw społecznych. 46 Bibliografia Podręczniki, książki, opracowania Bettelheim B. Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni., wyd. W.A.B., Warszawa, 1996 Bobkowicz - Lewartowska L. Niepełnosprawność intelektualna. Diagnozowanie, edukacja i wychowanie, Harmonia Universalis, Gdańsk, 2011 Borecka I. Biblioterapia. Teoria i praktyka. Poradnik, wyd. SBP, Warszawa, 2001 Brett D. Bajki, które leczą, wyd. GWP, Gdańsk, 2002 Brzeziński J. Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa, 2003 Kamysz – Figa D. i Kmita D. Bajki naszego dzieciństwa, wyd. Damidos, Warszawa, 2013 Konarzewski K. Jak uprawiać badania oświatowe, Warszawa, 2000 Kościelak R. Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa, 1989 Kościelska M. Oblicza upośledzenia, PWN, Warszawa, 1995 Lausch-Żuk J. Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym, w: W. Dykcik (red.) Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 1997 Łobocki M. Metody i techniki badań pedagogicznych wyd. Impuls, Kraków, 2006 Molicka M. Biblioterapia i bajkoterapia. Rola literatury w procesie zmiany rozumienia świata społecznego i siebie, wyd. Media Rodzina, Poznań, 2011 Molicka M. Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, wyd. Media Rodzina , Poznań, 2002 Molicka M. Bajki terapeutyczne dla dzieci (cz. 1 i 2) wyd. Media Rodzina , Poznań, 2002 Molicka M. Bajki terapeutyczne jako metoda obniżania lęków u dzieci hospitalizowanych, wyd. Kolegium Nauczycielskie, Leszno, 1997 Nitsch C. Bajki pomagają dzieciom, Diogenes, Warszawa, 2001 Osuchowska I. Wykorzystanie bajek i baśni w psychoterapii dzieci i młodzieży, [w:] Baśń i dziecko / red. Hanna Skrobiszewska, LWS, Poznań, 2003 Ortner G. Bajki na dobry sen, Świat Książki, Warszawa, 1996 Pilch T., Bauman T. Zasady badań pedagogicznych, Warszawa, 2001 Rubacha K. Metodologia badań nad edukacją, Warszawa, 2008 Szuman Wpływ bajki na psychikę dziecka, w: (red). M. Parnowska-Kwiatowska, Z. Topińska Psychologia dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1960 Tomasik E. O potrzebie traktowania czytelnictwa, jako jednej z metod pedagogiki specjalnej, WSPS, Warszawa, 1994 Wyczesany J. Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. w: W. Dykcik (red.) Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 1997 Zaczyński W. Praca badawcza nauczyciela, Warszawa, 1995 Strony internetowe About Sonia Orthogenic Shankman School orthogenicschool.uchicago.edu/about.html Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne pl.wikipedia.org/wiki/Amerykańskie_Towarzystwo_Psychologiczne Bajki na dobry sen www.dtv.de/autoren/gerlinde_ortner_1940.html Bajkoterapia www.abcbaby.pl/ Cała Polska Czyta Dzieciom – aktualności www.calapolskaczytadzieciom.pl/ Dr Arnd Stein - VTM Dr Stein www.vtm-stein.de/arnd_stein.htm Fundacja Drabina Rozwoju www.grajki-pomagajki.pl/ Portal edukacyjny www.edukacja.edux.pl Wikipedia https://www.wikipedia.org/ Spis tabel i rycin Tabela nr 1. Zaangażowanie nauczycieli w organizowanie zajęć bajkoterapeutycznych Tabela nr 2. Formy poszerzania wiedzy nauczycieli z tematu bajkoterapii. Tabela nr 3. Częstotliwość stosowania bajkoterapii w pracy z dziećmi. Tabela nr 4. Formy pracy stosowane podczas zajęć bajkoterapeutycznych. Tabela nr 5. Stopień inwencji twórczej nauczyciela podczas organizowania zajęć. Tabela nr 6. Analiza porównawcza modelu wsparcia społecznego poprzez bajkoterapię w Polsce, Niemczech, Austrii i Stanach Zjednoczonych. Rycina nr 1. Skarżypyta (Bajka o skarżypycie) Rycina nr 2. Okulary (Nikt mnie nie lubi) Rycina nr 3. Uczucia (Kula łez i kalendarz czułych pozdrowień) Rycina nr 4. Żaba (Historia o jaskrawozielonej żabie w złocistożółte cętki) Rycina nr 5. Emilka (Emilka i Trampkowa Księżniczka) Rycina nr 6. Nieśmiała Dziewczynka (Opowieść o stokrotce) Rycina nr 7. Zajęcia bajkoterapeutyczne prowadzone przy użyciu pacynki (ABC baby) Rycina nr 8. Przykład płyty z kategorii bajkoterapii Arnda Steina (Traumland) Rycina nr 9. Przykład płyty z kołysankami Arnda Steina Rycina nr 10. Zdjęcie ukazujące więź między matką a dzieckiem Rycina nr 11. Herb szkoły ortogenicznej w Chicago Rycina nr 12. Zdjęcie przedstawiające główne wejście do szkoły ortogenicznej w Chicago Rycina nr 13. Model wsparcia społecznego poprzez bajkoterapię Aneks Spis załączników Załącznik nr 1. Kwestionariusz ankiety skierowanej do nauczycieli (Opracowała: Agnieszka Rajs-Potoczny) Proszę o wypełnienie: 1. Jaką funkcję wg Pani/Pana pełni bajkoterapia? ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 2. Czy chętnie Pani /Pan organizuje zajęcia z bajkoterapii? TAK 3. W jakim stopniu angażuje się Pani/Pan w przygotowywane przez siebie zajęcia? DUŻYM 4. NIE WYSTARCZAJĄCYM MAŁYM Czy pedagodzy starają się przekazać rodzicom jak ważną rolę pełni bajka w życiu ich dzieci? 5. TAK (PODJĘTA WSPÓŁPRACA) NIE ZAWSZE RZADKO NIGDY Czy poszerza Pani/Pan swoją wiedzę na temat bajkoterapii, jeśli tak to w jaki sposób? ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 6. Czy zauważa Pani/Pan korzystny wpływ stosowania bajkoterapii na uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w sferze społecznej? ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 7. Czy zauważa Pani/Pan pozytywny wpływ stosowania bajkoterapii na uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w sferze emocjonalnej? ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 8. Jak często stosuje Pani/Pan bajkoterapię w pracy z dzieckiem? CODZIENNIE 9. RAZ W TYGODNIU W ZALEZNOŚCI OD POTRZEB Jakie formy stosuje Pan/Pani podczas zajęć z wykorzystaniem bajkoterapii? ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 10. W jaki sposób Pan/Pani przygotowuje się do zajęć z zastosowaniem bajkoterapii? ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... .....................................................................................................................................
