Referat o Żydach
advertisement
Referat wygłoszony z okazji Dnia Judaizmu w Oleśnie – 18 stycznia 2008 r. „Izraelowi, bratu starszemu uszanowanie, braterstwo, pomoc na drodze ku jego dobru wiecznemu i doczesnemu. Równe we wszystkim prawo” Adam Mickiewicz O żydowskiej kulturze, jaka zakwitła na Górnym Śląsku i w naszym mieście Oleśnie, możemy niestety już mówić wyłącznie w czasie przeszłym. Dotyczy to zarówno kultury utrwalonej w j. hebrajskim, w jidisz, jak i tej która za pośrednictwem innych języków, zwłaszcza niemieckiego i angielskiego, stała się własnością ogólnoludzką. A jest to kultura imponująca swoją okazałością. Aż siedmiu urodzonych na Śląsku Żydów zostało laureatami Nagrody Nobla, wśród których twórca nowoczesnej chemioterapii Paul Ehrlich miał dziadków Weigert mieszkających przy oleskim rynku w XIX w. Zainteresowanie kulturą żydowską w ostatnich latach rośnie, dlatego zanim zaprezentuję w zarysie przeszłość oleskich Żydów pragnę poświęcić nieco uwagi historii tego narodu od jego zarania i następnie ich dziejom w Polsce i na Górnym Śląsku. Naród żydowski to lud semicki określany wieloma nazwami: Izraelici, Hebrajczycy, Judejczycy czy Żydzi. Nazwa Izrael (hebr. )לארׂשיpochodzi z Biblii Starego Testamentu z Ks. Rodzaju 32,29 i oznacza "tego, który walczy z Bogiem" (nie przeciwko Bogu). Takie imię otrzymał patriarcha Jakub. Niektórzy komentatorzy twierdzą, że słowo "Izrael" pochodzi od czasownika "śarar" i oznacza: "Bóg zasad" albo "Bóg osądzający". Jeszcze inni tłumaczą to słowo jako "książę (mocny przed) lub u Boga" lub "walczący". Z potomków Jakuba powstał biblijny naród, nazywany powszechnie Izraelitami lub "Dziećmi Izraela" . Pierwsze historyczne użycie słowa "Izrael" pochodzi ze Steli Merenptaha, datowanej na okres 1224—1208 p.n.e. Kolejna nazwa Hebrajczycy wywodzi się od hebrajskiego słowa „Habiru”- starożytnego określenia jednego z koczowniczych plemion semickich, zamieszkujących rejon Syropalestyny. Określenie Judejczycy inaczej Żydzi pochodzi od Judy - imienia jednego z 12 synów biblijnego patriarchy Jakuba oraz późniejszej nazwy jednego z 12 pokoleń Izraela. Plemiona Judy oraz Symeona zamieszkały w południowej części Palestyny, gdzie też znajdowała się Jerozolima, późniejsza stolica całego Izraela a następnie, po podziale państwa Salomona, Królestwa Judy. Lud ten nazywany „narodem wybranym” to początkowo garstka nomadów wędrujących ze swoimi stadami kóz i owiec skrajem żyznej Mezopotamii, których praojciec Abraham –Ojciec Narodów wyszedł z Ur Chaldejskiego do Ziemi Obiecanej do Kanaanu. Ok. 1800 r. p.n.e. dotarły pierwsze plemiona jedynych w starożytnym świecie wyznawców monoteizmu do Palestyny. Tam w Sychem Abraham zawarł przymierze z Bogiem. Tak zaczyna się historia trzech patriarchów: Abrahama, Izaaka, Jakuba. Syn Jakuba - Józef sprzedany przez braci dotarł do Egiptu stając się potężnym zarządca całego tego kraju. Ok. 1700 r.p.n.e. część plemion przenika do egipskiej Delty. Po Józefie wątek rwie się znów na lat czterysta, po czym historia narodu żydowskiego zaczyna się jeszcze raz na nowo, tym razem od Mojżesza. Pobyt Żydów w kraju nad Nilem określa się mianem okresu niewoli, z której wywiódł ich wybrany przez Boga Izraela Mojżesz. Jemu objawił się jedyny Bóg w krzewie ognistym jako Pan jego praojców podając swoje imię JAHWE-„Jestem, który jestem”, czyli jestem zawsze. Imię to jest jednak zbyt święte aby je wymieniać. Miedzy 1250-1230 r. p.n.e. pod wodzą Mojżesza Izrael wyruszył z domu niewoli przez 40 lat wędrując przez pustynię. Kulminacją tego ważnego okresu dla narodu wybranego było otrzymanie od Boga na górze Synaj Dekalogu- 10 przykazań- pierwszego prawa żydowskiego. Po dotarciu do Kanaanu ukształtowało się 12 pokoleń Izraela, które musiały długo toczyć boje z innymi ludami zamieszkującymi ten teren. Żydzi długo nie posiadali jednolitego państwa, dopiero ok. 1012-1004 r. p.n.e utworzyli królestwo, którego pierwszym władcą został odrzucony przez Boga Saul. Po nim nastąpił wielki król Dawid rządzący w latach 1000-960 p.n.e., który pokonał Filistynów, rozszerzył znacznie tereny zamieszkałe przez Żydów, zdobył Jerozolimę –Miasto Pokoju i uczynił je stolicą swojego królestwa. Jego słynący z mądrości syn Salomon, panujący w latach 960-933 p.n.e., zbudował Bogu świątynię w Jerozolimie, w której przechowywano Arkę Przymierza –jedyny dozwolony w judaizmie fizyczny obiekt kultu. Była to skrzynia z drzewa akacjowego obustronnie obita złotą blachą, na wierzchu z płytą zwaną przebłagalnią z dwoma cherubami. Wewnątrz znajdowały tablice dekalogu, wcześniej także laska Aarona i naczynie z manną. Po śmieci Salomona, który zgrzeszył oddawaniem czci obcym bogom, państwo rozpadło się na 2 królestwa: północny Izrael i południową Judę. Kolejny okres w dziejach Izraela to inwazja ludów Mezopotamii i obca niewola: najazd Asyryjczyków, niewola babilońska, w 586 r. p.n.e. babiloński król Nabuchodonozor II zdobył i złupił Jerozolimę, zburzył świątynię salomonową, wywiózł Arkę Przymierza, a tysiące Żydów uprowadził do Babilonu. W czasie tym działają wielcy prorocy: Izajasz w VIII w. p n.e. –w okresie niewoli asyryjskiej, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel w czasie niewoli babilońskiej. Nawołują naród do żalu za grzechy, pokuty i głoszą nadejście Mesjasza. Sytuację Żydów zmieniło dopiero powstanie wielkiego państwa perskiego. W 538 r. p.n.e. król perski Cyrus II Wielki pozwolił wygnańcom na powrót do Palestyny i kultywowanie własnych obyczajów. Kilkadziesiąt lat później prorok ( namiestnik króla perskiego w Judei) Nehemiasz i pisarz Ezdrasz nadzorowali budowę świątyni jerozolimskiej oraz murów wokół miasta. Po zajęciu Syrii i Palestyny przez Aleksandra Wielkiego w 332 r.p.n.e rozpoczyna się okres hellenistyczny, kiedy pogańskie greckie idee przenikały do kultury żydowskiej i doprowadziły do poważnego konfliktu. Król Antioch IV Epifanes ogłosił się bogiem i wprowadził kult Zeusa Olimpijskiego do świątyni jerozolimskiej(„ohyda spustoszenia”). Wtedy w 167 r. p.n.e. wybuchł bunt Machabeuszy w efekcie którego powstało niezależne królestwo żydowskie, którym władali królowie z dynastii hasmonejskiej. W 63 r. p.n.e. kiedy Pompejusz zajął Jerozolimę, cały kraj stał się częścią Imperium Rzymskiego. Mimo wrogiego nastawienia ludu do króla Heroda, doprowadził on Jerozolimę do wspaniałości budując trzecią świątynię. Po jego śmierci w 4 r. p.n.e. królestwo podzielono między jego 3 synów. Za panowania Heroda Antypasa Jezus został ukrzyżowany. Coraz częstsze i coraz krwawsze bunty przeciwko Rzymianom doprowadziły do zniszczenia świątyni jerozolimskiej przez Tytusa w 70 r. Pozostały jedynie resztki okalającego ją muru - tzw. mur zachodni, znany jako Ściana Płaczu. Jest to święte miejsce judaizmu. W II w. za czasów cesarza Hadriana spacyfikowane zostało kolejne powstanie, a Jerozolima została zburzona. Od tej pory przeważająca większość Żydów żyła poza Palestyną w tzw. diasporze-czyli rozproszeniu. Ludność żydowska rozpadła się więc na kilka odrębnych grup etniczno-kulturowych: Aszkenazyjczyków, Sefardyjczyków i Żydów orientalnych posługujących się różnymi językami. Językiem narodu żydowskiego jest hebrajski, ale bezpośrednie kontakty z innymi narodami doprowadziły do wykształcenia się innych języków żydowskich: ladino- języka Żydów sefardyjskich, i jidysz - języka Żydów aszkenazyjskich. Jednak podstawowe kanony religii mojżeszowej zostały zachowane mimo upływu wielu wieków. Elementem łączącym rozsianych po całym świcie Żydów była ich ekskluzywistyczna, monoteistyczna religia-judaizm, którego przykazania obejmowały nie tylko kwestie wiary, lecz szczegółowo regulowały wszystkie aspekty życia codziennego. Judaizm stanowił podstawę ich świadomości narodowej. Kolonie żydowskie powstawały w całej Europie, w Azji ( Kaukaz, zach. Chiny), w Afryce (Etiopia, Arabia). W średniowieczu wielkim ośrodkiem osadnictwa żydowskiego w Europie była Andaluzja muzułmańska Hiszpania, skąd wywodzą się Żydzi sefardyjscy (od „Sefardim” co oznacza w j. hebr. Hiszpanię) gdzie mieli korzystne warunki do rozwoju aż do końca XV w. W latach 1492-1497 miało miejsce wielkie wypędzenie żydów z Hiszpanii i Portugalii. Wtedy największym skupiskiem osadnictwa żydowskiego stały się kraje niemieckie-Żydzi aszkenazyjscy od hebrajskiego słowa: „Aszkenazim”-Niemcy. W krajach chrześcijańskich, feudalnej Europy Żydzi stanowili odrębną grupę ludności, odrębny stan rządzący się własnymi prawami. Mieli własne sądy, władze samorządowe, często cieszyli się ochroną panującego ponieważ jako „Słudzy Skarbu” zapewniali władcy gotówkę. Skupiali się głównie w miastach, gdzie osiedlali się w gettach- odrębnych dzielnicach, odgrodzonych murami. W diasporze znane były akty wrogości wobec wyznawców judaizmu, szczególnie w okresie klęsk żywiołowych, za które ich obarczano winą. Przybierały one formę pogromów, oskarżano ich o mordy rytualne i profanacje. Jednak aż do reżimu Hitlera w Europie nie zdarzały się prześladowania w formie represyjnego ustawodawstwa. W końcu XIX w. wśród Żydów europejskich powstały dwie przeciwstawne koncepcje: dążenie do asymilacji Żydów w miejscu ich zamieszkania oraz odrodzenia więzi narodowych i utworzenia własnego państwa. Ta druga idea określana była mianem syjonizmu. Narastające nastroje antysemickie w Europie oraz popularność ruchu syjonistycznego przyczyniły się do zapoczątkowania, a potem do emigracji kolejnych grup Żydów do Palestyny. Problem tworzenia się samodzielnego państwa żydowskiego zaostrzył się po II wojnie światowej. Zanim doszło do opuszczenia Palestyny przez wojska brytyjskie starcia z arabskimi mieszkańcami tego kraju przekształciły w regularną wojnę między armią izraelską i armiami ościennych państw arabskich. Wojna 1948/1949 zakończyła się izraelskim zwycięstwem, ale konflikty nie zostały rozwiązane i dały o sobie znać w kolejnych latach od 1956 r. przez 1967, 1973, 1982 i ostatnie intifady. Obecnie Izrael zamieszkuje ok. 5 mln Żydów spośród żyjących na świecie ok. 20 mln. Żydzi są określani także „narodem księgi”- Biblii, a szczególnie Tory, które są centrum ich życia religijnego. Biblia, Pismo Święte (biblion - księga, biblia - księgi) – zbiór ksiąg, spisanych pierwotnie po hebrajsku, aramejsku i grecku, uznawanych przez Żydów i chrześcijan za natchnione przez Boga. Biblia i poszczególne jej części posiadają odmienne znaczenie religijne dla różnych wyznań. Na chrześcijańską Biblię składają się Stary Testament i Nowy Testament. Biblia hebrajska Tanach obejmuje część kanonu Starego Testamentu. Na Stary Testament składa się, w zależności od uznawanego kanonu: 24 ksiąg wg kanonu hebrajskiego 46 ksiąg wg kanonu katolickiego 49 ksiąg w kanonie prawosławnym 39 ksiąg w kanonie protestanckim Treścią ksiąg Starego Testamentu jest historia i dziedzictwo narodu izraelskiego. Według podziału, mającego korzenie w judaizmie Stary Testament dzieli się na: Pięcioksiąg (hebr. Tora), Proroków (hebr. Newiim) i Pisma (hebr. Ketuwim). Księgi te powstawały w okresie od XII do II wieku p.n.e. Tora z hebr. Torah- oznacza prawo, naukę, drogę, nauczanie. To 5 ksiąg Biblii- tzw. Pięcioksiąg Mojżeszowy, najważniejszy tekst objawiony i spisany wedle tradycji przez Mojżesza na polecenie Boga. Składa się: z Ks. Rodzaju- (z łac. Genezis) z Ks. Wyjścia –(Exodus) z Ks. Kapłańskiej (Leviticus) z Ks. Liczb (Numeri) z Ks. Powtórzonego Prawa (Deuteronomium). Jest spisana ręcznie na białym, wykonanym z jagnięcej skóry zwoju. Przechowywana uroczyście, zwinięta, ubrana w sukienkę i ukoronowana. Składana jest synagodze w zasłoniętej szafie zwanej Arka Tory-Aron Ha Kodesz. Talmud to jedna z podstawowych ksiąg judaizmu, swoisty komentarz do biblijnej Tory, w którym znajdują się wyjaśnienia jak przestrzegać prawa zawarte w Pięcioksięgu, w warunkach, jakie rozpoczęły się wśród Żydów po ich wypędzeniu z Palestyny w II w. n.e. Można go porównać do katechizmu. (Jest zbiorem praw religijnych opartych na rozważaniach rabinów żyjących między III w. p.n.e. a VI w. n.e.) Talmud składa się z 2 części: Miszny i Gemary. Miszna to zbiór listownych odpowiedzi rabinów wiernym, którzy pytali jak interpretować praktycznie określone zapisy w Torze. Miszna zawiera 248 podstawowych obowiązków i 365 zakazów. Gemara to obszerny komentarz do Miszny. Rabin to mistrz, administrator gminy wyznaniowej, prowadzi nabożeństwa, szkołę-cheder( małamed to nauczyciel szkoły wyznaniowej, jesziwa to wyższa szkoła talmudyczna, opiekuje się domem modlitwy -synagogą, jest ojcem duchownym, przewodnikiem, doradcą i sędzią. W historii judaizmu wyróżnia się dwa podstawowe okresy: biblijny i talmudyczny. Jeszcze w okresie judaizmu biblijnego zaczęły się uwidaczniać wśród wyznawców podziały na saduceuszy, faryzeuszy, zelotów i esseńczyków. W VIII w. powstał w Bizancjum odłam karaimów, od XII w. w Europie zach. rozwinął się ezoteryczny kierunek zwany kabałą, z której w II poł. XVIII w. wyłonił się chasydyzm -żydowski ruch religijny lub pobożnościowy o charakterze mistycznym, powstały w łonie judaizmu. Nazwa od „chasidim” – pobożni, bogobojni, czyści. W ruchu tym wielką role odgrywali charyzmatyczni przywódcy, bogobojni święci mężowie cudotwórcy i uzdrowiciele zwani cadykami. Chasydyzm występował w historii w trzech odmianach, a mianowicie: * chasydyzm antyczny lub starożytny – jego przedstawiciele znani są także pod nazwą asydejczyków (zwłaszcza w Biblii Tysiąclecia, wyd. III z 1990 r. i dalsze); chasydyzm niemiecki zwany też aszkenazyjskim lub nadreńskim; chasydyzm polski, powszechnie i potocznie zwany po prostu chasydyzmem. Założycielem ruchu był Ball Szem Tow (1700-1760) Ta odmiana jest najszerzej znana, m.in. dlatego, że rozwija się do dziś (jako ruch odmiennym charakterze co prawda, jest jednak w prostej linii spadkobiercą ruchu powstałego w XVIII wieku). Charakterystyczny wygląd Żydów: długie brody, pejsy, duże czarne kapelusze, i chałaty to stroje z którymi nam kojarzą się Żydzi, a pochodzą one z osiemnastowiecznej Polski i Ukrainy. Najważniejsze święta żydowskie to : Szabat, Jom Kipur (Dzień Pojednania), Sukot (Święto Szałasów), Pesach (Pascha), Chanuka (Święto Świateł), Rosz ha-Szana (Nowy Rok), Purim ( Święto Losów -żydowski karnawał) oraz uroczystość bar-micwy, kiedy to 13-letni chłopiec stawał się osobą dorosłą, i bat-micwy –ceremonia inicjacji religijnej żydowskich dziewcząt w wieku 12 lat. Żydzi od 2,5 tys. lat posługują się własną rachubą czasu, za jej początek przyjmując rok 3761 p.n.e. datę od stworzenia świata. Obecny 2008 r. jest wg kalendarza żydowskiego 5768 rokiem. W Polsce Żydzi pojawili się ponad 1000 lat temu. Pierwsze wzmianki o podróżach kupców żydowskich przez ziemie Mieszka I znajdują się w relacjach Ibrahima Ibn Jakuba - arabskiego kupca z Hiszpanii pochodzenia żydowskiego. Od XI w. napływają na ziemie polskie Żydzi z Europy Zachodniej na skutek nasilających się tam prześladowań, szczególnie w okresie wypraw krzyżowych. Książęta dzielnicowi nadają im przywileje, gwarantujące im nietykalność życia i mienia, wolność handlu, ochronę synagog i cmentarzy. Szczególnym protektorem Żydów w Polsce był król Kazimierz Wielki. Królestwo Polskie, a szczególności utworzona w XVI w. Rzeczpospolita Obojga Narodów to jedno z najbardziej tolerancyjnych państw w Europie, stało się ono domem dla dynamicznie się rozwijających społeczności żydowskich. Sytuacja Żydów zmieniła się po trzecim rozbiorze Polski w 1795r. Żydzi trafili pod władzę prawa zaborców. Szczególnie ciężka była ich sytuacja w Imperium Rosyjskim, w którym wzmagający się antysemityzm wyznaczał Żydom specjalne strefy osiedlenia. Nieco później wielu Żydów wspierało komunizm, co sprawiło, że społeczność żydowską uznawano za popierającą rewolucję bolszewicką. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zamieszkiwało ją ponad 3 miliony Żydów, co stanowiło jedne z największych ich skupisk na świecie. W czasie II wojny światowej w wyniku holocaustu, ponad 90% polskich Żydów zostało zamordowanych. Polacy, w przeciwieństwie do wielu narodów okupowanych przez nazistów, w zasadzie nie współpracowali przy eksterminacji , a wielu ratowało swoich żydowskich sąsiadów przed śmiercią. Spośród ponad 20 tys. uhonorowanych wyróżnieniem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata w muzeum Yad Vashem ( stan ze I 2006 r. ) ponad ¼ stanowili Polacy. Po 1945 r. wielu ze 180-240 tys. ocalonych zdecydowało się na emigracje z komunistycznej Polski do Izraela., USA lub południowej Afryki. Kolejna fala emigracji nastąpiła w wyniku nagonki antysemickiej w latach 1967-1968. Polska społeczność żydowska oceniana jest obecnie na liczącą od 8-12 tys. członków, choć liczba osób mających żydowskie korzenie, ale nie związanych z judaizmem czy kulturą żydowska, może być kilkakrotnie większa. Osadnictwo żydowskie na Śląsku rozwijało się od XII w. Żydzi rozproszeni byli po wszystkich miastach, miasteczkach i zamożniejszych wioskach. W XIX w. reprezentowali zazwyczaj wolne zawody: lekarzy, prawników, kupców , a także rzemieślników, np. prawie 50 % adwokatów na Górnym Śląsku rekrutowało się z tej nacji. Współżycie Żydów z ludnością polską i niemiecką na Górnym Śląsku układało się przeważnie bardzo dobrze. Tylko w okresie walki z pijaństwem w latach 40-tych XIX w. doszło do konfliktów między Żydami a ludnością polską skupioną w ruchach trzeźwościowych, prowadzonych przez katolickich kapłanów. Żydzi zgadzali się na posyłanie swoich dzieci do szkół chrześcijańskich, zatrudniano w nich także nauczycieli pochodzenia żydowskiego. Po zaliczeniu ich do mniejszości narodowych znaleźli się oni na Górnym Śląsku pod ochroną konwencji genewskiej z 1922 r. Język hebrajski uważali za najpiękniejszy i najdoskonalszy na świecie pastorzy śląscy w XVII i XVIII w. Jako przedmiot nauczania w niemieckich gimnazjach humanistycznych przetrwał on na Śląsku aż do okresu międzywojennego. Do roku szkolnego 1934/35 nauczany był w nyskim „Carolinum”. W I wojnie światowej walczyło ponad 100 tys. Żydów, za Vaterland poległo ponad 10 tys., a Żelaznym Krzyżem odznaczono 15 tys. Wszystko uległo zmianie po dojściu Hitlera do władzy. Już w 1933 r. po wyborach założono „onieśmielenie”( izolację) Żydów. Potem przyszło „wypychanie” ich z życia gospodarczego i urzędów, następnie wypędzenie z państwa. Po wygaśnięciu konwencji genewskiej w 1937 r. objęto ustawodawstwem norymberskim także obszar G. Śl. Organizowano różnego rodzaju akcje antyżydowskie, których apogeum stanowiła „noc kryształową”. Na Śląsku spalono 80 synagog. W 1941 r. Himmler wstrzymał emigrację Żydów, a Heydrich zarządził oznakowanie ich „gwiazdą Dawida” W okresie Holocaustu ( Szoah) ok. 6 milionów synów i córek narodu wybranego poddanych zostało w obozach zagłady bezwzględnej eksterminacji. W dzieje Olesna, od swego zarania - XIII w. wpleciona jest historia Żydów. Ci wędrujący po szlakach handlowych „wieczni tułacze” przejeżdżali także przez naszą osadę. Olesno bowiem leżało na skrzyżowaniu szlaków handlowych: starożytnego szlaku „bursztynowego” wiodącego od Moraw nad Bałtyk i „królewskiego” prowadzącego z Wrocławia do Krakowa i dalej nad Morze Czarne. Obecność kupców żydowskich (w tym również kobiet) poświadczają taryfy celne z komór w Oleśnie i Siewierzu. Wspomina o tym najstarsza znana nam wzmianka źródłowa o Oleśnie- dokument erekcyjny kościoła grodowego (kościoła św. Michała) z 1226 r. spisany przez biskupa Wawrzyńca na polecenie księcia opolskiego Kazimierza I. Z dokumentu dowiadujemy się o istnieniu w Oleśnie komory celnej, należącej do wyżej wymienionego biskupa, który ustanowił dla niej nową taryfę opłat celnych. Każdy przejeżdżający przez osadę Żyd płacił 2 grosze, 1 skojca – odpowiednika 2 srebrnych groszy, płacono za każdą przejeżdżającą Żydówkę, nawet gdyby nie była przeznaczona na sprzedaż. ( Wertując zapiski historyczne udało się ustalić, że 1 skojec to równowartość 1 łokcia płótna lnianego). Ok. XV w. osiedliła się na stałe na Małym Przedmieściu pierwsza w Oleśnie żydowska rodzina Kaumów, ponieważ miasto odmówiło zgody na osiedlenie jej w obrębie murów. Na pocz. XVI w. w Oleśnie zamieszkały 3 rodziny żydowskie zajmujące się drobnym handlem. Osiedlały się one nadal na przedmieściach. W Oleśnie mógł znajdować się kantor wymiany pieniędzy. Pożyczki na procent do końca XVI w. praktykowali tylko Żydzi, gdyż chrześcijanom zabraniał tego Kościół. W I poł. XVII w. w okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) 2 rodziny żydowskie zostały wygnane z miasta, trzecia rodzina Milesch przyjęła chrześcijaństwo i zasymilowała się z miejscową ludnością Gdy w II poł. XVII w. miały miejsce duże migracje Żydów na Śląsku, nastąpiło ponowne osiedlenie się tej ludności w Oleśnie. Wkrótce jednak część z nich wyemigrowała do Polski. Jedna z rodzin, która pozostała w Oleśnie nazywała się Rosenthal. W tym okresie Żydzi nie należeli jeszcze do zamożnej grupy mieszkańców naszego miasta. Ten stan rzeczy ulegnie zmianie w kolejnych stuleciach. W następnym XVIII wieku nastąpił znaczny wzrost liczby ludności żydowskiej na Śląsku, gdy w XVI w. było ich tylko 120, to w 1725 r. liczba ich wzrosła do 1000 rodzin. Przeglądając księgi metrykalne rzymsko-katolickiej parafii Olesno z lat 1660-1766 znajdującymi się w Archidiecezjalnym Archiwum we Wrocławiu można znaleźć zapisy o kilku chrztach byłych wyznawców judaizmu. Np. w 1705 r. osierocona, po tragicznej śmierci rodziców, 16-letnia dziewczyna przyjęła na chrzcie imię Katarzyna. W 1707 r. rodzina karczmarza Krymscha uciekając przed zarazą dżumy z pobliskiej, leżącej w okręgu lublinieckim, Olszyny, dotarła do Olesna, osiedliwszy się na Wielkim Przedmieściu. Zarazki dżumy miały zostać przywleczone do naszego miasta poprzez żywy inwentarz gospodarski tej żydowskiej rodziny. Raczej wątpliwe jest aby pałeczki dżumy rozniesione zostały po mieście przez ludzi, uczyniły to wszechobecne pchły i szczury. Panujący w Oleśnie powszechny brud sprzyjał rozprzestrzenieniu się straszliwej zarazy, która najpierw zdziesiątkowała szczury, a następnie od soboty 18 lutego 1708 r do poniedziałku 3 grudnia 1708 r. zbierała swoje żniwo wśród mieszkańców Olesna. Jest to jedna z wersji przyczyn tego największego kataklizmu dziejowego jaki przeżyli oleśnianie w 1708 r- w tym roku mija 300 lat od tego wydarzenia. W czasie tej zarazy zginęło także 18 Żydów-3 rodziny. Od 1710 r. wiele rodzin żydowskich zaczęło się osiedlać w mieście, czyniąc starania utworzenia gminy wyznaniowej w mieście, bowiem edykt cesarski z 8 V 1713 r. nadawał on im prawo stałego pobytu w miastach Śląska. Ale w czasie wojen śląskich Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia miasta z rozkazu już króla pruskiego. Rozproszyli się wtedy po wioskach prowadząc karczmy, gorzelnie, obciążeni wysokimi podatkami. Fryderyk II dążył w swej polityce względem Żydów do zmniejszenia ich liczby w państwie, ograniczenia prawa wykonywania wielu zawodów oraz uzyskania od nich maksymalnych ilości pieniędzy. Gdy w 1750 r. władze pruskie dopuściły Żydów do miast akcyzowych Śląska, w celu ożywienia handlu, wtedy ponownie zaczęli się osiedlać Oleśnie. W XVIII wieku Górny Śląsk stał się miejscem powstania licznych kolonii żydowskich. Osiedlali się w miastach, które były lokalnymi ośrodkami handlu, rzemiosła i rodzącego się przemysłu. W 1782 r. było już ich 150 na 1183 mieszkańców. Urząd Tolerancyjny w Oleśnie dbał o przestrzeganie praw ludności żydowskiej. Jednak pomimo prawa do wynauczenia zawodu od 1791 r., chrześcijańscy mistrzowie rzemieślnicy nie chcieli przyjmować uczniów pochodzenia żydowskiego. Od 1801 r. oprócz podwójnego podatku, kupcy żydowscy jako nie posiadający aryjskie pochodzenie, musieli jeszcze płacić nowy podatek w wysokości 50 talarów. W 1787 r. w mieście żyło 112 Żydów-27 mężczyzn, 28 kobiet, 22 synów, 31 córek i 4 służących. Pod koniec XVIII w. utworzyli oni zorganizowana gminę wyznaniową w Oleśnie. W księgach Królewskiego Zarządu we Wrocławiu z 1812 r. figurują nazwiska następujących rodzin oleskich żydowskich: „Bender, Berg, Berliner, Breslauer, Cohn, Feibel, Friedländer, Heimann, Markt, Sachs, Schönwald, Stern, Strasburger, Walzer, Weigert, Wartenberger, Weisler, Wienzkowitz, Rosental, Oppler, Opperheimer, Rosin, Popelauer”. Okres przemian społeczno - ekonomicznych i politycznych w Europie na przełomie XVIII i XIX wieku, wpływ idei wielkiej rewolucji francuskiej oraz wojen napoleońskich spowodował zasadniczą zmianę położenia prawnego ludności w Królestwie Pruskim. Edykt emancypacyjny z dnia 11 marca 1812 roku nadał Żydom większość praw obywatelskich, nakazując im jednocześnie przyjęcie nazwisk. Od tego roku, zgodnie z rozporządzeniem Żydzi zostali równouprawnieni z pozostałymi mieszkańcami Królestwa Pruskiego. Prawa obywatelskie ludności żydowskiej znalazły potwierdzenie w okrojonej konstytucji z 1815 roku. Olescy Żydzi dzięki finansowej pożyczce księdza z Gorzowa Śl. postawili poza miastem drewnianą bożnicę-synagogę wybudowaną w 1814 r. przez mistrza ciesielskiego Pantscha i mistrza murarskiego Antoniego Winklera. Postawiono ją z inicjatywy Pinkusa Schönwalda. Oleski dziejopis Józef Lompa w swoich „Dziejach miasta Olesna” podaje:„ w roku 1814 zbudowała gmina żydowska swoja bożnicę. Do tej budowy wypożyczył ksiądz katolicki z Gorzowa kapitał pod bardzo solidnymi warunkami na renty dożywotnie.” W tym samym roku założono poza miastem cmentarz –kirkut przy obecnej ul. Młyńskiej. 24 maja 1814 r. rozporządzenie królewskie nakazywało rodzinom żydowskim zatroszczyć się o własne pogrzebanie zmarłych pod groźbą wydalenia z miejsca aktualnego pobytu. Zarządzenie odniosło natychmiastowy skutek i jeszcze w tym samym roku powstały cmentarze w Oleśnie, Głubczycach, Koźlu, Zębowicach, wkrótce potem w Świdnicy, Oławie, Nysie, Gliwicach i Raciborzu. Obszar cmentarza w Oleśnie położonego na wysokości 235 x 238 m.n.p.m. to prostokąt o wymiarach 72 m x 39 m. Otoczony został kamiennym ogrodzeniem, a jego fragmenty zachowały się do dzisiaj. Dotychczas zmarłych innych wyznań i religii grzebano na cmentarzu wokół kościółka pw. Ciała Chrystusowego. Oleskie kroniki z początków XIX w. zawierają fragmentaryczne informacje o zamieszkujących tutaj Żydach. W swojej kronice Józef Lompa odnotował, że 25 VII 1812 r. wieczorem wybuchł pożar w domu znajdującym się na rogu Wielkiego Przedmieścia, należącym do „bogatego kupca żydowskiego”, kolejny pożar 12 I 1815 r. strawił oprócz domu burmistrza Dressowa także budynek szkolny, który był własnością żydowskiego kupca Dawida Rosenthala. Spalony budynek odkupił później Szymon Breslauer, który zbudował 2 piętrowa kamienicę, w której później urządzono „Hotel de Berlin”. Wg relacji „Kroniki” burmistrza Olesna Piotra Dressowa z 1820 r. w Oleśnie mieszkało wtedy 178 Żydów. W wieży budowanego w latach 1820-1821 oleskiego ratusza umieszczono kilka dokumentów ( m.in. kronikę burmistrza Dressowa), a także dokument spisany w j. hebrajskim. Oto jego treść w wolnym przekładzie: „Aby poznały przyszłe pokolenia, że za naszych czasów zbudowano piękną budowlę ratuszem nazywaną. W tych dniach bywały ( zamieszkiwały) w tym mieście 24 rodziny żydowskie. Część z nich posiada domy i miała takie same prawa miejskie. Mieszkaliśmy pod opieką króla Fryderyka Wilhelma III – nich Bóg przedłuży jego dni i lata – i mieliśmy także piękną nową bożnicę i nowy cmentarz. A w tych dniach przełożonymi świętej gminy żydowskiej i zarządcami stowarzyszenia dobroczynnościowego byli: przełożony -poważany Esriel Breslauer, znamienity Ascher Weigert i zasłużony rabin Jehuda Lew Hakohm oraz poważany Fischel Bender. Wspólnota ta została założona przez wielce szanowanego Pinkusa Schönwalda 19 dnia miesiąca Siwan 5581 r. czyli wg naszego kalendarza było to 19 VI 1820r.” ( Weidel, Schalom! Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Rosenberg w: Stadt Rosenberg O/S-Stadt Arnsberg 1981.) W 1850 r. miało miejsce włamanie do leskiej bożnicy i kradzież sprzętów o wartości 150 talarów. Dokument z 1821 r. o rozbudowie szkolnictwa w rejencji opolskiej wymienia ponad 30 gmin żydowskich na Górnym Śląsku. Sześć z nich w tym Olesno posiadało lub urządzało własne szkoły wyznaniowe. Od 1824 r. do szkoły ewangelickiej w Oleśnie uczęszczały również dzieci żydowskie (tego roku w liczbie 52). Oleska wspólnota wyznania mojżeszowego od 1825 r. partycypowała w utrzymaniu tej szkoły. W 1824 r. zrównano w prawach szkoły żydowskie z pruskimi. W 1832 r. na 2231 mieszkańców Olesno zamieszkiwało 213 Żydów co stanowiło niecałe 10 %, a w 1840 r. liczba ich wzrosła do 285. Biorąc pod uwagę spis ludności w 1852 r. w Oleśnie mieszkało 3.090 osób z czego 2455 to katolicy, 328-protestanci i 316-Żydzi. W 1861 r. wśród 2551 mieszkańców Olesna 307 osób było wyznania mojżeszowego co stanowiło 12,04%. Był to jeden z najwyższych odsetek mieszkańców pochodzenia żydowskiego w Oleśnie. W 1880 r. w Oleśnie żyło 244 Żydów. W XIX w., a zwłaszcza w drugiej jego połowie Żydzi zaczęli odgrywać coraz większą rolę w społeczeństwie Olesna, dzięki nagromadzonemu kapitałowi. Byli to wpływowi obywatele miasta: lekarze, adwokaci, bogaci kupcy, właściciele kamienic, gorzelni, destylowni. Przyczynili się do ożywienia gospodarczego miasta i wspomagali finansowo potrzebujących. W 1841 r. oleski kupiec Kiwe Rosenthal w swoim testamencie przeznaczył sporo pieniędzy na lokatę kapitałową, która przynosiła rocznie 150 talarów zysków, przeznaczonych na cele dobroczynne. W 1885 r. zmarły kupiec Abraham Karmcinski przekazał w testamencie 3000 marek na potrzeby szpitala w Oleśnie. Olescy Żydzi wspomogli budujący się kościół ewangelicki w mieście ofiarując na ten cel 22 talary. Zmarły w 1917 r. Martin Cohn prowadzący handel spedycyjny, był najbogatszym obywatelem Olesna, a drugim za nim był właściciel browarów i sklepów Siegfried Schlesinger (1835-1896). Jego wódka była szeroko znana w mieście i okolicy pod nazwą „Wódka SS” ( od pierwszych liter jego imienia i nazwiska). Kupiec Ludwig Kochmann miał sklep monopolowy przy dzisiejszej Armii Krajowej, posiadał także fabrykę wody mineralnej i likierów, Wilhelm Neuländer -towary mieszane w rynku, Sigmund Baginski był właścicielem „Hotelu de Rome” na rynku, Grünpeter miał dom towarowy w rynku, Benno Schlamm przy ówczesnej Herrenstr. obecnej Reymonta miał sklep spożywczy i delikatesowy. W Oleśnie przy północno-zachodniej stronie rynku znajdował się sklep należący do rodziny Weigert-dziadków wspomnianego wcześniej noblisty Paula Ehrlicha ( 18541915, był na banknocie 200 marek). Matka noblisty to Rosa Weigert, urodzona w 1826 r. w Oleśnie. Babka noblisty ze strony matki to Rosa Cohn, urodzona w 1791 r. w Praszce. Wyszła ona za mąż za Abrahama Weigert (ur. 1785, zm. 1868). Zmarła w 1866 r. Małżeństwo to mieszkało w Oleśnie. Tam też, w północnej pierzei rynku, znajdował się prowadzony przez nich sklep. Z Olesna wywoził się także zmarły w 1887 r. radca sanitarny Królewskiego Związku Fizyków dr Józef Ferdynand Rosenthal. W latach międzywojnia do kręgu inteligencji żydowskiej należeli też lekarze: Matzdorf, Preihs i Süssbach. ( dwaj ostatni mieszkali w domu państwa Respondek na Wielkim Przedmieściu). Matzdorf mieszkał w willi wcześniej zamieszkałej przez burmistrza Eugena Kasperowskiego, po wojnie należącej do doktora Schostoka. W okresie największego rozwoju wyznaniowej gminy żydowskiej w Oleśnie w 1868 r. na kirkucie postawiono kaplicę przedpogrzebową-„Bet taharę” czyli „dom oczyszczenia”, a także rozebrano pierwotny kamienny mur zastąpiwszy go ceglanym. Zachowana do dzisiaj tahara z czerwonej cegły zwieńczona oknem z motywem gwiazdy Dawida, obecnie pusta z jedna kamienną misą służącą do ablucji-rytualnego oczyszczenia, niegdyś była miejscem obmywania zwłok, które trzeba było jak najszybciej pochować. Do lat 60 tych XX w. znajdował się w niej jeszcze stół rytualny na którym kładziono zwłoki. W tradycji żydowskiej umarłych traktowano ze szczególną troską, śmierć zamykała jedynie etap egzystencji człowieka. Dusza ludzka wkraczała w nowe, lepsze i wieczne formy życia dopiero po pogrzebaniu ciała. Zmarłego chowano więc tak szybko, jak to było możliwe, zgodnie ze wskazówką Talmudu mówiącą, że pogrzeb jest „bliski zgonu”. Odłożenie ceremonii pogrzebowej może mieć miejsce w sytuacji obowiązkowego przeczekania dni świątecznych. Po rytualnym obmyciu zwłok, członkowie bractwa pogrzebowego- Chewra Kadisza, pełniący te służbę ochotniczo i honorowo, ubierali zmarłego. Mężczyznom wkładano do grobu tałes- chustę modlitewną, ale bez frędzli (cicict) przypominających o przestrzeganiu boskich przykazań, bowiem zmarły nie mógł ich już nadal wypełniać. Według niektórych rytów członkowie bractwa nacinali nożykiem ubrania najbliższej rodziny zmarłego, na starodawny znak żałoby- rozdzierania szat-„kria”. Zwłok nie wystawiano na widok publiczny. Ciało zmarłego powinno mieć kontakt z ziemią, dlatego pierwotnie Żydów nie chowano w trumnach, a w końcu gdy zaczęto je stosować, wykonywano je z miękkiego drewna, bez użycia gwoździ, wycinając otwór, aby zapewnić nieboszczykowi kontakt z ziemią. Jeżeli to było możliwe pod głowę zmarłemu wkładano woreczek z garścią ziemi zmieszaną z ziemią z Izraela. Zwłoki wkładano do grobu w pozycji poziomej, twarzą zwróconą na wschód, aby w chwili nadejścia Sądu Ostatecznego skierowana ona była w stronę Jerozolimy. Macewy na cmentarzach najczęściej ustawiano w tym kierunku. Po złożeniu zmarłego do grobu przysypywano go cienką warstwą ziemi, odmawiano modlitwy, wymieniano jego imię i miejsce zamieszkania. Nad zasypaną mogiłą modlitwę za zmarłych –kadisz odmawiał syn lub najbliższy krewny, a nie rabin. Oto fragment kadiszu: „Niech będzie wywyższone i uświęcone Jego wielkie Imię. Amen. W świecie, który Sam stworzył według Swojej woli. I niech nastanie Jego królestwo. Niechaj będzie błogosławione i poświęcone i wywyższone, wyniesione i uświetnione, uwielbiane i sławione Święte Imię Jego, który jest Błogosławiony. Ponad wszelkie błogosławieństwa, i pieśni pochwalne, i hymny i pocieszenia wznoszone na tym świecie. Amen Niech przyjdzie pokój z wysokości i dobre życie, dla nas i dla całego Izraela. Mówcie :Amen Ten, który sprawia pokój na wysokościach, niech ześle pokój dla nas i dla całego Izraela. Amen” Podczas pogrzebu wygłaszane modlitwy żałobne odnosiły się prawie wyłącznie do wszechmocy Boga i wyrażały poddanie się wyrokowi Najwyższego i Wiecznego Sędziego. W liberalnych gminach modlitwy te odmawiane były w językach krajowych. Tradycja nie dopuszczała na pogrzebach kwiatów, ponieważ wszystko co służyło żyjącym nie może należeć do zmarłych. Zwyczaje te zmieniały się i w XIX w. w reformowanych gminach dopuszczano kwiaty doniczkowe i wieńce, te ostatnie na pogrzebach polityków i żołnierzy. Również muzyka kantoralna i zapalanie świec lub lampek oliwnych nie były rzadkością. Wiele lokalnych obyczajów rozwinęło się i utrwaliło, utrudniając wyraźne ustalenie ich pochodzenia. Na grobach żydowskich kładziono kamyki, które były reliktem starożytnych praktyk, gdy zmarłych grzebano na pustyni. Zabezpieczano w ten sposób miejsce pochówku przed zwierzętami poprzez ułożenie na nim kamieni. Wszystkie te obyczaje miały na celu okazanie zmarłemu należytej czci, udzielenie żałobnikom pociechy i określenie poddania wyrokowi Bożemu. Po odmówieniu kadiszu żałobnicy powinni powrócić inną drogą niż ta, która przybyli na cmentarz. Przed opuszczeniem kirkutu obmywano ręce. Przez 7 dni, w okresie „Szywy” żałobnicy z kręgu najbliższej rodziny zmarłego nie pracowali, nie wychodzili z domu, nie jedli mięsa, nie pili wina, powstrzymywali się od stosunków seksualnych. Zasłaniano lub odwracano w mieszkaniu zmarłego wszystkie lustra, łóżko nieboszczyka przez 7 dni nie mogło być zasłane ani używane. Okres żałoby zwany „Szloszim” trwał 30 dni. Żydowskie zwyczaje pogrzebowe cechowała prostota. W końcu XIX w. Olesno wzbogaciło się o nową bożnicę. 14 VI 1887 r.( bądź 14 VII) w wyniku uderzenia pioruna spaliła się dawna z 1814 r. drewniana synagoga. 5 października 1887 r. rabin Blumfeld położył kamień węgielny pod budowę nowej synagogi. Prace budowlane rozpoczęto w 1888 r. Powstał przepiękny obiekt z czerwonej cegły holenderskiej zendrówki na Wielkim Przedmieściu naprzeciwko obecnego Zespołu Szkół Zawodowych. Jej kształt, wyposażenie wnętrza można zrekonstruować w oparciu o nielicznie zachowane fotografie. Synagoga posiadała bogato zdobioną fasadę, narożniki jej portalu zwieńczone były latarniami- małymi wieżyczkami. Świetne oświetlenie zapewniały liczne i wielkie okna. Trzy cebulaste kopuły, w pośrodku z największą mieniły się z pewnością przepięknie w słońcu ukazując z daleka swoje położenie. Wewnątrz, w centralnej części, znajdowały się zwoje Tory na ścianie skierowanej na wschód w kierunku Jerozolimy, umieszczone w „Świętej Arce” –Aron ha Kodesz. Obok arki po obu stronach stały dwie wielkie menory- świeczniki siedmioramienne. Czy znajdowała się tam także Bima- trybuna, z której prowadzono modły, czytano Torę i wygłaszano kazania? Prawdopodobnie. W Europie dominowały wtedy dwa rodzaje synagogi. Bet ha-kneset (dom zgromadzenia czyli właściwa bożnica, przeznaczona do odmawiania w niej modlitw i innych obrzędów religijnych) i bet ha -midrasz (dom egzegezy, gdzie regularnie studiowano Pismo św.). W Oleśnie synagoga odpowiadała pierwszemu przypadkowi. W synagogach typu bet ha –kneset były ławki, na środku lub przy ścianie skierowanej w kierunku Jerozolimy stało podium – bima, ozdobnie haftowana zasłona, gdzie znajdowała się arka, służąca do przechowywania zwojów Tory. Przypuszczać więc można, że w Oleśnie bima stała z przodu. Na jednej ze ścian umieszczono później tablicę z nazwiskami 15 oleskich Żydów, którzy zginęli w I wojnie światowej. Nieopodal bożnicy znajdował się budynek służbowy Schliwy- opiekującego się tym domem modlitwy. Przy ówczesnej ulicy Grosse Vorstadt/Wielkie Przedmieście niedaleko synagogi znajdował się Żydowski Dom Gminy, w którym mieszkał rabin - budynek ten zachował się do dzisiaj. Synagoga powstała dzięki hojności członków oleskiej gminy żydowskiej, a szczególnie rodziny Schlesinger, i zarazem była świadectwem zamożności tej grupy wyznaniowej. Uroczystego otwarcia dokonał jej zwierzchnik rabbi Blumfeld w 1889 r. W Oleśnie działał związek młodzieży żydowskiej, którego zarząd tworzyli: kantor Eryk Lewin oraz Kurt Translateur, a także stowarzyszenie kobiet, którego przewodniczącymi były Vally Schlesinger i Amalie Böhm. Sekretarzem była Jadwiga Wartenberger. (dokument znaleziony w wieży ratusza z 1931r. spisany przez kantora Eryka Lewina) Synagoga z greckiego miejsce zgromadzenia, z hebrajskiego bet-ha-kneset. W Polsce używano także nazwy : bożnica. Jest najważniejszą instytucją religijną Żydów, odbywają się w niej modły codzienne, świąteczne, zgromadzenie z okazji ślubów, rocznic. Modły zwyczajowo powierza się osobom mającym specjalne przygotowanie- rabinom, kantorom i kaznodziejom. Oleska gmina żydowska praktykowała tradycję reformowaną, dla której charakterystyczne są: nabożeństwa sprawowane głównie w języku miejscowym i skrócenie rytuałów; rosnący współudział kobiet i wreszcie zarzucenie separacji płci; muzyka organowa i śpiew chóralny. Judaizm reformowany zaczął się intensywnie rozwijać w Niemczech, ale także w Austrii, na Węgrzech i w Galicji, nieco później w Anglii i Francji. Nie przyjął się tylko w Królestwie Kongresowym i w Rosji. Judaizm reformowany stał się bezpośrednim (już po upływie jednego pokolenia) efektem haskali, czyli żydowskiego oświecenia (które trwało od lat 1770-tych do 1880-tych). Kwintesencją jego podstawowych założeń była akceptacja uniwersalnej wiedzy świeckiej i pełny udział w jej rozwoju oraz kształcenie i wychowanie młodzieży w duchu współczesnym. Wyobraźmy sobie idących grupami odświętnie ubranych Żydów zmierzających w sobotni poranek do synagogi na Wielkim Przedmieściu. Kobiety wystrojone w futra, mężczyzn w surdutach. Był to okres koegzystencji nacji, kultur i religii w naszym mieście, czas tolerancji, wzajemnego szacunku i zrozumienia dla tych odmienności. Nasi przodkowie tworzyli społeczność wielokulturową, ubogacająca się nawzajem. Wymownym tego świadectwem były „ekumeniczne” coniedzielne spotkania w winiarni Cassela na partyjce skata ewangelickiego pastora Johanna Salzwedela, rabina Blumfelda i katolickiego proboszcza Walentego Morawca ( Morawietz) pod koniec XIX stulecia. (Langer J. Geschichtliche Nachrichten, w Rosenberer Tag der heimat 1957 r in der Patenstadt Arnsberg, Regionaler, spezieller geographischer Bericht für den Kreis Rosneberg O/S für das Jahr 1929.). Winiarnia ta znajdowała się w północnej pierzei rynku w okolicy skweru z kamieniem „Olesno w Europie”. W ten piękny świat spoglądający ze starych, brązowych fotografii wtargnęła brutalnie zbliżająca się miarowymi krokami nieludzka ideologia narodowych socjalistów, najokrutniejsza w dziejach której apogeum okazała się wojna. W 1925 r. w mieście odnotowano 125 osób pochodzenia żydowskiego. Z dokumentu spisanego w 1931 r przez kantora Eryka Lewina i umieszczonego w wieży ratuszowej dowiadujemy się, ze w tym roku w Oleśnie mieszkało 107 Żydów -33 rodziny. Liczba Żydów spadała z roku na rok - w 1936 r. mieszkało tu 83 Żydów; w 1938 r. - 58. Przed wybuchem II wojny światowej w Oleśnie było już tylko 34 Żydów. Liczba ta zaczęła sukcesywnie maleć po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r., gdy rozpoczęły się prześladowania ludności żydowskiej, emigrowali oni głownie do Polski. Nazistowskie represje zmusiły wielu oleśnian pochodzenia żydowskiego do opuszczenia swego rodzinnego sztetl. 15 września 1935 r. ogłoszono na zjeździe Reichstagu w Norymberdze ustawy norymberskie – ustawy rasowe. Na mocy tych postanowień Żydów można było pozbawić obywatelstwa Rzeszy, ochrony prawnej i własności. Nie mogli również pełnić służby w urzędach państwowych ani w wojsku. Zakazano im również wywieszać flagę państwową. Wedle ustawy o ochronie krwi zabraniano zawierania małżeństw między "Aryjczykami" i "nie-Aryjczykami", zezwalano rozwiązywać już zawarte małżeństwa tego typu, zaś stosunki intymne między nimi podlegały karze (zhańbienie rasy – Rassenschande). Ustawy również definiowały kogo uznawać za Żyda, za mieszańca (Mischlinga) i Aryjczyka. Zapowiedzią holocaustu w Europie były wydarzenia wspominanej już „nocy kryształowej” (niem. Kristallnacht, Reichskristallnacht lub Reichspogromnacht). Ulice niemieckich miast z 9 na 10 listopada 1938 r. zostały zasypane odłamkami szkła i kryształów ze zniszczonych żydowskich mieszkań i sklepów. Płonęły także synagogi. Przygrywką do pogromów stała się na Opolszczyźnie antysemicka kampania miejscowego organu nazistów: „Oberschlesische Tageszeitung” Tej „nocy hańby" na Śląsku Opolskim spłonęły synagogi w Opolu, Głubczycach, Głogówku, Wołczynie, Oleśnie, Kietrzu, Prudniku, Strzelcach Opolskich i Kluczborku. W wielu innych śląskich miejscowościach podjęto próby podpaleń. Splądrowano większość śląskich Żydów zostało dotkliwie pobitych. żydowskich sklepów. Wielu W pamiętnym roku nocy kryształowej ostatni zwierzchnik oleskiej gminy wyznaniowej Erich Lewin został zmuszony do opuszczenia Olesna. Wywieziono go do obozu w Buchenwaldzie, jego żona i córka zginęły w Auschwitz w 1943 r. Pozostałej rodzinie i jemu samemu pozwolono wyemigrować do Palestyny. Starsi mieszkańcy przedwojennego Olesna pamiętają płonącą w listopadową noc bożnicę, którą otoczyli członkowie SA, (podpalenia synagogi dokonali hitlerowcy z Kluczborka, bo olescy odmówili) pilnując aby przybyła straż pożarna nie podjęła akcji ratunkowej, bowiem strażacy mieli jedynie strzec sąsiadujących z paląca się synagogą zabudowań. Nie pozostał po niej żaden ślad-jedynie cudem uratował się jeden ze zwojów oleskiej Tory, który obecnie znajduje się w gminie żydowskiej w Manili stolicy Filipin! Umożliwili to strażacy uczestniczący w tej akcji. Oto wspomnienie jednego z oleśnian będącego w dzieciństwie świadkiem tego wydarzenia: „ Mój ojciec pracował na kolei. Poprzez łączność kolejową otrzymał wiadomość, iż w Kluczborku pali się synagoga, niedługo po tej informacji zaczęła się palić synagoga w Oleśnie. Jako chłopiec pobiegłem w miejsce pożaru, gdzie z wielkim trzaskiem pękały witraże. W końcu zgarnął mnie jakiś SSman, który kazał mi rzucać kamieniami w szyby sklepów żydowskich. Sprawiało mi to nawet frajdę. Gdy ojciec dowiedział się gdzie byłem wygarbował mi skórę.” W Opolu, Głubczycach, Głogówku, Wołczynie, Oleśnie, Kietrzu, Prudniku, Strzelcach Opolskich, Kluczborku „prewencyjnie” aresztowano wszystkich mężczyzn-Żydów w wieku od 20 do 60 lat. W latach 1939-1944 większość Żydów wyjechała z miasta, kilku z nich trafiło do obozów koncentracyjnych, bądź zginęło w Oleśnie. Po 1944 r. kilku wyznawców judaizmu przyjęło chrześcijaństwo i zasymilowało się z mieszkańcami Olesna. „Nie ma już świec szabasowych migoczących w piątkowe wieczory Nie ma chanukowych świeczników Nie słychać już dźwięku baraniego rogu w nowy rok żydowski Nikt nie pamięta już smaku macy spożywanej w czasie Paschy...” Jedynym śladem oleskiej społeczności żydowskiej jest cmentarz- kirkut, położony przy ul Młyńkiej, w rejonie nazywanym onegdaj „Żydowską Szwajcarią” ze względu na jego położenie w malowniczym zakątku miasta, w dolinie Młynówki. Nazwa cmentarza w j. hebrajskim to:„bet-chaim” czyli „dom życia” lub „bet kwarow” –„dom grobów”, a także „bet olam”- „dom życia wiecznego”. Najczęściej jednak używano określenia zaczerpniętego z j. niemieckiego „kirkut” od „kirche hof”. Oleski cmentarz na co dzień nie jest odwiedzany, to milczący relikt dawnej kultury, a dla wyznawców judaizmu, onegdaj współtworzących społeczność naszego miasta był i będzie miejscem świętym do końca świata, a jednocześnie rytualnie nieczystym. Dla Żydów nie istnieje pojęcie „likwidacji” cmentarza, ponieważ najważniejsze jest to, co kryje ziemia, a nie co na niej stoi. Nawet gdyby nie było tam ani jednego grobu, to miejsce będzie otaczane kultem, bo prochy pochowanych tam niegdyś Żydów oczekują na przyjście Mesjasza. Żydowski grób nie może być ponownie wykorzystywany. Nasz kirkut posiada wszystkie te cechy, niezbędne do godnego pochówku: oddalenie od miasta, taharę, ogrodzenie, bractwo pogrzebowe, o którym wspomina dokument spisany w 1931r. przez kantora Eryka Lewina, umieszczony w wieży oleskiego ratusza. Przewodniczącymi tego bractwa byli Herman Breitbach i Alfred Freund. W tej osobliwej oleskiej nekropolii spotkać można najczęściej macewy w postaci pionowego nagrobka z piaskowca, granitu czy marmuru. Niektóre były polichromowane. Nie występowały tutaj macewy żeliwne jak np. w pobliskich Krzepicach, czy ohele – bielone niewielkie budynki, kryjące szczątki zasłużonych cadyków czy charyzmatycznych przywódców chasydów- ten nurt w judaizmie był charakterystyczny dla ziem polskich. Macewy- owe stele, płyty nagrobne nawiązują swoim wyglądem do bramy symbolizującej przejście z życia ziemskiego do krainy zmarłych. Na macewach dawnych oleskich Żydów występuje następująca symbolika: - dłonie złączone w geście błogosławieństwa, symbolicznie oznaczające grób kapłana lub przynależność do potomków arcykapłana Aarona, - dzban jest atrybutem zmarłego potomka Lewiego - lewity, który od starożytnych czasów obmywał ręce kapłanów przed błogosławieństwem, - palma symbolizuje sprawiedliwość i odkupienie, jest drzewem życia, - złamana palma odznacza życie złamane, nagle przerwane tragicznie (jest kilka takich symboli na oleskim cmentarzu), - uskrzydlona klepsydra jest znakiem przemijania czasu, zapożyczonym z symboliki chrześcijańskiej, - wieniec, liść palmowy, kwiat róży to typowe motywy żałobne. Na oleskim cmentarzu o powierzchni 0,5 hektara zachowało się ponad 200 macew nagrobków uratowanych przed dewastacją i wywozem, (ponoć do końca 1944 r. nie brakowało na nim ani jednej macewy)z których najstarszy pochodzi z 1824 roku- wg „Pamiątki i zabytki kultury Żydowskiej w Polsce” Przemysława Burcharda. Można się spotkać także z datą 1821. Karta cmentarza Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wskazuje na macewę Berty Breslauer ur. w 1792 r., a zmarłej w 1862r. Większość pochodzi z II poł. XIX w., reszta z I poł. XX w. Na starszych nagrobkach (cmentarz funkcjonował od 1814 r.) napisy wykute były w języku hebrajskim, na macewach z końca XIX w. i z początku XX w. inskrypcje były w języku hebrajskim i niemieckim, bądź tylko w j. niemieckim. Napisy te, jedne wyraźne, inne zatarte, nieczytelne, często zarośnięte glonami lub zielonym mchem to wszystko, co po Nich pozostało. Aby ocalić od zapomnienia żyjących niegdyś w naszym mieście i okolicy, oleskich synów narodu wybranego, przytoczę ich imiona i nazwiska widniejące na pozostałych jeszcze kamiennych płytach żydowskiego cmentarza: Oto kilka z nich: SALO LEWIN -Prediger (kaznodzieja) HERMANN LUDWIG RICHTER (ur.1832, zm. 1902) NATAN ALTMANN (ur. 1801, zm. 1864) HELENE ALTMAN ur. HEIMANN ( ur. 1850) MARCUS HEILBORN (1840-1885) BERTHA NEUMANN (ur. 1840, zm. 1937) MARTIN COHN (ur. 1885, zm. 1912) NAJBOGATSZY OBYWATEL ISSAK ZWIEG SIEGMUNT WATRENBERGER ROSA WARTENBERGER (ur. 1866, zm. 1931) JAKOB WARTENBERGER (ur. 1864. , zm. 1934)-OSTANI POGRZEB MARIANNE SILBERMANN ( 1793-1877) ADELHEID RITTER z domu MEHRLÄNDER (ur. 1877, zm. 1914) RIKEL TRÄNKEL MORITZ SCHÖNFELD (ur. 1820, zm. 1896) LUIS JOSEPH WEIGERT FLORA WEIGERT ( ur. 1850) LÖBEL FRIEDLÄNDER ROZALIE FRIEDLÄNDER ur. LOMNITZ SAMUEL ZWEIG ( ur. 1813, zm. 1849) RAPHAEL HEILBORN (ur. 1820, zm. 1885) DOREL FREUND FRIEDERICKE FREUND ( zm. 1875) SAMUEL MISTOWIL? DAWID JERESLAW JOSEPH RUND CJANDEL? HANDEL? WENDRINER ur. WINCKOWITZ HELENE HOEHM ( ur. 1820, zm. 1885) DR JOSEPH ROSENTAL (1817-1887) SIGRIED SCHLESINER (1835-1896) Od czasu holocaustu w zasadzie zaprzestano pochówku na oleskim kirkucie. Cmentarz przez kilkadziesiąt powojennych lat niszczał. Czas i wandale robili swoje, pozbawiony opieki był dewastowany, wywożono z niego macewy w celu pozyskania cennego kamienia. Zniszczono 50 m parkanu od strony zachodniej. Zarośnięte i powywracane nagrobli przedstawiały smutny widok. Nie wszyscy jednak o nim zapomnieli. W latach 90-tych XX w. cmentarzem zainteresowała się i zajęła pani Władysława Kotowicz, która zaprzyjaźniła się z młodą amerykanką-nauczycielką j. angielskiego Amy Rundel-Utzinger, przybyłą do oleskiego LO z Korpusu Pokoju. Goszcząc u pani Władysławy dowiedziała się o żydowskim cmentarzu, a po jego obejrzeniu przeżyła swoisty szok z powodu jego zdewastowania. Pani Amy uzyskała pomoc i wsparcie swojego przybranego ojca pochodzenia żydowskiego prof. Marvina Meistricha. Przyjechał on z Teksasu do Polski, odwiedził nasz cmentarz i zobowiązał się do finansowania jego renowacji. Jak twierdził „był to winien swoim żydowskim przodkom z Galicji Wchodniej skąd pochodził“. Także Urząd Miejski w Oleśnie zdecydował się partycypować w renowacji i pokryć kaplicę pogrzebową dachem. Pan Marvin poprosił p. Kotowicz o opiekę nad tym miejscem i co jakiś czas przysyłał na konto pieniądze, za które p. Władysława wynajmowła ludzi do pracy przy cmentarzu. Starczyło na wytynkowanie tahary, ustawienie dwóch zamkniętych na kłódkę bram, prace przy usuwaniu chwastów, czyszczeniu nagrobków z mchu. Część pieniedzy dało miasto. Niestety nie ma już dziś wśród żywych tego dobrego ducha i strażniczki tego miejsca pani Władysławy Kotowicz, która z pewnością bylaby szczęśliwa z obchodów dnia judaizmu w naszym mieście. Nadal od zachodu nie ma ogrodzenia. Cmentarz wymaga wiele pracy nad przywróceniem mu godnego wyglądu. Uczniowie oleskich szkół, harcerze, młodzież z Ośrodka Szkolenia i Wychowania często sprzątali tę wyjątkową nekropolię. Od 9 lat w listopadowe, mgliste dni odwiedzają pokryty dywanem liści zapomniany kirkut, z pochylonymi macewami, który jawi się im jako miejsce niezwykłe, wręcz magiczne, uczniowie Zespołu Szkół Dwujęzycznych w ramach projektu wielokulturowego „Byli tu przed nami”. Realizując cele edukacji wielokulturowej uczniowie poznają historię, kulturę i religię narodów, które przed wiekami tworzyły społeczność naszego miasta, ucząc się postawy tolerancji i szacunku wobec zróżnicowanych etnicznie i kulturowo mieszkańców naszej Małej Ojczyzny. Cmentarz żydowski jest wyjątkowym miejscem i unikatowym zabytkiem sztuki sepulkralnej, dziedzictwa kulturowego dawnych mieszkańców Olesna. Marzeniem byłoby udostępnienie go szerokim rzeszom zainteresowanych, miejscowym i turystom, jako miejsce historycznej pamięci, skupienia i modlitwy za zmarłych. Wstyd, że nie udało się nam dotąd należycie zadbać o to miejsce wiecznego spoczynku ludzi, którzy tutaj żyli, pracowali dla dobra miasta i jego mieszkańców. W Oleskim Muzeum Regionalnym została poświęcona oleskim Żydom część stałej ekspozycji „Dzieje miasta Olesna”. Od czasu do czasu ukazywały się w lokalnej prasie najczęściej w „Oleskim Telegrafie” artykuły o oleskich Żydach, apele o pamięci nocy kryształowej itp. Chociaż czasami pomyślmy o nich.... Zwracam się z apelem podejmowanym onegdaj na łamach „Oleskiego Telegrafu” przez pana Gerarda Żakowskiego i pana Rocha Antkowiaka o upamiętnienie ofiar 1938 r. i spalonej oleskiej synagogi pamiątkową tablicą w miejscu gdzie stała, aby ożyły znaczące słowa Abrahama Heschela- światowej sławy teologa, filozofa żydowskiego, poety, działacza społecznego i pioniera dialogu międzyreligijnego: „To właśnie Tu naród Żydowski stał się sobą Nie żył jak gość w cudzym domu Gość, który musi stale pamiętać O zwyczajach i nawykach gospodarza Żydzi mieszkali tu swobodnie I bez maskowania się Poza domami tak samo jak wewnątrz nich...” Ewa Cichoń Bibliografia: Kodeks Dyplomatyczny Śląska, wydał Karol Maleczyński, t. III, Wrocław 1964, s. 113-116. (oryg. W AAW Wr sygn. NN11) Pawlik A., „Die judische Gemeinde”, Pawlik A., Anzahl der jüdischen Bevölkerung in der Stadt , Księgi metrykalne za lata 1660-1766 Archiwum Wojewódzkie we Wrocławiu Księgi metrykalne za lata 1793-1859 w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Opolu. Tomczyk D., Stosunki etniczne w Oleśnie i okolicy w latach 1660-1661, „Głos Olesna”12 (1980) Weidel W., Schalom! Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Rosenberg w: Stadt Rosenberg O/S Stadt Arnsberg 1981. Wodziński M., Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII-XVIII w., Wrocław 1996r. Pamięć 1938, „Telegraf Oleski” (164) Marek F., „Zaduma nad wielkością zniszczonej kultury żydowskiej na Górnym Śląsku, „TO” (74) Suder A. referat „Historia cmentarza żydowskiego w Oleśnie” Przyjaciele Amy, „TO” „Ocalić od zapomnienia „ NTO 25.06.1999 Cichoń E., „Byli tu przed nami”, TO 2006 Cichon E., Na zapomnianym oleskim cmentarzu”, TO listopad 2007 Lompa J., „Dzieje miasta Olesna”, Głos Olesna 1973 Pragnę dodatkowo podać kilka informacji o śladach kultury żydowskiej w okolicy. W okolicy znajdowały się gminy żydowskie w Opolu, Dobrodzieniu, Gorzowie Śl., Biskupicach, Kłobucku, Lublińcu gdzie zachował się dom dziadków i rodziców Edyty Stein -św. Teresy Benedykty od Krzyża, Żydówki z pochodzenia, obywatelki Niemiec, filozofa, karmelitanki bosej, ogłoszonej patronką Europy.- siedziba muzeum jej poświęconego. W Częstochowie na ohel cadyka Justmacha przyjeżdżają chasydzi z całego świata. Znajdowała się w tym mieście synagoga, cmentarz i mykwa-dawna żydowska łaźnia rytualna. W Krzepicach stoi ruina synagogi i cmentarz z największym skupiskiem w Europie żeliwnych macew-402, z huty z Kuźnicy Starej, będącej kiedyś w rękach Żydów. W Przyrowie, Truskolasach, Żarkach, Praszce-synagoga to obecny dom kultury. W Lelowie na grób cadyka Dawida Biedermana przyjeżdżają chasydzi z całego świata. Tekst Ryszarda Bielawskiego: „W historii społeczności żydowskiej Dobrodzienia jest kilka znaczących dat. W roku 1846 pożar miasta zniszczył synagogę wybudowaną w 1781 roku. Już w 1848 roku wybudowano nową synagogę, w 1850 dużą łaźnię, a w 1863 dwuklasową szkołę. Od 1935 roku rozpoczęła się potajemna emigracja Żydów do USA i do Szwajcarii. W listopadzie 1938 w "Kryształową Noc" spalono synagogę żydowską, zniszczono szereg żydowskich obiektów, między innymi bardzo znany sklep w rynku należący do rodziny Siednerów. Ostatni Żydzi Dobrodzienia zginęli w obozach zagłady. Cmentarz żydowski założony w końcu XVII wieku o pow. 0,54 hektara jest ogrodzony murem z cegły. Położony przy ul. Lublinieckiej, z dala od miasta, wśród uprawnych pól przetrwał zawieruchę wojenną. Po wojnie, po opuszczeniu domu przycmentarnego przez rodzinę ostatniego grabarza i opiekuna cmentarza-dom wyburzono. Od tego czasu nikt się cmentarzem nie opiekował, chociaż jeszcze w 1971 roku na murze była tabliczka, że jest to cmentarz zabytkowy, ale potem została zerwana. Cmentarz zarastał i był dewastowany, a cegły z muru znikały. Pierwsze próby odnowienia niszczejącego cmentarza poczyniono już w 1987 roku, ale do realizacji nie doszło. Dopiero w 2001 roku dzięki inicjatywie "Antyschematy" doszło do renowacji nekropolii. Młodzież Niemiec Izraela, Niemiec i Polski oczyściła teren z chaszczy, odkopano i podniesiono powalone nagrobki. Potłuczone części, których nie dało się złożyć, umieszczono na zachodnim murze tworząc lapidarium. Wejście zamknięto nową, metalową, ażurową bramą, na której umieszczona jest wykuta duża menora. Na cmentarzu znajduje się około dwustu płyt nagrobnych, a najstarszy nagrobek pochodzi z 1773 roku.”
